• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 56500UZS
Размер 56.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sami Salih

Дата регистрации 02 Май 2025

0 Продаж

Turkiston jadidlar faoliyati: Munavvarqori Abdurashidxonov misolida

beshinchi tartib sonidan sakson sakkizinchi tartib soni oralig’ida qo‘yilgan sarlavhalarda inson hayotiga kerak bo‘lgan narsalarning faqat nomlari sanaladi. Sakson sakkizinchi tartib sonidan to‘qson yettinchi tartib sonigacha “Diniy Kalimalar” ,“Alloh taologa itoat”, “Ota-onalarga itoat”, “O‘qigan kishi”, “O‘qimagan kishi”, “Hikoyalar”, “Ahmad ila Qodir”, “Yolg‘onchilik jazosi”. “Baxillik jazosi” sarlavhalari ostida matnlar berilgan. Mana shu matnlar hammasi axloqiy-tarbiyaviy tomonga qaratilgan. Agar sakson sakkizinchi tartib sonigacha bolalarning nutqini o’stirish uchun narsalarning nomlari sanab o’tilgan bo‘lsa, sakson sakkizinchi tartib sonidan, boshlangan matnlarda ma’lum bir kichik matn ostida o‘quvchiga tushuncha beriladi. Masalan, “Ota-onaga itoat” matnida shunday so‘zlar bor: “Ota-onaga va xeshu-aqrabolarga ham itoat qilib, ularni yashi ko’rmoq va ularga ham o‘zini yaxshi ko’rdirmoq kerakdur, har bola ota-onasini so‘zlarini va nasihatlarini qulog‘iga olib, ko‘rsatgan yo‘llaridan chiqmasdan, o’qimoq, yozmoqqa ko’p harakat qilsa, ota-onasiga itoat qilgani va ularni o‘zidan rozi qilgan bo’lur. Shunday bolani hamma odamlar yaxshi ko’rarlar, mana shu sarlavha ostida berilgan matnlar kitobning ikkinchi qismini tashkil qiladi. Bunda alifboni o‘rgangan va jumla tuzishni bilgan bolalar shu kichik matnlar orqali tarbiyaviy va axloqiy ko’nikma hosil qila borganlar. Ular o‘qishning ma’nosini o‘zlashtirib yaxshilik va yomonlik haqida, qisqa bo‘lsa ham, ma’lumot olishgan. Agar “Yolg‘onchilik jazosi”, “Baxillik jazosi”, matnlarida yolg‘onchilik va baxillikning nima ekanligi bola tarbiyasi bilan bog‘lab tushuntirilsa, “O’qigan kishi”, “O‘qimagan kishi” matnlarida berilgan hikoyalarda o‘qigan va o‘qimagan bola qanday bo‘lishi tushuntiriladi. Jumladan, “O’qimagan kishi” sarlavhali hikoyada quyidagi fikrlar bildirilgan: “O‘qimagan kishini johil va nodon derlar, johil va nodon kishini Xudo qoshida ham, xalq qoshida ham e’tibori bo’lmas, so‘ziga hech kim quloq solmas, bir kitob yo bir gazetani qo‘liga olsa, ichidagi turli so‘zlar yaxshi xabarlardan hech birini o‘qiy olmas. Har qancha urinsa ham ko‘ziga qora chiziqlardan boshqa narsa ko‘rinmas, oxirida diqqat bo‘lib, oh yoshligimda o‘qisam bo‘larkan deb pushaymon qilur. Ey o’g’lonlarim, siz ham shu vaqtdan jonu-dilingiz ila o‘qishga yopishmasangiz, dunyo va oxiratning lazzat va 26 onasi Xosiyat otin bergan. U xat savodni ham avvalo onasidan o‘rgangan. Ayni paytda yirik maktabdorlardan hisoblangan Usmon domla ismli kishi qo‘lida o‘qidi. Yana bilimlarini oshira borib, Toshkentda joylashgan Yunusxon madrasasida tahsil oladi, O‘rta Osiyoda ayni paytda ilmning markazi Buxoro hisoblanar edi. Buxoro madrasalarida diniy va ba’zi dunyoviy ilmlar ham o‘rgatilgan. Munavvar Qori ham yuqoridagi ilmlardan baxramand bo‘lish maqsadida 1898-yilda Buxoroga boradi. Shu yildan boshlab Buxoro madrasalarining birida tahsil ko’ra boshlaydi. Ammo tez o’tmay Munavvar Qori Toshkentga qaytadi. Sirojiddin Axmedovning ma’lumotiga ko‘ra, Munavvar Qori moddiy qiyinchilik tufayli Toshkentga qaytib kelgan. Munavvar Qori yoshligidan diniy ilmlarni puxta o‘rgangan. Toshkent Darxon masjidida imomlik bilan shug‘ullangan. Imomlik qilayotgan paytda ham u Turkiston xalqini savodsiz holda yashayotganligini chuqur anglar edi. Yuqorida aytilganidek Ismoil G’aspiraliyning g‘oyalari Toshkentda ham tarqalgan edi. Munavvar Qori, birinchidan, Turkiston xalqining mustamlakachilikdagi hayotidan ta’sirlangan bo‘lsa, ikkinchidan “Tarjimon” gazetasi hamda musulmon mamlakatlaridan kirib kelayotgan matbuotlardan o‘ziga quvvat oldi. Toshkent ziyolilari orasida jadidchilik ishiga alohida hissa qo’shib, uning yo‘lboshchilaridan biriga aylandi. Amerikalik olim, o’zbek ma’rifat va madaniyatining targ‘ibotchilaridan biri Edvard Ollvort o‘zining “Zamonaviy o‘zbeklar” kitobida Munavvar Qorining Turkiyada ta’lim olganligini ma’lum qiladi. Ayni paytda Bog‘chasaroyda nashr etilgan “Tarjimon” gazetasini Munavvar Qori ixlos bilan o‘qir edi. Munavvar Qori bu matbuot sahifalaridan o’lkadagi ahvolni qanday qilib yaxshilash kerak degan savolga javob axtara boshlaydi. Shu bilan birga, ko’nglida islohotparvarlik fikrlari vujudga kela boshlagan edi. Chunki eski uslubdagi o‘quv ishlari tamomila eskirgan bir holatda turardi. Tadqiqotchi Sirojiddin Axmedovning ma’lumotiga ko’ra, Munavvar Qori 1901-1904-yillarda Qrimlik do‘sti Rasim Kishod yordamida Toshkentda “Usuli savtiya” maktabini ochadi. Munavvar Qorining “usuli jadid” maktabini ochilgan yili to‘g‘risida yana bir misol qilib. E.Fyodorov “O‘rta Osiyoda milliy inqilobiy harakat tarixi” nomli kitobida ma’lumot berishicha, jadid Bexbudiy Samarkandda birinchi marta yangi usul 13 davrida 3-va 4-sinflarda, ikki o‘quv yili davomida asosiy darslik sifatida o‘qitilgan 23 . Eng muhimi bu risola Turkiston ziyolilari, muallimlari tomonidan o‘z davrining asosiy jug‘rofiya qo‘llanmasi sifatida qabul qilingan hatto 1929- yilgacha ham asosiy qo‘llanma bo‘lib kelgan. Risola 1917-yilda 3-marta nashr qilingan. Biz bu risolaning 3-nashridan foydalandik. Ushbu risola 72 sahifadan iborat. Yerning shakli va harakati. umumiy jug‘rofiy masalalar. qit’a va mamlakatlar, Rossiya va Turkiston jug‘rofiyasi haqidagi ma’lumotlar risoladan joy olgan. Darslikda jug‘rofiy ilmning maktab va madrasalarda o‘qitilishining ahamiyati yoritib beriladi, uni o‘rganish keng targ‘ib etiladi, Munavvar Qori Abdurashidxonovning “Yer yuzi” risolasi hozirgi davrda ham ahamiyatini yo‘qotmagan. Chunki unitilgan bir qancha jug‘rofiy atama va nomlar undan joy olgan. Respublikamizda davlat tili haqidagi qonunning joriy etilishi munosabati bilan nohaq ravishda unitilgan jug‘rofiy atama va nomlarni qayta tiklash dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bu jug‘rofiy atama va nomlarni yuzaga chiqarish,yangilarini esa yaratishda o‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan, an’anaviy atama va nomlardan foydalanishimiz lozim. Munavvar Qorining “Yer yuzi” kitobida atama va nomlar sof milliy tilimizga mos keladi. “Yer yuzi”risolasida 88 ta sarlavha ostida turli xil atama va joy nomalari berilgan. Jumladan, jug‘rofiy ko’rfaz, xarita, ufq, jadval, daraja atamalari bugungi kunda ham “Yer yuzi” risolasida keltirilganidek qo‘llanilmoqda. Munavvar Qori Abdurashidxon o‘g‘lining ushbu darsligi haqida fikr yuritar ekanmiz, uning dunyo okeanlari haqidagi fikrlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Darslikda dunyo okeanlari 5 ga bo’linadi; Baxri Muhiti Kabr, Baxri Muhiti Atlasi, Baxri Muhiti Xindiy, Baxri Muhiti SHimoliy, Baxri Muhiti Janubiy, Baxri Muhiti Shimoliy bilan Baxri Janubiy doimo muz bilan qoplanib turgani uchun muallif uni “Baxri munjamid”, ya’ni “Muz dengizi” deb atadi. Professor M.Mirabdullaev ushbu okeanlarning keyingi bo’linishi va nomlanishi to‘g‘risida quyidagi fikrlarni bildiradi. “Bizda 1935-yilgacha dunyo okeani uch qismga: Tinch okeani, Atlantika okeani va Hind 23 Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar”,-T : O‘qituvchi, 1966y. 86 b. 32 jamiyat hamda uyushmalarni vujudga keltirish zarurligi haqida o’yladi. Uning rahbarligida “Turon” jamiyati tuzildi. Bu jamiyat ishida Munavvar Qori boshchiligidagi Abdulla Avloniy, Ubaydulla Xo’jayev, Komilbek va Karimbek Nurbekovlar, Toshpo’lat Norbo’tabekov kabi hur fikrli ziyolilar faoliyat ko‘rsatdilar. O‘zbek milliy matbuotini vujudga kelishi ham bevosita Munavvar Qorining faoliyati bilan uzviy bog‘lanadi. U milliy matbuotimizning ilk namunalaridan biri bo’lmish “Xurshid” gazetasini nashrdan chiqardi. 20 maorifsizlik orqasidangina bo‘lganligi har kimga ma’lumdir”, Munavvar Qorining nodonlik va falokatlardan qutulish avvalo maorif vositasida bo‘lishini qayta-qayta ta’kidlaydi. Munavvar Qori Stalinchilarning “G‘oliblar syezdi” bo’lib o’tgan, 1929- yili qatog‘onning yangi to‘lqini kuchaya boshlagan paytda, (GPU) tomonidan qamoqqa olinadi. Jiyani Muhammadxon Muslimxon o‘g‘li Abdurashidov amakisini qamoqqa olingan kunni shunday eslaydi: “Uch aka uka A’zamxon, Muslimxon va Munavvarxon bir xovlida juda inoq yashar edi. Xovlimiz juda katta edi, Uning yarmida amakim yangi usuldagi maktab ochib, bolalarni o‘qitgani esimda. Amakim ochgan bunday maktablar faqat bizning hovlimizdagina emas, balki mahallada ham bo‘lgan. Ular “Muxtoriyat”, “Birinchi may” kabi nomlari bilan atalgan. Amakimlarning katta xotinlari Muborakxon opoqidan ikki o‘g‘il bo‘lib, ular yoshligida vafot etib ketgan. Shundan so‘ng amakim ikkinchi xotini Lazizaxonga uylandi. Ulardan farzand bo’lmagan. Esimda bor 1929-yil noyabri bo‘lsa kerak, erta tongda xovlimizga GPU ning qurollangan xodimlari devordan oshib kirdi. Ulardan bir necha kishi hech kimni hovlidan tashqariga chiqarmay, hatto hojatga borganlar orqasidan ham kuzatib turdi. Boshqalar esa uyda tintuv o‘tkazib juda ko‘p ruznoma, kitob. qo’lyozma va rasmlarni qoplarga solishdi, Tintuv erta tongdan namozi asrgacha davom etgandi. Muhammadxon o’shanda 10 yoshda bo‘lgan, Munavvar Qorining qarindosh urug‘lari ham qatag‘ondan chetda qolmagan edi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o‘tmishdagi har bir tarixiy davrda xalq ommasi va jamoatchilikning o‘z ma’naviy otasi-yu pirlari hamda ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy yo‘lboshchilari bo‘lgan. Bunga ona tarix guvoh. El, Vatan taqdiri uchun jon fido qilgan, uning istiqlol, mustaqilligini dil-dilidan orzu qilgan va bu orzuni amalga oshirish maslagidan bir qadam ham chekinmagan buyuk mutafakkir Munavvar Qori Abdurashidxonov asrimiz boshlarida mustamlaka iskanjasidan ezilgan elimiz qalbiga ma’rifat, ozodlik va erk nurini olib kirdi. El murabbiysi Munavvar Qori har bir xalqning millat sifatida shakllanishining birinchi belgisi mazkur xalqning o‘zligini tanishi va o‘zini ximoya qilish tuyg’usining uyg‘onishi, milliy qadriyatlarini saqlash va taraqqiy ettirishda ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi va shu yo‘lda turli-tuman 19 bo‘lib, Turkistondagi keng ommaning, birinchi navbatda, shakllanib kelayotgan tadbirkorlar sinfining intilish va manfaatlarini ifoda etgan. 2. Turkistonni savodli va ma’rifatli, ozod va obod vatanga aylantirish, birinchi navbatda mustaqillika erishish, mustamlakachilik iskanjasidan xalos bo‘lish ja- didchilik harakatining asosiy maqsad vazifasini tashkil qilgan. Afsuski ularning mustamlakachi Rossiyaga qarshi olib borgan kurashi uzoq vaqt davomida rus xalqi va Rossiyaga qarshi kurash sifatida talqin qilinib kelindi. Jadidchilik harakati xilma-xil ijtimoiy guruhlarni o‘zida jam etgan edi. Shu sababli, Turkistonning bo‘lajak idora usuli, umuman, ijtimoiy qurilish, yer va mulk munosabatlari, xotin-qizlar ozodligi masalalarida yakdillik yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas edi. Bu davrda Munavvar Qori raxbarligidagi “Ittixodi taraqqiy”, “Milliy ittixod”ga “Milliy istiqlol” nomlari bilan tanilgan tashkilotlar aslida bir ijtimoiy-siyosiy jamiyat bo‘lib, u 1920-yildan boshlab 1923-yilgacha yashirin faoliyat yuritgan. “Ittixodi taraqqiy”ning asosiy maqsadi milliy-siyosiy xususiyatga ega bo‘lgan 7 . U sho‘ro hukumatiga qarshi muxolifatda ish olib borib, uning siyosatini tanqid qilgan, yoshlarni siyosiy faollashtirish, turk muhojirlariga yordam berish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Munavvar Qorining ko‘rsatishicha, dastlabki paytda jamiyat a’zolarining soni 50 taga yetmasada, ularning obro’si juda yuqori darajada bo‘lgan. Rus kommunistik bosqiniga qarshi kurash olib borgan maxfiy tashkilotlardan yana biri “Turkiston milliy birligidir”. U dastlab 1920-yilda Buxoroda “Buxoro istiqloli” va Toshkentdagi “Milliy ittifoq” hamda hozirgi mustaqil qardosh davlatlardagi ozodlik harakatlari markazlari faoliyatlarini birlashtirish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Munavvar Qori o‘z “Xotira” asarida uni dastlab “Markazlar markazi” deb nomlanganini aytadi. Turkiston milliy birligi Turkistonda bor yo‘g‘i uch yil faoliyat ko‘rsatdi. Bu qisqa muddat ichida u milliy- ozodlik va mustaqillik uchun kurash tarixida katta iz qoldirdi. 1925-yili Munavvar Qorining tashabbusi bilan “Ittixodi Milliy”, “Milliy istiqlol” degan nom bilan qayta tashkil etildi. Jadidlar endi O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashni o‘z 7 Munavvar Qori. “Bizning jaxolat - jaxli murakkab” // “Ma’rifat”. 1995y. 23 b. 10 darsliklari va qurollari bilan bepul ta’minlangan. Qolganlari esa, o‘qish uchun har oyda baholi qudrat 50 tiyindan to bir yarim so‘mgacha pul to‘lagan. Ba’zi badavlat otalar 2 so‘mdan ham berib turgan. Bir kunda 50 minutdan uchta dars o‘qitilgan, o‘n minutdan bir soatgacha kichik va katta tanaffuslar joriy etilgan. Ayni paytda hukumat chor amaldorlari qo’lida bo‘lganligi uchun yangi usuldagi maktabda bolalarni maxsus binoda o‘qitishning imkoniyati yo‘q edi. Shuning uchun ham yangi usuldagi jadid maktablari mashg‘ulotlari muallimlar va boshqa ilmga rag‘bati bor kishilar uyida olib borilgan. Yangi usul maktablarida bolalar sinf- sinfga bo‘lib o‘qitilgan, ular parta yoki stol-stullarga o‘tirishgan. Dars aniq dastur asosida olib borilgan. Bu jadvallar asosida din, arab tili, shifoxiya (arab tili amaliy mashg‘ulotlari), islom tarixi, ona tili, fors tili, turkiy adabiyot, tarix, axloq, jug‘ofiya, hisob, rus tili va boshqa fanlar o‘qitilgan. Jadid mktablaridagi ta’lim va darsliklarda Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma’rifiy qarashlari yaqqol namoyon bo’ladi. Birinchi bobdagi “Munavvar Qori ma’rifatparvar” bo‘limida uning “usuli jadid” maktab 4 sinfdan iborat ekanligini aytgan edik. Yuqorida keltirilgan jadid maktablarining birinchi bosqichi Munavvar Qori maktabiga ham tegishlidir. Ayni paytda Toshkentdagi usuli jadid maktablarining dasturlarini ham Munavvar Qori Abdurashidxonov tuzgan. Uning darsliklarida va maqolalarida ta’lim-tarbiyaning muxim tomonlari o‘z aksini topgan. Munavvar Qorining maktab va maorif sohasidagi faoliyati, pedagogik qarashlari pedagogikamiz tarixidagi yorqin sahifani tashkil etadi. Xullas, Munavvar Qori o‘z mehnat faoliyatini Toshkent shahrida yangi usul jadid maktabini ochish 1901-yil va uning 1-sinfida muallimlik qilish bilan boshladi. Hayotining ko’p yillarini o’qituvchilikka bag’ishladi. Maktab o‘qituvchilariga rahnamolik ko‘rsatdi. 1920- yildan Toshkentdagi N. Narimonov nomidagi o‘g‘il bolalar pedagogika texnikumida o‘qituvchilar tayyorlov kurslarida ona tilidan dars berdi. Munavvar Qorining bolalarga atab yozgan she’riy hikoya va masallari mavjud. Shoir bu asarlarida bolalarda Vatanga sadoqat, mehr-muhabbat, insoniylik tuyg‘ularini, mexnatsevarlik fazilatlarini tarbiyalashga e’tibor berdi. Uning fikricha, Vatanni sevish, uning gullab-yashnashi uchun mehnat qilish va o‘qib ulg‘ayish zarur. 23 o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Turkistonda qisqa muddatda o‘zbek ma’rifatparvarlarining yangi bir avlodi yetishib chiqdi. Shu avlodning ichida jadidchilik g‘oyasini chuqur tushungan va bor vujudi bilan targ‘ib qilgan kishilardan biri Munavvar Qori Abdurashidxonovdir 8 . U yashagan davr asosan jadidchilik paydo bo‘lgan hamda taraqqiy qilgan davrga to‘g‘ri keladi. Uning faoliyati xalq hayotini o‘zgartirish, xalq manfaatini ximoya qilish va xalqni uyg‘otishga qaratilgan edi. 1.2.Jadidchilik harakatining ilk vakillari, ularning ijodiy-ma’rifiy faoliyatlarida Munavvar Qori Abdurashidxonovning yetakchilik o‘rni. Ma’naviyatimiz tarixida shunday insonlar borki, ular o‘z faoliyatlarini xalq manfaatlari yo‘liga baxshida etgan. Ular Vatan, ozodlik, millat yo‘lida hatto o‘z jonlarini ham ayamaydilar. Bunday insonlar bir umr kelajak uchun, xalq farovonligi uchun kurashdi. Mana shunday insonlardan biri, ma’rifatparvar. axloqshunos, jug‘rofshunos, pedagog, shoir, siyosatchi Munavvar Qori Abdurashidxon o‘g‘lidir. Munavvar Qori tavallud topgan davr mustamlakachilik siyosati avjiga chiqqan bir payt edi. Abdurashidxon Sotiboldixon o‘g‘li Munavvar Qori 1878-yilda Toshkent shahrining Shayxontoxur daha Darxon maxallasida dunyoga keldi. Uning otasi Abdurashidxon mudarris, onasi Xosiyat otin bo‘lgan. Munavvar Xosiyat otinning uchinchi farzandi edi. Akalari A’zamxon va Muslimxonlar ham o’z davrining ziyoli kishilaridan bo‘lgan. Ularning birlari maktabdor domla, ikkinchilari ruhoniy kishi edi. Tadqiqotchi Sirojiddin Axmedovning ta’kidlashicha, ba’zi manbalarda “Munavvar Qori Abdulmajidxon o‘g‘li” deyilgan, yozilmada uning bobolari bilan bog‘liq ekanligi aytiladi 9 . Munavvar Qori otasida 7 yoshligida yetim qolgan. Unga dastlab tarbiya va ta’limni 8 Axmedov S. Munavvar Qori “Sharq yulduzi” 1992y. N5. 70 b. 9 Munavvar Qori. “Adibi avval”. -T: Bulomiya, 1907.y. 50 bet. 12 o‘n yilligida paydo bo‘lgan Munavvar Qorining “Adibi avval” asari yangi usuldagi maktablar uchun o‘ziga xos ravishda yaratilgan asar bo‘ldi, u o‘zidan oldin yaratilgan darsliklardan o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu darslik bugungi kunda ham o‘quvchiga, qolaversa, barchaga kerakli va foydali ma’lumot beradi. Saidrasul Azizoyning “Ustodi avval” Munavvar Qorining “Adibi avval” darsliklaridan so‘ng o‘nlab yangi darsliklar yaratildi. 1993-yili Qumri Abdullayeva tomonidan yaratilgan “Alifbo” darsligining 8-nashri nusxasida esa, kitobning dastlabki sahifasi rasmlar bilan boshlangan, sahifadan “A,a” harfi bilan boshlanib, archa, ayiq, asal, ari so‘zlari suratlarda berilgan. Shu tarzda O, I, U, L, M, U harflari davom etgan. Harflar bilan birga so‘zlar va 2-3 qatorlik kichik matnlar berilgan. Bundan tashqari bolalar uchun “Archa bayrami” kabi she’rlar, tez aytishlar berilgan. 18 . Jumladan Alifbening keyingi davri o‘qish davrida keltirilgan matn bolaning nutq o‘stirishiga , fikrlash qobiliyatini rivojlanishiga yordam bersada, ammo nomlanishi va mazmun jihatdan ta’lim olishga targ‘ib etuvchi, bolalar axloqiy tarbiyasi, ota-bobolarimiz pand-nasihatlari, o‘zbek milliy tarbiyasiga mos kelmaydigan matnlar berilgan. Darsliklarda 33 ta turli mavzudagi sarlavhalar ostida matnlar berilgan. Asar boshlanishidagi “Hamd”ni qo’shadigan bo‘lsak, 34 ta kichik matnlarni o‘z ichiga oladi. “Adibi soniy” darsligidan joy olgan matnlar jamlanmasini biz quyidagi uch guruhda bo‘lishni lozim topdik. 1. Ilm, maktab. O’qish va yozish, umuman, ta’lim olishga targ‘ib etuvchi matnlar. Bularga “Ilm”, “Maktab,” “Nazm”, “O‘qimoq”, “Yozmoq” matnlari kiradi. 2. Axloqiy darslar deb nomlangan bo‘lim bolalarni axloqiy tarbiyaga da’vat etadi. 3. Bu guruhga kiruvchi matnlar muallif tomonidan “Fanniy darslar” deb nomlanib, quyidagi matnlarni o‘z ichiga oladi: “Yil”, “Sana”, “Sanayi” “Qamariya oylari”, “Sanayi Shamsiya oylari”, “Asrlar”, “Fasllar”, “Kunlar”, “Hayvonlar” “Qushlar”, “Zavoxiv va baliq” “Qurbaqa”, “Suyaksiz hayvonlar”, “Hayvonlarning farosat va maishatlari”, “Insonning boshi hayvonlardan farqi”, “Hayvonlarning insonlarga foydalari”, “Jug‘ofiya”, “Mamlakat va hukumat”. Mana shu 3 guruhdan iborat 18 Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “Fan va turmuSh”. 1991y. N7. - B. 96-100 b. 29 MUNDARIJA . KIRISH………………………………………………………………............3 I. BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY JARAYON VA JADIDCHILIK 1.1. Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan, tarixiy-ma’rifiy shart- sharoitlar…………………………………….................... .7 1.2. Jadidchilik harakatining ilk vakillari, ularning ijtimoiy-ma’rifiy faoliyatlarda Munavvar Qori Abdurashidxonovning yetakchilik o‘rni. ............................................................................................ .1 6 II. BOB. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOVNING YANGI USUL MAKTABLARIDA TA’LIM-TARBIYANING TAKOMILLASHUVIDA FAOLIYATI 2.1. Munavvar Qorining yangi usul maktablari tizimi, mazmuni faoliyati……... ............................................................................. ..2 7 2.2. Munavvar Qori yaratgan darsliklarda barkamol inson ma’naviy tarbiyasi muammosining yechimlari….……… ..... ………. 31 XULOSA..................................................................…... 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............….……… ... …..... 47 Bilimsizlik nodonlik, yalqovlik demakdir. Munavvar Qorining fikricha, yosh avlodni tarbiyalash orqali millatni uyg‘otish, Vatanni ozod qilish, xalqni ma’naviy yuksaltirish, boyitish va farovon turmush kechirish mumkin. 2.2. Munavvar Qori yaratgan darsliklarda barkamol inson ma’naviy tarbiyasi muammosining yechimi. XX asr boshlarida yaratila boshlagan darsliklar yangi usul maktablarining saviyasini ko‘rsatishda muhim ahamiyat kasb etdi. Yuqorida sanalgan darsliklar qatorida Munavvar Qori Abdurashidxonovning “Adibi avval” (“Birinchi Muallim”) kitobi ham alohida o‘rin tutadi. Ushbu darslik to‘g‘risida bu kunga qadar munosabat bildirilmagan. Munavvar Qori tomonidan yozilgan ushbu alifbo darsligi inqilobga qadar bir necha marta nashr qilingan. Dastlab bu darslik 1907- yilda Orifjonov bosmaxonasida chop etilgan. Munavvar Qorining “Adibi avval” alifbo darsligi asrimiz boshlarida yaratilgan alifbolar ichida mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu mukammallik, birinchi navbatda, uning uslubiyatida ko‘rinadi. Asar muallifi har bir dars uchun o‘qituvchilarga uslubiy ko‘rsatmalar tavsiya qiladi. Ikkinchidan, darslikda rasmlar berilgan, ta’limning ko’rgazmali usuli ilk bor maktabga joriy qilingan. Bu darslik “Usuli savtiyai tadrijiya” (bosqichli tovush usuli)ga asoslangan bo‘lib, unda didaktikaning ko’rgazmalilik, onglilik, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish, yengildan murakkabga qarab borish, bilim ko’nikmalarini puxta o‘zlashtirish kabi asosiy masalalarga to’liq amal qilingan 15 . Muallif ''Adibi avval»ning alifbe qismida har bir yangi harfning avvalo so‘z boshida, keyin so‘z o‘rtasida va nihoyat so‘z oxirida kelishiga mos bo‘lgan so‘zlar topib, misollar yozgan. Quyida kitobda keltirilgan harflarga misollardan ba’zilarini aynan keltiramiz. Kitobning 3-betida keltirilgan quyidagi harflarga misollar berilgan: ro, re, or, bor, torar, otar, totar, yotar, yonar, zo, ze, oz, boz, yoz, 15 Abdurasulov M. “O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari”. -T: Fan 1972y. 79 b. 24 noz, zod, zon, zoy, ozar, bozor, yozar, oraz, ozod, yozay, tarab, yorat, so, sin yasab, bosay, sotay sanay. Muallif harflarni yuqoridagi tarzda tanishtira borib, keyin bosh harflar yozilishini ham alohida ko‘rsatadi. Shu tarzda “ng” yozilishini tushuntiradi va unga misollar keltiriladi. Masalan: zang, jang, gang, lang va hokazo so‘zlar keltiradi. Masalan: “Maktab”nomli matn quyidagicha: “Maktab juda yaxshi joydur, bolalarning har-xil ilmu-adab o‘rganadurgan joylari maktabdur, shuning uchun maktabda o‘qigan bolalarning hammalari odobli bo’lurlar. Ota-onalarning so‘zlaridan aslo chiqmaslar, ko‘chalarda ko‘ringan kishilarga salom berurlar, o‘tirgan bo‘lsalar, o‘rinlaridan tururlar, maktabda o‘qimagan bolalar odobsiz bulurlar, har kim ila urushib, so‘kinib ota-onalaridan va boshqa kishilardan ham yomon so‘zlar eshiturlar, hammaning ko‘ziga ham yomon ko‘rinurlar, kiyimlari ham yirtiq va iflos bulur.” Shuningdek insonga oid narsalar to‘g‘risida aytilsa, “Qanotlik hayvonlar” sarlavhasi ostida berilgan so‘zlarda hayvonlarning turlari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Osmondagi narsalar nomli sarlavha ostida berilgan so‘zlarda osmon jismlari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Shu tariqa o‘quvchilarning bilim saviyasi va nutq doirasini oshirish maqsadida muallif inson qalbidagi muhim jihatlar to‘g‘risida misollar keltiradi. Masalan: “Islom shaharlari sarlavhasi ostida quyidagi shaharlar sanab o’tiladi: “Makka, Madina, Jidda, Istanbul, Rim, Shom, Bag‘dod, Fors, Xindiston, Eron, Turon, Tabriz, Qobil, Afg‘oniston, Balx, Boku, Marv, Buxoro, Turkiston, Samarqand, Toshkent, Qo‘qand, Xo’jand, Marg‘ilon, Andijon, Namangan, Chust, O‘sh, Qoshg‘ar, Yorkent, Jizzax, Chimkent, Avliyoota, Marki Tuqmoq, Oqmasjid, Xazali, Urunbur, Ufa, Qozon, Qrim, Bog’chasaroy. Musulmonlarning qiblalari bo‘lgan Baytullillox, Makkai Mukarrama Shahridadur. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning qabr shariflari Madinai Munavvara shahridadur. Shul sababli Makka ila Madina biz musulmonlar uchun eng muborak sanalgan shaharlardur”. Darslikda har bir berilgan sarlavha ostida harflarning nomlanishi va matnlarga tartib sonlari qo’yib chiqilgan. Bu qo‘yilgan tartib sonlarining hammasi 105 tadan iborat. 16 Yetmish 16 Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar”-T : O‘qituvchi, 1966y. 98 b. 25 ushbu gazetani nashr etishdi 12 . Bu gazetada jadidlarning ko’zga ko‘ringan ijodkorlari dastlabki faoliyatlari bilan elga tanilib, voyaga yetganlar. Bunda Munavvar Qorining xizmatlari alohidadir. Munavvar Qori, bugungi kunda ham Markaziy Osiyoning ko’zgusi bo‘lgan O‘rta Osiyo Davlat universiteti tashkilotchilaridan edi. Inqilobdan so‘ng Munavvar Qori o‘rta maxsus va oliy ta’lim asoschisi sifatida Turkiston Xalq dorilfununing musulmon bo‘limini tashkil etish yuzasidan komissiya tuzdi. Unga Munavvar Qori rais, Burxon Xabib, Iso To’xtaboyev, Sodiq Abdusattorov. Muxtor Bakir, Abdusami Qori Ziyaboyevlar a’zo qilib saylandilar, 22 kun ichida Xalq dorilfununining Musulmon bo‘limi dasturini tuzdilar. U uch bosqichdan iborat edi. 1918-yili 3 mayda dorilfununda Munavvar Qori rais (rektor), Iso To’xtaboyev birinchi, Burxon Xabib ikkinchi muovini qilib tayinlanadi. Dorilfunun 13 may 1918- yil yakshanba kuni (hozirgi o‘zbek yosh tomoshabinlar teatri binosida) tantanali ravishda ochildi. Dorilfununni boshqarishda 15 ta demokratik tashkilotdan 45 ta vakil saylandi. O‘qituvchilar soni 190 ga yetdi. Ular orasida Fitrat, Kamol Shams va boshqa ko’zga ko‘ringan mutaxassislar bor edi. Yana shuni alohida aytish kerakki, Munavvar Qori o‘z ma’rifiy qarashlarini teatr truppasi orqali ham ilgari surdi. U 1913-yilda ish boshlagan Turon truppasini tashkilotchilaridan biri bo‘lgan. U truppaning tashkiliy va tadbiriy ishlarida doimiy ravishda qatnashib kelgan. Munavvar Qori teatrning xalqni ma’rifat uchun tarbiyalashdagi rolini alohida ko‘rsatib bergani diqqatga sazovordir.U xalqqa fikrlarini yetkazib berish uchun har-xil o’xshatishlardan foydalandi. Teatr taraqqiy etgan mamlakatning ishlarini misollar orqali tushuntirish eng muhimi, millatning obro’si va nomusi teatr bilan bog‘liqligini alohida uqdirdi. Xullas, Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik faoliyati serqirra va bir maqsadga qaratilgan: u insonning ma’rifatli bo‘lishi zarurligi, ko‘zi ochilmaguncha vijdoni uyg‘onmasligi, vijdoni uyg‘onmasa na o‘zining, na xalqining erkini muhofaza qila olishi, bu iymonsizlik ekanini mutafakkirona noziklik bilan o‘z asarlarida turli shakllarda ifoda etadi. U har doim aytar edi: “Turkiston xalqining boshina kelgan falokatlar har biri yolg‘iz nodonlik va 12 Axmedov S. Munavvar Qori “SHarx yulduzi” 1992y. 69 b. 18 shuningdek asarlarida ham keltirib o‘tgan. Ularga misol qilib Abdurasulov M, “O‘zbek marifatparvar shoirlari” 2 , Axmedov S “Munavvar Qori” Baratov M “O‘zbekistonda marifat uchun kurash tarixi” 3 Begali Qosimov, Naim Karimov Sirojiddin Ahmedov va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, tadqiqot umumiy 47 betni tashkil etadi. Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi, tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan. 2 Abdurasulov M. “O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari”. - T: Fan, 1972y. 89 b. 3 Baratov M. “O‘zbekistonda ma’rifat uchun kurash tarixidan” -T: O‘zbekiston, 1989.y. 4 yanada ko’payib bordi. Y. Abdullayevning ma’lumot berishicha 1919- yil 31- iyulda Turkiston general-gubernatori mahkamasiga bergan ma’lumotiga ko‘ra, Toshkentning eski shahar qismida 16 ta yangi usul maktabi bo‘lgan. 1917-yil arafasida Qo‘qonda 24 ta (Beshariq va Bag‘doddagi yangi usul maktablari ham shu hisobga kiradi), Andijon shahri hamda shahar atrofidagi qishloqlarda 34 ta yangi usul maktabi bo‘lgan. Turkistonda yangi usul maktablarining alohida yagona dasturi bo‘lmagan. Jadidlar taraqqiy etgan musulmon mamlakatlari maktablari, Ismoil G’aspiraliyning usuli jadid maktabini o‘rganishlari natijasida va o‘zlari ijodiy ravishda mahalliy sharoitga moslab o‘quv ishlarini olib borganlar. Ular “usuli jadid” maktablari uchun darsliklar kam bo‘lganligi tufayli o‘zlari darsliklar yozganlar. Yangi usul maktablarida ta’lim-tarbiya “usuli-qadim” mak tablariga qaraganda juda yaxshi yo‘lga q’yilgan edi. Bu maktablarda din darsi ham inkor qilinmay, aksincha, chuqur o‘rgatilgan. Munavvar Qorining “Xavoyiji diniya” kitobi ham alohida darslik sifatida qo‘llanilgan. Yangi usul maktablarida asosan bepul o‘qitilgan. Bu maktablarda asosan o‘g‘il bolalar o‘qigan. Ammo Toshkent, Qo‘qon Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlardagi “ usuli jadid” maktablarida qiz bolalar uchun ham maxsus sinflar tashkil qilingan. Hatto qiz va o‘g‘il bolalar birga o‘qiydigan sinflar ham bo‘lgan. Munavvar Qori 1890-yilda, 22 yoshida Toshkentning hozirgi Mirobod bozori yaqinida , 1907-yilda Shayxontoxur daxasidagi o‘z uyida jadid, ya’ni yangi maktab ochadi. Maktabda o‘qituvchilar yozish, o‘qishni bilishi va jismoniy sog‘lom o‘sishi uchun partalarga o‘tkazilgan, o‘qitish ko‘rgazmali, o‘rgatiladigan bilim va fan asoslari amaliy xususiyatga ega bo‘lgan, ya’ni kasb-hunarga hayot uchun zarur bo‘lgan talablarga yaqinlashtirilgan. Haqiqiy insonparvarlik, o‘zaro hurmat va demokratik tamoyillar diniy va dunyoviy bilimlar Munavvar Qori maktab tuzilishi asosini tashkil etadi 14 . Mohir pedagog va bolalar ichki dunyosini yaxshi biladigan bo‘lgan Munavvar Qori o‘qish uchun faqat ota-onaning emas, balki bolaning ham roziligini hisobga olish zarurligini aytadi. Munavvar Qori maktabida 1915-yilda 150 ta o‘quvchi bo‘lgan. Shulardan 30-35 foizi kambag‘allarning bolasi bo‘lib, bepul o‘qitilgan. Ular o‘quv 14 Munavvar Qori. “Bizning jaholat - jahli murakkab” “Ma’rifat”. 1995y. 34 b. 22 Yettisuvda 7 ta. Fargona 21 ta, Samarqandda 5 ta, Sirdaryoda 40 ta, Buxoroda 57 ta. K. Ye. Bendrikovning “Turkistonda xalq ta’limi tarixi ocherklari” nomli kitobida 1917-yil inqilobi arafasida (92 ta yangi usul maktablari bo‘lganligi aytilgan). Jumladan; Sirdaryoda 46 ta, Farg‘onada 30 ta, Yettisuvda 18 ta, Samarqandda 5 ta. Tadqiqotchi Yo‘ldosh Abdullaevning “Eski maktabda xat- savod o‘rgatish” kitobida berilgan ma’lumotga ko’ra, Andijonda 34 ta, Qo‘qonda 24 ta, Toshkentda esa 16 ta, jami 74 ta usuli jadid maktabi bo‘lgan. Tadqiqotchining yozishicha, ushbu ma’lumotda yangi usuldagi maktablar to‘la hisobga olinmagan. Rasmiy hujjatlarning ko‘rsatishicha, 1908-yilda Turkiston viloyatlarida 30 ta yangi usul maktablari bo‘lgan va ularda 1300 bola o‘qigan. 1915-yilda esa Turkiston o‘lkasida yangi usul maktablarining soni 63 taga yetgan, o‘quvchilar soni esa 4100 tani tashkil etgan, Rus-tuzum maktablaridan farqli ularoq, yangi usul maktablari pullik bo‘lib, o‘quvchilarning ota-onalari bolalarining o‘qishi uchun pul bergan Farg‘ona viloyatida 1 so‘mdan 10 so‘mgacha, Toshkent viloyatining Sebzor maxallasida 1 so‘mdan 25 so‘mgacha to‘langan. Shuning uchun ham yangi usul maktablari o‘qituvchilarining maoshi eski maktabdagi rus-tuzem maktablari o‘qituvchilarining maoshiga nisbatan yuqoriroq bo‘lgan. Turkiston general-gubernatorligida xalq maorifi ishlariga 1 084 082 so‘m, ya’ni o‘lkaning 44 570 399 so‘mlik umumiy budjetidan 24 foiz miqdorda pul ajratgan. Boshqacha aytganda, maorif ishlariga 1 yilda 1 jon boshiga o‘rta xisobda 23 tiyin sarf etilgan. Ushbu dalildan ko‘rinadiki, general- gubernatorlik davrida milliy maktab va maorif ishlariga kam e’tibor qaratilgan, shuning uchun ham jadidlar yangi usuldagi maktablarni ochish ishlari bilan jiddiy ravishda shug‘ullanganlar. Jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek G’aspiraliy turkiy xalqlarning buyuk mutafakkiri edi. U turkiy xalqlarni birlashtirish g‘oyasi bilan yashagani va shu g‘oya yo‘lida faoliyat ko‘rsatgani uchun tirikligidayoq millat otasi degan nom oldi. U sharq xalqlari ma’naviy hayotida, xususan maktab- maorif ishlarida chinakam inqilob yasadi, “usuli jadid” nomi bilan tarixga kirgan yangi maktab tizimini boshlab berdi. U o‘z g‘oyalarini keng xalq ommasiga tarqatish uchun matbuotga katta e’tibor berdi. 1883-yilning 10-aprel kuni u 8 bo‘lgan matnlar jamlanmasi usuli jadid maktablarining ibtidoiy qismi uchun alifbodan keyin o‘qiydigan, ikkinchi yilga mo’ljallangan xrestomatiya tarzidagi kitobdir 19 . Asarda ota-onaga qanchalik mehr oqibatli va saxovatli bo‘lish kerak bo‘lsa, ilmga ham shunchalik mehr qo‘yish kerakligi g‘oyasi ilgari surilgan. “Adibi soniy” darsligida muallif dunyoning yorug‘ligi ilm birla yuzaga chiqishini aytadi. Ilmsiz, aqlsiz kishi yengsiz kiyimga o‘xshashligini aytadi. “Ilm” nomli matnda quyidagi fikrlar keltirilgan. “Ilm bilmagan narsalarni begonalardan o‘rganmoqdur” Odam bolasi tug‘ilgan zamonda hech narsalarni bilmas, hattoki so‘zlamoq, yozmoq, yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirmoq kabi eng keraklik narsalardan ham mahrumlik holda dunyoga kelur, so’ngra oz-oz o‘rganmoq ila hamma narsalarni bilur. Otalarimiz, onalarimiz, ulug‘larimiz va muallim afandilarimiz ushbu bilgan narsalarimizni o’rgatmagan bo‘lsalar edi, hozirda biz ham hech narsani bilmas edik 20 . Shuning uchun odam bolalariga eng ziyoda lozim bo‘lgan narsa bilmaganlarini bilganlardan so’rab va o‘qib o‘rganmoq, ya’ni ilm degan aziz va foydalik narsani qo‘lga olmoq uchun, harakat qilmoqdir. Munavvar Qori matnlarni joylashtirishda qaysi biri oldin va keyin kelishiga alohida e’tibor beradi. O‘quvchining o‘qishga muhabbatini orttira boradi. O‘qishni bilish bilan bir qatorda yozishni bilish ham eng birinchi masalalardan ekanligini muallif alohida qayd etadi 21 . Munavvar Qori darslikning keyingi matnlarini bevosita axloqiy yo’nalishga bag’ishlaydi. Uning o‘zi ham bu yo’nalishdagi matnlarga umumiy ravishda “Axloqiy darslar” deb sarlavha qo‘yadi. Mazkur matnlarning eng avvalida ota- onaga bag’ishlangan fikrlar joy olgan. Bu borada Munavvar Qori Sharq an’analariga tayangan. Muallif ota-onaning qadrini bolalarga yanada ortiqroq qilib ko‘rsatish maqsadida bir onaning bolasiga muhabbati xaqida ibratli hikoya keltiradi. Hikoyada bir onaning bolasi kasal bo‘lib qoladi.Ona Xudoga iltijo qilib unga shifo berishini so’raydi. Necha kunlar qilingan iltijolardan keyin Xudoyi 19 Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar” -T : O‘qituvchi, 1966y. 89 bet. 20 https:// www. Academia. edu . 21 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo’sag’asida: “Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” -T. “O‘zbekiston” 1997y. 326 bet. 30 okeaniga bo‘lingan. Ilgari Atlantika okeani tarkibidagi “Shimoliy Muz dengizi” 1925-yildan boshlab “Shimoliy muz okeani” (ya’ni to‘rtinchi okean)deb tan olingan. 1960-yillardan boshlab xorijiy mamlakatlarda dunyo okeani beshga bo‘lina boshladi. Munavvar Qori Abdurashidxonov o‘g‘lining 1915-yildagi dunyo okeani haqidagi fikrlari hozirgi paytdagi xorijiy mamlakat jug‘rofiyalarning dunyo okeanlari haqidagi fikrlariga mos kelmoqda. Biz ham bundan buyon ularni beshga bo‘lib, har birini alohida o‘rganishimiz maqsadga muvofiqdir. Xullas, “Yer yuzi” risolasi maxsus tadqiqot talab qiladigan madaniy merosimiz namunalaridandir 24 . Munavvar Qori Abdurashidxonovning “Xavoyiji diniya”kitobi 1908-yilda yozilgan bo‘lib, ilk nashr ettirgan asarlaridan biridir. Bu kitob asosan bo‘lim-bo‘lim shaklida, turli vaqtlarda nashr qilingan bo‘lib, 1909-yil nashri barcha qismlarini qamrab olgan. Shuni quvonch bilan aytish kerakki, mustaqillik davrida taraqqiyparvar Munavvar Qori ijodidan ilk namuna sifatida ushbu risola qayta nashr qilindi. Bu kitob Toshkentda 1993-yilda nashrdan chiqdi. Ushbu kitob 89 sahifadan iborat,risola insonlarni pokizalikka, insofli, vijdonli, mehr-oqibatli bo‘lishiga. yaxshi ishlarni amalga oshirish va yomonlaridan har doim saqlanib yurishga da’vat etadi. U 6 bo‘limdan iborat bo‘lib: “Musulmonlik”, “Shariati Islomiya” “Nomozlar”, “Ro‘za”, “Zakot”, “Xajning shartlari”. Birinchi bo‘lim savol-javob asosida tuzilgan. Ilk sarlavha “Musulmonlik” deb nomlanadi, bu savol-javobda musulmonlikning dastlabki qoidalari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Unda musulmonlar uchun kerak bo‘lgan eng muhim bir xususiyat alohida ta’kidlanadi, 8 qoida keltiriladi: 1-Shariat buyurgan ibodatlarning barchasini qilib, qaytargan ishlarning barchasidan qaytmoq. 2-Din va dunyo uchun kerakli bo‘lgan har xil ilm va har xil tillarni o‘qimoq va o‘rganmoq. 3-Har ishni ilm, ittifoq va to‘g‘rilik ila qilmoq. 4-Barcha musulmonlarni o‘z qarindoshlari kabi do‘st tutmoq. 5-Ota-onani va ulug‘ kishilarni izzat va hurmat qilmoq, yoshlarga marhamat, 24 Ochilov M. O‘qituvchi odobi. - T: O‘zbekiston, 1975y. 40 b. 33 I .BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDAGI TURKISTONDA IJTIMOIY JARAYON VA JADIDCHILIK. 1.1 Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma’rifiy shart-sharoitlar. Mustamlakachilar o‘zlarining maqsadlarini amalga oshirish uchun o’lkaga turli tabaqa vakillarini, chinovniklarni, harbiylarni, ruhoniylarni, muhandis-texniklarni, olimlarni, ishchilarni barchani safarbar etdi. Xomashyoni o’lkadan tashib ketish uchun kuchli texnika yo‘lladi. Ana shu jarayonda o‘zbek milliy burjuaziyasi savdo sanoat egalari ham shakllana bordi. Chorizm mahalliy burjuaziyaning paydo bo‘lishini aslo istamasdi. Rus chorizmi va burjuaziyasi o’sib kelayotgan o‘zbek maxalliy burjuaziyasining iqtisodiy-siyosiy huquqlarini cheklab uning rivojlanishi, iqtisodiy potensialining qudratli bo‘lib ketishiga to‘siq qo‘ygan edi. Milliy burjuaziya bu kamsitishdan norozi edi. Rus burjuaziyasi har jihatdan, avvalo iqtisodiy jihatdan o‘zbek milliy burjuaziyasini qaramlikda saqlab kelardi. Millat ravnaqini o‘ylovchi taraqqiyparvar kuchlar o‘zbek xalqining hunarmandlari, dehqonlari, burjuaziyasi, ruhoniylari barcha tabaqalari orasida mavjud edi. Ular xalqning milliy ongini oshirish va o’zligini anglatishning birinchi bosqichdagi vazifasini ma’rifat, ilmu urfondan qidirdilar. Ular buni amalga oshirmay turib, xalqni umumiy, hal qiluvchi mustaqillik kurashiga otlantirib bo’lmasligini ham yaxshi bilardilar. Shunga ko’ra millat, xalq qayg’usi bilan yashovchi ziyolilar xalqni uyg‘otishni ma’rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. XIX asrning 5 XULOSA. Chor hukumati mustamlakachilik maqsadini ko’zlab, 1884-yildan Turkistonda mahalliy xalq bolalari uchun rus-tuzem maktablari deb yuritilgan maxsus maktablar ocha boshladi. Asosan bu maktablar rus siyosatini amalga oshirish uchun xizmat qilar edi. Mahalliy xalq endi ikki tomonlama ezila boshladi. Avval mahalliy hukmdorlar tomonidan ezilsa, endilikda chor hukumatining zulmkor siyosatidan azob cheka boshladi. Shunday bir paytda mahalliy ziyolilar o‘rtasida xalqni uyg‘otishga moyillik sezila boshladi. Bular taraqqiyparvar jadidlar bo‘lib ular orasida Manavvar Qori Abdurashdxonov haqida quydagi xulosalarga keldim. Manavvar Qori mana shu isloh tarafdorlarining boshida turuvchi ma’rifatparvardir, va u mustamlakachilikdan qutulishni yo‘li xalqini keng ma’noda savodli, ilm - ma’rifatli qilish deb hisoblaydi. Munavvar Qori eng avvalo oldingi Sharq mutafakkirlari an’analarini tiklash maqsadida amaliy ishlar olib bordi. O‘lkada jadidlar tomonidan dadil ravishda darsliklar yozila boshladi. Saidrasul Azizoyning “Ustodi avval” darsligidan keyin usuli jadid maktablari uchun ko‘plab o‘quv darsliklari yaratildi. Munavvar Qorining “Adibi avval” , “Birinchi adib”, “Adibi soniy” , 35 II. BOB. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOVNING YANGI USUL MAKTABLARIDA TA’LIM TAKOMILLASHUVIDAGI FAOLIYATI. 2.1. Munavvar Qorining yangi usul maktablari tizimini, mazmuni va faoliyati. Munavvar Qorining maktab ta’limi xususidagi qarashlari eng avvalo yangi usulda tashkil qilingan maktablar hamda darsliklarda o‘z aksini topganligini ko‘ramiz. Yangi usul maktablarida har xil toifa boy va kambag‘allarning bolalari birdek o‘qish huquqiga ega bo‘ldi. Turkistonda yangi usuldagi maktab soni ayniqsa 1905-yildan keyin tez ko’paydi. Ayni paytda matbuot sahifalarida usuli jadid maktablari to‘g‘risida fikrlar tez-tez e’lon qilina bordi. Hozirgi paytda o‘rta ma’lumotga ega bo‘lgan kishilar Moskva va boshqa joylarga borib o‘qishni havas qilsa, avvallari savodi chiqqan har bir kishi Yevropaga borib o‘qishni o‘zi uchun bir sharaf deb bilar edi. Chunki ular ilmni faqat dingina deb bilar edilar. Muhit ham shuni taqozo qilar edi. Jadid maktabi tashkil qilganlar ham eski maktab, madrasa va qorixonalar yetishtirgan kishilar edi. Ular yolg‘iz Bog’chasaroyda chiqarilgan Ismoil G’aspiraliyning maktabini yaxshi tushunib, kitoblar oldirar edilar. Ko‘rinayaptiki, taraqqiyparvar Munavvar Qori jadidlar qoralanayotganda ham ularga ayni paytdagi holatdan kelib chiqib baho berish zarurligini aytadi. Chunki ayni paytda yangi usuldagi maktablar zarur va lozim edi. 1908-yillarga kelib, Turkiston o’lkasida yangi usuldagi maktablar soni ko’paya bordi 13 . Chor hukumati ham ularni zo’rlik bilan bekitishga qurbi yetmay qoldi. Aksincha Turkiston o’lkasiga yangi usuldagi maktablar ochish uchun muallimlarning ruhsat so’rab yozgan arznomalari ko’payib bordi. Hatto jadid maktablarini ochish taqiqlab qo’yildi. 1910-1919-yillar oralig‘ida chor amaldorlari yangi usuldagi maktablarning 50 dan ziyodini yopib qo’ydi. Shunga qaramasdan, fidoyi taraqqiyparvar muallimlar sa’y-harakati tufayli “usuli jadid” maktablari 13 Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “ Fan va turmush”. 1991y. N7. -B. 86-390b. 21 “Ikkinchi adib”, “Jug‘rofiya” , “Xavoyiji diniya” asarlari XX asr boshlaridagi ma’naviyatimiz tarixida asosiy o‘rinni egallaydi. U Turkiston maorifini yuksaltirishga butun umrini bag‘ishlaydi. Chunki millat obro’sini ko’tarish va rivojlantirishni o‘zining asosiy maqsadi deb bilib , O‘zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918- yil may oyida Toshkent shahrida “Turk o’chog‘i” ilmiy - madaniy jamiyatini tuzdi. Munavvar Qori Abdurashidxonov 53-yil umr ko‘rdi. Bu umr ning 30 yili xalqning ma’rifati va kelajagi uchun kurash bilan o‘tdi. U o’z xalqining xur millat sifatida shakllangan, ijtimoiy-siyosiy jihatdan barkamol bo‘lishini orzu qilgan va shu yo‘lda kurashgan. Uning ijodi va faoliyati keyingi taraqqiyparvarlarga o‘rnak bo‘ldi va ularga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Cho’lpon, Hamza Xakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, Ubaydulla Xo’jayevlar Munavvar Qorining maslakdoshlari edi. Munavvar Qori Abdurashidxonov o‘zbek pedagoglari orasida xalqimizning qoloqligi va amaliy faoliyatida birinchilardan bo‘lib tadqiq etgan siymodir. U millatdoshlarini axloqli,tarbiyali bo‘lishiga va ularni oliy maqsadga istiqlolga chorladi. U o‘zining ismiga monand inson sifatida ilm qildi. Millatimiz qalbiga ma’rifat va ozodlik, erk va xurlik nurini sochib hayotning sertashvish yo‘llarini munavvar qilishga intilgan alloma edi. Munavvar Qorining ma’rifiy, siyosiy va ijtimoiy qarashlari alohida o‘rganilmog’i lozim. U yaratgan ijodiy meros Turkiston o’lkasining jadid davri bo‘lgan ma’rifatparvarlik yo’nalishidagi harakatini keng tadqiq qilishida asosiy manbalardan hisoblanadi. Munavvar Qori yaratgan asarlar, darslik va qo‘llanmalar milliy, ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlarni o’z ichiga qamragani sababli uni keng ma’rifatchilar ommasiga o‘rgatish zarur deb hisoblaymiz. Sababi Munavvar Qori darsliklari badiiy asarlar bilan bir qatorda, bolalarning bilim saviyalarini kengaytirishga xizmat qiladigan materiallar bilan boydir. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki Munavar Qori Abdurashidxonov millatimizning ma’rifiy, kelgusi va mustaqillik yo‘lini munavvar qilib ketgan insonlardan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 36 bo‘lgan iste’dodli yoshlar muallimlik qilishgan, tadqiqotchining ma’lumoticha, Munavvar Qorining qo‘lida ta’lim olgan yoshlar orasidan Hamza, Qayum Ramazon, Musa Toshmuhammad o‘g‘li Oybek, Mannon Uyg‘ur kabi iste’dodli ijodkorlar yetishib chiqishgan. Ayni paytda jadid taraqqiyparvarlari o‘zlarining imkoniyatlaridan kelib chiqib o‘qitish bo‘yicha metodik dastur tavsiya qilishgan, Munavvar Qori ham ayni paytda haftada o‘zining 25 soatlik programmasini tavsiya qilgan. Shu soatlar asosida o‘zi ham maktabda darslar o‘tgan. Munavvar Qorining maktab uchun va musulmonlar uchun qilgan yana katta bir xizmati shundan iboratki, u shariatga doir manbalar bilan o‘quvchilarni o‘z tilida o‘qishini ta’minladi. Amerikalik olim Edvard Ollvortning ma’lumotiga ko‘ra, Munavvar Qori maktabidagi o‘quvchilar o‘qish va axloq asoslari darslarini yozib olish uchun haftada qo‘shimcha 9 soat shug‘ullangan. Shu 9 dan 4 soat Munavvar Qorining “Ikkinchi o‘qituvchi” kitobiga bag‘ishlangan. 1 soati So‘fi Olloyor she’riyatiga ajratilgan. Darslar turk va fors tillarida olib borilgan. O‘quvchilar 2 soat arifmetika, 2 soat geografiya, 1 soat tarix, jami 25 soat haftalik o‘qigan. Yuqorida qayd etilgan Munavvar Qorining namuna maktabida Oybekning tahsil olganini Edvard Ollvort ham yozib o‘tadi.. Munavvar Qorining maktab o‘quv dasturi 6 yilga mo’ljallangan. Bu usul boshlang‘ich maktab sinflari uchun amalda qo‘llanilgan. Munavvar Qori ba’zi bir kishilarning rus ta’limidan andoza ko’chirilgan bilim tavsiya qilayotganliklarini qabul qila olmas edi. Toshkendagi va ko‘pgina jadid o‘qituvchilarining dasturi Munavvar Qori maslagida amalga oshirildi. Chunki Munavvar Qorining maqsadi Turkiston xalqi savodsizligini barham toptirib, ularni yetuk inson bo‘lib yetishishlari uchun kurashishdan iborat edi. Turkistonda boshqa jadidlar kabi Munavvar Qori olib borayotgan pedagogik faoliyat chor hukumatini ancha bezovta qilib qo’yadi. Munavvar Qori “Turon” jamiyati a’zolari va Toshkentdagi mahalliy boylar e’tiborini maorif ishiga jalb qila olgan kishi edi. U birinchilardan bo‘lib bu jamiyatning yig’ilishlarida chet ellarga ta’lim olish uchun talabalar yuborish kerak degan masalani ko‘tarib chiqqan edi. Maqsad mahalliy yoshlarni chet ellarga, asosan. Germaniyaga yuborib, millatning kelajagi uchun kadr tayyorlash bo‘lgan. 15 sharofatidan quruq qolib, odamlar orasida johil va nodon nom qoldirasiz”. Darslikning uchunchi qismiga quyidagi jihatlarni kiritishimiz mumkin. Bunda muallif insonning yaratilishi, jamiyat va shariat qoidalari, kunlar, oylar ularning arabcha, ruscha. rimcha nomlanishi, fasllar haqida, hijriy tarix va milodiy tarix haqida, jug‘rofiya fani to‘g‘risida, islom dini qonun-qoidalarida shart va farzlar to‘g‘risida, o‘quvchilar nutqi va saviyasini o’stirish maqsadida savol-javob tariqasida foydali ma’lumotlar berilgan. Savol-javob tariqasida kengroq ma’lumot berishiga qarab, bu matnlarni kitobning uchinchi qismi deb ajratdik. Bunda to’qson yettinchi tartib sonidan boshlangan savol-javoblar bir yuz beshinchi tartib soniga borib tugaydi. 17 Darslikning keyingi tartib raqamli savol-javoblarida ham turli fan va amaliyotga oid ma’lumotlar berilgan, kitobda savol-javoblardan keyin “Kalimai Shaxodat”, “Iymon”, “Duo”, “Ro’zaning arabcha niyat va boshqa sarlavhalar ostida shariatga oid kichik kalimalar keltirilgan. Kitobning eng qimmatli tomoni yana shundan iboratki, “Sababi tarbiya”, “Tartibi ta’lim” sarlavhalari ostida kitobning so’nggi qismida muallif o‘z maktabining tarbiyasi, tartibi, ta’limi to‘g‘risida fikr yuritadi.Munavvar Qori “Sababi tarbiya” sarlavhasi ostida Turkiston o‘lkasida bolalarga o‘quv va yozuvni o’rgatishda usuli jadidning foydali tomoni haqida fikr yuritadi. U usuli qadim va “usuli savtiyani” solishtiradi. Yangi usuldagi maktablar uchun darsliklar yo‘qligidan kuyunib so‘zlaydi. Turkistondagi Istanbul, Misr, Qozon va boshqa musulmon o’lkalaridan muallimlar kelib, maktab ochish uchun amaliy harakatlar qilganligini alohida ta’kidlaydi. Munavvar Qori shunday yozadi: “Savtiya bolalarga harflarni ovozlari ila tanitmoq” o‘qilgan so‘zlarni yozdirib, ma’nosini bildirmoq. Bedil, kabi forsiy va mushkul kitoblarning badaliga e’tiqod, imlo, husnixat, ilmi xol, hisob, tarixi islom, jug‘ofiya, handasa. kabi diniy va dunyoviy ilmlarni har kimning o‘z tilida yozilmish kitoblaridan o‘qitib, bildirmoqdan iborat ekanini bilib har birlarining ko’ngillariga usuli savtiyani qaytadan qabul etmoq fikri tushdi. Muallif oxirgi jumlalarni usuli savtiyaning qulayligini anglayotgan atrofdagi kishilarga qarata aytgan edi. U “usuli jadid” maktablari uchun alifbo kitoblari zarurligini ta’kidlaydi, xuddi shu 17 Axmedov S. “Munavvar Qori” “ Sharq yulduzi” 1992y. N5. 96 bet. 27 mavjud holatiga qarshi bosh ko’tarib, islohotlar o‘tkazish, yangi usul maktablari tashkil etish, Turkistonliklarni qisqa fursatda rivojlangan madaniyatli va farovon turmush kechiradigan o’lkaga aylantirish yo‘lida harakat qildilar. Ularning ezgu amallari, pokiza niyatlari, ilg‘or g‘oyalari avlodlar tomonidan unutilmaydi va mustaqil Vatan ta’limini yo‘lga qo‘yish amaliyotida, hech shubhasiz, foydalaniladi. Jadidchilik harakatining turli sohadagi g‘oyalarini bir qator olimlar o‘zlarining risolalari va ilmiy-metodik qo‘llanmalarida ishlab chiqdilar. Tadqiqotning obyekti: Munavvar Qorining ijodiyotini asarlar, arxiv materiallari va turli manbalar orqali o‘rganishi. Tadqiqotning predmeti : Munavvar Qorining ma’rifiy-madaniy g‘oyalari, uning asarlarida insonga xos xalqchillik, xalqparvarlik va vatanparvarlik g‘oyalarini asoslab berish. Tadqiqotning maqsadi: Munavvar Qorining faoliyati, yaratgan maktab tizimi, mazmuni, asarlarining Turkistondagi madaniyat va ma’rifat tarqatishda tutgan o‘rnini ko‘rsatish ; Munavvar Qorining jadid harakatida qo‘shgan hissasi va uning ijtimoiy-siyosiy , ma’rifiy, pedagogik o‘rnini aniqlash; Munavvar Qori asarlarining tahlili orqali Turkistonda boshlang‘ich ta’limni isloh qilishdagi o‘rnini ko‘rsatish; Munavvar Qorining tashkil etgan maktab, ta’lim va tarbiya tizimi mohiyatini ochib berish maqsadida uning asarlarini tahlil qilish va undan foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish. Tadqiqotning vazifasi: Munavvar Qorining yashab ijod etgan davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotga bag‘ishlangan ilmiy, falsafiy, pedagogik asarlarini o‘rganish va ularni tahlil qilish; Munavvar Qori yozgan darsliklarini risola va ma’ruzalarini o‘rganib ularga munosabat bildirish; Munavvar Qori zamondoshlarini aniqlash va Munavvar Qori ijodining ma’naviyatimizda qay darajada o‘rganilayotganligini belgilash uchun uni zamondoshlari ijodiyoti bilan taqqoslash. Munavvar Qori merosini milliy istiqlol mafkurasi taraqqiyotiga qo‘shgan hissasini taqqoslash. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : : Munavvar Qori Abdurashidxonov faoliyati bo‘yicha ko‘plab olimlar maqola va tezislar yozgan, 3 “Tarjimon” nomli gazetani chiqara boshlaydi. Gazeta 1884-yilga borib Turkistonning o‘zidayoq 200 nusxada tarqatildi. Turkiston jadidlarining Munavvar Qori, Maxmudxoja Bexbudiy, Abdulla Avloniy, Ashurali Zoxiriy kabi vakillari “Tarjimon”ning faol muxlislari edi. Jadidlar politsiyadan qo‘rqinchi qattiq bo‘lsa ham, qiyinchiliklarni o‘z ustiga olib, gazeta chiqardi va uni xalqqa tarqatdi 6 . O‘zbek jadidlarining otasi deb nom olgan Maxmudxo‘ja Bexbudiy bu davrning ko‘zga ko‘ringan taraqqiyparvarlaridan edi. U XX asrning boshlarida Rossiyaning yirik shaharlari va katta taraqqiy etgan musulmon mamlakatlariga borib, qo‘shni xalqlar hayoti bilan yaqindan tanishdi. Bilim va intilish doirasi bexad keng bo‘lgan bu buyuk jadidchi tufayli O‘rta Osiyoda yangi usuldagi birinchi maktab, birinchi teatr asari maydonga keldi. Uning tashabbusi bilan Sirdaryo va Amudaryo oralig‘ida birinchi marta “Jamiyati xayriya”lar tashkil etilib, bu jamiyatlarga tushgan, moddiy yordam tufayli kambag‘al oilalarning farzandlari ham jadid maktablarida o‘qiy boshladilar. Jadidlar jamiyatni inqilobiy yo‘l bilan emas, islohotlar yo‘li bilan o‘zgartirishni asosiy vazifa deb bildilar. Ular maorif, matbuot, adabiyot va san’atning jamiyat va xalq hayotini yangilashdagi faol rolini oshirish uchun, bu sohalar taraqqiyotiga katta e’tibor berdilar. Jadidlar ochgan o‘nlab maktablar xalqning savodxonligini ma’lum darajada oshirdi. Ular ijtimoiy va iqtisodiy qoloqlik, ongsizlik kabi illatlarning sababini ilmsizlik, ma’rifatsizlikda deb bildilar. Shuning uchun ham “usuli jadid” maktabini tashkil etibgina qolmasdan, shu maktablar uchun o‘quv qo‘llanmalarini ham yaratdilar. Behbudiyning “Bolalar uchun yozuv kitobi”, “Melom amaliyoti”, “Xisob” X. X. Niyoziyning “Yengil adabiyot” “O‘qish kitobi” “Qiroat kitobi” singari o‘quv qo‘llanmalari bu maktablarda asosiy darslik sifatida o‘qitildi. Jadidlar ilm va ma’rifatning tom ma’nodagi jonkuyarlari edi. Ular mana shu maqsad yo‘lida o‘z jonlarini ham ayamaganlar. Jadidchilik siyosiy harakat sifatida 1905-yil arafalarida maydonga kelgan va muayyan tashkiliy xususiyatga ega bo‘lgan. Bu harakat dasturi asosan quyidagi masalalarni o‘z ichiga olgan: 1. Jadidchilik harakati o‘z xususiyatiga ko‘ra, g‘ayrifeodal, g‘ayrimustamlakachi 6 Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “Fan va turmush”. 1991-yil. N7. - B. 34-88 bet. 9 maktabini ochgan. Munavvar Qori Abdurashidxonov ham 1904-yilda Toshkentning Eski shaharida shunday maktab ochgani haqida ma’lumot berib o‘tgan. Shuningdek M, Muhammadinov o‘zining “Turmush urinishlari” kitobida keng ma’lumotlar beradi: “Shayx Xonavand Taxur daxalik Mirza Dadaxujaboyning mehmonxonasida maktab ochib, bir-ikki yildan beri Abdusami Qori degan bir kishi bilan bola o‘qitib turmoqda bo‘lgonini aytdilar. Borib kurdim, bolalarning o‘qishlarini, sinflarida yurib ko’rib chiqdim. Xozirda 4-sinf boshlang‘ich ibtidoyi maktab bo‘lib, yaxshigina tartiblik: parta, qora taxtalar, yer yuzi bo‘laklarining qisqacha ham butun xaritalari bor ekan. Bu yangi tartiblik maktablarning Toshkent shahrida bo‘lib ketishiga birinchi sabab Munavvar Qori bo‘lib, barchasining yo‘nalishini shul tuzub bergan” Ushbu keltirilgan fikrdan ko‘p narsalarni anglab olish mumkin. Demak, Munavvar Qorining dastlab ochgan maktabi 4-sinfdan iborat bo‘lib, turli zamonaviy fanlar ham o‘qitilgan. U yangi usuldagi maktabda o‘qitishdan maqsadi, birinchidan, xalqni savodli qilish bo‘lsa, ikkinchidan, xalqni mustaqillik uchun kurashga hozirlaydigan ma’rifatxona ochish edi. Munavvar Qori “usuli jadid” maktabini tashkil qilish bilan birga, xalqni targ‘ibot qilishga ham undadi 10 . Shu jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, Munavvar Qorining matbuotda dastlabki chiqishlari ham e’tiborga molikdir. U 1906-yildan boshlagan “Taraqqiy” gazetasini faol tashkilotchilaridan biri edi. Munavvar Qori ushbu gazetani birinchi sonida Munavvar Qori Ibn Abdurashidxon ismi bilan “Bizning jaholat jahli murakkab” nomli ma’rifatparvarlik ruhdagi maqolasini e’lon qildi. Bu maqola Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik qarashlarini o‘zida mujassamlashtirgandir. Munavvar Qori bu maqolada maktablardagi fanlarni o‘qitishga alohida e’tibor beradi. U maktablarda faqat Fuzuliy, Navoiy, Xo’ja Xofiz, Bedillar kabi buyuk ijodkorlarni o‘qitish bilan birga ayni paytda ilm qiroat, ilmli hisob kabi fanlarni o‘qitilishini alohida ta’kidlaydi. Xullas, muallifning bu maqolasi jadidlarning oldiga qo’ygan maqsadlarini ham ifoda etar edi. Tadqiqotchi Sirojiddin Axmedovning ma’lumotiga ko’ra, Munavvar Qorining “Namuna” maktabida bir necha yuz bola o‘qigan. Bu maktabda tayyorgarligi anchagina jiddiy 10 Abdullaev Y. “Mashxur ma’rifatparvar” “BoShlang‘ich ta’lim”. – 1992y. N12. 51-52 b. 14 oldilariga asosiy vazifa qilib qo‘ydilar. Munavvar Qorining ko‘rsatmasi asosida “Milliy istiqlol” markazi va uning viloyat hamda boshqa tarmoqlari rahbarlari yoshlar bilan almashtirildi. “Milliy Istiqlol” markaziy “uchlik” boshqaruvi Munavvar Qorining shogirdlari Aziz Lazizzoda, Salimxon Tillaxonov va G’ofurjon Musaxonovlardan iborat bo‘lgan. Jadidlar yashirin tashkilotlari mustaqillikka erishishning asosiy yo‘llaridan biri hukumat va boshqa davlat muassasalari rahbar kadrlarni maxalliy kadrlar bilan almashtirishdan iborat deb bildi. Jadidlar e’tibor bergan asosiy masalalardan yana biri milliy ruxni rivojlantirish va mustahkamlashdan iborat edi. Bu to‘g‘risida Munavvar Qorining quyidagi so‘zlari diqqatga sazovordir. Milliy chegaralanish millatchilik mayllarining kuchayishiga turtki bo‘ldi. Bizlar millatchilikning o‘sishini hamma jabhalarda ommada ham, matbuotda ham, adabiyotda ham ijtimoiy hayotning hamma sohasida kuzatib turdik. Bu holatdan bizlar milliylikni rivojlantirish va mustahkamlash uchun foydalanishga azmu qaror qildik. Jadidchilik harakati tufayli bu davrda maktab va maorif ishlari ayniqsa kamol topdi. Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Hamza singari jadidlarning maorif sohasidagi g‘oyalari quyidagilardan iborat bo‘lgan: 1. Turkiston xalq farzandlari uchun dunyoviy bilim berish va ularni ma’rifiy- ma’naviy qashshoqlikdan qutqarish. 2. Maktabni isloh qilish bilan birga talabalarni islom madaniyati qonun-qoidalari asosida tarbiyalash. 3. Yoshlar ongini o’stirish va ma’rifatli avlodlarni tarbiyalash orqali kelajakda mustamlakachilikka barham berish va Turkistonning mustaqilligiga erishish. Aytish mumkinki, jadidlar tarix maydoniga, avvalo milliy mustaqillik uchun mustamlakachilikka qarshi kurash maqsadi bilan chiqdilar. Shu bois bu harakat aholining ziyoli qismi e’tiborini tezda o‘ziga jalb qildi. Ilg‘or fikrli olimlar, shoirlar, yozuvchilar, jurnalistlar, huquqshunoslar , matbuotchilar, jadidchilik harakatining eng oldingi saflarida bo‘ldilar. Jadidlar o‘z ezgu orzularini, faqat maktab, maorif va ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo’yish, uni rivojlantirish bilangina amalga oshirish mumkin deb bildilar. Ular targ‘ib etgan g‘oyalar hamon 11 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat. - T.: O‘zbekiston, 1992-yil 61 bet. 2. Karimov I.A. Buyuk maqsad yo‘lidan og’ishmaylik. - T.: O‘zbekiston. 1993-yil 48 bet. 3. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. - T.: O‘zbekiston, 1994-yil. 299 bet. 4. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O‘zbekiston, 1992-yil. 46 bet. 5. Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang‘ich ta’lim. – 1992-yil. - N «- 12. - B. 50-52 bet. 6. Abdurasulov M. O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari. - T.: Fan, 1972-yil. 89 bet. Avezov N. Maxmudxo’ja Bexbudiyning ijodiy merosi: Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun bajarilgan diss. - T., 1995-yil. - 217 bet. 7. Axmedov S. Munavvar Qori // Sharq yulduzi: - 1992. - N5. 8. Azizxo’jaev R. Ustoz Munavvar Qori // Fan va Turmush. 1991-yil. N7. - B. 36- 38 bet. 9. Baratov M.O‘zbekistonda ma’rifat uchun kurash tarixidan, - T : O‘zbekiston, 1989-yil, - 178 bet. 10. Munavvar Qori, Xavoyiji diniya. - T.; Sharq, 1993-yil. 83 bet. 11. Munavvar Qori. Adibi avval. - T.: Bulomiya, 1907-yil. 53 bet. 12. Munavvar Qori. Adibi soniy. - T. :G’ulomiya, 1909-yil. 44 bet. 13. Munavvar Qori. Bizning jaholat - jahli murakkab // Ma’rifat. – 1995-yil. 23- avgust. 37 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, jadid faoliyatini tadbiq etish va o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lindi. Tarixida o‘chmas iz qoldirgan jadidlarni atroflicha o‘rganish maqsadga muvofiqdir. “XX asr, avvalo, ko‘pchilik xalq ommasini savodxon qilish va ayni paytda yangilanayotgan zamonning munosib farzandlarini tarbiyalash masalasini kun tartibiga qo’ydi. Boshqacha aytganda, ma’rifat, tenglik, ozodlik degan va xuddi shu davrda aniq mazmunga ega bo‘lgan yuksak tushunchalar bilan birgalikda talqin qilinishi shart bo‘lib qoldi, Turkistonda qisqa muddatda o‘zbek ma’rifatchilarining butun bir avlodi yetishib chiqdi 1 ”. Faoliyati o‘tgan asrning so‘ngidan boshlanib, inqilobdan keyingi yillargacha kelib ulangan bu avlod xalqimizning umumiy ma’rifatidagina emas, ijtimoiy-siyosiy ma’rifatida yangi turmushga tayyorlashda ham buyuk xizmat edi. Jadidlar harakati ijtimoiy oqim sifatida XX asr boshlarida Qrim, Qozon, Kavkaz va Markaziy Osiyoda shakllandi. Jadidchilikning otasi Qrim-tatar Ismoilbek G’aspiraliy edi. U o‘zi nashr etgan “Tarjimon” gazetasida musulmon maktab va madrasalarida diniy bilimlarni arab, fors, rus tillarini o‘rganish bilan birga tibbiyot, kimyo, nujum, handasa ilmlarini o‘rganishni ham keng targ‘ib qildi. I.G’aspiraliyning g‘oyasini quyidagi ma’rifatparvarlar o‘zlarining ijodiy faoliyatlari bilan davom ettirganlar. Isxoqxon Ibrat, Abdultsodir Shakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Hamza Xakimzoda Niyoziy kabilar shular jumlasidandir. Bu ro‘yxatning boshida, hayoti va ijodiy faoliyati hozirgacha o‘rganish bosqichida bo‘lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov turadi. Munavvar Qori ilg‘or fikrli, millatning kelajagini oldindan ko‘ra bilgan taraqqiyparvar edi. U o‘z faoliyatini Turkiston o‘lkasida ayni paytda eng zarur bo‘lgan yangi usuldagi maktab tashkil qilish va shu kabi maktablar uchun o‘quv darsligi yozishdan boshladi. Uning “Adibi avval” “Adibi soniy”, “Alifbo”, “Jug‘rofiya”kabi darslik kitoblari shu jumladandir. Ayni davrdagi Turkiston o‘lkasidagi sharoitdan, bolalarning hayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqib darsliklar yaratdi. Turkistonda vujudga kelgan milliy uyg‘oniSh vakillari jadidlarning aksar qismi maorifning 1 Karimov I.A. O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat. - T: O‘zbekiston, 1992.y. 61bet . 2 yoshlarni yig‘a olganligi jamiyatni rivojlanishiga olib keldi. Birinchidan, jamiyat ma’rifat yo’nalishida ish olib borsa, ikkinchidan, mustaqillik tomon borishga qaratilgan edi. Bu jamiyat yangi usuldagi maktab va madrasalar uchun yordam berib turdi. Umuman, kambag‘al va bechoraxol kishilarga moddiy tomondan yordam berib, ularning tarbiyasi va o‘qishi uchun ko‘maklashdi. Munavvar Qori bu jamiyat orqali turli toifadagi qashshoq fuqaro va o‘quvchilarga yordam ko‘rsatish bilan cheklanib qolmagan. Doimiy ravishda chekka o‘lkalarga oliy ta’lim olish uchun talabalarni yuborish bilan ham shug’ullangan. Bu olib borilayotgan ishlar millat, vatan taqdirini o’ylovchi buyuk shaxsga xos fazilatlardandir. Sirojiddin Axmedovning ma’lumotlariga ko’ra, “Jamiyati xayriya” tashkiloti yordamida Mirmuxsin Shermuhammedov Kufadagi “Oliya” madrasasida o‘qigan.Tadqiqotchining izlanishlaridan yana shu narsalar ko’zga tashlanadiki, Munavvar Qori oktyabr to’ntarishlaridan keyin ham xalq ma’rifati uchun xizmatini ayamaydi. U 1921-yilda Turkiston xalq maorifi komissari lavozimida ishlab turgan paytida Toshkentda “Ko’mak” uyushmasini tuzib. Germaniyada tahsil olayotgan o‘quvchilarga hamda Moskvada ta’lim olayotgan Mannon Uyg‘urga moddiy yordam ko‘rsatadi. Munavvar Qori Abdurashidxonovning milliy matbuot paydo bo‘lishi va shakllanishida xizmatlari juda katta. Yuqorida ta’kidlanganidek, u 1906- yil iyun oyida chiqa boshlagan “Taraqqiy” gazetasining tashkilotchilaridan hisoblanadi. Shu yilning sentabrida “Xurshid” gazetasini chiqarib, o‘zi muharrirlik qildi. U “Taraqqiy” gazetasi kabi xalq fikrlarini uygotishga xizmat qildi. Keyinroq u “Najot”, “Kengash” da muharrir va ma’sul lavozimlarda ishladi. Munavvar Qorining matbuotga alohida e’tibor berishiga bosh sabab, u matbuotni xalqni ma’rifatli qilishdagi asosiy vosita deb bilgani edi. U o‘zining ma’rifiy qarashlarini ham mana shu matbuot orqali targ‘ib etdi. Milliy matbuot tarixida “Sadoi Turkiston” gazetasining xizmatlari juda katta bo‘lgandi, 1914-1915-yillarda Munavvar Qori o‘z safdoshlari Ubaydulla Xo’jayev, Abdulla Avloniy, Tavallo, Abdulhamid Cho’lpon, Abdurauf Fitrat, Abdurauf Muzaffarzoda, Mirmuxsin Shermuhammedov, Shokirjon Raximoy, Nushiravon Yovushevlar bilan birgalikda 17 ikkinchi yarmida Turkistonda ro‘y bergan ijtimoiy tarixiy o’zgarishlar ma’rifatparvarlik g‘oyasining tarqalishiga muhim turtki berd 4 . Shu davrda Muqimiy, Ahmad Donish, Mahmudxo‘ja Behbudiy kabilarning ma’rifat g‘oyasi targ‘ib etuvchi asarlari maydonga keldi. XIX asrning 90-yillariga kelib, o‘lkada ma’rifatparvarlarning tanishuvi, 1892-yilda Toshkentda ko’tarilgan “Vabo” qo‘zg‘oloni, 1898-yilda Andijonda sodir bo‘lgan Dukchi eshon voqeasi kabilar ma’rifatchilarning dunyoqaraqshlarida keskin o‘zgarish yasay boshladi. Ma’rifatchilikning mohiyat zamiriga milliy ozodlik g‘oyasi chuqur nish ura bordi. 90-yillarda boshlangan bu ijtimoiy-madaniy harakat sekin-asta mavjud jamiyat asoslarini qayta qurish g‘oyasi bilan tutashdi. Jamiyatning ijtimoiy-madaniy muammolariga batamom yangicha yondoshishga asoslangan bu harakat jadidchilik deb ataldi. Jadidchilik g‘oyasini tarqatuvchi ziyolilar esa jadidlar degan nom oldi. Jadidlarni G‘arbiy Yevropa va Rossiya ma’rifatchiligidan ajratib turuvchi xususiyati shundaki, ular mustamlakachilik sharoitida faoliyat olib borishdi. Ikkinchidan, ma’rifatchilik davrlari G‘arbda Yevropada o‘n yillar va xatto yuz yillar mobaynida kechgan bo‘lsa, Turkiston ma’rifatchilari esa shiddatli harakat qilishga majbur bo‘lishdi. “Jadid” degan so‘z arabcha bo‘lib “yangi” degan ma’noni anglatadi. Jadidlar yangilik va islohot tarafdorlari bo‘lib, mustamlakachilik sharoitida ezilib kelayotgan xalqlarga yangi hayot olib kirishga, ularni ijtimoyi-madaniy taraqqiyotning yuqori bosqichlariga olib chiqishga harakat qilishgan. Jadidlar dastlab XIX asrning oxirlarida Qrim va Kavkazda yashovchi tatarlar orasida paydo bo‘ldi. Ismoil G’aspiraliyning «Tarjimon» ro’znomasi bu yangi harakatning beshigi bo‘ldi. Jadidchilik harakati bizga avvalo Ismoil G’aspiraliy g‘oyalari orqali kirib kelgan bo‘lsa, ikkinchidan, Turkistonning o‘zida ham tabiiy ravishda mustamlakachilik zulmiga qarshi yangi fikrlar paydo bo‘layotgan edi. Yana shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu davrda jadidchilikning paydo bo‘lishida taraqqiy etgan musulmon mamlakatlarining ta’siri ham katta bo‘ldi. Bog‘chasaroy, Orenburg, Kufa singari shaharlardan tashqari, Eron, Gruziya 4 Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar” -T: O‘qituvchi, 1966y. 86 b. 6 kabi mamlakatlarda nashr qilingan gazetalar Turkiston o‘lkasiga kirib keldi. O‘lkada jadidchilik harakati ayniqsa 1905-yil inqilobidan so‘ng kuchayib ketdi. Jadidchilik harakati bilan bog‘liq ma’rifiy markazlar, maktablar yuzaga keldi. “Taraqqiy”, “Shuxrat”, “Sadoyi Turkiston”, “Oyna”, “Turon” singari gazeta va jurnallar nashr etila boshladi. Jadidlar o‘z g‘oyalarini matbuot orqali tarqatish ishiga qizg‘in kirishdilar. Turkiston general-gubernatorligi 1870-yildan boshlab “Turkiston viloyatining gazeti”ni nashr etib, ayni yillarda ham uning sahifalarida chor hukumati siyosatini targ‘ib qilmoqda edi 5 . General-gubernatorlik birinchi navbatda mahalliy aholini rus-tuzem maktablariga jalb qilishni uylagani uchun gazeta sahifalarida yoritilayotgan maqolalar ham asosan shu maqsadni ko‘zda tutar edi. 1906-yil 14 iyunda “Taraqqiy” gazetasining 1-soni chiqishi boshlandi. “Taraqqiy” gazetasidan tashqari, shu yillarda “Xurshid” “Shuxrat” “Samarqand”, kabi nashrlarda davr manzaralarini yorqin aks ettiruvchi maqolalar e’lon qilindi. Bu gazeta va jurnallarning sahifalarida Turkiston o‘lkasining iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy hayotini yangilashga qaratilgan fikrlar ilgari surildi. Bu paytga kelib, jadidchilik yo‘lboshchilari yetishib chiqa boshladi. Bular Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Ashurali Zoxiriy va boshqalardir. Jadidlarning maqsad va fikrlari bo‘yicha jamiyatni inqilobiy yo‘l bilan emas, balki islohot yo‘li bilan yangilash lozim edi. Ular yangi usuldagi maktablarni tashkil qilish, u orqali mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashishni bu zulmdan qutulishning asosiy yo‘llaridan biri deb bildilar. Jadid tashkilotchilarining dastlabki maqsadlari yangi usuldagi maktablarni tashkil qilish, ular orqali xalqning uyg‘onishini ta’minlash deb tushundilar. Inqilobgacha bo‘lgan jadid maktablarining sonini olimlar turlicha ko‘rsatadilar. 1923-yilda Shokirjon Raximiy tomonidan to‘plab nashr qilingan “O‘zbek maorifining o‘tgandagi va hozirgi xoli” nomli kitobida berilgan ma’lumotga ko’ra ular quyidagi tartibda bo‘lgan. Dastlabki usuli jadid maktablarining tashkil etilishi quyidagi tartibda kechgan: 1892-yilda Qrimda, 1893-yilda Samarqandda, 1901-yilda Toshkentda, 1910-1915-yillarda Turkiston o‘lkasida jami 80 ta yangi usul maktablari mavjud edi. Jumladan: 5 Abdurasulov M. “O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari” - T: Fan, 1972y. 90 b. 7 majburiyat ushbu kitobni yuzaga chiqarishga da’vat etganidan so‘zlaydi. Munavvar Qori “Adibi avval ” kitobni muallimlarga taqdim etayotganini aytib, agarda taklif va mulohazalar bildirilsa, ikkinchi nashrda albatta inobatga olishi va kitobning nuqsonsizroq chiqganini takidlaydi, “Adibi avval” kitobning yakuniy matni “Tartibi ta’lim” deb nomlanadi. Bu matndan Munavvar Qori maktabning ta’lim muddati, qanday fanlar o‘qitilishi, bolalarni o‘qitish jarayonida qanday qoidalarga amal qilinishi to‘g‘risida ma’lumot olish mumkin. Muallifning o‘zi “Usuli savtiya” maktablarining tahsil muddati 4 yilligini alohida qayd etgan. Bu to’rt yilda quyidagi fanlar o‘qitilishi ta’kidlanadi: o‘qimoq, yozmoq, e’tiqod, ibodat, muomala darsi, imlo, insho, xususiyat, qiroat, Qur’on, Tavjid bilan madxali, jug‘rofiya, axloq, islom tarixi , hisob va hokazolar. Munavvar Qori maktabga ilk kelgan bolaga avvalo bismilloh va kalimai ibodatni o‘qitib, qo‘liga daftar bilan qalam bergan. Bir hafta davomida o‘quvchi qo‘liga kitob bermay, alifboni yozdirgan. Shundan keyin uning qo‘liga alifbo kitobni berib, dastlabki harfdan boshlab o‘qita boshlagan va yozdira boshlagan. Uning yozishicha, har bir harfni o’rgatayotganda muallim diqqat bilan o‘z mahoratini ishga solmog‘i lozim. Muallim har bir saboqni qora taxtaga oq bo‘r bilan yozib berishi kerak. shu taxtaga yozilgan saboqni bolalar bir soat takrorlashi zarur. Keyin bolalarning o‘zlashtirishiga qarab, berilgan saboqni kitobdan 10-15 marta ko’chirib yozishga da’vat qilmog‘i kerak. Ertasi kuni, yangi saboq berishdan avval muallim topshirig‘ini kim qay darajada bajargan yoki bajarmaganligini o‘quv daftarlarini tekshirish orqali ko‘rgan. Kimda kim topshiriqni bajarmagan yoki kam bajargan bo‘lsa, unga o‘qishdan keyin qolib, tayyorlatish jazosi qo‘llangan. O‘qituvchi yangi saboqni berishdan avval kechagi yozdirgan sabog‘ini bolalarning o‘ziga o‘qittirgan. shundan so’ng so‘zlarning ma’nosini ham og‘zaki ravishda aytib berishi so’ralgan. Munavvar Qori muallim bolalarga shirin so‘zli, yaxshi muomalada bo‘lishi zarurligini aytadi. Muallif o‘z darsliklarining har bir sonidan uning usuli va mazmunan takomillashib borishi yuzasidan ish olib borgan. Natijada “Adibi avval” yangi usul maktablari uchun nashr qilingan alifbo kitoblari orasida tuzilishi jihatdan puxta darajaga ko’tarilgan. Xullas, XX asrning birinchi 28 Munavvar Qorining tashabbuskorligida bu masala bo’yicha Toshkentning mashxur boy, oqsoqollarini yig‘ib majlislar o‘tkazilgan. Quyida Munavvar Qorining shu yig’ilishlaridan birida so‘zlagan nutqidan ayrim fikrlarni keltiramiz: “O‘zbek ziyoliy bolalarining Germaniyaga yuborib o‘qitishga juda muhtojmiz, bolalar o‘qib, ilm-tahsil olib kelsalar, millatiga katta xizmat qila oladilar, degan bo‘lsa, yana u boylarga va oqsoqqollarga qarata “jamoat, mana bu yosh, o‘smir bolalarimizning Germaniyaga borib o‘qib kelishlari faqat siz boylarimizning yordami ostida vujudga chiqadi” deganidan so‘ng o‘tirganlar talabalar uchun yordam pullari berishadi. Bundan tashqari, Munavvar Qori yordamida Turkiyada 1905-yilda 15 nafar, 1912- yilda 30 nafar yoshlar o‘qigan. 1922-yilda Turkiston va Buxorodan 70 ga yaqin o‘smirlar Germaniyaga o‘qishga yuborilgan 11 . Yana Fransiya va Yaponiyada ham yurtdoshlarimiz o‘qigani ma’lum. Munavvar Qori faqat pedagog bo‘lib qolmasdan izlanuvchan, yangi uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqishga katta hissa qo’shgan va shu bilan bir qatorda ilmiy-pedagogik asarlar hamda darsliklar yaratgan ijodkor edi, U birinchilardan bo‘lib, jadid maktablari uchun darsliklar yaratish lozim ekanligini anglab yetdi. Shuning uchun ham asrimiz boshlarida “Adibi avval” , “Adibi soniy” “Yer yuzi” “Xavoyiji diniya” kitoblarini nashr ettirgan. 1914-yilda Salim Ismoilning “Qur’on qiroati” bo’yicha saboq beruvchi “Tajvid” ni o‘zbekchaga tarjima qilib, Orenburgda nashr ettirgan. U badiiy ijod bilan ham shug’ullangan. Ayni davrda matbuotlarda e’lon qilingan Kamiy, Xislat, So’fizoda, Hamza kabi shoirlarning she’rlarini to’plab “Sabzavor” nomi bilan chop ettirgan. Edvard Ollvortning “Zamonaviy o‘zbeklar” kitobidagi ma’lumotlariga ko‘ra. Munavvar Qorining 1915- yilda yozilgan 120 varaqdan iborat “Xisob” nomli kitobi, yana “Arifmetika” darsligi ham bo‘lgan. Munavvar Qorining “Xisob va Arifmetika” darsliklari to‘g‘risida ma’lumot deyarli boshqa joyda uchramaydi. Taraqqiyparvar bu inson o‘z atrofiga Toshkentlik fikrli yoshlarni to’playdi. Toshkentlik bir boy raisligida “Jamiyati xayriya” nomli jamiyatni 1909-yilda tashkil etishga muyassar bo’ladi, Bu jamiyatda Munavvar Qori rais o‘rinbosari vazifasini olib borgan. Uning tashabbuskorligi, o‘z atrofidagi 11 Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “Fan va turmush”. 1991.y. N7. - B. 36-38.b. 16 Taolo unga shifo beradi. Ko‘rinayaptiki, onaning ko’z yoshlari natijasida bola shifo topadi. Muallif bu hikoyadan farzandning onaga bo‘lgan mehrini yanada orttirib, hamma bolalarda shunday mehribonlikni uyg‘otmoqchi bo’ladi. “Axloqiy darslar”dagi boshqa matnlarda ham mana shunday tarbiyaviy fikrlar ilgari suriladi. “Adibi soniy” asarining 3-guruhiga kiruvchi matnlar o‘quvchini aniq fanlar bo’yicha bilim olishga qiziqtiradi. Munavvar Qori ushbu darslikni yaratishda ko‘plab fanlarga oid kitoblarni o‘rganganligi ko‘rinib turibdi. 22 Chunki muallif o‘quvchilarni faqat o‘qishga o’rgatishni maqsad qilib qo‘ymaydi. U o‘quvchilarda o‘z atrofidagi voqea va hodisalarga hamda mavjudotlarga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish bilan bir qatorda, ular to‘g‘risida ilmiy ma’lumotlar beradi. Muallif “Hayvonlar” sarlavhali matnda quyidagi fikrlarni bildiradi. “Hayvonlar dafatan ikki qismga bo’linurlar. Bir qismi suyaklik hayvonlar, ikkinchi qismi suyaksiz hayvonlar deyiladi”. Bu fikrlar o‘quv- chilarni e’tiborsiz qoldirmaydi, albatta. Chunki muallif o‘quvchilarga hayvonlar to‘g‘risida haqiqiy mutaxassis darajasida ma’lumot beradi. Darslik davomida “Jug‘rofiya” matni va u orqali jug‘rofiya haqida keltirilgan ma’lumotlar yanada muhim ilmiy fikrlar ilgari surildi. Bunda dars jug‘rofiyasi haqida ham qisqacha bo‘lsada ma’lumotlar beriladi. Muallif o‘quvchida darsviy fanlarga qiziqishni yanada orttirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo’yadi. “Mamlakat va hukumat”nomli matn yuqoridagi fikrlarni yanada kengroq ochib berishga yordam beradi. Bu matnda Yevropa va Osiyo qit’alaridagi mamlakatlar nomi sanab o’tiladi va ular o‘quvchilarga lo’nda qilib tushuntiriladi. Muallif o‘quvchilarga hukumat va mamlakatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni jug‘rofiya fanida kengroq o‘rganish mumkinligini aytib o‘tadi, xullas , “Adibi soniy” asari XX asr boshlarida yangi usuldagi maktab darslari takomillashuviga katta hissa bo‘lib qo’shdi. Munavvar Qori odatda har bir yaratgan darsligini nashr qilgandan keyin o‘qituvchilar va turli kishilar bildirgan fikrlarni inobatga olib, qayta nashr qilgan. “Yer yuzi” risola ham 1915-yilda ikkinchi marta danyo yuzini ko‘radi. Muallifning bu qo‘llanmasi o‘z 22 31 faqirlarga shafqat, muhtojlarga inoyat (ya’ni ehson, sovg‘a) etmoq. 6-O‘z foydasidan xalq va millat foydasini yaxshi ko’rmoq. Islom dinining taraqqiyoti va rivojlanishi uchun doim harakatda bo‘lmoq. Ushbu qoidalardan ham ko‘rinayaptiki, kitobning maqsadi o‘quvchiga shariat qoidalari asosida din va dunyo uchun kerakli bo‘lgan ilmlarni o‘rgatishdir. Birinchi bo‘limning ikkinchi savol-javobi “Iymon” haqida boradi. Unda iymon nimaligi, uning islom dinida tutgan o‘rni alohida savol-javob bo‘lib o‘quvchini iymonga chaqiradi. Kitobning 2- bo‘limi “Shariat Islomiya” deb nomlanib, farz, harom niyat kabi turli masalalar haqida fikrlar beriladi 25 . Kitobning qolgan bo‘limlarida sarlavhalar ostida berilgan matnlar islom dini qoidalarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, bu shartlar o‘quvchida o‘zini, dinini, qolaversa, atrof-muhitni bilishga fikr uyg‘otishga qaratilgandir. Risolada inson tarbiyasi va e’tiqodi haqida turli maslahatlar ham berilgan. Jumladan “Mahrumlarga nodurust va durust bo‘lgan amaldor” nomli sarlavha ostidagi matnda Hajning niyat talablarini bajargan kishilarga: birov ila urushmoq, so‘kishmoq, odobsiz so‘zlar so‘zlashmoq bir hayvonni ov qilmoq yoki bir ovchiga dalolat qilmoq” mumkin emasligi aytiladi. Xullas, kitobida iymon va e’tiqod borasida hikmatomuz va maslahatli fikrlar talaygina. 25 Xalq ta’limi. – 1993y. N1. -B. 7-8 b. 34

Munavvarqori Abdurashidxonovning hayoti va faoliyati haqidagi kurs ishi

Купить