• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 34500UZS
Размер 176.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sami Salih

Дата регистрации 02 Май 2025

0 Продаж

Turkiston jadidlar faoliyati: Mahmudxo'ja Behbudiy misolida

Baxshitеpa qishlog‘ida ruhoniy oilasida dunyoga kеladi. Otasi Bеhbudxo‘ja Solihxo‘ja o‘g‘li turkistonlik bo‘lib, Ahmad Yassaviy avlodlaridan, ona tomondan bobosi Niyozxo‘ja urganchlik bo‘lib, Amir Shohmurod zamonida Samarqandga kеlib qolgan edi 13 . 1894-yil otasi (imom xatiblik bilan shug‘ullangan) Bеhbudxo‘ja vafot etadi. Yosh Mahmudxo‘ja yеtim bo‘lib qoladi. Arab yozuvini kichik tog‘asi Odil qoridan o‘rganadi. Eski maktab madrasasida o‘qidi. 18 yoshidan qozixonalarda mirzalik, so‘ng muftiylik qiladi. Hatto Toshkеntdagi “Turkiston viloyat gazеtasi”, Orеnburgdagi “Vaqt” kabilarda bosilgan bir qator maqolalarga “Muftiy Mahmudxo‘ja Bеhbudiy” dеb imzo chеkkan o‘rinlar ham uchraydi. U dastlab Samarqand, so‘ng Buxoro madrasalarida puxta ilm olgan. Bеhbudiy dunyoqarashining shakllanishida Rossiya jadidchilik harakatining asoschilaridan biri Ismoilbеk Gaspirinskiyning ta’siri katta bo‘lgan. U 1892-yilda Turkistondagi maktablarni isloh qilish, “usuli savtiya”ni joriy etish haqidagi taklifi bilan gеnеral-gubеrnator N.O. Rozеnbaxga murojaat etadi. Javobga erisha olmagach, 1893-yilda Toshkеntga kеladi, Samarqand va Buxoro shaharlarida bo‘lib, mahalliy xalqlar bilan gaplashib, dastlabki yangi usuldagi maktablarni ochishga erishadi. Bеhbudiy ustozi Gaspirinskiy bilan bo‘lgan uchrashuvini maroq bilan xotirlaydi. Bеhbudiy o‘zbеk va tojik tillarida chiqargan juda ko‘p darslik va qo‘llanmalarda Gaspirinskiy qarashlariga tayanib ish ko‘radi 14 . Xususan, Gaspirinskiyning yilda bosilib chiqqan “Rahbari muallimlik yoki muallimlarga yo‘ldosh” kitobiga ergashadi. “Usuli savtiya maktablarining Rusiyadagi bosh muassisi Ismoilbеk hazratlaridir. Birinchi yangi usul alifboning murattib va noshiri yana Ismoilbеk hazratlaridir” 15 , - dеb yozadi Bеhbudiy 1914- yilda. Bеhbudiy Gaspirinskiyning har jihatdan o‘ziga xos ustoz dеb bildi. U 13 N. Karimov - “Mahmudxo‘ja Behbudiy” Toshkent-2009, 57-bet 14 Gaspirinskiy 1884-yilda Bog‘chasaroyda bir maktab ochadi va unga “usuli jadid maktabi” deb nom beradi. “Musulmonlar avval bu maktabga uncha ishonqiramay qaradilar”, - deb xotirlaydi u bu haqda, - ammo birinchi ommaviy ochiq imtihondan so‘ng o‘quvchilarning soni birdaniga 9 boladan 30 bolaga ko‘paydi…. “O‘qitishda “usuli savtiya” (tovush usuli) qo‘llanilishi tufayli, mening rahbarligimda xo‘ja (muallim) bolalarga olti oyda turkcha va arabcha o‘qitishni, turkcha yozish va boshlang‘ich diniy qoidalarni o‘rgatishga muvaffaq bo‘ldi”. (“Guliston” j., 1995 –yil, 2- son). 15 N. Karimov - “Mahmudxo‘ja Behbudiy” Toshkent-2009, 8-bet. (“Oyna” jurnali., 1914-yil. 50-son.) 10 bo‘ldi. U Bog‘chasaroyda eski qiroat o‘qish usulidan farq qiluvchi, darslarni y е ngil o‘zlashtirish usulida maktab ochib, o‘zi unda dars b е rgan, darsliklar yozgan. Uning bu yangi usul maktabi va Chorizmning mustamlakachilik siyosatini fosh qiluvchi asarlari Turkiston jadidlari dunyo qarashiga o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazdi, Turkistonda ham yangi usul maktablarining ochilishiga turtki bo‘ldi. XX asr boshida Munavvar Qori Toshk е ntda o‘z hovlisida maktab ochadi. Uning “Namuna” maktabi Turkistonliklar ichida mashhur bo‘lib k е tdi. Yangi usul maktablari butun Turkiston bo‘ylab k е ng yoyildi. Bundan Chorizm tashvishga tushadi. Chunki uning talabalari Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatini fosh etuvchi yangi siyosiy kuchga aylanmoqda edi. Yangi usul maktablarida nafaqat ma'rifatparvarlik g‘oyalari, balki turkiy-islomiy huquqiy m е rosning millat ichida k е ng yoyish, hurfikrlilik, taraqqiyot va milliy istiqlol g‘oyalari o‘qitilardi. Jadidlar XX asr boshida mustamlakachilik zaminini zaiflashtiruvchi kuch sifatida tarix sahnasiga chiqqan edi. Behbudiy j а didchilik h а r а k а tining а soschisi I.G а sprinskiy bil а n suhb а tl а r qur а di v а m а kt а b-m а orif, m а d а niyat-m а ’rif а tp а rv а rlik g‘oyal а ri t а rg‘iboti а ks etib turg а n bir q а tor m а qol а l а ri bil а n ro‘znom а , oynom а l а rd а chiq а boshl а ydi. Х ull а s, 1905-yill а r а r а f а sid а Behbudiy z а mon а sining ko‘zg а ko‘ring а n ziyolisi bo‘lib t а nil а di. “Siyosiy, ijtimoiy f а oliyati, bilimining kengligi jih а tid а n o‘sh а z а mond а Turkistond а gi j а didl а r or а sid а n ung а teng kel а ol а dig а ni bo‘lm а s а ker а k” 18 , - deb yoz а di F а yzull а Х o‘j а ev u h а qd а . Behbudiy G а sprinskiy yo‘lg а qo‘yg а n “usuli j а did” m а kt а bl а rini Turkistond а q а ror toptirishd а , ul а rni d а rslik v а qo‘ll а nm а l а r bil а n t а ’minl а shd а jonbozlik ko‘rs а tdi. Behbudiy 1917-yilgi fevral va oktabr voqealaridan keyin Turkistonning mustaqil, ozod bo‘lishi uchun tinmay kurashdi va shu yo‘lda o‘z jonini fido qildi. U Turkistonning milliy davlat qurilishi masalasini o‘rtaga tashladi. O‘z xalqi taraqqiyotini nafaqat ma’rifatda, balki uning siyosiy maqomining keskin o‘zgarishida, o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishida deb bildi. Siyosiy partiyalar ayniqsa “Sho‘roi Islomning jadidlari yetakchi harakatchisi sifatida o‘lkaning ko‘p 18 Fayzulla Xo‘jayev hayoti va faoliyati haqida yangi mulohazalar. Toshkent-1997-yil. 12 (Xoji Muin), “Mahramlar” (A.Samadov), “Advokatlik osonmi?” (A. Avloniy), “To‘y” (Nusratilla Qudratilla), “Juvonmarg”, “O‘gay ona”, “Boyvachcha”, “Saodat bitdi”, “Xush kelding, xush ketding” (A.Badriy) kabi 20 ga yaqin sahna asarlari yuzaga keldi. Bu pesalar turli g‘oyaviy nuqtai nazardan va turli badiiy saviyada yozilgan. Shunga qaramay, bu sahna asarlarining yuzaga kelishi adabiyotimizda ijobiy voqea bo‘ldi. Shunisi muhimki, bu asarlarning ko‘pida ma’rifatparpvarlik, xalqparvarlik, odob-ahloq masalalari aks ettirilgan. Bu sahna asarlari orasida Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush” (yoki “O‘qimagan bolaning holi”) dramasi alohida ajralib turadi. “Padarkush” asarini yozish bilan Behbudiy adabiyotimizda o‘ziga xos yangilik yaratdi. Binobarin, o‘z davrida novatorlik hisoblangan bu drama XX asr o‘zbek adabiyotida alohida o‘rin tutadi 34 . Avvalo shuni aytish kerakki, 1911-yilda yaratilgan “Padarkush” dramasida inqilobiy g‘oyalar emas, aksincha, beozor ma’rifatparvarlik va odob-axloq qoidalari ilgari surilgan. Pesada chorizm mustamlakachilik siyosatini fosh etuvchi va qoralovchi fikr mulohazalar yo‘q. Biroq, shunga qaramay, chor mustamlakachilari uzoq vaqt davomida “Padarkush” asarini sahnalashtirishga yoki nashr etishga ruxsat bermay, dramaturgni sarson-sargardon qildilar. Ruxsat ikki yil o‘tgach, 1913-yilga kelib berildi. Shu faktning o‘zi ham mustamlakachilarni mahalliy yerli xalqni ma’rifatdan, ilm-fandan uzoqda tutishga tish-tirnog‘i bilan harakat qilganliklarini ko‘rsatadi. Mustamlakachilarning qarshiligiga qaramay “Padarkush” 1913-yilda o‘zbek va tojik tilida chop etildi. Ko‘p o‘tmay Samarqand, Toshkent, Buxoro, Andijon, Namangan, Qarshi, Qo‘qon, Kattaqo‘rg‘on shahar teatrlarida sahnalashtirildi. Hamma joyda tomoshabinlar pesani olqishlar bilan kutib oldilar. Buning ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, o‘sha vaqtlarda o‘lkamizda teatr san’ati yangilik edi. Xalq esa bunday yangilikka g‘oyat o‘ch va muhtoj edi. Ikkinchidan, asarda o‘sha davr hayoti uchun tipik voqea ko‘rsatilib, ko‘pchilikni qiziqtiradigan ezgu g‘oyalar, ibratli fikrlar aks ettirilgan edi. Shuni alahida ta’kidlash lozimki, 34 Hammualliflar – “XX asr o‘zbek adabiyot tarixi”, “O‘qituvchi”, Toshkent-1999, 49-bet. 26 ishlash bizga haykal bo‘ladi....”. Mahmudxo‘ja Behbudiyning yangi maktablar uchun yozgan asarlari maktablarning islohida katta hodisa bo‘ldi. Ayni davrda bu darsliklar nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng qo‘llanildi. Bu kitoblarning bugungi kunda ham qadri yo‘qolganicha yo‘q. “Kitoba-tul atfol” (“Bolalar maktubi”) asari o‘z davrida bir necha marta nashr etilgandi. Bu kitobga qirqtaga yaqin forsiy va turkiy insholardan namunalar kiritilgan. Shahodatnoma va boshqa ish yuritishga doir hujjatlar yozishni o‘rganishdan ta’lim beradi hamda namunalar ham keltirilgan. Volostnoyxona, qozixonada yoziladigan hujjatlar ham mana shu kitob orqali o‘rgatilgan. Yosh va kattalarga mo‘ljallangan 36 sahifalik to‘plam Respublikamizga davlat maqomi berilgan, mustaqillik qaror topayotgan damlarda bu kitob nazariy-ma’rifiygina emas, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. O‘zbek tilida ish yuritishimizda bu kitob juda qo‘l keladi. Kitobning maqsadi ham shunga qaratilgan. Behbudiy o‘sha davrdagi madrasalar ahvolini o‘zining 1907-yilda yozgan “Faryod Turkiston” maqolasida shunday ta’riflaydi: “Bir madrasaga 20 talaba gapi ila bir noaql mudarris saylanur, bir volostda 40 nafar el boshlarindan 21 nafarni sadosi ila bir johil qozi saylanur” deb Behbudiy bu mudarris, mufti va qozilarni sakson foizi qariyalardir. Ular yoshlarga qanday bilim va tarbiya bera oladilar, deydi 27 . Behbudiy Turkistonning kelajagini uning yangi kadrlarida, mutaxassislarida va o‘qimishli yoshlarida, deb bilardi. Shuning uchun ham u har bir yozgan maqolasida yangi taraqqiyotga javob beradigan kadr tarbiyalab yetishtirish masalasini qo‘yardi. Savdo-sotiq ishlarini keng rivojlantirish, kassa ochib milliy daromadni ko‘paytirish zarurligi haqida tushuntirishlar olib borardi: “Imorat qilmoqchi bo‘lsak reja loyihasi lozimki, muhandislarga muhtoj bo‘lurmiz. Ammo, biz hanuz muhandis ilmini bilmaymiz. Kontur va rasmiy daftar tutib, kassa tuzib tijorat etmoq lozim?” degandi. Behbudiy Turkistonda yetishtirilayotgan mahsulotlar arzon baholarda 27 Behbudiy. “Padarkush” dramasi. “Sharq yulduzi” jurnali 1989 yil 7-son. 18 ikkinchi marta Arab mamlakatlariga sayohatga chiqadi. Sayohati davomida Bayramali, Ashxobod, Krasnovodsk, Kislovodsk, Pyatigorsk, Jeleznovodsk, Rostov, Odessa shaharlarida bo‘ladi, 8-iyunda Istanbulga keladi. Undan Adanaga o‘tib, yana Istanbulga qaytadi va 20-iyunda Ismoilbek Gasprinskiy bilan uchrashadi. So‘ng Quddus, Bayrut, Yofa, Xalil ar-Rahmon, Port-Said, Shom shaharlarida bo‘ladi. Sayohat xotiralari “Oyna” jurnalida bosilib turadi. Bu “xotiralar” har jihatdan muhim bo‘lib, an’anaviy tarix-memuar janrining XX asr boshidagi o‘ziga xos namunasi bo‘lib kelgan edi 29 . Behbudiy matbuotimiz tarixida maqolanavis sifatida alohida mavqega ega. Uning hozircha aniqlangan maqolalarining soni 300 ga yetadi. Ular xilma-xil mavzuda. Ilk maqolalaridayoq kommunistik mafkurani keskin rad etgan, “xayoliy”, “bu toifaga qo‘shulmoq biz, musulmonlar uchun nihoyatda zararlik” deb yozgan edi (“Xayrul umuri avsatuho” — “Ishlarning yaxshisi o‘rtachasidir”, “Xurshid” gazetasi, 1906, 6-son). O‘zlikni anglashni muhim biladi. “Qabilasini(ng) ismini va yetti otasining otini bilmaydurgonlarni “marquq” derlar”, deb yozadi (“Sart so‘zi majhuldur”, “Oyna” jurnali, 1914, № 23). 1917- yilning oxiri 1918- yilning boshlarida jadidlar qurgan ilk demokratik davlatchilik namunasi Turkiston muxtoriyatining taqdiri hal bo‘layotgan bir paytda o‘lka xalqlarini birlikka chaqiradi. Behbudiy ijtimoiy-siyosiy ishlarga qizg‘in qo‘shildi. Aslida bu faoliyat 1906-yildan boshlangan. Shu yili “Rusiya musulmonlari ittifoqi”ning Nijniy Novgorodda o‘tkazilgan qurultoyida qatnashgan edi. Toshkentda bo‘lib o‘tgan (1917) Turkiston musulmonlarining qurultoyida ishtirok etib, nutq so‘zladi. U musulmonlar orasidagi har qanday ixtilofga qarshi chiqdi. 1919-yilning erta bahorida mamlakatdan chiqib ketayotganida Shahrisabzda Inqilobiy favqulodda komissiya ayg‘oqchilari ko‘magida Buxoro amirligi odamlari tomonidan qo‘lga olinadi, hamrohlari Muhammadqul va Mardonqul bilan birgalikda Qarshida zindonga tashlanadi va qatl qilinadi. Bu voqea Samarqandda bir yildan keyin ma’lum bo‘ladi. Fitrat, Cho‘lpon, Ayniy va boshqa shoirlar Behbudiyga atab marsiyalar yozganlar. O‘zbekistonda (H. Sayid, N. Avazov, Z. Ahrorova), 29 Qarang. Mahmudxo‘ja Behbudiy - “Qasdi safar” “Oyna”. 1914-yil, 31-son. 22 ILOVALAR 1-rasm: M. Behbudiy 33 o‘rin egallashi, Turkistonda milliy teatr yaratish uchun jonkuyarlik qilgan. “Teatr nadir?”, “Samarqandda teatr”, “Turkistonda birinchi teatr”, “O‘ynayturg‘on odam yo‘qdir”, “Padarkush”, “Teatr musiqiy, she’riy” singari maqolalar yozib teatr san’atini izchil targ‘ib-tashviq qilgan. Bu san’atning o‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari haqida yurtimizda birinchilardan bo‘lib qimmatli fikrlarni bayon etgan. Bu sohada qator nazariy va amaliy ishlarni bajaradi 35 . Avloniyning “Turon” gruppasi o‘z faoliyatini Behbudiyning “Padarkush”i bilan boshlangan edi. Spektakl oldidan mashhur Munavvarqori teatrning jamiyat hayotidagi roli va o‘rni haqida nutq so‘zlaydi. Boy rolini Abdulla Avloniyning o‘zi ijro etgan. Mahalliy matbuot bu kunni “Tarixiy kun” deb yozadi. “Turon” turuppasi 1914-1916-yillarda bu spektakl bilan butun Farg‘ona vodiysini aylanib chiqqan. “Padarkush” Turkistonni junbishga keltirgan qirg‘inbarot inqilib yillarida ham sahnadan tushmadi. Bir tomondan, millatni ma’rifat va taraqqiyot sari undashda buyuk rol o‘ynagan o‘zbek teatri va dramachiligining maydonga kelishi hamda taraqqiyotida muhim xizmat qildi 36 . Bugungi tomoshabin kakitobxon uchun birinchi o‘zbek dramasi ibtidoiy asar bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Lekin hali zamonaviy teatr san’atidan yaxshi xabardor bolmagan tomoshabinlar uchun “Padarkush”ning 1914-yilgi namoyishlari afsonavor voqea boldi. Yangi zamon g‘oyalarini va mustaqillik davri hayoti muammolarini yoritishda san’atkorlarimiz dramaturgiya imkoniyatlaridan ham samarali foydalanishga intilmoqdalar. Shunung uchun ham bu davrda yozilgan sahna asarlarining aksariyatida jamiyatni qayta qurish va mustaqillik bilan bog‘liq bo‘lgan muhim mavzular aks ettiriladi. Shu bilan birga, xalqimizning uzoq va yaqin o‘tmishini istiqlol mafkurasi asosida talqin etuvchi bir qancha dramatik asarlar yaratildi. II Bobga xulosa Mahmudxo‘ja Behbudiy Turkistonda shakllangan jadidchilik harakatining 35 N. Karimov - “Mahmudxo‘ja Behbudiy” Toshkent-2009, 61-bet 36 Jo‘rayev N, Karimov Sh. - “O‘zbekiston tarixi”, “sharq”, Toshkent-2011, 55-bet. 28 Behbudiy maktabida har yilning oxirida tantnali imtihonlar o‘tkazilib turilardi. Imtihonlarga, albatta, ota-onalar va boshqa mehmonlar ham taklif qilinardi. Bu birinchidan, “usuli jadid” maktablarini ko‘proq targ‘ib qilish va uning o‘qish tartiblarini ko‘rsatish bo‘lsa, ikkinchidan, maktabni hayotiyroq qilish, ya’ni oila va maktab birligini amalga oshirish edi 24 . Sakkiz sinf, ya’ni ikki bosqichni tamomlagan shogird arabcha, forscha va turkchada bemalol so‘zlab yozardi. Ruschani ham o‘qib, bemalol gaplasha olardi. Turkistonning boshqarma mahkamalarining barchasida ishlashga qurbi yetardi. Bu shogird maktabda muallimlik ham qila olar, tijorat bilan ham shug‘ullanar, hatto muharrirlik ham qo‘lidan kelardi. Har yilgi imtihonlarga barcha joydagi vakillarga xat yuborilib taklif etilardi. Lekin ko‘pchilik maktabning yutuqlarini ko‘ra olmaganidan kelmasdi. Behbudiy aytar ediki: “Kelib ko‘rsunlar, durust bo‘lsa, rivoj bersunlar, nodurust bo‘lsa, dalil ila isbot qilsunlar... maqsadimizda xizmatdan va millatdan boshqa narsa yo‘qdur”. “Usuli jadid” maktabini yo‘lga qo‘yish oson kechmadi. Behbudiy va Shakuriy buning uchun barcha musulmon taraqqiy etgan shaharlaridagi maktablarini o‘rgandi. Bunday mustamlakachilik davrida Turkistonning istiqboli uchun o‘z hovlisida ilm-ma’rifat o‘chog‘ini ochgani uchun Behbudiyning boshida necha-necha tayoqlar sindi. Shunga qaramasdan jafokash muallim “usuli jadid” maktabini qattiq turib himoya qildi. Uning maktabiga chor rus inspektorlari kelib taftish o‘tkazishganida jo‘g‘rofiya, tarix va hisob kitoblarini otxonaning oxuri tagiga yashirib qo‘ygan. Behbudiy butun vujudi bilan muallim edi. Uning o‘zi ham yuqori sinf talabalariga jo‘g‘rofiya va tarixdan saboq berar. Misr, Turkiya, Qozon va boshqa joylardan olib kelgan turli yangi-yangi kitoblarini yuqori sinf o‘quvchilariga hamda eng yaxshi o‘qiganlarga hamda muallimlarga tortiq qilardi. U ne qilsa ulug‘ Turkiston uchun va uning kelajagi bo‘lgan yoshlar uchun qilardi 25 . Behbudiy axloq va tarbiyaning asosi – maktab, barcha ilmning boshi va ibtidosi maktab. Saodatning, fozil insonning ma’naviy chashmasi – maktab degan 24 Jo‘rayev N, Karimov Sh. - “O‘zbekiston tarixi”, “sharq”, Toshkent-2011, 47-bet. 25 B. Qosimov va boshqalar - “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti”, Toshkent-2004, 253-bet. 16 5-rasmlar: M.BEHBUDIYNING TANLANGAN ASARLARI 35 Tojikistonda (R. Xodizoda), Germaniyada (I. Baldauf; B. Qosimov bilan hamkorlikda), AQShda (E. Olvort) va boshqa mamlakatlarda Behbudiy hayoti va ijodi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Toshkent shahrida ko‘cha va maktabga Behbudiy nomi qo‘yilgan. (Begali Qosimov) 2.2 Behbudiy – jadid adabiyotining asoschisi. Endi bevosita o‘zbek dramaturgiyasiga o‘tadigan bo‘lsak,dastavval maktab darsliklaridan o‘rin olgan Behbudiyning “Padarkush” dramasiga to‘xtalamiz. Behbudiy o‘zining butun ongli hayotini xalqqa va ona Vatanga bag‘ishlagan. Milliy qadriyatlarimizni tiklashga, istiqbol mafkurasini yaratishga sidqidildan xizmat qilgan. Biroq shunga qaramay boshqa ko‘pgina vatanparvar, xalqparvar ziyolilar qatori, Behbudiy ham kamsitilgan. Uning nomi va asarlari qora ro‘yxatga tirkaldi. Behbudiy sha’niga noloyiq gaplar aytildi. Bu dona insonga asossiz holda millatchi degan tamg‘a bosildi. Oxir oqibatda Behbudiy nomi bilan ataladigan birorta ham shahar, tuman, maktab, kutubxona, ko‘cha va xiyobon qolmadi 30 . Hayriyat, 1991-yilda O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bu adolatsizlik va haqsizlikka to‘liq barham berildi. Kechikib bo‘lsa-da, Behbudiyning pok nomi qaytadan tiklandi. Uning ulug‘ xizmatlari va asarlari yana munosib baholanadigan bo‘ldi. Jumladan, Behbudiyning padarkush nomli dramasi qayta-qayta nashr etildi hamda maktab dasturlaridan mustahkam o‘rin egalladi. Darhaqiqat, Behbudiyning ijod sohasidagi eng katta xizmatlari shundaki, u o‘zbek adabiyotida birinchi bo‘lib, milliy drama janriga asos soldi. Padarkush nomli uch pardali, to‘rt manzarali drama ana shundan dalolat beradi. Bu sahna asarining yuzaga kelishi adabiyotimiz va san’atimiz tarixida o‘sha vaqtda katta voqea bo‘ldi. Zotan, o‘zbek milliy dramaturgiyasi va milliy teatri Behbudiyning “Padarkush” nomli birinchi o‘zbek sahna asari bilan boshlandi. Ma’rifatparvar adib, alloma va jamoat arbobi Mahmudxo‘ja Behbudiy jadidchilik harakatining hamda XX asr o‘zbek adabiyotining boshlovchilaridan biri hisoblanadi. U 1875- yili Samarqand shahrida ruhoniy oilasida dunyoga keldi. Uning otasi islom 30 Aliyev Ahmad – “Istiqlol va adabiy meros”, “O‘zbekiston”, Toshkent-1997, 70-bet. 23 I BOB. MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING MA`RIFATCHILIK FAOLIYATI 1.1 Mahmudxo‘ja Behbudiyning boshlang`ich ilmlarni egallashi bilan bo`gliq faoliyati Mahmudxo‘ja Bеhbudiy XX asrning 1-choragidagi Turkistonning eng mashhur kishilaridan biri edi. U Turkiston jadidchilik harakatining yirik namoyondalaridan biri bo‘lib, uning hayoti va faoliyati haqida mahalliy matbuotlarda Sadriddin Ayniy, Hoji Muin ibn Shukrullo, Laziz Azizzoda kabi zamondoshlari tomonidan bir qator maqola, xotiralar e’lon qilingan edi. Keyingi yillarda, xususan, mustaqillikka erishilgandan so‘ng jadidlar faoliyatini o‘rganishga qiziqish kuchayishi bilan Behbudiy ham qayta kashf etila boshlandi. Behbudiy tarjimai holini yoritishda Hoji Muinning 1922-23-yillardagi o‘zi muharrirlik qilgan “Mehnatkashlar tovushi”, (1922), “Zarafshon” (1923), gazetalarida chop etgan maqolalari muhim ahamiyatga ega. Behbudiy haqida 70yillardan bugungi kungacha e’lon qilinib kelayotgan Solih Qosimov, Ahmad Aliyev, Naim Karimov, Sirojidin Ahmedov, Sherali Turdiyev va bugungi yosh tadqiqotchilar Halim Sayyid, Normurod Avazov, Zebo Ahrorova ishlarining barchasida mana shu Hoji Muin ma’lumotlari asos qilib olinadi 11 . Uning keltirishicha 12 , Mahmudxo‘ja Bеhbudiy 1885-yil 19-yanvarda Samarqandda 11 B. Qosimov va boshqalar - “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti”, Toshkent-2004, 251-bet. 12 Hoji Muin ibn Shukrullo – “Mamudxo‘ja Behbudiy”, “Zarafshon” gazetasi, 1923-yil, 25-mart. 9 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda yangi O‘zbekiston – Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish, inson manfaati va erkinliklarini ta’minlash maqsadida keng miqyosli islohotlar izchil davom ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o‘zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt, xalqning porloq kelajagining kafolati bo‘lgan barkamol avlod tarbiyasiga katta e’tibor qaratilgan. Shu bilan birga, mamlakatimiz xalqining ko‘p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o‘zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va ma’naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. “Milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim” 1 O‘zbekistonning mustaqil rivojlanish yo‘liga qadam qo‘yishi ota- bobolarimizning ozodlik va erk uchun uzoq kurashi tarixini qayta idrok etishda milliy ozodlik harakatlari va jadidlarning milliy uyg‘onish mafkurasining shakllanish jarayoni davlat mustaqilligiga erishishni taminlagan omillar sifatida bugungi kunda tarixchi olimlarda katta ijtimoiy qiziqish uyg‘otmoqda. O‘zbek xalqi tarixida o‘chmas iz qoldirgan muhim voqealardan biri ozodlik va mustaqillik g‘oyalari, xalqning butun orzu-istaklarini o‘zida mujassamlashtirgan Turkiston muxtoriyatida o‘z aksini topdi. Bugungi kunda xalqning marifatli ziyolilari ,xususan, jadidlarning ozodlik uchun kurash tarixini o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Ilmiy jamoatchilik e’tiborini ko‘pdan o‘ziga jalb etib kelayotgan muxtoriyat tarixi hozirda nafaqat ilmiy balki amaliy va hatto siyosiy nuqtai nazardan qiziqish uyg‘otishi tabiiy chunki bu davr o‘sha yillar voqealariga qayta baho berishni taqozo etadi. Mavzuning dolzarbligi ham ana shundaki o‘sha davr voqealarini xolis yoritilgan holatini xalqqa yetkazishdir. Inson o‘tmishi bilan tirikdir. “Inson uchun tarixdan judo bo‘lish –hayotdan judo bo‘lish demakdir” 2 . Rossiyada 1917-yil oktyabr to‘ntarishi tufayli muhim siyosiy ijtimoiy voqealar 1 Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 22 декабрь куни Олий Мажлисга қилган Мурожаатномаси . // Халқ сўзи , 2017 йил 23 декабрь . 2 Karimov I.A – “Taroxiy hotirasiz kelajak yo‘q”, “sharq”, Toshkent-1998, 5-bet. 3 2-rasm:M.BEHBUDIYNING “PADARKUSH” ASARI 3-rasm: M.Behbudiy haykali. Adiblar xiyoboni 34 risolalar yaratgan edi. Bu o‘z navbatida Mahmudxo‘jaga o‘z ta’sirigi o‘tkazmay iloji yo‘q edi. Keyinchalik bu haqda u o‘z maqolalaridan birida otasi ta’lim bergan “Hidoya” (Islom huquqiga sharhlar) asarining uning taqdirida muhim rol o‘ynaganligini bejiz qayd etmaydi. Mahmudxo‘ja Behbudiy adabiyot, tarix fanlari qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiy shug‘ullanadi. Ro‘znoma va oynomalardan jahonda sodir bo‘layotgan siyosiy voqealar bilan yaqindan tanishib boradi. Maktab, maorif, madaniyat, ma’rifatparvarlik g‘oyalarining targ‘iboti ushbu maqolalarning markazida turardi. Xususan, qrim-tatar allomasi Ismoil Gaspirali (Gasperinskiy) va u bosh muharrir bo‘lgan “Tarjimon” gazetasi M. Behbudiyni buyuk ma’rifatchi va o‘zbek milliy jadidchilik yo‘nalishining otasi darajasiga ko‘tardi. Behbudiy dunyoqarashida Rossiyadagi eng nufuzli bo‘lgan kadetlar partiyasi a’zolari bilan uchrashuv va ular harakatnomalarining ta’siri ham katta bo‘lgan. U Turkiya, Misrga borib, u yerdan muhim kitoblar, o‘quv qo‘llanmalarini olib keladi, yangi usuldagi maktab dasturi ustida ishlashga kirishadi. Biroq, u turli to‘siqlarga uchrab, “jadidlar rahnamosi”, “dahriy” deb e’lon qilinadi. Shunga qaramay, u tatar mutafakkiri Ismoil Gaspiralining ma’rifatchilik borasidagi ta’limotini qo‘llab-quvvatlab, o‘z o‘lkasida ham shunday ishlarni amalga oshirishga kirishadi va ko‘p o‘tmay ma’rifatparvar sifatida o‘z xalqi hurmatiga sazovor bo‘ladi. U bir qator Sharq va G‘arb tillarini bilgan yuksak madaniyat sohibi bo‘lishi bilan birga, umuminsoniy madaniyatning tolmas targ‘ibotchisi ham bo‘lgan. B е hbudiy haqidagi so‘zlarimizning xulosasi sifatida F.Xo‘jay е vning quyidagi fikrlarini k е ltiramiz: “Siyosiy, ijtimoiy faoliyati va bilimining k е ngligi jihatidan Turkistonning o‘sha vaqtdagi jadidlaridan unga t е ng k е la oladigan kishi bo‘lmasa k е rak”. Mahmudxo‘ja Behbudiyning ulkan xizmatlari, ilmiy faoliyati, tarixnavisligi, umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilishi, o‘zbek adabiyoti va san’ati oldidagi fidoiyligi yuksak hurmatga sazovor. U o‘zbek xalqining zabardast o‘g‘loni, yetuk marifatparvar adibi va jamoatchlik tomonidan tan olingan olimi edi. U xalqni qo‘llab quvvatlash, islohotlar yo‘li bilan Turkiston iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish, milliy manaviyatni shakllantirib, aholi osoyishtaligini ta’minlash 30 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………… ... .……………3 I BOB. MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING MA`RIFATCHILIK FAOLIYATI 1.1 Mahmudxo‘ja Behbudiyning boshlang`ich ilmlarni egallashi bilan bo`gliq faoliyati……………………………… ....... …………………10 1.2 Mahmudxo‘ja Behbudiy – marifatparvar olim…………………..16 I bobga xulosa………………………………………………… ...... ………..22 II BOB. M.BEHBUDIY – JADIDCHILIK HARAKATI NAMOYONDASI SIFATIDA 2.1 Mahmudxo‘ja Behbudiyning Turkistondagi siyosiy-ijtimoiy jarayonlardagigi faol ishtiroki…………………………… ....... ………… 23 2.2 Behbudiy – jadid adabiyotining asoschisi………………… ... …..25 II bobga xulosa………………………………………………… ....... ………31 XULOSA ……………………………………………………………… .... ……32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………… ... …….34 ILOVA………………………………………………………………… . ……… 36 faqat podsho hukumati emas, balki mahalliy ruhoniylar, eski maktabning domlalari ham yoqtirmas edilar. Ular yangi usul maktablari “islom diniga rahna soladi”, bu maktablarning muallimlari “kofir”, deb tashviqot yuritar edilar. Bunday qarash va to‘siqlarga qaramasdan Behbudiy va uning maslakdoshlari “usuli jaded” maktablarida Turkiston farzandlarini o‘qitish ishlarini jadal suratda olib borardilar. Maxmudxo‘ja Behbudiyning “usuli jadid” maktabidagi o‘qitish ishlari quyidagi tartibda olib borilar edi: Maktab ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqich – ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil muddati to‘rt yil. Birinchi yilida: forscha va arabcha yozuv hamda o‘qishni o‘rganilgan. Su’ralar yod olingan. Hisob darsi o‘rgatilgan. Umuman bir yil davomida yozmoq o‘qimoqni to‘liq o‘rganganlar. Ikkinchi yilida: xaftiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she’rlar, qasidalar o‘qitilgan. Uchinchi yilida: Qur’oni Karim, islom ibodati, tajvid, Sa’diydan nasihatlar, fors va turkiy til puxta o‘rgatilib, undan insholar yozdirilardi. Hisobdan turli taqsimot va ish yuritish kabi zaruriy jihatlar o‘qitilgan. To‘rtinchi yilida: esa Kalom-u Sharif, mufassal tajvid, forsiy va turkiy nazm va nasr, axloq darsi, turkiy va forsiy til, hisob tarix, jo‘g‘rofiya o‘qitilgan. Bu to‘rt sinfni tamomlagan bolalarni muallimlarning o‘zi taqsimlagan. Xohlasa ikkinchi bosqichga qoldirar, ularning o‘zlashtirishlariga qarab madrasaga yuborar, bolaning o‘zi xohlasa Yevropa maktablariga yuborar yoki tirikchilik uchun ishlashga yo‘llanma berardi 23 . Maktabning ikkinchi bosqichi – rushadiya bo‘lib, bunga to‘rt sinf – ibtidoiy qismni tamomlaganlar o‘tkazilar edi. Bu bosqichda o‘qitiladigan dars va ilmlarning mundarijasi quyidagicha: birinchi yili - arab tili, jo‘g‘rofiya, shafaqiya, fors tili, tarjima jumla muxtasar, tarixi anbiyo va islom tarixi, Sa’diyning “Guliston”, turkiy tili o‘qitilgan, ikkinchi yil – arab tili, shifoxiya, tarix, islom axloq, turk tili, hisob, fors yozuvi va hokazolar, uchinchi yil – arab tili, hisob, xat yozuvi, tarix turkiy til, rus tili ham o‘qitilgan, to‘rtinchi yil – arab tili, rus qozixona xatlari, bo‘listnoyxona xatlari, turk tili va adabiyoti, salomatlik, maktab va hayot, ishq va muhabbatsiz axloq va boshqa ko‘pgina hayotiy darslar o‘qitilgan. 23 Mustafo Cho‘qayev “Istiqlol jallodlari”, “sharq”, Toshkent-1992, 14-bet 15 iborat: - Mahmudxo‘j Behbudiyning jadidchilik harakatning asosiy arbobi sifatidagi hayot yo‘li va siyosiy faoliyatini o‘rganish; - Mahmudxo‘ja Behbudiy faoliyat yuritgan tarixiy sharoit va uning inqilobiy g‘oyalar rivojiga ta’sirini tahlil qilish. - Mahmudxo‘ja Behbudiyning O‘rta Osiyoda jadidchilik g‘oyalarning shakllanishi va rivojlanishiga qo‘shgan hissasini baholash. - Mahmudxo‘ja Behbudiyning milliy istiqlol va xalqni mustamlaka zulmidan ozod qilish uchun kurashdagi rolini tahlil qilish. - Mahmudxo‘j Behbudiy jadidchilik faoliyatining O‘rta Osiyo siyosiy- ijtimoiy taraqqiyoti istiqbollari va oqibatlarini o‘rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Yangi manbalar asosida tahlillar – Behbudiyning hayoti va faoliyatiga oid ilgari kam o‘rganilgan yoki e’tibor berilmagan arxiv hujjatlari, matbuot materiallari, xotiralar asosida tahlil qilingan. Uning faoliyatiga zamonaviy yondashuv – Behbudiyning islohotchilik, jadidchilik, matbuotchilik harakatlari chuqqurroq örganilgan. Behbudiyning faoliyati Turkiston tarixidagi yoki boshqa musulmon olami jadidchilari bilan solishtirilib, ularning o‘zaro aloqalari yoritilgan. Ta’lim va matbuot sohasidagi merosining yangi talqini – Uning “Tarjimon”, “Oyina” kabi gazeta-jurnallaridagi maqolalari, u asos solgan maktablar, o‘quv dasturlari ilmiy jihatdan qayta ko‘rib chiqilgan . Shaxsiyati va dunyoqarashiga chuqur tahliliy yondashuv – Uning diniy, siyosiy va ijtimoiy qarashlari tafsilotli tahlil qilinsa, ayniqsa o‘sha davr voqealari bilan bog‘liq holda qayta chuqurroq o`rganildi . Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni ikki guruhga: 1) Yurtimiz tadqiqotchilari tomonidan o`rganilgan tadqiqotlar natijasida yaratilgan asarlar, 2) xorijiy mualliflar tadqiqotlari natijasida yaratilgan asarlarga ajratib o‘rganildi. Birinchi guruhga doir asarlar, yurtimiz mustaqillikka erishganidan so`ng 5 ro‘y bergani kabi Turkistonda ham siyosiy hayot niyotda jadallashdi. Xususan Mustafo Cho‘qay o‘g‘li Zaki Validiy, Saidakbar A’zimxo‘jayev, D. Alimoza, D. Rashidova, kabi tarixchi olim va olimalarimiz asarlarida bu davr tarixi keng yoritilgan 3 . Mustaqillikdan so‘ng nashr etilgan tarixchi olimlarimiz N. Jo‘rayev, Sh. Karimov, Doniyorov Shoniyoz muallifligida yozilgan kitob hamda darsliklarda Behbudiyning va butun xalqning orzusi bo‘lgan muxtoriyat hukumatining faoliyati har tomonlama keng joy yoritilgan 4 . O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimovning quyidagi mulohazalariga e’tibor qarataylik; “XX asr boshidagi istiqlolchilik va marifatchilik nomoyondalari boylik uchun, shon-shuhrat uchun maydonga chiqishmadi. Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat, Tavollolar maktablar ochib xalqni ezgu yo‘lga, ozodlikka, istibdodga qarshi kurashib, o‘t bilan o‘ynashayotganini, buning uchun ayovsiz jazolanishlarini yaxshi bilishgan, bilib turib mana shu yo‘ldan borishgan. Chunki vijdonlari, iymonlari shunga davat etgan” 5 . Xalqimizning asriy orzusi bo’lgan mustaqillik uchun kurashgan Mahmudxo’ja Behbudiy faoliyatini tadqiq etishga bag`ishlangan ushbu tadqiqot shuning uchun ham dolzarb hisoblanadi. Tadqiqotning obekti: Turkiston jadidchilik naoyondalari faoliyatida Maxmudxo`ja Behbudiyning tutgan siyosiy o‘rnini tadqiq etish hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti: Maxmudxo`ja Behbudiyning g`oyalari, uning yangi usuldagi darsliklari, u yaratgan asarlardagi jadid ruhiyati, o`z davrining siyosiy jarayonlardagi faoliyatini ochib berishdan iborat etib belgilandi. Tadqiqotning maqsadi: Maxmudxo`ja Behbudiyning hayoti, uning g`oyalari, jadadidchilik harakatidagi faoliyati va tariximizda tutgan o‘rnini tadqiq qilishdan iborat bo‘lib, unda XX asr boshlaridagi xalqimizning ahvoli, ijtimyi- siyosiy jarayonlar o`sha davr manbalari va keying davr tadqiqotlari asosida tahlil etish orqali ochib berish. Tadqiqotning vazifalari: Tadqiqotning asosiy vazifalari quyidagilardan 3 Mustafo Cho‘qayev “Istiqlol jallodlari”, “sharq”, Toshkent-1992, 12-bet. 4 Jo‘rayev N, Karimov Sh. - “O‘zbekiston tarixi”, “sharq”, Toshkent-2011, 45-bet. 5 I.A Karimov - “Taroxiy hotirasiz kelajak yo‘q”, “sharq”, Toshkent-1998, 47-bet. 4 Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush” asari o‘z navbatida o‘zbek dramaturgiyasining shakllanishiga, xususan, unda ma’rifatparvarlik an’analarining qaror topishiga samarali ta’sir etdi. Natijada, Hamza Hakimizoda, Abdulla Qodriy, Cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Avloniy, A. Badriy, Xoji Muin Shukrullo, Tavallo kabi yozuvchilarning ma’rifatlari ruhida yozilgan asarlari birin-ketin yuzaga kela boshladi. Bitta fakt. Behbudiyning “Padarkush” dramasida ilmning ahamiyatini tan olmagan nodon boy ota fojiasi ko‘rsatilgan va boylikka ega bo‘lishi uchun o‘z otasini o‘ldirgan bola obrazi yaratilgan bo‘lsa, Hamzaning “Yangi saodat” asarida o‘qib, ilm olib otasi Abduqahhor boyvachchani halokatdan qutqargan bola obrazi (Olimjon) tasvirlangan. Hamza asarida ko‘rsatilishicha, Abduqahhor boyvachcha otasidan qolgan katta boylikni qimorga yutqazib, xonavayron bo‘ladi. Natijada u oilasini boqa olmay, ularni tashlab, qochib ketadi. Xotini Maryam esa o‘g‘li Olimjonni o‘qitadi. Olimjon xalqparvar ziyoli bo‘lib yetishadi hamda Toshkentda ochyalong‘och daydib yurgan otasi Abduqahhor boyvachchani izlab topadi, uyga (Qo‘qonga) olib ketadi. Demak, ilm sharafoti bilan oila qayta tiklanadi. “Padarkush” ta’sirida yaratilgan bunday asarlarni yana keltirish mumkin. Umuman olganda, Behbudiyning “Padarkush” dramasi ko‘p hollarda yosh yozuvchilarga sahna asarlari yaratishda o‘rnak va turtki bo‘lib xizmat qiladi. Buyuk adib Abdulla Qahhor o‘zining “Tarjimai holida” “1913-yillarda chiqqan “Padarkush” pesasi ta’sirida “Baxtsiz kuyov” degan teatr kitobini yozib yuborganimni o‘zim ham payqamay qoldim”, deb qayd etadi. Taniqli jadid yozuvchisi Hoji Muin Shukrullo “1914-yilda “Padarkush” spektaklini ko‘rib undan juda qattiq ta’sirlangan. Hoji Muin “SHundan keyin men shoirlikni bir chetga yig‘ishtirib qo‘yib, sahna adabiyoti yaratish fikriga tushdim” deb yozadi. Bu yozuvchining “To‘y”, “Ko‘knori”, “Mazluma xotin”, “Eski maktab- yangi maktab” kabi sahna asarlarida Behbudiy ta’siri seziladi. Shuni ham alohida qayd etish lozimki, Behbudiy o‘zbek dramaturgiyasini boshlab berish bilan birga o‘zbek teatshunosligiga ham asos solgan. Behbudiy mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib teatrning xalqimiz ma’naviy-madaniy hayotida mustahkam 27 II BOB. M. BEHBUDIY --- JADIDCHILIK HARAKATI NAMOYONDASI SIFATIDA 2.1 Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z davrining ijtimoiy –siyosiy jarayonlaridagi faol ishtiroki. Behbudiy 1911-yilda “Padarkush” dramasini yozdi. Bu birinchi o‘zbek dramasi edi. 3 parda, 4 manzarali bu asar mazmunan sodda bo‘lib, o‘qimagan, johil va nodon bolaning o‘z otasini o‘ldirgani haqida edi. Behbudiy bu asar janrini “milliy fojia” deb atagan. Nashr qilishga chor senzurasi yo‘l qo‘ymaydi. “Borodino jangi va Rusiyaning fransuzlar bosqinidan xalos bo‘lishining 100 yillik yubileyi sanasiga bag‘ishlanadi” degan vaj bilan Tiflis (Tbilisi) senzurasidan o‘tkazadi. Drama 1913-yil bosilib chiqqan, ammo sahnaga qo‘yish uchun yana bir yilcha vaqt ketadi. Asar Samarqandda 1914-yil 25-yanvarda sahnaga qo‘yildi. Drama xalqqa kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Abdulla Qodiriy “Baxtsiz kuyov” dramasini shuning ta’sirida yozgani ma’lum. “Padarkush” ham janr, ham mazmuniga ko‘ra yangi o‘zbek adabiyotini boshlab bergan asar bo‘ldi. Drama Toshkentda 1914-yil 27- fevralda Avloniy tomonidan qayta sahnalashtirildi. O‘sha yili Behbudiy “Samarqand” gazetasini chiqaradi. Gazeta o‘zbek va tojik tillarida, haftada 2 marta chop etildi. 45-soni chiqqach, moddiy tanqislik tufayli nashr to‘xtadi. Shu yil 20- avgustdan u “Oyna” jurnali chiqara boshladi. Haftalik, suratli bu jurnal asosan o‘zbekcha bo‘lib, she’r, maqola (forscha), e’lonlar (ruscha) ham berib borildi. Jurnal Kavkaz, Tatariston, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Turkiyagacha tarqaldi 28 . Behbudiy kitob nashrini ham yo‘lga qo‘yadi. Fitratning “Bayonoti sayyohi hindi”sini ruschaga tarjima qildirib bostirdi (1913). Behbudiy 1914-yil 29-mayda 28 Hoji Muin ibn Shukrullo – “Mamudxo‘ja Behbudiy”, “Zarafshon” gazetasi, 1923-yil, 25-mart. 21 rivojlanishi va ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlarni chuqur tahlil qiladi. Asar XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi hukmronligi ostida bo‘lgan Turkiston hududida yuzaga kelgan madaniy islohotlar harakatini o‘rganadi. Asarning asosiy g‘oyalari, Jadidlar — musulmon ziyolilari — jamiyatni zamonaviylashtirish orqali isloh qilishni maqsad qilganlar. Ular ta’lim, savodxonlik va matbuot orqali musulmon jamiyatini uyg‘otishga harakat qilganlar. Jadidlar o‘zlarining an’anaviy islomiy madaniyatini zamonaviy davlatga moslashtirish orqali saqlab qolishga harakat qilganlar. Ular ta’lim, savodxonlik, matbuotdan foydalanish va Usmoniylar imperiyasidan Hindistongacha bo‘lgan islomiy ziyolilar bilan yaqin aloqalarni saqlash orqali o‘z an’analarini nafaqat o‘z yurtlarining o‘zgaruvchan madaniyatida, balki kengroq zamonaviy islomiy dunyoda ham o‘rnatganlar.Jadidlar madaniy islohotlar orqali musulmon jamiyatini uyg‘otishga harakat qilganlar. Ular zamonaviy ta’lim usullarini joriy etish, savodxonlikni oshirish va matbuotdan foydalanish kabi usullarni keng tarğib etgan. Asar Markaziy Osiyo tarixini o‘rganayotgan tadqiqotchilar uchun muhim manba hisoblanadi. Tadqiqotning usullari: Kurs ishi materiallari : tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan ilmiy xolislik va obektivlik prinsiplari asosida taxlil qilindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu doirasida - Jadidchilik harakatining mohiyatini anglash – Behbudiy faoliyati orqali XX asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy islohotlarning nazariy asoslari, ma’rifatparvarlik g‘oyalari va milliy uyg‘onish jarayonlari chuqur o‘rganiladi. - Adabiy va publitsistik merosni tahlil qilish – U yozgan maqolalar, pyesalar va kitoblar asosida o‘zbek adabiyotidagi ma’rifiy, tanqidiy va islohotparvarlik yo‘nalishlari o‘rganiladi. - Modernizatsiya nazariyalarini tadqiq etish – Behbudiyning faoliyati markaziy osiyolik musulmonlarning modernizatsiyaga bo‘lgan yondashuvini tahlil qilishda muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. 7 - Taraqqiyot va o‘zlikni anglash g‘oyalari – Uning qarashlari orqali milliy o‘zlik, til, madaniyat, ta’lim va din haqida ilgari surilgan ilg‘or fikrlar o‘rganiladi. - Zamonaviy ta’lim tizimiga tatbiq etish – Behbudiyning "usuli jadid" maktablari va ta’limga oid qarashlari bugungi kunda ham zamonaviy, milliy ta’lim modelini yaratishda amaliy dastur bo‘la oladi. - Vatanparvarlik va fuqarolik tarbiyasida foydalanish – Uning asarlari yosh avlodni vatanparvarlik, ma’naviy uyg‘onish, adolatparvarlik ruhida tarbiyalashda foydalidir. - Madaniy merosni tiklash va targ‘ib qilish – Behbudiy faoliyati asosida milliy madaniy merosni saqlash, teatr, matbuot va adabiyot sohalarida boy tajriba yaratish mumkin. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxat va ilovadan iborat bo‘lib,tadqiqot umumiy 37 betni tashkil etadi. Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili), tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan. Kurs ishining birinchi bobida Maxmudxo`ja Behbudiyning oilasi, uning bolalik damlari, ilk ilm o`rganish bilan bog`liq jarayonlaridan tortib, uning marifatparvar ziyoli bir olim bo`lib yetshgunigacha bo`lgan davri yoritilgan. Kurs ishining ikkinchi bobida Maxmudxo`ja Behbudiy siyosiy jarayonlardagi faol harakatlari, uning jadidlar orasida yetakchilik roli, o`lkadagi yangicha usuldagi maktablar, darsliklar kutubxonalar tashkil etishi bilan bog`liq faoliyati va Mahmudxo`ja Behbudiyning asarlari, undagi bosh g`oya,” Padarkush” dramasi va unda oldinga surilgan fikrlar yozilgan. 8 qismlarida o‘z faoliyatini olib bordi. Biroq Toshkentda mustahkam o‘rnashib olgan sovet komissaiariati qizil qo‘shin kuchigi tayanib “Milliy markaz” deb hisoblangan “Markaziy Sho‘roi Islom” harakatiga ochiqdan ochiq to‘sqinlik qildi. Shundan keyin milliy markaz o‘z harakatini Qo‘qondan turib davom etishiga qaror qildi 19 . 1917-yil 26-noyabrda Qo‘qon shahrida o‘lka musulmonlari IV favqulotda syezdi ish boshladi. Mandad komissiyasi a’zosi T Norbo‘tabekov Syezd qatnashchilari tarkibi haqida axborot berdi. Bunga ko‘ra Farg‘onada-100, Sirdaryodan-22, Samarqandda-21 Buxorodan-4, Kaspiyortidan-4, vakil qatnashayotgan edi. Shuningdek viloyat vakillaridan tashqari syezdda “Sho‘roi Islom”ning Sho‘roi ulamolari, musulmon harbiylari kengashi o‘lka yahudiylari jamiyati (Paoliy Leon) mahalliy yahudiylar vakillari qatnashdilar 20 . Jadidlar yetakchisi M. Behbudiy o‘z chiqishida syezdning huquqiy jihaddan qonuniyligi haqida shunday degandi “Syez qarorlari shuning uchun ham katta mavqeyga sazovorki, unda Turkistonni ovropalik aholisi ham qatnashmoqda” 21 . Yetakchini so‘zlaridan ham anglab olishimiz mumkinki muxtoriyat a’zolari o‘kada yashayotgan turli millat va xalqlarni urf- odatlarini va milliyligini etiborga ogan holda o‘zoldilariga maqsqd qilib qo‘ygan edilar. Uning “Haq olinur, berilmas!” degan so‘zlari jadidlarning shioriga aylandi. U Turkiston Muxtoriyatini olqishladi. Uning hukumatiga a’zo sifatida saylandi. Turkiston Muxtoriyati qonga botirilgandan so‘ng u siyosatdan bosh tortdi va Samarqandda maorif bo‘limi mudiri bo‘lib ishladi. Lekin mustaqillik umidlaridan voz kechmadi. Sovetlar hukumatining qirg‘inlari, adolatsizliklari avjiga kelganda, bu holni jahonga ma’lum qilish uchun yo‘lga otlangan Behbudiy Buxoro amiri tomonidan hibsga olinib, 1919-yilning bahorida Qarshi shahrida qatl etiladi. M.Behbudiy qabrining qayerdaligi noma’lum. Mahmudxo‘ja Behbudiy sirli vafotining 7 yilligi munosabati bilan, 1926 – yilda, zamondoshlaridan u haqda bunday yuksak so‘zlarni aytgan edi: “Uning qimmati tarixning ma’lum bir bosqichida va tarixiy rivojlanishida qilgan xizmatlari 19 “O‘zbekistonning eng yangi tarixi”, 2-kitob, “sharq” Toshkent-2000, 18-bet. 20 Azamxo‘jayev S. - “Turkiston muxtoriyati”, “sharq” Toshkent-2011, 19-bet. 21 Jo‘rayev N Karimov Sh. – “O‘zbekiston tarixi”, “Sharq”, Toshkent-2011, 21-bet. 13 uchundir. Behbudiyning xizmati fransuzlarning jan Jak Russolari, ruslarning Lomonosov, Chernishevskiy va Dobrolyubovlari, Kavkaz turklarining Fathali Oxundov va Najabbek Vazirovlari, tatarlarning Sh. Marjoniy va Q. Nosiriysi ila birdir. O‘zbek milliy adabiyoti ham Behbudiy bilan boshlanib, yangi bir yo‘lga kira boshladi. Behbudiy, eng avval, Turkistonni Chor hukumatidan qutqarish g‘oyasini elga talqin qiluvchilardan, aholining ezilganligini birinchi sezganlardan va bu haqda turli usta yo‘llar ila xalqni istiqlol kurashiga chaqirganlardandir. Turkistonning uyg‘onish tarixini uch qismga – maorif, matbuot va jamiyatga bo‘lib, shu davr rahbarlarini tekshira boshlasak, bu harakatlarning boshida Behbudiy turganligini ko‘ramiz” 22 .Bu so‘zlar Mahmudxo‘ja Behbudiyning kenja zamondoshlaridan biri Laziz Azizzoda qalamiga mansub edi. 1.2 Mahmudxo‘ja Behbudiy – marifatparvar olim. Behbudiy “usuli jaded” maktabining zarurligi, uning qonun-qoidalari, maktabda o‘tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi, maktabning qay tarzda tuzilish, unga qanday asbob-uskunalar kerakligi, muallimlarning vazifalari, ularning ta’minot masalalari va boshqa ko‘p jihatlarini Gaspiralidan va uning asarlari hamda maqolalaridan o‘rgandi. Shular asosida Turkistonda “usuli jadid” maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. Nafaqat tashkil etish, u shu maktablarni kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko‘rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o‘z hovlisida maktab ochdi. 1918-yilda Samarqandda “Musulmon ishchi va dehqon sho‘rasi” tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanadi. Shunda u yangi maktablar tarmog‘ini yanada kengaytiradi. O‘quv rejalari tuzish, yangi darsliklar yaratish, o‘qituvchilar tayyorlaydigan kurslar ochish kabi ishlarini rivojlantirib yuboradi. “Usuli jaded” maktablarida hamma o‘qish huquqiga ega bo‘lgan. Chor amaldorlari bu paytda Turkistondagi yangi usuldagi maktablarni biron ayb topib darhol bekittirib qo‘yar edi. Chunki, podsho hukumati “begona xalq”ning qisman bo‘lsa ham ilm-ma’rifatli bo‘lishini, dunyoviy bilimlarni o‘rganishini istamasdi. Yangi usul maktablarini 22 N. Karimov - “XX asr adabiyoti manzaralari”, Toshkent-2008, 37-38 betlar. 14 aqidaga amal qilardi. Bu borada “Turkiston viloyatining gazetasi”, “Taraqqiy”, “Xurshid”, “Shuhrat”, “Osiyo”, “Turon”, “Xurriyat”, “Oyna”, “Samarqand”, “Mehnatkashlar tovushi”, “Ulug‘ Turkiston”, “Najot”, “Tirik so‘z”, “Tarjimon”, “Vaqt”, “Sho‘ro” kabi matbuot sahifalarida yuzlab maqolalar bilan chiqishlar qildi. Ushbu maqolalar asosan tahsil va ta’limning taraqqiyotiga bag‘ishlanardi. Masalan: “Tahsil oyi”, “Ehtiyoji millat”, “Samarqand usuli jadid maktabi xususida”, “Majlis imtihon”, “Tarix va jo‘g‘rofiya”, “Samarqand kitobxon islomiya”, “Samarqand kitobxona va matbaaxona”, “Samarqand isloh rusum majlisi”, “Buxoroda usuli jadida” kabi chiqishlarida yangi usul maktablari, uning ahamiyati o‘qitish tizimlari, yangi maorif va madaniyatni rivojlantirish, dunyoviy fanlarning nafi, ma’rifatga rag‘bat, komil insonning tarbiyasi haqidagi muhim ma’rifiy fikrlarni o‘qish mumkin edi. Behbudiy ta’lim va tarbiya hamda uning muammolari to‘g‘risida boy publitsistik meros qoldirdi. Jumladan, “Imon va islom”, “Ixtiyoji millat”, “Buxoroda usuli jadida”, “Hurriyat – ozodlik – erkinlik”, “Tahsil oyi”, “Ikki emas, to‘rt til lozim”, “Turkiston”, “Millatni kim isloh etar”, “Yoshlarga murojaat”, “Vatanparvarlik kerak”, “Bizni kemiruvchi odatlar”, “Buxoro xonligiga sayohat”, “Ibtidoiy maktablarimizning tartibsizligi yoxud taraqqiyning yo‘li”, “Bizga isloh kerak”, “Haq olinur, berilmas”, “Samarqandda milliy ishlar haqinda” va boshqalar 26 . 1917-yilning 16-23-aprelida Toshkentda bo‘lib o‘tgan Turkiston musulmonlarining Quroltoyida millatni o‘zaro ixtiloflardan voz kechishga, buyuk maqsad yo‘lida birlashishga, ittifoq bo‘lishga chaqiradi. Ammo u o‘z orzulariga erisha olmadi. Behbudiy 1919-yil 25-martda ana shu g‘oyalari uchun millatchi jadid sifatida ayblanib, Shahrisabzda qamoqqa olinadi va qatl etiladi. U o‘limi oldidan qilgan vasiyatida: “Biz o‘z qismatimizni bilamiz. Agar bizning hayotimiz huriyat va xalqning baxt saodati uchun qurbonlik sifatida kerak bo‘lsa, biz o‘limni ham xursandchilik bilan kutib olamiz.... mumkin qadar ko‘proq yaxshi maktablar ochish, shuningdek maorif va xalq baxt-saodatini tahsinlash sohasida tinmay 26 N. Karimov - “Mahmudxo‘ja Behbudiy” Toshkent-2009, 59-bet 17 forsiy bo‘lsa, madrasavu-udabo tilidir. Barcha madrasalarda shar’iy va diniy kitoblar arabi ta’lim berilsa, mudarrislarning tarkiru tarjimalari forschadur. Ayni paytda yana bir til – ruschani ham bilish kerak. Chunki bu zamon tijorat ishi, sanoat va mamlakat ishlari, hatto dini islom va millatg‘a xizmat ruscha ilmsiz bo‘lmaydur!” Badiiy ijodda ham Behbudiy o‘tkir muammolarni ko‘tardi. 1911-yili yozilib, 1913-yilda bosilgan “Padarkush” dramasi Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Bu birinchi o‘zbek pesasi drama janriga asos soldi, degan satrlarni ham uchratamiz adabiyotlarda. Har holda Behbudiy karvonboshi bo‘lib tarixga kirdi, garchi “Mahramlar” nomli o‘zbek dramasi bir necha yil oldin e’lon qilingan bo‘lsa-da, asar 1914-yilning 15-yanvarida Samarqand havaskorlari tomonidan sahnaga qo‘yildi. 27-fevralda esa, Toshkentdagi mashhur “Kolizey”da “Turon” truppasi o‘z faoliyatini shu spektakl bilan boshladi. Asar jamoatchilikka, ayniqsa, adabiyotga kirib kelayotgan yoshlarga qattiq ta’sir ko‘rsatdi 32 . “1913-yillarda chiqqan “Padarkush” pesasi ta’sirida “Baxtsiz kuyov” degan teatr kitobini yozib yuborganimni ham payqamay qoldim”, - deb qayd etadi A.Qodiriy o‘z tarjimai holida. “Oyna” jurnalining 1914-yil 14-sonida bosilgan “Turkistonda birinchi milliy teatr” nomli taqriz ham shu “Padarkush” pesasining sahnaga qo‘yilishi munosabati va uning insonlar ongiga, xalqqa ta’siri To‘g‘risidagi taqrizdir. B.A.Pestovskiy 1922-yildagi “Inqilob” jurnali sahifalarida e’lon qilgan “O‘zbek teatri tarixi” maqolasida uning maydonga kelish tarixi haqida fikr yuritar ekan, “O‘zbek teatrining asosini qo‘yib beruvchi samarqandlik Mahmudxo‘ja Behbudiydir!” – deb yozadi. Bu dramasida Behbudiy o‘zining: “Ma’rifatsiz millat inqirozga mahkumdir”, - degan qarashini badiiy ifodalashga uringan edi 33 . Ma’lumki, mumtoz adabiyotimiz ko‘p asrlik boy tarixga ega bo‘lsada, unda hozirgi ma’nodagi realistik dramaturgiya yo‘q edi. Zotan, o‘zbek adabiyotida milliy dramaturgiya XX-asrning birinchi choragida vujudga kela boshladi. 1911- yildan to 1917-yilgacha bo‘lgan davrda “Padarkush” (Behbudiy), “Zaharli hayot”, “Ilm hidoyati” (Xamza), “Qozi ila mulla”, “Ko‘knori”, “Juvonbozlik qurboni” 32 “Xalq so‘zi” gazetasi 1996 yil 25-oktyabr. 33 Hoshimov O‘tkir - “Tanlangan asarlar”, Toshkent-1990, 83-bet. 25 borasida ijobiy ishlar qilindi. Mustaqilligimizga erishgunimizga qadar Turkiston tuprog‘ida mustabid tuzumga qarshi harakatlar bir zum bo‘lsada to‘xtamadi. Biz azaliy orzuyimiz mustaqil va obod, ozod vatanda teng huquqli inson bo‘lib yashashga nihoyat erishdik. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek “Endigi vazifa orzu umidlari haqqi avlodlarimizga sizu bizning farzandlarimizga butun dunyo bilan teppa-teng bo‘ylashadigan buyuk O‘zbekistonni meros qilib qoldirmoqlikdir”. Bu yo‘lda biz yoshlar ham sobit qadam turmog‘imiz lozim. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO`YXATI I.Prezident asarlari 1. Islom Abdug’aniyevich Karimov - “Taroxiy hotirasiz kelajak yo‘q”, “sharq”, Toshkent-1998 2. . Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 22 декабрь куни Олий Мажлисга қилган Мурожаатномаси . // Халқ сўзи , 2017 йил 23 декабрь . 3. N. Karimov - “Mahmudxo‘ja Behbudiy” Toshkent-2009 II. Manbalar 4. Mustafo Cho‘qayev “Istiqlol jallodlari”, “sharq”, Toshkent-1992 5. Hoji Muin ibn Shukrullo – “Mamudxo‘ja Behbudiy”, “Zarafshon” gazetasi, 1923-yil, 25-mart. 6. Mahmudxo‘ja Behbudiy - “Qasdi safar” “Oyna”. 1914-yil III. Ilmiy adabiyotlar 7. Hammualliflar – “XX asr o‘zbek adabiyot tarixi”, “O‘qituvchi”, Toshkent- 1999 8. Jo‘rayev N, Karimov Sh. - “O‘zbekiston tarixi”, “sharq”, Toshkent-2011 9. B. Qosimov va boshqalar - “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti”, 31 asarlar va sahnalashtirilgan dramalar orqali xalqni johillikdan chiqarish, o‘zligini anglash, milliy birlik va taraqqiyotga erishish g‘oyalari ilgari surilgan. U «Tarjimon», «Samarqand», «Shuhrat» kabi gazeta va jurnallar orqali ma’rifiy g‘oyalarni targ‘ib qildi. Behbudiyning fikricha, millatning kamoloti ilm, madaniyat va ijtimoiy ongning o‘sishiga chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu yo‘ldagi islohotlar avvalo ta’limdan boshlanishi kerak edi. U inson qalbini uyg‘otish, aqlni charxlab, milliy g‘ururni shakllantirish maqsadida butun umrini ma’rifatga bag‘ishladi. Shu boisdan ham Mahmudxo‘ja Behbudiy faqat o‘z davrining emas, balki bugungi kun yosh avlodining ham ma’naviy yetakchisi, ibratli siymosi sifatida qadrlanadi. Uning hayoti va faoliyati ma’rifatning qudrati orqali millatni uyg‘otish mumkinligini amalda isbotlab bergan yorqin tarixiy tajribadir. 20 Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbuslari bilan tariximizni tiklash, bir qancha ota-bobolarimiz sharafli nomlarini oqlash uchun samarali chora tadbirlar tashkil etildi. Bu sababdan Maxmudxo`ja Behbudiy faoliyati va ijodi bilan bir qancha tadqiqotchilar, olimlar shu mavzuda ilmiy izlanishlar olib bordilar. Jumladan, Abdug`ani Mamajonv 6 , To`xtasin Jalolov 7 , Qodirxo`ja Qosimov 8 va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Jumladan, Qodirxo‘ja Qosimov tuzgan “Mahmudxo‘ja Behbudiy: Tanlangan asarlar” (Toshkent, “Sharq” nashriyoti, 1993) to‘plami – Behbudiyning boy merosini bir yerga jamlagan muhim ilmiy-nashriy asardir. Unda quyidagi fikrlar oldinga surriladi. Milliy uyg‘onish va ma’rifat g‘oyasi – Behbudiyning asosiy maqsadi xalqni savodli,zamonaviy bilimli, o‘zligini anglaydigan etib tarbiyalashdir.Islohotchilik va jadidchilik ruhi – Eski madrasabop ta’lim tizimiga qarshi chiqib, yangi, dunyoviy bilimlarga asoslangan maktablar zarurligi targ‘ib etiladi. Milliy matbuot va ommaviy axborotning ahamiyati – Matbuot orqali xalq ongini o‘zgartirish, jamiyatda uyg‘onish yaratish asosiy vosita sifatida ko‘riladi.Ozodlik, adolat va milliy o‘zlik g‘oyasi – Behbudiy Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatini tanqid qilib, Turkiston xalqlarining huquqlari va qadriyatlarini himoya qiladi.Dinga yangicha qarash – Islomni zamonaviy tafakkur bilan uyg‘unlashtirish, ijtimoiy hayotga mos diniy qarashlari bayon etilgan. Ikkinchi guruhga doir asarlar, boy kechmishimiz va shonli tariximizda hech narsa izsiz ketmagaydir.Jasoratli ota-boblarimizning qilgan ishlari nafaqat yurtimizda balki jahon miqyosida ham ulkan qiziqishlar bilan o`rganilmoqda. Jumladan, Adeeb Khalid 9 , Edward Alloworth 10 va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Jumladan, Adeeb Khalidning The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia asari Markaziy Osiyodagi jadidchilik harakatining shakllanishi, 6 Abdug‘ani Mamajonov – "Mahmudxo‘ja Behbudiy publitsistik merosi" "Bayoz" Toshkent-2012 7 To‘xtasin Jalolov "Behbudiy hayoti va faoliyati" "Sharq",Toshkent-2010 8 Qodirxo‘ja Qosimov (tuzuvchi) – "Mahmudxo‘ja Behbudiy: Tanlangan asarlar" "Sharq",Toshkent-1993 9 Adeeb Khalid –" The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia" Nyu-York-2009 10 Edward Allworth – "The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History" Berlin-2008 6 peshqadamlaridan biri sifatida o‘zining siyosiy va ijtimoiy faolligi, shuningdek, adabiy merosi bilan tarixda chuqur iz qoldirgan siymodir. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi tarkibidagi Turkiston musulmon xalqlari mustamlakachilik zulmi ostida yashayotgan bir davrda, Behbudiy xalqqa siyosiy ong, milliy o‘zlik va erkinlik haqida bilim berishni o‘zining hayotiy burchi deb bildi. U siyosiy-ijtimoiy harakatlarda faol qatnashib, muxtoriyat, tenglik va adolat talablari bilan chiqdi. U o‘z maqolalari va nutqlari orqali xalqni uyg‘otishga, milliy manfaatlarni himoya qilishga undadi.Behbudiy faqat siyosiy faolligi bilan emas, balki jadid adabiyotining asoschilaridan biri sifatida ham tarixga kirdi. U adabiy asarlar orqali xalqni savodsizlik, jaholat, ijtimoiy tengsizlikka qarshi kurashishga da’vat etdi. Uning «Padarkush» nomli dramasi aynan shu maqsadda yaratilgan bo‘lib, unda eski va yangi qarashlar to‘qnashuvi, ilmning kuchi va axloqiy qadriyatlar muhimligi aks ettirilgan. Behbudiy san’at va adabiyotning jamiyatni isloh qilishdagi kuchiga chuqur ishonar va shu bois o‘z asarlarida badiiy vositalar orqali keng ommani tarbiyalashga harakat qilgan. Uning asarlari va siyosiy chiqishlari nafaqat o‘z davrida, balki bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan. Behbudiy o‘z faoliyati bilan jadidchilik mafkurasini amaliy harakatga aylantirib, bu harakatni xalq orasida keng yoyilishiga xizmat qildi. U har bir milliy ziyolining jamiyat oldidagi javobgarligini chuqur anglagan holda, butun umrini xalq ma’naviyatini yuksaltirishga, erkinlik va taraqqiyot g‘oyalarini ilgari surishga bag‘ishladi. Shu bois Mahmudxo‘ja Behbudiy nafaqat jadidchilik harakatining asoschisi, balki Turkiston o‘lkasining siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga beqiyos ta’sir ko‘rsatgan tarixiy shaxs sifatida qadrlanadi. XULOSA Buyuk ma’rifatparvar adib, alloma va jamoat arbobi Mahmudxo‘ja Behbudiyga ziyolilar oilasidagi muhit undagi adabiyotga, siyosatga, ma’rifatga bo‘lgan qiziqishini tezroq ro‘yobga chiqishiga yetakladi. Uning otasi islom huquqshunosligi bo‘yicha yirik mutaxassis bo‘lib, bu borada ko‘plab kitob va 29 huquqshunosligi bo‘yicha yirik mutaxassis bo‘lib, bu borada ko‘plab kitob va risolalar muallifi ediki, bu o‘z navbatida Mahmudxo‘jaga ta’sirini o‘tkazmay iloji yo‘q edi. U dastlabki ma’lumotni eski maktab, madrasalarda oldi 31 . 1902-yilda Makkaga borib u hoji va mufti bo‘lib qaytadi hamda 1903-1904- yillarda Qozon, Ufa shaharlarida bo‘lib, Yevropa madaniyati bilan tanishadi. Behbudiy jadidchilik harakatining asoschisi I. Gasprinskiy bilan suhbatlar quradi va maktab-maorif, madaniyat-ma’rifatparvarlik g‘oyalari targ‘iboti aks etib turgan bir qator maqolalari bilan ro‘znoma, oynomalarda chiqa boshlaydi. Xullas, 1905- yillar arafasida Behbudiy zamonasining ko‘zga ko‘ringan ziyolisi bo‘lib taniladi. “Siyosiy, ijtimoiy faoliyati, bilimining kengligi jihatidan o‘sha zamonda Turkistondagi jadidlar orasidan unga teng kela oladigani bo‘lmasa kerak”, - deb yozadi Fayzulla Xo‘jayev u haqda. Behbudiy Gasprinskiy yo‘lga qo‘ygan “usuli jadid” maktablarini Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo‘llanmalar bilan ta’minlashda jonbozlik ko‘rsatdi. Uning “Muntahabi jug‘rofiyai umumiy” (“Qisqacha umumiy geografiya”), “Kitobatul-atfol” (“Bolalar kitobi”), “Tarixi muxtasari Islom” (“Islomning qisqacha tarixi”), “Amaliyoti islom”, “Muxtasari jug‘rofiyai rusiy” (“Rossiyaning qisqacha geografiyasi”) kabi darsliklari shu jonbozlik natijasidir. Mahmudxo‘ja Behbudiy adabiyot, tarix, geografiya fanlari qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiy shug‘ullanadi. U o‘zining siyosiy qarashlarini, millat (uning) tili, dini, e’tiqodining kamsitilganligini ko‘rib “Ey millat, mana ahvolingga bir razm sol, qanday yashamoqdasan!” degan xitob- hayqiriqlarni “Faryodi Turkiston” (1907, ”Vaqt”), “Ikki emas to‘rt til lozim” (“Oyna”, 1913), “Til masalasi” (“Oyna”, 1915), “Tanqid saralamoqdur!”, “Teatr nadur?” kabi maqolalarida ifodalaydi. Shu bilan bir qatorda u 1913-yilda “Samarqand” gazetasi va “Oyna” jurnallarini chiqarishga bosh-qosh bo‘lib, bu sohada ham o‘z jonbozligini ko‘rsatdi. “Ikki emas to‘rt til lozim” degan maqolasida u shunday yozadi: “Biz turkistonlilarg‘a turkiy, forsiy, arabiy va rusiy bilmoq lozimdur. Turkiy, ya’ni o‘zbakiyni bilmoqni sababi shulki, Turkiston xalqining aksari o‘zbakiy suylashur, 31 Xo‘jayev Fayzulla – “Tanlangan asarlar”, 1-Tom, Toshkent-1992, 84 bet. 24 ustozining aql-u hayratini, millat yo‘lidagi fidoiyligini juda yuksak baholadi. Uning vafoti munosabati bilan yozgan maqolasida “Russiya musulmonlari ichida bunday bir zot kеlgan yo‘qdur”, - dеb ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, Bеhbudiy unga o‘z asarlarida, faoliyatida tеz-tеz murojaat qilgan. Jumladan, 1905-yil jo‘g‘rofiya bo‘yicha ilk maktab tuzganda Ismoilbеkning “Turkiston ulamosi” kitobidagi ma’lumotlardan kеng foydalangan. 1899-1900-yillarda Bеhbudiy buxorolik do‘sti Hoji Baqo bilan haj safariga boradi 16 . U “1318-sanai hijriyasi tavofi Baytullog‘a Kavkaz yo‘li ila Istanbul va Misr al –Qohira vositasi-la borib edim. Muddati safarim sakkiz oydan ziyoda cho‘zilib edi, - deb yozadi Behbudiy bu haqda” 17 . 1903-1904-yillarda Moskva, P е t е rburg shaharlariga, 1907-yilda Qozon, Ufa, Nijniy Novgorod shaharlarida bo‘ladi. Bu shunchaki sayohat safarlari emas, ma’lum maqsaddagi xizmat safarlari edi. Masalan, 1907-yilda Nijniy Novgorod shahrida Russiya musulmonlarining turmush va madaniyati muammolariga bog‘ishlangan qurultoy chaqirildi. B е hbudiy turkistonliklar g‘ururini boshqardi va katta nutq so‘zladi. B е hbudiy Gaspirinskiy yo‘lga qo‘ygan “usuli jaded” maktablarini Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo‘llanmalar bilan ta’minlashga oid ko‘p maqolalar yaratdi. Rajabamindagi Abdulqodir Shakuriy maktabini hovlisiga ko‘chirib k е ldi. “Muntahabi jo‘g‘rofiya umumiy” (qisqacha umumiy g е ografiya), “Kitobat-ul atfol” (bolalar maktubi), “Tarixi muxtasari islom” (Islomning qisqacha tarixi), “Amaliyoti islom”, “Muxtasari jo‘g‘rofiyai rusiy” (Rossiyaning qisqacha g е ografiyasi) kabi darsliklar yaratdi. Nashriyot qilib, darslik va qo‘llanmalar, xaritalar bosib chiqargani ma’lum. Bular ilk o‘zb е k maktablari uchun tuzilgan darslik va qo‘llanmalar sifatida emas, til yozuv madaniyati taraqqiyoti nuqtai nazaridan ham muhim ahamiyatga ega. Turkistonda yangi usul (jadid) maktablarini tashkil etishda Rossiya musulmon maktablarining buyuk islohotchisi Ismoil Gaspirinskiy g‘oyasi asos 16 Qarang. Mahmudxo‘ja Behbudiy - “Qasdi safar” “Oyna”. 1914-yil, 31-son. 17 B. Qosimov va boshqalar. - “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti”, Toshkent-2004, 59-bet. 11 Toshkent-2004 10. N. Karimov - “XX asr adabiyoti manzaralari”, Toshkent-2008 11. Hoshimov O‘tkir - “Tanlangan asarlar”, Toshkent-1990 12. D. Alimova, D. Rashidova – “Mahmudxo‘ja Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri”, “Akademiya”, Toshkent-1999. 13. B. Qosimov – “Maslakdoshlar”, “Sharq”, Toshkent-1994. 14. B. Qosimov, U. Dolimov – “Marifat darg‘alari”, “O’qituvchi”, Toshkent- 1990 15. Sh. Rizayev – “Jadid dramasi”, “Sharq”, Toshkent-1997. 16. Edvord Olvort – “Birinchi o‘zbek dramasi”, ingliz tilidan Zulhumor 17. Baldauf, Ingeborg, - “XX asr o‘zbek adabiyotiga chizgilar”, “Manaviyat”, Toshkent-2000 IV. Internet saytlar ro‘yxati: 1. Arxiv.uz 2. CyberLeninka 3. Ziyo.com 32 Ovrupo bozorlariga olib ketilayotganidan achinadi. Bizda ham Ovrupo bozorlarida savdo-sotiq qiladigan mutaxassislarning yetishib chiqishlarini istaydi: “Turkiston mevasi... donasi, toshi, tufrog‘i... va nemusalari Ovrupo bozoriga ketar. Muni Ovrupo dollari kelib oz bahoga olib ketar. Mehnatni biz qilarmiz, foydani ular ko‘rar”. Shuning uchun deydi, Behbudiy: “Ovrupa ila savdo qilaturgon kishi avvalo zamona ilmi o‘qimog‘i lozim. U millat taraqqiyotining ma’naviyati - ham tarbiyasi, ham iqtisodi, ham ma’rifati” deb qaradi. Behbudiy Turkistonning kelajagini o‘ylar ekan, millatimizning taraqqiyoti borasida turli yo‘llarni qidirdi. Boylarga ham murojaat etdi: “Boshqa millatlarning boylari faqir va yetimlar uchun maktab va dorilfununlar soldururlar, faqir va yetimlarning o‘qimog‘i uchun voqf (stipendiyalar) tayin qilur. Butun Turkiston o‘n boy elinda ming so‘mdan bersa, 25 bola uchun Toshkentda (diniy va zamonaviy) bir pansiunli va nahorli mukammal maktab bino bo‘lur, har yil hukumat maktabinda 50 bola tayyorlaydur”. Agar shunday bo‘lsaki, o‘n yillar orasida bizda yaxshi-yaxshi o‘qimishli muhandis, shifokor, huquqshunos, iqtisodchi kabi mutaxassislar yetishib chiqardi, deb umid qiladi. I Bobga xulosa Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek ma’rifatchilik harakatining eng yorqin namoyandalaridan biri bo‘lib, uning hayoti va faoliyati xalqni uyg‘otish, ilm-fanga yetaklash yo‘lida fidokorona xizmat qilish bilan ajralib turadi. U dastlabki bilimlarini qadimiy an’anaviy uslubda, eski maktab va madrasalarda olgan bo‘lsa- da, tez orada bu ta’lim tizimining zamon talablariga javob bermasligini tushundi va yangicha, jadidchilik ruhidagi ma'rifatni targ‘ib qilishga kirishdi. Behbudiy o‘zining ilk faoliyatidanoq ilm-fan, tarix, geografiya, tibbiyot kabi fanlarni yosh avlodga o‘rgatish zarurligini ilgari surdi. Bu g‘oyalarni amalga oshirish uchun u yangi usulda dars beruvchi maktablar ochish, zamonaviy darsliklar yaratish, sahna asarlari orqali ommaga bilim tarqatish kabi ko‘plab tashabbuslarni ilgari surdi. Behbudiy nafaqat o‘qituvchi va ziyoli sifatida, balki jadidchilik harakatining mafkuraviy yetakchisi sifatida ham tanildi. U tomonidan yozilgan maqolalar, 19

Behbudiy faoliyati haqida

Купить