Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi

O ’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI  OLIY TA’LIM FAN VA
INOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI
3-KURS SIRTQI TALABASI YOQUBOV
NURMUHAMMADJONNING O’ZBEKISTON TARIXI
FANIDAN
KURS ISHI
Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish
va O’zbekiston SSRning tashkil topishi
  
                       
         
Toshkent
Mundarija:
Kirish I BOB.   Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston 
SSRning tashkil topishi.
1.1.  Mavzuning manbashunosligi
 1.2.  Mavzuning tarixshunoslik tahlili
 II BOB. O’zbekiston SSRning tashkil topishidagi amalga oshirilgan islohatlar
2.1.  Turkistonda XX asrning 20-yillararida siyosiy vaziyat
2.2.   O ‘zbekiston SSRning tashkil topgandan so’ng siyosiy vaziyat 
Xulosa  
Faydalangan manbalar va adabiyotlar ro’yxati
 
           
2 Kirish
   Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.  Bolsheviklar partiyasi
bosh   bo’lgan   sovet   hokimiyati   Turkistonda   uzoqqa   mo’ljallangan   o’z   makkorona
rejalarini   amalga   oshirishga   kirishdi.   Shu   maqsadni   ko’zlab   u   XX   asrning   20-
yillari   boshlaridan   bu   zaminda   mustamlakachilarga   xos   orani   buz,   hokimlik   qil
qabilidagi   o’z   milliy   siyosatini   hayotga   izchil   tatbiq   etish   yo’lini   tutdi.   Aslida
sovetlarning milliy siyosati podsho Rossiyasining ko’p zamonlar bu yurtda yuritib
kelgan   shovinistik,   ulug’   davlatchilik   siyosatidan   mohiyat   e’tibori   bilan   farq
qilmasdi. Faqat  uning shaklishamoyili  o’zgargandi, xolos. Gap shundaki, Rossiya
imperiyasi   hukmronligi   davrida   chekka   o’lkalar   xalqlari   ochiq-oshkora   tarzda
kamsitilar,   ularning   insoniy   qadr-qimmati,   ornomusi,   asliy   milliy   qadriyatlari
tahqirlanar   edi.   Sovet   mutasaddilari   esa   o’zlarining   niqoblangan   soxta   ishlari,
yolg’on-yashiq va’dalari va da’vatlari bilan mazlum millat kishilarini laqillatishga,
o’z hukmlariga bo’ysundirishga, yagona Turkiston uchun kurash g’oyasini yo’qqa
chiqarishga intildilar. 
  Turkiston   xalqlari   o’z   milliy   davlatchiligini   tiklash   va   rivojlantirishga   intildi.
1920-yil   yanvarida   bo’lib   o’tgan   Turkiston   Kompartiyasining   V   o’lka
konferensiyasida Turkiston ASSR MIQ raisi T. Risqulov so’zga chiqib mushtarak
Turkiston   g’oyasini   ilgari   suradi,   asosan   turkiy   xalqlardan   iborat   Turkiston
Avtonom   Respublikasini   Turk   Sovet   Respublikasi,   Turkiston   Kompartiyasini
Turkiy   xalqlar   Kompartiyasi,   deb   o’zgartirishni   taklif   qiladi.   Bu   takliflar   o’lka
ijtimoiysiyosiy   hayotida,   RKP   Markazqo’mitasi   uning   Siyosiy   byurosi,   sovet
hokimiyati   doiralarida   turli   bahslarga   sabab   bo’ladi.   Garchand   Markaz   Turkiston
masalalariga   yuzadan   turib   qiziqish   bildirgan   bo’lsa-da,   biroq   Turkistonga
mustaqillik   berishni   o’z   oldiga   maqsad   qilib   qo’ymagan   edi.   Shu   zaylda
masalaning   еchimi   cho’zila   boradi.   1
1920-yil   13-iyunda   T.   Risqulov,   N.
Xo’jayevlardan   iborat   Turkiston   xalqlari   delegatsiyasi   o’z   amaliy   takliflari   bilan
bevosita   sovet   hukumati   rahbari   V.   I.   Lenin   qabulida   bo’ladi.   Bu   ular   uchun
1
 O‘zbekiston Respublikasi birimchi Prezidenti Islom Karimov, “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent, 
“Manaviyat”, 2018.
3 so’nggi   umid   va   najot   ilinji   edi.   Oqibat   natijada   shunday   bo’ldiki,   na   sovet
hukumati   rahbariyati   va   na   bu   masalani   1920-yil   29-iyulida   ko’rgan   RKP
Markazqo’mi Siyosiy byurosi turkistonlik delegatsiya iltimosnomasiga ijobiy baho
bera   oldi.   Buning   aksincha,   sovet   hukumati   va   partiya   rahbariyati   o’lkadagi
vaziyatni  tezlikda bartaraf  etish  uchun shoshilinch  tarzda RKPning Turkistondagi
asosiy   vazifalari   to’g’risidadegan   nom   ostida   bir   necha   qarorlar   qabul   qildi.
Jumladan,   Turkistonda   hokimiyatni   tashkil   etish   to’g’risidagi   maxsus   qarorda
Turkistonda Butun Rossiya Markaziy Ijroiya Qo’mitasi, RSFSR Xalq Komissarlari
Soveti   va   RKP   Markaziy   Qo’mitasining   doimiy   vakolatxonasi   bo’lishi   kerakligi
zarur,   deb   ko’rsatildi.   Mazkur   qaror   o’lka   hayoti   ustidan   nazoratni   kuchaytirish,
sovet   hokimiyati   negizlarini   mustahkamlashga   xizmat   qildi.   Shunday   qilib,   o’lka
xalqlarining o’z taqdirini o’zi belgilash, o’z milliy davlatchiligini o’z xohishlaricha
huquqiy asosda tashkil qilish borasidagi yana bir urinishi barham topdirildi. O’lka
xalqlarining   orzuumidlarini   ro’yobga   chiqarishga   muvaffaq   bo’la   olmagan
Turkiston   ASSR   Markaziy   Ijroiya   Qo’mitasi   raisi,   taniqli   arbob   T.   Risqulov   tez
orada   o’z   lavozimidan   iste’foga   chiqishga   majbur   bo’ladi.   Gap   shundaki,   sovet
Rossiyasi   hukumati   Turkistonning   emin-erkin   rivojlanish   yo’lidan   ilgarilab
borishini   emas,   balki   uning   doimiy   o’z   nazoratlari   ostida   bo’lishini   xohlardi.
O’lkaning   mehnatsevar,   jafokash   xalqi,   uning   boyliklari,   tabiiy   va   mineral
resurslari Markaz foydasiga ishlashi, xizmat qilishi ularning birdan bir muddaolari
edi. 
    Kurs ishi mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).  Turkiston mintaqasida
milliy-hududiy   chegaralanish   va   O’zbekiston   SSRning   tashkil   topishi   sohasida
amalga   oshirilgan   islohotlarni   o rganishda   juda   ko plab   ishlar,   maqolalar,ʻ ʻ
monografiyalar olimlar tomonidan yozilgan.  Bu mavzuni tarixchi , huquqshunos va
siyosatshunos   olimlar:   O.Atamirzayeva, V.Gentshke, R.Murtazayeva. Alimova D.
Shamsutdinov R., Karimov Sh.  Tursunov, A. Salmonov X. Muxammedyarov Sh. F
va boshqa olimlar o’rganganlar.  
      Hususan   “O’zbekistonda   sovet   hokimyatining   diniy   siyosayi   uydirma   va   tarix
haqiqati   asari   mualifi   Axmadjon   Salmonov   asari   o’sha   davr   siyosatini   yorqin
4 yoritib   bergan.   Bu   Mazkur   monografiyada   O’zbekistonda   sovet   hokimiyatining
diniy siyosati yoritilgan. Muallif arxiv hujjatlari va boshqa manbalar taxlili asosida
1917   -   1960   yillarda   sovet   hokimiyati   tomonidan   O’zbekistonda   yuritilgan   diniy
siyosatni   ilmiy   jihatdan   asoslab   bergan.   Asar   Toshkentda   2015-yil   «Tafakkur»
nashriyotida   chop   etilogan.   Asarning   mas’ul   muharrirlari   tarix   fanlari   doktori,
professor   Ibrohimjon   Alimov.tarix   fanlari   doktori,   professor   Qahramon   Rajabov
yordamida   tuzilgan   Asarning   taqrizchilari   tarix   fanlari   doktori   Shodmon   Hayitov
tarix   fanlari   nomzodi   dotsent   Abdugaffor   Sharofiddinov   tarix   fanlari   nomzodi
Bahodir Pasilo 2
.  
  Yana bir asarimiz “O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida” kitobi bo’lib
asar   1917-yildan   1991-yilgacha   O’zbekistonda   bo’lib   o’tagan   voqealarni   bayon
etgan. Bu kitob 2000 yil “Sharq” nashriyotida Toshkentda chop etilgan. Asar yaqin
o’tmishimiz   sobiq   Sovet   hokimyati   davri   mamlakatimizda   yuz   bergan   voqealarni
yoritib bergan. Bu davr tarixi garchi qisqa bo’lasa ham lekin o’zining murakkabligi
va   zidiyatligi   bilan   ajralib   turadi.1917-yil   oktabr   oyida   bolsheviklar   hokimyatga
kelishi bilan O’zbekiston tarixida ham yangi mustamlakachilik davri boshlandi.Bu
davr   sal   kam   75-yil   davom   etgan   bo’lgan   bo’lsa   ham   tariximizda   chuqur   iz
qoldirgandir 3
.Chor   rossiyasi   hukumati   ag’darilgandan   so’ng   hokimyatga   “Qizil
armiya”   kelgan   va   o’zining   davlat   tuzumuni   o’rnatgan.Bu   siyosati   malum
o’zgarishlar bilan 1991-yilgacha mustamlakachiligi siyosatini amalga oshirgan. Bu
kitob esa shu davrni dolzarb tarixini bayon etgan.
Yana   bir   asarimizdan   biri   “Mustabid   tuzumning   O’zbekiston   milliy   boyliklarini
talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” asari bo’lib bu asar 1985-yildan 1990-
yilgacha   bo’lgan   Mustabid   tuzumning   O’zbekiston   milliy   boyliklarini   talash
siyosati  siyosiy  voqealarni  bayon  etgan. Loyiha rahbari  va mas’ul  muharrir. tarix
fanlari   doktori   D.   A.   Alimova   bo’lib   bu   asar   2000-yil   Toshkentda   “Sharq”
nashriyotida   chop   etilgan.   Mazkur   monografiya   shu   davrgacha   ilmiy   iste’molga
kiritilmagan   keng   ko’lamli   arxiv   hujjatlari,   vaqtli   matbuot   va   turli   adabiyotlarni
2
 Axmadjon Salmonov  O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil 136-bet
3
.M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.Teteneva,Sh.Turdiyev.
,Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev  O’zbekistonda sovet 
mustamlakachiligi davrida Toshkent Sharq 2000-yil 178-bet
5 o’rganish   asosida   yaratilgan   bo’lib,   unda   chor   Rossiyasi   va   sovet   imperiyasining
bir   asrdan   ortiq   hukm   surgan   davrida   Turkiston   va   Uzbekistonning   milliy
boyliklarini   talab   ketish   jarayoni   tahlil   qilinib,   uning   mohiyati   ochib   beriladi 4
.
Shuning  bilan   birga,  mustamlakachilik   siyosati   bir  bo’lgan  ikki   tuzumdan  o’zbek
xalqining   chekkan   aziyatlari,   uning   moddiy   turmush   va   ma’naviyatiga   еtkazilgan
ulkan zarar haqida guvohlik beruvchi  manbalar  shohidligida bu tarixning achchiq
sahifalari   yoritiladi.Ushbu   asar   tariximiz   fanida   yangi   bir   pog’ona   bo’libgina
qolmay,   balki   yaqin   o’tmish   tarixi   haqidagi   xolis   haqiqatni   bilishga,   milliy
boyliklarimizni   ko’z   qorachig’idyok   avaylab   saqlashga,   bugungi   yosh   avlodni
vatanparvarlik   ruhida   tarbiyalashga   xizmat   qiladi.   Shuningdek,   chorizm   davridan
buyon   kamsitib   kelingan   yurtimizning   aslida   naqadar   boy   ma’naviyatga   ega
ekanligidan dalolat beradi.
    Kurs   ishi   mavzusining   obekti:   Turkiston   mintaqasida   milliy-hududiy
chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi.   sohasida amalga oshirilgan
islohotlarni ahamiyatini tadqiq etish hisoblanadi.
   Kurs ishi mavzusining predmeti:   Ishimizning predmeti   Turkiston mintaqasida
milliy-hududiy   chegaralanish   va   O’zbekiston   SSRning   tashkil   topishi.   mavzusi
bo’yicha   adabiyotlar,   maqolalar   va   tadqiqot   ishlari   ochib   berishdan   iborat   etib
belgilandi.
    Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi:   Turkiston   mintaqasida   milliy-hududiy
chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi .sohasida amalga oshirilgan
islohotlarni   unda   ijtimoiy-siyosiy   voqealar   o’zida   aks   etgan   manbalar   ham   turli
tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
    Kurs   ishi   mavzusining   vazifalari:   Turkiston   mintaqasida   milliy-hududiy
chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi .  sohasida amalga oshirilgan
islohotlarni o’rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
  -Mavzuning tarixshunosligini yoritish;
 -Turkiston mintaqasida XX asrning 20-yillararida siyosiy vaziyatini yoritib berish ;
4
  . Alimova.A.D. Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini  talash  siyosati tarix shoxidligi va saboqlari 
Toshkent Sharq 2000-yil 58-bet
6   -Turkiston   mintaqasida   milliy-hududiy   chegaralanish   o’tkazish   siyosatini   ochib
berish ;                                               
 -O’zbekiston SSRning tashkil topgandan so’ng siyosiy ahvoli yoritib berish;
      Kurs   ishining   hajmi.   Kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   4ta   paragraf,   xulosa,
foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro’yxatidan   iborat   bo’lib,   Kurs   ishi
umumiy 36 betni tashkil etadi.
I BOB.  Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va
O’zbekiston   SSR tashkil topishi.
1.1. Mavzuning manbashunosligi
      Mustabid   sovet   rejimi   tomonidan   Turkiston   xalqlarining   milliy   davlatlarini
tashkil   qilish   niqobi   ostida   ularni   ajratib   tashlash   maqsadida   amalga   oshirilgan
siyosiy   tadbir   1924-1925   Turkiston   mintaqasi   azaldan   turkiy   xalqlarning   yagona
maskani va umumiy vatani bo lgan. 1918-1924 yillarda mavjud bo lgan Turkistonʻ ʻ
ASSR, BXSR, XXSRning tub xalqlari asrlar davomida turmush tarzi va an analari	
ʼ
jihatidan bir-birlariga  juda  yaqin bo lishgan.  Turkistondagi   turli   davlatlarning  har	
ʻ
birida   turkiy   xalklar:   o zbeklar,   turkmanlar,   qoraqalpoqlar,   qozoqlar,   qirg izlar,	
ʻ ʻ
shuningdek,   tojik   xalqi   azaldan   yashaganligi   tarixan   tarkib   topgan   hodisa   edi.
Turkiston mintaqasining xalqlari shu tuproqni, Turonzaminni qadimdan o zlarining	
ʻ
asl Vatani deb bilganlar.
      Mustabid   sovet   rejimi   va   bolsheviklar   uchun   esa   Turkiston   o lkasini   bo lib	
ʻ ʻ
tashlab, uni idora qilish qulay edi. Xususan, bu jarayon Turkistonda sovet rejimiga
qarshi   qurolli   harakat   1924-yilda,   asosan,   mag lubiyatga   uchraganidan   keyin	
ʻ
o zining so nggi bosqichiga qadam qo ydi. 1924-yil fevral iyun oylarida SSSRdagi	
ʻ ʻ ʻ
markaziy   organlar,   Turkiston,   Buxoro,   Xorazm   kommunistik   partiyalari   va   RKP
MK O rta Osiyo byurosi  milliy chegaralanish  masalalari yuzasidan  zo r  berib ish	
ʻ ʻ
olib   borishdi.   Turkiston   va   Buxoro   Kompartiyalari   MKlari   huzurida   maxsus,
keyinchalik hududiy va boshqalar maxsus komissiyalar tuziLdi 5
.
5
  Atamirzayeva.O, Gentshke,V, Murtazayeva,R ” O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y 
162-bet
7     1924-yil   12-iyunda   RKP   MK   Siyosiy   byurosi   O rta   Osiyoda   milliy-hududiyʻ
chegaralanishh.ch.   to g risida   maxsus   qaror   qabul   qilgach,   15-iyulda   RKPMK	
ʻ ʻ
O rta   Osiyo   byurosi   yangi   tashkil   etiladigan   milliy   respublikalar   va   oblastlarning	
ʻ
muvaqqat   byurosini   tashkil   etdi.   Hududiy   komissiya   tarkibiga   F.   Xo jayev,   A.	
ʻ
Rahimboyev, S. Xo janov, Q. Otaboyev, R. Islomov, N.Aytoqov, Abdurahmonov,	
ʻ
I.   Aydarbekov,   I.   Vareykis,   D.Manjara,   I.Mejlauk,   X.SaxatMuratov   va   boshqalar
siyosiy arboblar kirgan edi.
    1924-yil   16-sentabrda   Turkiston   ASSR   ning   navbatdan   tashqari   sessiyasi,   20-
sentabrda Butun Buxoro xalq vakillarining 5 qurultoyi, 2-oktabrda Butun Xorazm
xalq   vakillarining   V   qurultoyi   bu   masalani   ko rib   chiqib,   O rta   Osiyoning	
ʻ ʻ
milliyhududiy   chegaralanishi   to g risida   qaror   qabul   qildilar	
ʻ ʻ 6
.   Mazkur   qarorlarda
o zbek   va   turkman   xalqlariga   O zbekiston   SSR   va   Turkmaniston   SSR   tuzish	
ʻ ʻ
huquqi,   Turkiston   ASSR   ning   qirg iz   viloyatlarini   1920-yilda   tashkil   qilingan	
ʻ
Qirg iziston ASSR aslida Qozog iston ASSR bilan birlashtirish maqsadida qirg iz	
ʻ ʻ ʻ
aslida qozoqxalqiga Turkiston ASSRdan chiqish huquqi, qora qirg iz aslida qirg iz	
ʻ ʻ
xalqiga   Turkiston   ASSRdan   chiqish   huquqi   va   Qora   Qirg iz   aslida   Qirg iz	
ʻ ʻ
avtonom   oblastini   tashkil   etish   huquqi,   tojik   xalqiga   ham   Turkiston   ASSRdan
chiqib,   Tojikiston   avtonom   oblastini   tashkil   etish   huquqi   berilishi   kerakligi
ta kidlandi.	
ʼ
    RSFSR   Butun   Rossiy   Markaziy   Ijroiya   Komitetining   2   sessiyasi   1924-yil   14-
oktabr O rta Osiyodagi Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikalari o rnida	
ʻ ʻ
O zbekiston   SSR   va   Turkmaniston   SSR,   shuningdek,   Tojikiston   ASSR   ,	
ʻ
Qoraqalpoq va QoraQirg iz avtonom oblastlari tashkil etish to g risida qaror qabul	
ʻ ʻ ʻ
qildi 7
.
    1924-yil   18-noyabrda   Turkiston   ASSR,   Buxoro   SSR   va   Xorazm   SSR   MIKlari
maxsus   qo shma   qaror   qabul   qildilar   va   shu   qarorga   binoan   o z   vakolatlarini	
ʻ ʻ
O zbekiston SSR sovetlarining ta sis qurultoyiga qadar ish ko ruvchi F. Xo jayev	
ʻ ʼ ʻ ʻ
6
 Muxammedyarov.Sh.F  “O’zbekiston” .Toshkent: Sharq 2001-y
7
7..O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: “O’zbekiston”, 2006-y 62-be
8 raisligida   31-oktabrda   tashkil   qilingan   O zbekiston   SSR   Muvaqqat   inqilobiyʻ
komitetiga topshirdilar. Bu komitet O zbekiston SSR tuzilishini boshqarib bordi.	
ʻ
    1925-yil   13-fevralda   Buxoroda   maxsus   qurilgan   Xalq   uyida   O zbekiston   SSR	
ʻ
sovetlarining   1qurultoyi   ochildi.   Qurultoy   17-fevralda   tashkil   etish   to g risida	
ʻ ʻ
deklaratsiya   qabul   qildi.   O zSSR   oradan   ko p   o tmay   SSSR   tarkibiga   qabul	
ʻ ʻ ʻ
qilingan. O zSSR tarkibida 1929-yilgacha Tojikiston ASSR ham bo lgan	
ʻ ʻ 8
.
    Qoraqalpoq   avtonom   oblasti   tuzilib,   u   dastlab   Qozog iston   ASSR   tarkibiga	
ʻ
kirgan.   Keyinchalik   Qoraqalpoq   avtonom   oblasti   Qoraqalpog iston   ASSR   qilib	
ʻ
qayta   tuzildi   O zbekiston   SSRning   tuzilishi   o zbek   xalqining   milliy   davlatchiligi	
ʻ ʻ
tashkil   qilindi   etgan   fikrni   anglatmaydi.   SSSR   tarkibidagi   O zSSR   amalda   hech	
ʻ
qanday   suverenitet   va   mustaqillikka   ega   emas   edi.   O zSSR   tashkil   etilayotgan	
ʻ
vaqtlardayoq   uning   oldiga,   asosan,   Markazning   manfaatlariga   xizmat   qilish,
SSSRning   markaziy   rayonlariga   xom   ashyo   еtishtirib   berish   kabi   vazifalar
qo yilgan edi. SSSR inqirozga yuz tutgan va parchalangan paytgacha bu vazifalar	
ʻ
o z kuchini yo qotmadi.
ʻ ʻ
    Turkiston   mintaqasida   milliy-hududiy   chegaralanish   va   O’zbekiston   SSRning
tashkil   topishi.   sohasida   amalga   oshirilgan   islohotlarni   o rganishda   juda   ko plab	
ʻ ʻ
ishlar,   maqolalar,   monografiyalar   olimlar   tomonidan   yozilgan.   Bu   mavzuni
tarixchi ,   huquqshunos   va   siyosatshunos   olimlar:   O.Atamirzayeva,   V.Gentshke,
R.Murtazayeva.   Alimova   D.   Shamsutdinov   R.,   Karimov   Sh.   Tursunov,   A.
Salmonov X. Muxammedyarov Sh.F   va boshqa olimlar o’rganganlar.
    Hususan   “O’zbekistonda   sovet   hokimyatining   diniy   siyosayi   uydirma   va   tarix
haqiqati   “   asari   mualifi   Axmadjon   Salmonov   asari   o’sha   davr   siyosatini   yorqin
yoritib   bergan.Bu   Mazkur   monografiyada   O’zbekistonda   sovet   hokimiyatining
diniy siyosati yoritilgan. Muallif arxiv hujjatlari va boshqa manbalar taxlili asosida
1917   -   1960   yillarda   sovet   hokimiyati   tomonidan   O’zbekistonda   yuritilgan   diniy
siyosatni   ilmiy   jihatdan   asoslab   bergan.Asar   Toshkentda   2015-yil   «Tafakkur»
nashriyotida   chop   etilogan.   Asarning   mas’ul   muharrirlari   tarix   fanlari   doktori,
8
 Atamirzayeva.O, Gentshke,V, Murtazayeva,R ” O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
9 professor   Ibrohimjon   Alimov.tarix   fanlari   doktori,   professor   Qahramon   Rajabov
yordamida   tuzilgan   Asarning   taqrizchilari   tarix   fanlari   doktori   Shodmon   Hayitov
tarix   fanlari   nomzodi   dotsent   Abdugaffor   Sharofiddinov   tarix   fanlari   nomzodi
Bahodir Pasilov.
  Yana bir asarimiz “O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida” kitobi bo’lib
asar   1917-yildan   1991-yilgacha   O’zbekistonda   bo’lib   o’tagan   voqealarni   bayon
etgan 9
.
Asar,tuzuvchililari,M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshan
ov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.Teteneva,Sh.Turdiyev.,Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapo
va,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev   bo’lib   bu   shaxslar   asarni
birgalikda tayyorlashgan. Bu kitob 2000 yil “Sharq” nashriyotida Toshkentda chop
etilgan. Asar yaqin o’tmishimiz sobiq Sovet hokimyati davri mamlakatimizda yuz
bergan   voqealarni   yoritib   bergan.   Bu   davr   tarixi   garchi   qisqa   bo’lasa   ham   lekin
o’zining   murakkabligi   va   zidiyatligi   bilan   ajralib   turadi.1917-yil   oktabr   oyida
bolsheviklar   hokimyatga   kelishi   bilan   O’zbekiston   tarixida   ham   yangi
mustamlakachilik   davri   boshlandi.Bu   davr   sal   kam   75-yil   davom   etgan   bo’lgan
bo’lsa   ham   tariximizda   chuqur   iz   qoldirgandir.Chor   rossiyasi   hukumati
ag’darilgandan   so’ng   hokimyatga   “Qizil   armiya”   kelgan   va   o’zining   davlat
tuzumuni   o’rnatgan.Bu   siyosati   malum   o’zgarishlar   bilan   1991-yilgacha
mustamlakachiligi   siyosatini   amalga   oshirgan.   Bu   kitob   esa   shu   davrni   dolzarb
tarixini   bayon etgan.Yana   bir   asarimizdan  biri  “Mustabid  tuzumning  O’zbekiston
milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” asari bo’lib bu asar
1985-yildan   1990-yilgacha   bo’lgan   Mustabid   tuzumning   O’zbekiston   milliy
boyliklarini   talash   siyosati   siyosiy   voqealarni   bayon   etgan.   Loyiha   rahbari   va
mas’ul   muharrir.   tarix   fanlari   doktori   D.A.Alimova   bo’lib   bu   asar   2000-yil
Toshkentda   “Sharq”   nashriyotida   chop   etilgan.   Mazkur   monografiya   shu
davrgacha   ilmiy   iste’molga   kiritilmagan   keng   ko’lamli   arxiv   hujjatlari,   vaqtli
matbuot   va   turli   adabiyotlarni   o’rganish   asosida   yaratilgan   bo’lib,   unda   chor
Rossiyasi va sovet imperiyasining bir asrdan ortiq hukm surgan davrida Turkiston
9
  Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini  talash  siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” 
TOSHKENT Sharq 2000-yil 189-bet
10 va   Uzbekistonning   milliy   boyliklarini   talab   ketish   jarayoni   tahlil   qilinib,   uning
mohiyati ochib beriladi. Shuning bilan birga, mustamlakachilik siyosati bir bo’lgan
ikki   tuzumdan   o’zbek   xalqining   chekkan   aziyatlari,   uning   moddiy   turmush   va
ma’naviyatiga   еtkazilgan   ulkan   zarar   haqida   guvohlik   beruvchi   manbalar
shohidligida bu tarixning achchiq sahifalari yoritiladi.Ushbu asar  tariximiz fanida
yangi   bir   pog’ona   bo’libgina   qolmay,   balki   yaqin   o’tmish   tarixi   haqidagi   xolis
haqiqatni   bilishga,   milliy   boyliklarimizni   ko’z   qorachig’idyok   avaylab   saqlashga,
bugungi   yosh   avlodni   vatanparvarlik   ruhida   tarbiyalashga   xizmat   qiladi.
Shuningdek,   chorizm   davridan   buyon   kamsitib   kelingan   yurtimizning   aslida
naqadar boy ma’naviyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Umumo zbek   sovetlariningʻ   Buxoroda   bo lgan   birinchi   qurultoyi   da   „O zbekiston	ʻ ʻ
Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etish to g risida deklaratsiya qabul qilindi.	
ʻ ʻ
Qurultoyda   respublikaning   oliy   organlari:   O zbekiston   SSR   Markaziy   Ijroiya
ʻ
Qo mitasi va O zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti deb elon qilindi	
ʻ ʻ 10
.
  Respublikadagi   dehqonlarni   g oyaviy   jihatdan   birlashtirib   turgan   tashkilotlardan	
ʻ
biri „Qo shch ittifoqi bo lgan. 1924-yilda 200 ming kishini o ziga birlashtirgan bu	
ʻ ʻ ʻ
ittifoq   ham   asta-sekin   bolsheviklarning   qishloqdagi   mustabid   siyosati
targ ibotchisiga aylangan. Qishloq kambag allarining eng qashshoq qismini o zida	
ʻ ʻ ʻ
birlashtirgan  bu tashkilot   kollektivlashtirish   va   „quloqlashtirish“   davrida  salbiy  rol
o ynadi.	
ʻ
 Sovet rejimi dastavval mavjud tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi repressiya
siyosatini   amalga   oshirgan   bo lsa,   30-yillardan   boshlab   o z   xalqiga   nisbatan	
ʻ ʻ
ommaviy   terrorni   qo lladi.   XX   asr   20-yillarining   ikkinchi   yarmi   va   30-yillar	
ʻ
boshida   O zbekiston   SSRda   „inog omovchilik“,   „qosimovchilik“,	
ʻ ʻ
„badriddinovchilik“,   „milliy   ittihodchilar“,   „narkompros   ishi“   kabi   siyosiy   ishlar
to qilishi   va	
ʻ   Munavvarqori   boshchiligidagi   milliy   ziyolilarning   qamoqqa   olinishi
natijasida   ko plab   o zbek   ziyolilari   qatag on   qilindi.   1931-yil	
ʻ ʻ ʻ
aprelda   Moskvada   bo lib   o tgan   sud   majlisidan   keyin   Munavvarqori	
ʻ ʻ
10
 Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 48-bet
11 boshchiligidagi 15 kishi  otib tashlandi, qolgan 70 kishi esa uzoq muddatli qamoq
jazosiga hukm qilindi. 11
  30-yillar   o rtasiga   kelganda   butun   mamlakatda   bo lgani   singari   O zbekistonʻ ʻ ʻ
SSRda   ham   ommaviy   qatag onlar   avj   oldi.   Respublikadagi   aksariyat   siyosiy	
ʻ
rahbarlar 1937-1938-yillarda „millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib
borishda,   shuningdek,   qurolli   qo zg olon   ko tarishni   tayyorlashda	
ʻ ʻ ʻ
ayblandi.   Fayzulla   Xo jayev	
ʻ ,   Akmal   Ikromov ,   Sulton   Segizboyev   kabi   siyosiy
rahbarlar qatl etildi.
O zbekiston   SSR   jamiyatning   barcha   tabaqalariga   yoyilgan   hibsga   olish   to lqini	
ʻ ʻ
ostida qoldi. Davlat va jamiyat arboblari, xo jalik rahbarlari va oddiy kishilar bilan	
ʻ
bir   qatorda   milliy   ziyolilar   ommaviy   ravishda   qatag on   qilindi.   XX   asr   o zbek	
ʻ ʻ
adabiyotining   arboblari;   Fitrat ,   Cho lpon	
ʻ   va   Abdulla   Qodiriy   va   boshqalar   otib
tashlandi.
1937-1939-yillarda   to qib   chiqarilgan   soxta   ayblovlar   bo yicha   O zbekistonda   41	
ʻ ʻ ʻ
mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortig i jazolandi, 6	
ʻ   920 kishi
esa   otib   o ldirishga   hukm   qilindi.   Umuman   olganda,   1937-1953-yillarda	
ʻ
O zbekiston   SSR	
ʻ   Ichki   ishlar   xalq   komissarligi   troykasi   tomonidan   100   mingdan
ortiq kishi qatag on qilindi, ulardan 15 ming nafari otib tashlandi. 	
ʻ
1.2. Mavzuning tarixshunoslik tahlili.
      Ma’lumki,  O’rta  Osiyo   hududida  qadim-qadimdan  tili,  dini,  tarixi,  madaniyati,
an’analari  bir-biriga juda yaqin va mushtarak  qardosh  va qondosh  xalqlar  yashab
kelganlar.   Bu   еrda   istiqomat   qilgan   o’zbeklar,   turkmanlar,   tojiklar,   qozoqlar,
qirg’izlar, qoraqalpoqlarning xo’jalik hayoti, turmush tarzi, udumlari ham o’xshash
bo’lib,   shu   muqaddas   ona   zaminni   o’zlarining   asl   Vatanlari   deb   bilganlar 12
.«Biz
ildizi,   tomirlari   bir   xil   xalqmiz»,   degan   g’oya   azaldan   avloddan   avlodga   o’tib
keladi.   Bu   g’oya   doimo   hudud   yaxlitligi,   birligiga   xavf   tug’ulganda   kuchli,
11
 Mo’minov.I ”O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y 136-bet
12
 O‘zbekiston Respublikasi birimchi Prezidenti Islom Karimov, “Yuksak 
ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent, “Manaviyat”, 2018
12 еngilmas   tushunchaga   aylangan,   xalqlarning   bir-biridan   ajralib,   uzoqlashib
ketishiga   yo’l   qo’ymagan.   Ular   hamisha   bir-birlariga   og’a-ini,   quda-anda
bo’lganlar.   Yurtboshimiz   Islom   Karimov   ta’kidlaganlaridek,   «Bizning
otabobolarimiz ham, momolarimiz ham bir» 13
.
    Biroq,   afsuslar   bo’lsinki,   pixini   yorgan   sovet   hokimiyati   arboblari   qondosh   va
jondosh,   tarixan   bir   yagona   hududda   yashab   kelgan   birodar   xalqlarni   bir-biridan
ajratib   tashlash,   ularning   birlashib   davlat   tuzishlariga   izn   bermaslik   uchun   butun
choralarni   ishga   solib   borganlar.   Bundan   kuzatilgan   bosh   maqsad   o’lka
xalqlarining   birlashuviga,   o’z   istiqlolini   va   istiqbolini   birgalikda   bunyod   etishiga
yo’l   qo’ymaslik   va   shu   asosda   Markazning   bu   еrdagi   hukmronligiga,   sotsialistik
qayta   qurish   jarayonining   avj   olishiga   keng   maydon   yaratish   edi.   Shu   maqsadda
Turkistonni   milliy   o’ziga   xoslik,   til   birligi   asosida   bo’lib   tashlash   g’oyasi   ilgari
surildi.   Markazning   hukmronlik   irodasini   bajarishga   da’vat   etilgan   Turkiston
ishlari   bo’yicha   maxsus   komissiya   Turkkomissiya   zimmasiga   o’lkada   milliy-
hududiy   chegaralanishni   o’tkazish   va   shu   asosda   bu   hududda   bir   qator   sovet
respublikalarini tashkil qilish vazifasi yuklangan edi. 
      RKP   Markazqo’mi   kotibi   Y.E.   Rudzutak   bu   sohaga   bosh   mutasaddi   etib
belgilangan   edi.   Markaz   mo’ljallayotgan   milliy   siyosat   mazmuni,   mohiyatidan
xabardor   bo’lgan   Turkistonning   ilg’or   ziyolilari   uzoqni   ko’ra   bilgan   donishmand
arboblari   o’lka   birligi,   yaxlitligini,   uning   qardosh   xalqlari   jipsligini   zo’r   berib
himoya   qilishga   urindilar.   Biroq   o’lka   jilovini   qo’lda   mahkam   tutgan   bolshevik
mutasaddilar ularning haqqoniy fikrlarini hisobga olmadilar. Bugina emas, yagona
va   mustaqil   Turkiston   g’oyasi   uchun   kurashgan   vatanparvar   kuchlar,   milliy
ziyolilar   millatchilikda,   turkparastlikda,   islomparastlikda   va   sovet   hokimiyatiga
qarshilikda   ayblandilar   va   qoralandilar.   Shunday   qilib,   O’rta   Osiyoni   milliy-
hududiy   jihatdan   alohida   respublikalarga   bo’lib   tashlash   masalasi   bir   necha   bor
Markazda,   Turkiston,   Buxoro,   Xorazm   respublikalarida,   ularning   Kompartiyalari
plenumlarida,   shuningdek,   ularning   faoliyatini   muvofiqlashtirib   turuvchi   organ
13
        Karimov   I.A.   “O`zbekiston   XXI   asr   bo`sag`asida:   xavfsizlikka   tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”,   Toshkent : O`zbekiston,1997-y 
13 RKP   MQ   O’rta   Osiyo   byurosi   plenumlarida   muhokama   etilib   mahalliy   xalqqa
ta’sir va tazyiqlar o’tkazib borildi. Milliy-hududiy chegaralanish masalasi 1924-yil
5-aprelda   RKP   MQ   Siyosiy   byurosida,   11-mayda   RKP   MQ   O’rta   Osiyo   byurosi
komissiyasida ko’rib chiqildi. 
  Unda   O’rta   Osiyo   respublikalarida   milliy   chegaralanish   loyihasini   tayyorlovchi
maxsus komis siya tuzildi. Loyiha RKP MQ O’rta Osiyo byurosining 1924-yil 2-
iyundagi yig’ilishida muhokama etilib, asosan ma’qullandi. Bundan norozi bo’lgan
mahalliy   aholi   vakillari,   xususan,   Xorazm   respublikasining   bir   guruh   mas’ul
xodimlari, chunonchi, XKP MQ kotibi Odinayev, ichki ishlar noziri Abdusalomov,
Yoqubov,   Turkiston   va   Buxoro   vakillari:   Sultonbek   Xo’janov,   Sanjar
Asfandiyorov va boshqalar yagona Turkistonni bo’lib tashlash maqsadga muvofiq
emas,   deb   e’tiroz   bildirdilar.   Ular   Turkiston   xalqlari   birligini   saqlab   qolishga
qaratilgan   «O’rta   Osiyo   federatsiyasini   tuzish   to’g’risida»   taklif   kiritdilar.
Shuningdek,   1924-yil   8-mayda   RKP   Markaziy   Qo’mitasiga   «Xorazmda   milliy
masalani   hal   etish   to’g’risida   xat»   kelib   tushadi 14
.   Bu   xatda   ham   Xorazm
respublikasini bo’lib yuborish maqsadga muvofiq emas, deyilgan edi. 
   Biroq mahalliy xalqlarning talab va takliflari inobatga olinmadi. Aksincha, 1924-
yil   12-iyunda   RKP   MQ   Siyosiy   byurosi   «O’rta   Osiyo   respublikalarini   milliy
chegaralash   to’g’risida»gi   masalaga   yana   qaytib,   uni   o’tkazish   to’g’risida   qaror
qabul   qiladi.   Munozaralar   tobora   qizib   borganligi   sababli   vaqtincha   Xorazm
respublikasida   milliy-hududiy   chegaralanishni   to’xtatib   turishga   qaror   qilindi.   Bu
borada   Xorazm   Kompartiyasi   va   hukumati   rahbarlariga   har   tomonlama   ta’sir
o’tkazib   borildi.   Ularning   ko’pchiligi   vazifasidan   olinadi,   qolganlari   partiya
qaroriga   qo’shilishga   majbur   bo’ladi.   Oqibatda   1924-yil   26-iyunda   Xorazm
respublikasi   rahbarlari   Xorazm   uchun   ham   milliy   chegaralanishning   zarurligini
«e’tirof» etadilar 15
. Shundan so’ng, 1924-yil 15-iyulda O’rta Osiyo byurosi milliy
chegaralanish   loyihasini   tayyorlash   va   1924-yil   oktabr   oyida   uni   o’tkazish   zarur,
degan qat’iy xulosaga keldi.
14
  Alimova.A.D. Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini  talash  siyosati tarix shoxidligi va saboqlari 
Toshkent  Sharq 2000-yil 126-bet
15
  Egamnazarov.A,  O’zbekistanning yangi tarixi II,  182.-bet- Toshkent: Sharq 2000-y 
14     Shu  maqsadda   maxsus   Markaziy   hududiy   komissiya   tuzilib,  joylarda   tashviqot-
targ’ibot ishlari kuchaytirib yuboriladi. Komissiya 1924-yil sentabr oyi boshlarida
o’z   ishini   asosan  tugallaydi 16
.1924-yil  25-sentabrda  RKP   MQ  Siyosiy  byurosi,  9-
va   11-oktabrda   RKP   Markaziy   Qo’mitasi   bu   masalani   ko’rib   chiqib,   milliy
chegaralanishni   ras   miylashtirishni   maqsadga   muvofiq   deb   topadi.   Bu   qaror   14-
oktabrda   SSSR   BMIQ  tomonidan  ham  ma’qullanadi.  Shu  tariqa,  sovet  hukumati,
RKP   MQ   va   uning   joylardagi   mahalliy   tashkilotlarining   1920—1924-yillar
davomida   O’rta   Osiyoda   olib   borgan,   xalqqa   yolg’on   va’dalar   berishni   ko’zda
tutgan   «Lenincha   milliy   siyosat»ni   hayotga   tatbiq   etish   bobidagi   amaliy   ishlari
yakun   topdi.   Buning   orqasida   o’lkaning   tarixan   tarkib   topgan   o’ziga   xos   milliy
xususiyatlari,   hududiy   yaxlitligi   zavol   topdi.   Uning   hududlarini   kichik-kichik
milliy bo’laklarga bo’lish ishlari yakuniga 1924-yil 24-oktabrda RKP MQ plenumi
so’nggi   nuqta   qo’ydi.   Nihoyat,   1924-yilning   27-   oktabrida   bo’lib   o’tgan   SSSR
BMIQ   II   sessiyasi   O’rta   Osiyoda   milliy-hududiy   chegaralanish   o’tkazish
tadbirlarini to’la ma’qulladi. 
  Shunday qilib, hukmron Markaz zo’ravonlarining bir necha yillik sa’y-harakatlari
orqasida   O’rta   Osiyoning   siyosiy   jo’g’rofiyasi   sun’iy   ravishda   o’zgartirildi.   Bu
hududdagi ko’p asrlik milliy davlatchilik tarixi an’analariga chek qo’yildi. Buning
yorqin   ifodasi   xususan   Buxoro   va   Xorazm   davlatlarining   zo’ravonlik   yo’li   bilan
tugatilganligida   namoyon   bo’ldi.   O’rta   Osiyo   hududida   shu   davrga   qadar   hukm
surib   kelgan   uch   davlat:   Turkiston   ASSR,   Buxoro   va   Xorazm   respublikalari
o’rnida  endilikda  O’zbekiston  SSR,  Turkmaniston  SSR,  shuningdek,  O’zbekiston
SSR tarkibida Tojikiston ASSR tuzildi. Qirg’izlar yashagan  hududlar  Qoraqirg’iz
muxtor   viloyatiga   birlashtirilib   RSFSR   tarkibiga,   Turkistonning   qozoqlar
yashaydigan   tumanlari   Qozog’iston   ASSR   ixtiyoriga   berildi.   Qoraqalpoqlar
yashaydigan   hududlar   Qoraqalpoq   muxtor   viloyatiga   birlashtirilib   Qozog’iston
ASSR  tarkibiga   kiritildi.  O’lkada   beshta   milliy   davlat   birlashmalari   tashkil   etildi.
Natijada, yagona Turkiston xalqlari bir-biridan sun’iy ravishda uzoqlashtirildi. Bu
hol   sovetlarga   o’lkada   o’z   hokimiyatini   mustahkamlash   uchun   katta   imkoniyatlar
16
  https://milliycha.uz/milliy  chegaralanish
15 yaratib berdi   Milliy chegaralanish natijasida O’zbekiston SSR tashkil etildi. Uning
tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi 17
.
    Turkiston   ASSR   dan   9   ta   uyezd,   133   tuman   va   7   qishloq   okrugi;   Buxoro
respublikasining 9 ta viloyati; Xorazm respublikasining 23 ta tumani. O’zbekiston
SSR tashkil etilgan paytda uning hududi 312394 kv. km ni, aholisi 4 mln 447 ming
55  kishini   tashkil   etar   edi.   1926-yil   ma’lumotlari   bo’yicha,   milliy   tarkibiga   ko’ra
aholining 74,2 foizini o’zbeklar, qolganlarini esa boshqa millatlar tashkil etar edi.
O’zbekiston   SSR   ning   dastlabki   poytaxti   Buxoro   bo’lgan.   Biroq   ko’p   o’tmay
1925-yil   aprelda   poytaxt   Samarqand   qilib   belgilandi.   1930-yil   oxirida   poytaxt
Toshkentga   ko’chirildi.   O’zbekiston   SSR   hududida   butun   hokimiyat   O’zbekiston
SSR sovetlarining ta’sis qurultoyiga qadar Muvaqqat  Inqilobiy qo’mita ixtiyoriga
berildi 18
.   Buxoro   Respublikasi   hukumati   raisi,   taniqli   davlat   arbobi   Fayzulla
Xo’jayev  O’zbekiston  SSR Inqilobiy qo’mitasi  raisi  qilib tasdiqlandi.  1924-yil  5-
dekabrida Inqilobiy qo’mita butun O’zbekiston xalqiga murojaat qilib, O’zbekiston
SSR   tuzilganligini,   uning   tarkibiga   Tojikiston   ASSR   kirganligini   ma’lum   qildi.
Milliy chegaralanish bilan bir vaqtda iqtisodiy bo’linish ham o’tkazildi. Turkiston,
Buxoro,   Xorazm   respublikalariga   tegishli   barcha   boyliklar   yangi   milliy
respublikalar   o’rtasida   qayta   taqsimlandi.   Bu   ishlar   sovet   hukumati   tomonidan
maxsus   tuzilgan   O’rta   Osiyo   tugatish   komissiyasi   boshchiligida   amalga   oshirildi.
1925-yil 13-fevralda Buxorodagi Xalq uyida Umum O’zbek sovetlarining birinchi
qurultoyi ochildi. Qurultoy O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilganligi
to’g’risidagi   Deklaratsiyani   qabul   qildi.   Qurultoyda   davlat   hokimiyati   oliy
organlari   tuzilganligi   rasmiylashtirildi.   O’zbekiston   SSR   Sovetlari   Markaziy
Ijroiya   Qo’mitasi   Raisi   lavozimiga   farg’onalik   dehqon,   Qo’shchi   uyushmasi
rahbarlaridan   biri   Yo’ldosh   Oxunboboyev   saylandi.   O’zbekiston   SSR   hukumati
Xalq   Komissarlari   Kengashi   Raisi   lavozimiga   Fayzulla   Xo’jayev   tasdiqlandi.
Milliy   chegaralanish   davrida   O’rta   Osiyoda   faoliyat   ko’rsatib   kelgan   partiya,
17
  Tursunov. X. T  O’zbekiston  SSR  tarixi. 2, Sharq Toshkent .1968-y  146-bet
18
 Axmadjon Salmonov  O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil 136-bet
16 komsomol   va   xo’jalik   tashkilotlarida   ham   bir   qator   tashkiliy   o’zgarishlar   amalga
oshirildi. 
    Turkiston,   Buxoro   va   Xorazm   Kommunistik   partiyalari,   komsomol   va   xo’jalik
tashkilotlari,   kasaba   uyushmalari   qayta   tashkil   etildi.   O’zbekiston
Kompartiyasining   1925-yil   6-12-   fevral   kunlari   Buxoroda   bo’lib   o’tgan   1-ta’sis
syezdida   O’zbekiston   Kommunistik   partiyasi   tashkiliy   jihatdan   rasmiylashdi 19
.
Uning   Markaziy   Qo’mitasi   saylandi.   V.   I.   Ivanov   va   Akmal   IkromovMarkaziy
Qo’mitaning   mas’ul   kotiblari   etib   saylandilar.   Shu   yili   O’zbekiston   komsomoli
respublika   kasaba   uyushmalari,   uning   rahbar   organlari   ham   tuzildi.   Ular
respublikada   Markaz   va   sovet   hokimiyatining   tayanch   organlari   bo’lib   qoldilar.
Sovet   hukumati   O’zbekistonda   o’zining   rasmiy   partiya,   sovet,   komsomol   va
xo’jalik   tashkilotlarini   tuzib,   asta-sekin   siyosiy   va   iqtisodiy   tayanchini
mustahkamlab   bordi.   Bu   esa   unga   O’zbekistonda   keng   miqyosda   bolshevistik
siyosat   yuritish   imkoniyatini   berdi.   Shu   tariqa   sovetlar   butun   choralar   bilan
O’zbekistonda o’z hokimiyatini mustahkamlashda davom etdi. 1925-yil may oyida
O’zbekiston SSSR tarkibiga kiritildi. 
  SSSR   Konstitutsiyasi,   uning   asosiy   qonunqoidalari   O’zbekiston   SSR   hududida
bevosita   ishlaydigan   bo’ldi.   1927-yilda   qabul   qilingan   O’zbekiston   SSR   ning
birinchi   va   1937-yilda   qabul   qilingan   ikkinchi   Konstitutsiyasi   ham   amalda   SSSR
Konstitutsiyasining   ko’chirma   nusxasi   edi.   Chunki   O’zbekiston   qog’ozdagi
suveren respublika bo’lib, amalda Markazga tobe va qaram bir o’lka edi, xolos. U
o’z xalqining milliy manfaatlariga oid biror-bir dolzarb, hayotiy ahamiyatga molik
masalani Ittifoq hukumatidan xoli ravishda mustaqil hal eta olmasdi. Bunga uning
haddi   sig’masdi.   Binobarin,   respublikaning   ichki   va   tashqi   siyosatiga   daxldor
barcha   masalalar   faqat   hukmron   Markaz   xohish-irodasi   bilangina   hal   etilardi 20
.
Hatto   O’zbekistonning   ma’muriy-hududiy   tuzilishiga   oid   masalalar   ham   ittifoq
hukumati   tasarrufida   edi.   Masalan,   O’zbe   kiston   xalqi,   uning   hukumati   roziligini
so’ramasdan   1929-yilda   Tojikiston   ASSR   O’zbekiston   SSR   tarkibidan   chiqarilib,
19
  Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. T.: Sharq, 2010-y,168-bet
20
 Mo’minov I O’zbekiston SSR tarixi. Toshkent  Fan ,1971-y ,86-bet
17 Tojikiston   Sovet   Sotsialistik   Respublikasiga   aylantirildi   hamda   SSSR   ga   qabul
qilindi. 
II BOB.  O’zbekiston SSRning tashkil topishidagi amalga oshirilgan
islohatlar  2.1. O’zbekistonn SSR tashkil etilishi.
  XX   asrning   20-yillari   boshlariga   kelganda   o’lka   hayoti,   еrli   aholining   maishiy
turmush tarzi nochor ahvolda edi. Birinchi jahon urushining og’ir asoratlari, yangi
sovet   tuzumini   o’rnatishda   bolshevik   hukmdorlarning   mahalliy   aholiga   nisbatan
qo’llagan zo’rlik, bedodlik siyosati  har  qadamda ko’zga tashlanib turardi. Buning
ustiga sovet rejimi tomonidan ishlab chiqilib, hayotga zo’rlik va zudlik bilan joriy
etilgan   oziq-ovqat   razvyorstkasi   va   u   bilan   uyg’unlashgan   harbiy   kommunizm
siyosati   o’lka   xalqlari   hayotini   yana   ham   mushkul   ahvolga   solib   qo’ydi.   Sovet
hokimiyatini   saqlab   qolish   maqsadida   amalga   oshirilgan   bu   favqulodda   siyosat
aholining   bor-budini   tortib   olib,   uning   erki,   tashabbusi,   mustaqilligini   qat’iyan
cheklab,   savdo,   bozor   munosabatlariga   izn   bermay,   oqibatda   bu   еrdagi   ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy vaziyatning yana ham murakkablashib borishiga sabab bo’ldi 21
.
 Vaziyat sovet hokimiyati yo’lboshchilari oldiga ahvolni o’nglash, tang vaziyatdan
chiqish   va   xo’jalik   siyosatining   yangi   vazifalarini   belgilashni   ko’ndalang   qilib
qo’ydi. Modomiki, sovet hokimiyati butun mamlakatdagi vaziyatni o’z tasarrufiga
olib,   nisbatan   tinch   xo’jalik   yuritish   pallasiga   kirgan   ekan,   bunda   iqtisodiy
siyosatning   davr   talabiga   javob   beradigan   yangi   yo’nalishlarini   ishlab   chiqishi
hayotiy   zaruriyat   bo’lib   qolgandi.   Bu   vazifalar   1921-yil   mart   oyida   bo’lib   o’tgan
RKP   X   syezdi   belgilab   bergan   yangi   iqtisodiy   siyosat   da   o’z   ifodasini   topdi.   Bu
siyosatning   muhim   bo’g’inlari   oziq-ovqat   razvyorstkasini   oziq-ovqat   solig’i   bilan
almashtirish,   savdo-sotiqni   erkinlashtirish,   sanoatda,   xizmat   ko’rsatish   va   mayda
hunarmandchilik   sohalarida   xususiy   tadbirkorlikka   ruxsat   etish,   bozorni   tartibga
solish   mexanizmlaridan   foydalanish,   ijaraga   olish   va   yollanma   mehnatning
cheklanishini   bekor   qilishdan   iborat   bo’ldi.   Eng   muhimi,   bu   siyosat   shahar   bilan
qishloq   o’rtasidagi   o’zaro   munosabatlarni   izga   solishga,   yangi   hokimiyatning
21
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet 
mustamlakachilik davrida”   Toshkent: Sharq 2004-y 203-bet
18 tayanch   negizi   hisoblangan   ishchilar   bilan   dehqonlar   sinfi   o’rtasidagi   ittifoqni,
iqtisodiy   aloqalarni   mustahkamlashga   xizmat   qilardi.   Yangi   iqtisodiy   siyosatning
bosh maqsadlaridan biri bu dehqon xo’jaligini oyoqqa turg’izish, uni rivojlantirish
edi. 
 Negaki, busiz sanoatni ham, xalq xo’jaligining boshqa sohalarini ham yuksaltirib,
еtarli xomashyo bazasini yaratib bo’lmasdi. Oziq-ovqat solig’i talabiga ko’ra ekish
mavsumi   oldidan   yakka   dehqon   xo’jaligi   bilan   davlat   o’rtasida   mahsulot   еtkazib
berish   majburiyati   to’g’risida   alohida-alohida   shartnoma   tuziladigan   bo’ldi.   Bu
shartnoma   yil   oxirigacha,   ya’ni   hosil   olingunga   qadar   o’zgarmas   edi.   Bu   esa
dehqonlarni   еrdan   ko’proq   hosil   olish   uchun   astoydil   mehnat   qilishga   undardi.
Xullas,   yangi   iqtisodiy   siyosat   dehqonning   o’z   mehnatidan   manfaatdor   bo’lishini
tayin   qildi.   Endilikda   dehqonning   ortiqcha   g’allasi   tortib   olinmaydigan   bo’ldi,
bugina emas, dehqonga o’zi еtishtirgan oshiqcha mahsulotni  bozorda erkin sotish
huquqi berildi. Oshiqcha mahsulot deganda dehqonning davlat buyurtma topshiriq-
rejasida  belgilangan hajmdagi  mahsulotni topshirgandan keyin ortib qolgan qismi
tushuniladi. Shuningdek, narx-navo tartibga solindi. Ayrim sanoat korxonalari ham
ma’lum   cheklashlar   asosida   o’zlarining   avvalgi   sobiq   egalariga   qaytarib   berildi.
Yangi   iqtisodiy   siyosat   Turkiston   uchun   bir   qator   o’ziga   xos   xususiyatlarga   ega
edi. 
Uchinchidan,   Turkiston   ko’p   millatli   o’lka   bo’lib,   yangi   iqtisodiy   siyosatga
o’tishda   еrli   xalqlarning   qadriyatlari,   an’analari,   urf-odatlari   xususiyatlarini
hisobga   olish   kerak   bo’lardi.   Ammo   RKP   va   sovet   hukumati   Turkistonda   yangi
iqtisodiy   siyosatni   joriy   etishda   o’z   manfaatlaridan   kelib   chiqib   ish   yuritdilar.
1921-yil  20-aprelda Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo’mitasi  oziq-ovqat, еm-
xashak va xomashyo razvyorstkasini mahsulot solig’i bilan almashtirish to’g’risida
qaror   qabul   qildi 22
.   Unda   1921-1922-yillar   uchun   soliq   miqdori   belgilandi.
Achinarlisi   shundaki,   Turkiston   mehnatkashlaridan   olinadigan   soliq   markaziy
rayonlardan farqli o’laroq soliq hajmi, miqdori ekin ishlari oldidan emas, balki yil
yakunida,   hosil   ko’tarish   chog’ida   yig’ib   olinardi.   Bu   esa   dehqon   mehnatining
22
  Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 268-bet
19 kamsitilishiga   sabab   bo’lardi.   Bundan   tashqari,   sovet   hukumati   o’lkada   birinchi
navbatda   o’zi   uchun   zarur   bo’lgan   tarmoqlarni,   chunonchi,   paxta,   qand   lavlagi,
tamaki va boshqa texnik ekinlarni rivojlantirishga alohida e’tiborni qaratdi.
  Yordam   ko’rsatish   bahonasida   300.000   dan   ortiq   ish   chi   va   dehqon   oilalari
Rossiya   markaziy  rayonlaridan Turkistonga  keltirilib joylashtirildi. Buning  ustiga
o’lkada   ahvol   og’ir   bo’lishiga   qaramasdan   1921-yil   kuzida   bu   еrdan   Moskva   va
boshqa   shaharlarga   300   ming   puddan   ko’proq   g’alla   mahsulotlari   olib   ketildi.
Shunga qaramay, o’lka mehnatkashlari fidokorona mehnat qildilar. Ularning, biroz
bo’lsa-da,   hayotga   ishonchi   uyg’ona   boshladi.   Chunki,   sovet   hokimiyati
cheklangan holda bo’lsa-da, o’lkada xususiy mulkchilik va xususiy tadbirkorlikka
erkinlik   bergan   edi.   Yangi   iqtisodiy   siyosat   asosida   sanoatni   xo’jalik   hisobiga
o’tkazish   jarayoni   amalga   oshirib   borildi.   Bu   esa   sanoat   korxonalari   ishlab
chiqarishining   biroz   bo’lsada   jonlanishiga   olib   keldi.   Mayda   va   o’rta   sanoat
korxonalari,   yirik   kooperativ   tashkilotlar   va   ularning   birlashmalari   tadbirkorlarga
ijaraga   berildi,   o’lkada   yangi   sanoat   korxonalari,   temiryo’llar   qurildi.   Xilkovo
sement   zavodi,   Farg’ona   pillakashlik   fabrikasi,   Qizilqiya,   Xilkovo   temiryo’l
shoxobchalari   shular   jumlasidandir.   O’lkada,   ayniqsa,   paxtachilik   va   u   bilan
bevosita bog’liq bo’lgan paxta tozalash korxonalari tez sur’atda o’sdi. Bu Markaz
to’qimachilik sanoatining o’zbek paxtasiga talab-ehtiyoji ortib borayotganiga ko’p
jihatdan   bog’liq   edi.   Natijada   paxta   ekiladigan   maydonlar   1924-yilda   1921-yilga
nisbatan 3 barobar ko’paydi 23
. Ishlab turgan sanoat korxonalari soni 144 taga еtdi.
Birgina paxta tozalash sanoatida yalpi mahsulot ishlab chiqarish 1923-yildagi 23,9
mln   so’mlikdan   1924-yilda   57,8   mln   so’mga   еtdi.   Bundan   ko’rinadiki,   yangi
iqtisodiy   siyosat   asosida   Turkiston   sanoati   tiklanib   sezilarli   darajada   rivojlana
boshladi. 
Biroq   partiya   va   sovet   hukumati   yangi   iqtisodiy   siyosat   Turkistonda   sinfiy
kurashning   keskinlashuviga   olib   kelmoqda,   mahalliy   boylar,   milliy   burjuaziya
qoldiqlari,   yirik   savdogarlar,   musulmon   ruhoniylari   va   boshqa   ekspluatator
23
      Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini  talash  siyosati tarix shoxidligi va saboqlari”
Toshkent  Sharq 2000-yil 146-bet
20 unsurlar jonlanmoqda, deb ularga qarshi mafkuraviy tashviqot va targ’ibot ishlarini
kuchaytirib   yubordi.   Bu   hol   asta-sekinlik   bilan   o’lkada   yangi   iqtisodiy   siyosat
yo’lidan   chekinishga   olib   keldi.   Dehqonga   beril   gan   imtiyozlar   qaytarib   olindi.
Ular   qishloq   xo’jalik   artellariga   birlashtirila   boshlandi.   Sanoatni   milliylashtirish
jarayoni   avj   oldirildi.   Ayniqsa,   20-yillarning   oxirlariga   kelib   Ittifoqning,   shu
jumladan,   O’zbekistonning   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy-madaniy   hayotida
ma’muriy-buyruqbozlik   boshqaruvi   tizimining   kuchayishi   natijasida   yangi
iqtisodiy siyosat o’z mazmuni va mohiyatini tobora yo’qota bordi. Azaldan sun’iy
sug’orishga   asoslangan   dehqonchilik   madaniyati   maskani   hisoblangan   hamda
aholisining   mutlaq   ko’pchiligi   qishloq   xo’jaligida   band   bolgan   Turkiston   xalqlari
uchun   еr-suv,   undan   foydalanish   masalasi   favqulodda   ahamiyat   kasb   etardi.
Negaki,   o’lka   aholisining   anchagina   qismi   еrsiz   edi.   Bir   parcha   еrga   muhtoj
bo’lganlar   boylar,   yirik   zamindorlarning   mulkida   chorakorlik   bilan   nochor   hayot
kechirib,   oila   tebratib   kelardi.   Buning   ustiga   chor   Rossiyasi   bosqinidan   so’ng
ko’plab   serhosil,   unumdor   еrlar   Rossiyadan   ko’chirib   kelingan   oilalar   foydasiga
majburan olib berilgan edi 24
.
Turkiston   qishlog’idagi   bu   zo’ravonlik,   mustamlakachilik   siyosati   еrsiz,   batrak
dehqonlarning   ahvolini   tanglashtirib   yuborgan   edi.   Shu   bois   ham   mahalliy   еrli
aholi   yangi   sovet   hokimiyatining   Yer   dehqonlarga   degan   balandparvoz   va’dalari,
da’vatlariga umid bog’lab, uning еr to’g’risidagi dekretining amalga oshuviga ko’z
tikib   kelayotgandi.   Darhaqiqat,   sovet   hokimiyatining   1917-yil   25-oktabrda   qabul
qilgan   Yer   to’g’risidagi   dekretida   butun   mamlakatda   kambag’al,   batrak,   еrsiz
dehqonlarni еr bilan ta’minlash, yirik еr-mulklarni musodara qilish va undan so’ng
milliylashtirish   vazifalari   e’lon   qilingan   edi.   Sovet   hukumati   ko’p   sonli   dehqon
aholisini o’z tomoniga qaratib olishni ko’zlab еr to’g’risidagi dekretni qabul qilgan
bo’lsa-da,   ammo   uni   amalga   oshirishdan   kuzatilgan   va   uzoqqa   mo’ljallangan
maqsadlari boshqa edi. Sovetlarning еr-suv islohoti masalasida tutgan siyosatining
24
 Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent :Sharq, 2000 
126-bet
21 pirovard   maqsadi   yirik   xususiy   еr-mulklarni   musodara   qilish,   milliylashtirish
orqali   ularni   tugatib,   jamoalar   ixtiyoriga   bera   borib,   asta-sekinlik   bilan   yirik
jamoalashgan   sotsialistik   xo’jaliklarni   qaror   toptirish   edi.   Turkistonda   ham   mana
shu prinsipial maqsadlarni ko’zlab еr-suv islohotini o’tkazishga kirishildi 25
. 
Turkiston   Sovetlarining   XI   syezdida   o’lkada   еr-suv   islohoti   masalasi   ko’rib
chiqildi, bu sohadagi asosiy vazifalar belgilandi. Bunga ko’ra aholining boy qismi
qo’lidagi  katta еrlarni musodara qilish, ovrupalik aholi bilan еrli xalqlar  o’rtasida
еr-suv   masalasida   vujudga   kelgan   tengsizlik   munosabatlariga   barham   berish,
mehnatkash aholini sovetlar tevaragiga jipslashtirish zarur deb topildi. Yer ishlari
xalq   komissarligi   rejasiga   ko’ra   tortib   olingan   еrlar   kam   еrli   va   еrsiz   mahalliy
batrak   va   dehqonlarga   bo’lib   berilishi   aytilgandi.   Bu   jarayon   boy   xo’jaliklarga
ma’muriy   choralar   va   tazyiq   o’tkazish   yo’li   bilan   olib   borildi.   Bu   xil   tadbirlarga
batrak-dehqonlar ommasi ham keng jalb etildi. Shu maqsadda joylarda qishloq va
ovullar   mahalliy   aholisining   еrsiz,   kambag’al   qismini   birlashtiruvchi   «Qo’shchi»
uyushmalari   tuzila   boshladi.   Qo’shchi   uyushmalari   kommunistlarning   dehqonlar
orasidagi  tayanchiga aylanib bordi. Turkiston ASSR hududida 1921-yil davomida
tuzilgan   Qo’shchi   uyushmalari   160   ming   a’zolarni   birlashtirgan   edi.   1921-yil
dekabrida   Toshkentda   Qo’shchi   uyushmalarining   birinchi   respublika   qurultoyi
bo’lib o’tdi 26
.
  Qurultoy   qarorida,   jumladan,   bu   uyushmalar   mehnatkashlar   ommasini   sovetlar
yordamida xo’jalik qurilishiga tortish vositasidir deb uqtirilgan edi. Shunday qilib,
Turkistonda 1921 1922-yillar davomida еr-suv islohotining birinchi bosqichi yirik
еr-suv egalariga qarshi keskin kurash shiori ostida o’tkazildi. Masalan, Samarqand
viloyatida   350   ta   katta   еr   egalaridan   13   ming   desyatina   еrlar   tortib   olindi.
Respublika bo’yicha boy va o’ziga to’q aholidan 1,7 mln desyatina еr tortib olindi,
ularning   117   ming   desyatinasi   еrsizlarga   va   kambag’allarga   berildi,   qolgan   katta
qismi   asosida   Qo’shchi   uyushmalari   tuzildi.   Bu   sovet   hokimiyatining
kambag’allarni   o’z   tomoniga   og’dirib   olishga   qaratilgan   harakati   edi.   O’rtahol
dehqon   xo’jaliklari   saqlab   qolindi.   Xulosa   qilib   aytganda,   еr-suv   islohotining
25
26
 Salmonov.A  O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil
22 birinchi   bosqichi   yakunida   dehqon   xo’jaliklarini   jamoalashtirish   uchun   zamin
yaratildi. Endilikda mehnatkash xalqni birdan bir yagona yo’l jamoa xo’jaliklariga
majburan   birlashish   masalasi   ko’ndalang   bo’lib   turardi.   Ammo,   bu   aslida   oddiy
xalqni aldashdan boshqa narsa emas edi 27
.
  Chunki, еr dehqonga berilmadi, balki bir  mulk shaklidan ikkinchi mulk shakliga
aylantirildi, xolos. Gap shundaki, garchi еrga xususiy mulkchilik tugatilgan bo’lsa-
da, u jamoa (amalda davlat) mulki bo’lib qoldi. O’zbekiston SSR tuzilgan paytda
ham respublikada sovetchasiga agrar siyosatni amalga oshirish to’la hal etilmagan
edi.   1925-yil   boshida   Farg’ona   viloyatida   umuman   еrsiz   dehqonlar   3,4   foizni,   3
desyatinagacha еri bor xo’jaliklar 83,1 foizni tashkil etardi. Samarqand viloyatida
bu ko’rsatkich  mos ravishda 2,1 va  51,5 foizga teng edi.  Toshkent  viloyatida  esa
еrsiz dehqonlar 12,5 foizni tashkil etardi. O’zbekistonning asosiy paxtakor viloyat
va   tumanlarida   еrning   katta   qismi   yangi   iqtisodiy   siyosat   asosida   xo’jalik
yuritayotgan   o’rtahol   dehqonlar   qo’lida   to’plangan   edi.   Ular   respublikada
еtishtirilayotgan   paxta,   g’alla   va   boshqa   qishloq   xo’jalik   mahsulotlarining   asosiy
qismini еtkazib berar edi.
  Kambag’al   dehqonlar   esa   еrni   ulardan   ijaraga   olib   ishlashardi.   O’zbekiston
Kompartiyasining   II   syezdida   (1925-yil   noyabr)   bu   hol   feodal   munosabatlarning
qoldig’i   deb   baholandi   va   xususiy   mulkchilik   munosabatlarini   sotsialistik
iqtisodiyot   ta’siriga   bo’ysundirilishi   kerakligi   ta’kidlandi.   Shundan   so’ng   O’zKP
Markaziy   Qo’mitasi   Ijroiya   byurosida,   viloyat,   shahar,   tuman   partiya   va   sovet
tashkilotlarida еr-suv islohotining ikkinchi bosqichini o’tkazish masalasi bir necha
bor muhokama qilindi va uning nihoyatda dolzarbligiga e’tibor qaratildi. Joylarda
еr-mulklarni   qaytadan   ro’yxatdan   o’tkazish   boshlab   yuborildi.   Bu   ish   birinchi
navbatda   asosiy   dehqonchilik   muzofotlari   hisoblangan   Toshkent,   Farg’ona,
Samarqand   viloyatlarida   boshlandi.   Yer-suv   islohotining   mazmuni   dastavval
quyidagi muammolarni hal etishga qaratildi: 
27
 Muxammedyarov.Sh.F  “O’zbekiston” .Toshkent: Sharq 2001-y 201-bet
23   1. Qishloqda ishlab chiqaruvchi kuchlarni yanada rivojlantirishga bo’lgan barcha
to’siqlarni olib tashlash.
 2. Yer va suv manbalarini tezroq milliylashtirish. 
 3. Mehnat qilmay boshqalar hisobiga yashaydiganlarning еrlarini tortib olish.
  4.   Yangi   tashkil   etilayotgan   xo’jaliklarga   yordam   berish   va   hokazo.   Bu   aslida
qishloqda   yangi   iqtisodiy   siyosatdan   chekinish   edi.  Shuning   uchun  ham   mahalliy
rahbarlar   еr-suv   islohoti   jarayoniga   o’ziga   xos   tarzda   baho   berdilar.   Masalan,
O’zbekiston SSR Yer ishlari xalq komissari Inomjon Xidiraliyev va boshqa mas’ul
xodimlar   O’zKP   Markaziy   Qo’mitasi   va   O’rta   Osiyo   byurosiga   ariza   bilan
murojaat qilib, еr-suv islohoti mahalliy xalqning xohish-irodasiga, turmush tarziga
zid,   deb   islohotga   oshkora   e’tiroz   bildirdilar.   Biroq   ular   Markaz   vakillari   qudrati
oldida yakkalanib qoldilar. 1925-yil dekabrida bo’lgan O’zbekiston SSR Markaziy
Ijroiya   Qo’mitasining   Favqulodda   sessiyasi   Yer   va   suvni   milliylashtirish
to’g’risida   dekret   qabul   qildi.   Dekretga   binoan   еrlar   quyidagi   tarzda   davlat
tasarrufuga   olinishi   va   milliylashtirilishi   kerak   edi:   1.   Qayerda   turishidan   qat’i
nazar   Farg’ona  vohasida   40  desyatinadan,   Toshkent  va  Samarqand  vohalarida  50
desyatinadan   ortiq   sug’oriladigan   еri   bo’lgan   mulk   egalari   jami   jonli   va   jonsiz
mulki   bilan.   2.   Qishloq   va   ovullarda   yashamagan,   o’zlari   va   oila   a’zolaridan
birortasi   ham   еrda   ishlamaydigan   shaxslarga   qarashli   еrlar,   boshqa   mol-mulki
bilan. 3. Vaqf еrlari, xo’jayinlari noma’lum еrlar musodara qilinadigan bo’ldi. Yer-
suv   islohoti   qishloqda   asosiy   kuch   bo’lgan   o’rtahol   dehqon   bilan   aloqani
mustahkamlash   shiori   ostida   o’tdi.   Farg’ona   vohasida   7   desyatina,   Toshkent   va
Samarqand vohalarida 10 desyatinagacha еri bor o’rtahol dehqonlar mulki saqlanib
qoladigan   bo’ldi.   Natijada   o’rtahol   dehqonlar   boy   va   quloqlardan   ajratib   olinib,
kambag’al   dehqonlarga  yaqinlashtirildi.  Bundan  ko’zlangan  asosiy  maqsad   ularni
sovet   hokimiyati   tayanchiga   aylantirish   edi.   Yer-suv   isloho   tini   o’tkazishga   hatto
xotin-qizlar   ham   jalb   etildiki,   bu   hol   masalaning   chuqur   ijtimoiy   mohiyat   kasb
etishidan dalolat edi. 
  O’sha   yillarga   oid   bir   hujjatda   Ko’maklashuvchi   komissiyada   xotin-qizlar   faol
qatnashmoqdalar.   Yashirilgan   еrlarni   aniqlamoqdalar,   umumiy   yig’ilishlarda
24 boylar   va   tekinxo’rlarni   fosh   etmoqdalar,   deyilgan   edi.   1926-yil   dekabrida
yuqoridagi uch viloyatda o’tkazilgan еr-suv islohoti tajribasi respublika miqyosida
umumlashtirilib,   uni   qolgan   viloyatlarda   ham   o’tkazishga   qaror   qilindi.   Islohot
Zarafshon,   Qashqadaryo,   Surxondaryo   va   Xorazm   vohalarida   ham   o’tkazildi.
Qashqadaryo,   Surxondaryo   va   Xorazmda   20   gektar   sug’oriladigan   va   45   gektar
lalmikor   va   bahorikor   еrga   ega   bo’lgan   katta   еr   egalarining   oshiqcha   еrlari
musodara   qilindi.   1929-yilda   еr-suv   islohoti   Qoraqalpog’istonda   ham   o’tkazildi.
Shunday   qilib,   еr-suv   islohoti   natijasida   O’zbekistonda   jami   1492   ta   o’ziga   to’q
xo’jaliklar   tugatildi.   27992   ta   badavlat   mulkdorlarning   ortiqcha   еrlari   tortib
olindi 28
. 
  Respublikaning еr fondiga tortib olingan 474393 desyatina еr  qo’shildi, ularning
10   foizi   kam   еrlilarga   berildi.   Qishloq   aholisini   qishloq   xo’jalik   kooperativlariga
birlashtirish   kuchayib   bordi.   1929-   yilda   jamoa   xo’jaligi   hisoblangan
kooperatsiyalarga   birlashtirilgan   dehqon   xo’jaliklarining   respublikadagi   salmog’i
81   foizga   еtdi. 29
  Bu   jarayon,   afsuski,   oddiy   mehnatkashlar   manfaatiga   zid   holda
olib borildi. Jumladan, shunday hollar ham sodir bo’ldiki, unda o’rtahol dehqonlar,
kustarlar, hunarmandlar, hatto qishloq kambag’allari ham quloq dehqonlar qatoriga
qo’shib   quvg’in   yoxud   surgun   qilindi,   mol-mulklari   musodara   etildi.   Shunday
qilib,   respublikada   еr-suv   islohoti   qanday   murakkab,   ziddiyatli   sharoitlarda
o’tkazilmasin va ko’plab noxush, salbiy holatlar bilan bog’liq kechmasin, biroq u
O’zbekistonning   asosiy   qishloq   aholisi   uchun   bir   talay   o’zgarishlar   olib   keldi.
Avvalo, yurtning ko’plab kambag’al, batrak aholisi  еr-suv islohotidan bahra olib,
o’z xo’jalik hayotini bir qadar tiklab olishga, uni emin-erkin yuritish imkoniga ega
bo’ldi. Biroq shu narsa afsuslanarliki, bu jarayon uzoqqa bormadi.
  XX   asr   20-yillari   o’rtalaridan   e’tiboran   hukmron   kommunistik   partiya   va   sovet
davlatining butun diqqate’tibori sovetlar  mamlakatini industrlashtirishga qaratildi.
Buning   asosiy   sababi   shundaki,   industrlashtirish   SSSR   da   sotsializm   qurish
28
  Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini  talash  siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” 
Toshkent Sharq 2000-yil 89-bet
29
  Mo’minov.I ”O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y  155-bet
25 dasturiy  rejasining  eng  asosiy  vazifalaridan  biri  hisoblanardi.   Shu  sababdan  VKP
XIV  syezdida mamlakatni  industrlashtirish  partiyaning  sotsializmni  barpo etishga
qaratilgan   bosh   strategik   vazifasi,   deb   belgilanishi   bejiz   emas   edi.   Hukmron
Markaz   bu   asosiy   vazifani   bajarishga   xalqni   safarbar   etar   ekan,   bu   ishni
mamlakatning   barcha   mintaqalarida,   jumladan,   O’zbekistonda   ham   tezkor
sur’atlarda   amalga   oshirishga   qarata   qat’iyan   yo’l   tutdi.   Bunda   o’sha   hudud   va
o’lkalarda   zarur   еtarli   shart-sharoitlar,   moddiy   yoki   moliyaviy   imkoniyatlar,
resurslar bor-yo’qligi hech bir inobatga olinmadi. 
 O’zbekistonda sanoatlashtirish ishini amalga oshirish orqali sovetlar ko’p narsaga
umid bog’lagandilar. Eng asosiysi,  ular  bu o’lkada  ko’plab sanoat  korxonalari  va
tarmoqlarini   yaratish   yo’li   bilan   uning   bitmas-tuganmas   boy   tabiiy   va   mineral
resurslarini   ishga   solish,   arzon   mahalliy   ishchi   kuchidan   foydalanish   va   oxir-
oqibatda   Markaz   uchun   ko’proq   foyda   undirib   olishni   ko’zlaganlar.   Ularning
nazarida bu narsa O’zbekistonda sotsializm qurish yo’lida hal qiluvchi omil bo’lib
xizmat qilishi kerak edi. So’ngra sanoatlashtirish jarayoni O’zbekistonning Markaz
ta’sirida batamom qolib ketishi uchun qulay imkoniyatlar yaratardi. Gap shundaki,
zamonaviy sanoat tarmoqlarini vujudga keltirish va ishga tushirish respublikaning
iqtisodiy taraqqiyoti uchun g’oyatda katta ahamiyat kasb etardi. Biroq bu jarayon
juda   ko’p   miqdordagi   moliyaviy   resurslar,   pul   mablag’lari,   xilma-xil   texnika
jihozlari,   ilmiy-texnika   salohiyati,   ko’p   sonli   yuqori   ma’lumotli   muhandistexnik
xodimlar, malakali ishchi kadrlar va hokazo omillar bilan bog’liq edi.
  Bunday   salohiyatga   O’zbe   kiston   mutlaqo   ega   emas   edi.   Negaki,   respublika   bu
davrga kelib, xalq xo’jaligi tarmoqlarini qaytadan tiklashga arang muvaffaq bo’lib,
o’z qaddi-bastini astasekinlik bilan rostlab borayotgan edi. Shuning uchun ham bu
mintaqada   sanoatlashtirish   jarayonining   tashabbuskori   va   tashkilotchisi   bevosita
hukmron   Markaz   va   Kommunistik   partiya   bo’ldi.   Chunki   ular   O’zbekistonning
xomashyo   resurslarini   to’la   ishga   solish,   bu   hududda   qizil   sovet   imperiyasining
mavqeyini   mustahkamlashni   o’z   oldilariga   bosh   maqsad   qilib   qo’ygandilar.   Bu
o’rinda   shuni   aytish   joizki,   Ittifoq   hukumatining   sanoatlashtirish   rejasida
O’zbekistonda   zamonaviy   yirik   industrial   tarmoqlarni   emas,   balki   ko’proq
26 xomashyoni (ayniqsa paxta xomashyosini) qayta ishlaydigan sanoat korxonalarini,
tog’-kon   sanoatini   rivojlantirishga   asosiy   urg’u   berilgandi.   Negaki,   bu   hudud
Markaz uchun ko’proq xomashyo mahsulotlari еtkazib berishga ixtisoslashtirilishi
kerak   edi.   Shu   bois   ham   muhim   e’tibor   paxtachilik   va   u   bilan   bevosita   bog’liq
tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgandi. 
  O’zbekistonda   1925-yilda   atigi   21   sanoat   tarmog’iga   taalluqli   149   ta   korxona
mavjud   edi,   xolos.   Ular   ham   asosan   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarini   qayta
ishlashga   moslashgan,   uncha   katta   bo’lmagan   korxonalar   edi.   Industrlashtirish
yillarida   O’zbekiston   energetik   resurslarga   nihoyatda   boy   bo’lishiga   qaramay,
kuchli gidroenergetik inshootlar qurilishi sust olib borildi. Agar O’zbekistonda 20-
yillar   oxirida   bunyod   etilgan   to’ng’ich   Bo’zsuv   GESi   bilan   Ukrainada   qurilgan
DneproGES quvvatini bir-biriga solishtiradigan bo’lsak bunda katta farqli manzara
namoyon   bo’ladi.   Negaki,   DneproGESning   50   ming   kv/s   quvvati   bilan   Bo’zsuv
GESining   esa   2   ming   kv/s   quvvatini   bir-biriga   qiyoslab   bo’lmasligi   o’z-o’zidan
ravshandir.   Bu   ham   O’zbekistonning   Ittifoq   davlati   nazdida   ko’proq   iqtisodiy
qoloq o’lka sifatida gavdalanishi kerakligiga yaqqol bir ishoradir. Sanoatlashtirish
davrida   respublikada   17   ta   paxta   tozalash   zavodlari   barpo   etildi.   Shuningdek,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Marg’ilon va Shahrisabzda pillakashlik fabrikalari,
Farg’ona   (1930)   va   Toshkent   (1936   1939)   to’qimachilik,   Chirchiq   elektrokimyo
(1937)   kombinatlari,   Toshkent   mashinasozlik   zavodi,   bir   necha   konserva,   g’isht
pishirish va urug’ еtishtirish korxonalari qurildi. Umuman, statistik ma’lumotlarga
qaraganda   O’zbekistonda   birinchi   besh   yillik   (1928   1932)   da   289   ta   va   ikkinchi
besh yillik (1933 1937) davrida 189 ta katta va kichik sanoat korxonalari qurilgan
hamda   ishga   tushirilgan.   Ularning   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmi   va   salmog’i
ham   yil   sayin   ortib   bordi.   Chirchiq,   Yangiyo’l   kabi   sanoat   shaharlari   vujudga
keldi 30
.1925 1940-yillar davomida respublikada qurilgan GES lar soni 49 taga еtdi.
Toshkent  Angren temiryo’li, Toshkent  Termiz katta o’zbek trakti avtomobil  yo’li
30
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet 
mustamlakachilik davrida”   Toshkent: Sharq 2004-y  179-bet
27 qurildi.   Ikkinchi   jahon   urushiga   qadar   bo’lgan   davrda   O’zbekistonning   sanoat
salohiyati   1445   ta   yirik   va   o’rtacha   sanoat   korxonalarini   va   19   mingga   yaqin
mayda   korxonalarni   o’z   ichiga   olardi.   Garchand   sanoat   qurilishi   urushgacha
bo’lgan   yillarda   ancha   ko’zga   ko’rinarli   tarzda   rivojlanib,   muayyan   yutuqlarga
erishib borgan bo’lsa-da, biroq bu sohada ko’plab jiddiy muammolar va nuqsonlar
ham   mavjud   edi.   Avvalo,   Ittifoq   davlati   bilan   respublika   o’rtasida   imperiyachilik
munosabatlari   tizimi,   yuqoridan   tazyiq   qilish   amaliyoti,   rahbarlikning   ma’muriy-
buyruqbozlik   usullari   O’zbekiston   sanoati   tarmoqlarida   chuqur   salbiy   asorat
qoldirdi.
  Mustabid   tuzum   tomonidan   O’zbekiston   sanoatini   rivojlantirish   siyosatining
amalga   oshirilishi   orqasida   respublika   metropoliyaning   rangli   va   nodir   metallar,
oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak bilan ta’minlovchi
mintaqasiga   aylantirildi.   O’zbekistonda   bunyod   etilgan   sanoat   korxonalarining
ko’pchiligi   xomashyo   yoki   yarim   mahsulot   turlarini   tayyorlashga
ixtisoslashtirilgan   edi.   Ularni   boshqa   hududlardagi   korxonalarda   tayyor
mahsulotlarga   aylantirar   edi.   Bu   esa   Ittifoq   hukumati   xazinasiga   mo’may   valuta
daromadlarining kelib tushishini  taxmin etardi. Markaz amri bilan respublikaning
xomashyo, tabiiy resurslari ayovsiz ekspluatatsiya qilingani holda uning o’ziga xos
iqtisodiy   manfaatdorligi   hech   qanday   nazar-pisand   qilinmasdi.   Yana   shunisi
ajablanarliki,   O’zbekistonda   qurilgan   sanoat   korxonalarining   asosiy   qismi   uning
bevosita   tasarrufida   bo’lmay,   ular   to’lig’icha   Ittifoq   ixtiyoriga   bo’ysunardi.
Masalan   1928-   yilda   O’zbekistondagi   mavjud   korxonalarning   81,7%i   Ittifoqqa
tegishli, 14,5%i respublika va 3,8%i mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan bo’lsa, 30-
yillarning   o’rtalariga   kelib   Ittifoq   tasarrufida   bo’lgan   korxonalar   90%ni   tashkil
qilgan.   Buning   ustiga   industrlashtirishning   butun   og’irligi   mehnatkash   xalq
zimmasiga   og’ir   yuk   bo’lib   tushgan.   Ular   og’ir   sharoitlarda   mehnat   qilishga,   bu
murakkab jarayonlarning barcha qiyinchiliklariga bardosh berishga majbur edilar.
Respublikada industrlashtirishning yana bir xarakterli tomoni shundaki, bu jarayon
davomida malakali ishchi kuchi еtishmaganligidan RSFSR hududidan bu еrga juda
ko’plab   odamlar   oqimi   kirib   keldi.   Ular   hisobiga   respublikaning   ishchilar   sinfi
28 saflari to’ldirilib borildi 31
. Jumladan 1926-yildan to 1940-yilga qadar O’zbekiston
aholisi   yangi   kelganlar   hisobiga   750   ming   kishiga   yoki   10%   dan   ortiqroqqa
ko’paydi 32
.   SSSR   ning   markaziy   tumanlaridan   aholining   sun’iy   tarzda   ommaviy
olib   kelinishi   ko’p   jihatdan   xalq   xo’jalik   mulohazalari   bilan   emas,   balki   ko’proq
siyosiy   mulohazalar   taqozosi   bilan   amalga   oshirilgan   edi.   Agar   joylarda   o’zining
malakali   ishchi   kadrlarini   keng   miqyosda   tayyorlash   tashkil   etilganda   edi,   bu  hol
ancha   oqilona   va   ijobiy   bo’lishi   va   eng   muhimi   ko’plab   mahalliy   navqiron
yoshlarni   foydali   ishga   jalb   etish   hamda   ularni   yaxshi   ishchi   kadrlar   qilib
tarbiyalashga sezilarli ta’sir ko’rsatishi  shubhasiz  edi. Biroq sovet  tuzumi davrida
siyosat   va   mafkuraning   iqtisodiyotdan   ustun   qo’yilib   kelinishi   bu   masala   bobida
ham   o’z   salbiy   ta’sirini   ko’rsatmasdan   qolmagandi.   Negaki,   totalitar   tuzum
sharoitida   barcha   aholi   tabaqalarida   bo’lgani   singari   respublikaning   ishchi   va
xizmatchilariga   nisbatan   ham   g’oyaviy   va   ma’muriy   tazyiq   ko’rsatib   borishga
alohida urg’u berilgan edi. Shuningdek, bu tuzum mutasaddilari aholining moddiy,
ma’naviy manfaati, shaxsiy qiziqishi, tashabbuskorligi masalalariga mumkin qadar
panja   ortidan   qarar,   bularni   ikkinchi   darajali   ish   deb   hisoblardi.   Shunday   qilib,
sanoatlashtirish   yillarida   partiya   va   sovet   hukumatining   so’zi   bilan   amaliy   ishi
o’rtasida yakdillik va uyg’unlik bo’lmadi. 
  Sotsializmning   kapitalizmdan   afzalligi,   ustuvorligi,   mehnatkashlar   turmush
farovonligini   yaxshilash,   ularning   hayoti   mazmun-mohiyatini   chuqur   o’zgartirish
to’g’risidagi   g’oyalar   amaliyotda   puch   bo’lib   chiqdi.   Xalq   ommasining   o’n   yillar
davomida   to’kkan   peshona   teri,   amalga   oshirgan   tinimsiz   mehnati,   chekkan
zahmati,   fidokorligi   unga   еngillik,   baxt-u   farovonlik   keltirmadi.   Buning   aksicha
xalqning   mehnat   jasorati   va   bunyodkorlik   faoliyati   samarasi   30-yillarga   kelib
mamlakatda   bo’y   ko’rsatgan   «kazarma   sotsializmi»   o’pqonini   to’ldirishga,   uning
g’arazli   manfaatlarini   qondirishga   xizmat   qildi.   Bu   esa   tariximizning   fojiali
31
32
  Atamirzayeva.O, Gentshke,V, Murtazayeva,R ” O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
218-bet
29 sahifasi   bo’lib   totalitar   tizimning   SSSR   hududida   qaror   topib,   chuqur   ildiz   otib
borishiga asosiy sabab bo’ldi.
2.2. O’zbekiston SSRning tashkil topgandan so’ng iqtisodiy- ijtimoiy
xo’jalik ahvoli .
Sovetlar   hokimiyatining   o’tgan   asrning   20-30-yillarida   amalga   oshirgan
ma’muriybuyruqbozlik   va   zo’ravonlik   siyosatining   yorqin   ifodasi   qishloqda
o’tkazilgan   jamoalashtirish   jarayonida   namoyon   bo’ldi.   Necha   asrlar   davomida
individual   xo’jalik   yuritib   kelgan,   ongi,   shuurida   xususiy   mulkchilik   hissiyoti
kuchli bo’lgan, mulk daxlsizligi tushunchasini muqaddas bilgan millionlab dehqon
xonadonlarini  ularning xohish-irodasiga qaramasdan, majburiy tarzda yirik jamoa
xo’jaliklariga olib o’tish bu hazilakam jo’n, oson ko’chadigan ish emas edi.
  Sovet   hokimiyati,   hukmron   partiya   ijtimoiy   taraqqiyotning   borishi,   uning   tabiiy
qonuniyatlariga   zid   o’laroq   bu   jarayonni   qisqa   muddatlar   ichida   zo’ravonlik   va
majburiylik yo’li bilan o’tkazish sari yo’l tutdi. VKP XV syezdi bergan qishloqda
yoppasiga jamoalashtirishni amalga oshirish siyosati bunga to’la asos qilib olindi.
Butun   SSSR   hududida   bo’lgani   singari   O’zbekistonda   ham   bu   ishga   faol,   еng
shimarib   kirishildi.   Negaki,   yuqoridan   belgilangan   har   qanday   amr-u   farmon   va
ko’rsatmalar   bu   еrda   ham   so’zsiz   hayotga   joriy   etilishi   majburiy   hisoblanardi.
Buning   uchun   tegishli   shart-sharoit   va   imkoniyatlar   bormi,   yo’qligi   yoxud
mahalliy   aholining   bu   tadbirlarni   bajarishga   tayyorgarligi   qay   darajada   ekanligi
e’tiborga olinmasdi. Xo’sh, O’zbekiston qishloq xo’jaligining 20-yillar manzarasi
qanday   edi?   Uning   qishloq   aholisining   sinfiy,   tabaqaviy   tarkibidagi   o’zgarishlar
nimadan   dalolat   berardi?   20-yillarda   o’tkazilgan   еr-suv   islohoti   davrida   badavlat
dehqonlarning еrlari, vaqf еrlari, ruhoniylarga tegishli еrlar davlat tomonidan tortib
olingan   edi.   Yer   bilan   birga   hamma   ot-ulov   va   asbob-uskunalar   ham   musodara
qilindi.
  Umuman, 1925-1929-yillar ichida boylar, yirik savdogarlar va ruhoniylarning 45
mingga   yaqin   xususiy   xo’jaliklari   batamom   tugatildi.   Ko’pgina   xo’jaliklar
30 tasarrufidagi   ortiqcha   еrlar   ham   tortib   olingan   edi.   Bu   еrlar   qayta   taqsimlanib,
ularning   bir   qismi   еrsiz   yoki   kam   еrli   dehqon   xo’jaliklariga   mulk   qilib   berildi.
Buning   natijasida   batrakkambag’allar   toifasi   islohotdan   oldin   barcha
dehqonlarning   76   foizini   tashkil   etgan   bo’lsa,   islohotdan   so’ng   ularning   soni   39
foizgacha   qisqardi 33
.Ularning   xo’jalik   turmushi   yaxshilanib,   o’sib   borganligi   bois
o’rtahol dehqonlar salmog’i 17 foizdan 52 foizga ko’tarildi. Shu tariqa, qishloqda
tovar-g’alla   еtishtiruvchi   mayda   ishlab   chiqaruvchilarning   salmog’i   ko’payib
bordi.   Bu   islohot   jarayoni   davomida   respublikada   jamoa   xo’jaliklari,   ya’ni
kolxozlar   tashkil   etildi.   Biroq   ularning   hali   xo’jalik   va   moliyaviy   zaifligi,   ishlab
chiqarish   ko’rsatkichlarining   pastligi   ko’zga   tashlanib   turardi.   Sovet
hokimiyatining 20-yillarda qishloqda yuritgan bir qadar mo’tadil siyosatidan bahra
olib,   еr-suv   islohotidan   naf   topib,   o’z   xo’jaliklarini   anchayin   oyoqqa   turgizib,
o’rtahollar   darajasiga   ko’tarilib   olgan   o’zbek   dehqonlari   hayoti   va   qismati,
taassufki,   tez   orada   hukmron   partiya   boshlab   yuborgan   ommaviy   jamoalashtirish
jarayoni   girdobiga   g’arq   bo’ldi.   Qishloqda   yalpisiga   jamoalashtirish   siyosatini
izchil   amalga   oshinsh   uchun   O’zbekistondagi   partiya,   sovet,   xo’jalik,   yoshlar,
xotin-qizlar va boshqa jamoat tashkilotlari to’la safarbar qilindi. Markaz buyrug’i
va dasturulamal ko’rsatmasini quloq qoqmay bajarishni o’zlari uchun katta ishonch
yorlig’i   deb   bilgan,  unga   ko’r-ko’rona   asoslangan   mahalliy  rahbarlar   dehqonlarni
zudlik bilan kolxozlarga majburan kiritishni 1929-yilning ikkinchi yarmi va 1930-
yil   boshlarida   avj   oldirib   yubordilar.   Masalan,   O’zbekiston   partiya   va
hukumatining   1930-yil   17-fevraldagi   «Jamoalashtirish   va   quloq   xo’jaliklarini
tugatish   to’g’risida»gi   qarorida   respublikaning   17   ta   tumanida   yoppasiga
jamoalashtirishni   amalga   oshirish   vazifasi   belgilangan   edi.   Ko’p   joylarda
quloqlarni tugatish shiori ostida o’rtahol, hattoki kambag’al dehqon xo’jaliklariga
nisbatan   ham   zulm   o’tkazildi.   1929-yil   oktabriga   qadar   respublikadagi   dehqon
xo’jaliklarining   3,4   foizi   kolxozlarga   kirgani   holda,   1930-yil   martiga   kelganda
dehqon   xo’jaliklarining   47   foizi   kolxozlashtirilgan   edi.   Ko’pgina   joylarda   aholi
jamoalashtirish   xavfidan   qo’rqib   o’z   chorva   mollarini   keragidan   ziyod   so’yib
33
  Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 172-bet
31 yubordi. Bu esa chorvachilik uchun koni zarar bo’ldi. Masalan, birgina qoramollar
tuyog’ining soni 1930- yilda respublika bo’yicha 60 mingdan ziyodroqqa kamayib
ketdi. Jamoalashtirish  ishidagi  shoshmashosharlik, joylardagi aniq shart-sharoitlar
bilan   hisoblashmaslik,   milliy   hududlarning   î’ziga   xos   xususiyatlari,   aholisining
milliy   an’analari,   udumlarini   e’tiborga   olmaslik,   ularni   pisand   qilmaslik   oxir-
oqibatda bundan ham ko’ngilsizroq va noxushroq holatlarning yuz berishiga sabab
bo’ldi.   Ko’p   qishloq   tumanlarida   hokimiyat   organlarining   zo’ravonligi,
o’zboshimchaligiga   qarshi   aholi   keskin   norozilik   bildirib,   turli   harakatlar
uyushtirishga majbur bo’ldi 34
.
1929-1930-yillarda   dehqonlarning   sovet   tuzumiga   nisbatan   ommaviy   norozilik
harakatlarida   faqat   Qashqadaryo   okrugidan   14   ming   nafar   kishi   qatnashgan.
Ma’lumotlarda qayd etilishicha, bunday ommaviy norozilik harakatlari shu davrda
respublika bo’yicha 240 marta sodir bo’lgan. Eng achinarlisi shuki, ko’plab oddiy
dehqon   xo’jaliklari   arzimagan   sabablar   bilan   yoxud   birgina   jamoa   xo’jaligiga
kirishga rag’bat bildirmaganligi vajidan bor-budidan mahrum etilib, uy-joyi, mol-
mulki   tortib   olinib,   quloq   qilinuvchilar   ro’yxatiga   tirkab   yuborilavergan.   Statistik
ma’lumotlarga   qaraganda   jamoalashtirish   boshlarida   O’zbekistonda   shartli
ravishda quloq xo’jaligiga kiritish mumkin bo’lgan xo’jaliklarning salmog’i aslini
olganda   umumiy   dehqon   xo’jaliklarining   5   foizidan   kamrog’ini   tashkil   etardi,
xolos.   Biroq   ommaviy   jamoalashtirish   boshlanishi   bilan   15   foizdan   ortiq
xo’jaliklar quloqlashtirishga duchor bo’ldi, faqat 1930-yilning o’zida respublikada
boy   va   quloq   xo’jaliklar   toifasiga   kiritilgan   2648   ta   o’rtahol   dehqon   xo’jaliklari
tugatilgan edi. Respublikaning o’ziga to’q, bozorga tovar-g’alla еtishtirib berishga
qodir   bo’lgan   son-sanoqsiz   dehqon   xo’jaliklari   bor   narsasidan   mahrum   bo’lib,
haqsizhuquqsiz holda o’z oila a’zolari, qarindosh-urug’lari bilan uzoq hududlarga
yoki   yangi   o’zlashtirilayotgan   cho’lli,   to’qayzor,   qamishzor   еrlarga   badarg’a
qilindilar.   Ularning   ko’plari   bu   kimsasiz,   huvillagan   joylarning   og’ir
shartsharoitlariga   dosh   berolmay,   turli   kasalliklarga   chalinib,   ochlik,   muhtojlik
34
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet 
mustamlakachilik davrida”   Toshkent: Sharq 2004-y 148-bet
32 azobidan   bevaqt   ko’z   yumib   ketdilar.   Endi   quloq   qilingan   va   o’z   joylaridan
ko’chirilgan   xo’jaliklarning   tortgan   azob-uqubatlari   haqida   bir   kichik   lavha:
Samarqand viloyatining Miyonko’l oroliga bir necha ming quloq qilinganlar oilasi
olib   kelinib   joylashtirilgandi.   Botqoqli   va   ko’llardan   iborat   to’qayzor,   qamishzor
еrlar   ularning   kuchi   bilan   quritilib,   o’zlashtirilgach,   paxta,   sholi   ekiladi.
Qamishdan   to’qilgan   lagerlarda   yashovchi   «quloq»   oilalari   hayvonchalik   qadr
etilmasdi. Ichki ishlar xodimlari ularni xo’rlar, ovoz chiqarsa otib tashlar, beayov
ishlatardi.   Miyonko’llik   keksalarning   eslashicha,   ularning   ko’plari   mashaqqatli
mehnat,   ochlik,   kasallik   azobidan,   soqchilar   zulmidan   î’lib   ketdilar.   Bu   еrda
yuzlab,   minglab   o’lim   topgan   kishilar   bir   joyga   kafansiz,   diniy   rasm-rusumlarsiz
ko’mib   yuborilgan.   Ming-minglab   qishloq   oilalari   bunday   xavf-xatarning
bo’lishini   oldindan   his   qilib,   o’z   kindik   qonlari   to’kilgan   muqaddas   zaminni   tark
etib, uzoq begona yurtlarga bosh olib ketishga majbur bo’ldilar. Ularning ko’plari
uzoq   yillar   xorijiy   ellarda   umrguzaronlik   qilib,   ona   yurt   sog’inchi   bilan,   unga
talpinib   yashab   o’tdilar.   Faqat   O’zbekiston   milliy   mustaqillikka   erishgandan
so’nggina   orzu-armonlari   ushalib,   yangidan   Vatanning   mo’tabar   tuprog’ini   tavof
qilish   baxtiga   musharraf   bo’ldilar.   Sovet   hokimiyati,   uning   tegishli   mas’ul
organlari,   mahalliy   partiya,   sovet   va   xo’jalik   tashkilotlari   butun   choralar   bilan
qishloqda jamoalashtirish siyosatini  qat’iyat bilan o’tkazishda davom etdi. Garchi
partiya   Markazqo’mining   1930-yil   5-yanvardagi   qaroriga   binoan   O’zbekistonda
dehqon xo’jaliklarini yoppasiga jamoalashtirish ishlarini 1933-yil boshlariga qadar
tugallash muddati belgilangan bo’lsa-da, mahalliy rahbarlar uni muddatidan avval
bajarish   uchun   shiddat   ko’rsatdilar.   Buni   quyidagi   raqamlar   ko’rsatkichida   ham
yaqqol   ko’rish   mumkin.   Agar   1930-yil   iyunida   respublikada   6124   ta   kolxoz
tuzilgan,  ularga   jalb  qilinganlar   dehqon   xo’jaliklarining  27,1   foizini   tashkil   etgan
bo’lsa,   shu   yilning   oxiriga   borib   37   foizga,   1931-   yil   dekabrida   esa   68,2   foizga
еtdi.   Ayni   paytda   dehqon   xo’jaliklarini   majburiy   quloq   qilish,   boshqa   joylarga
surgun qilish ishlari avj oldirildi. Quloqlashtirish oqibatida 60 mingdan ortiq kishi
O’zbekistondan   Ukraina,   Sibir   va   Shimoliy   Kavkazga   surgun   qilindi.   Ma’muriy
tazyiq, oshkora zo’ravonlik, iqtisodiy terror usullari va shu kabi ta’sir choralarining
33 uzluksiz   qo’llanilishi   orqasida   kolxoz   qurilishi   sezilarli   sur’atlarda   rivojlantirib
borildi. 1932-yil oxiriga kelib umuman O’zbekistonda jamoalashtirilgan xo’jaliklar
barcha   dehqon   xo’jaliklarining   81,7   foizini   birlashtirgan   edi.   800   ming   dehqon
xo’jaliklari   negizida   9734   ta  kolxoz   va   94  ta   sovxoz   tashkil   etilgandi.  Bu   davrga
kelib   paxtachilik   tumanlarida   jamoalashtirish   asosan   tugallangan,   ularning   ekin
maydonlari 1929-yildagi 530 ming gektardan 1932-yilga kelib 928 ming gektarga
ko’paygan   edi 35
.   Shu   tariqa,   «SSSRning   paxta   mustaqilligini   ta’minlash»da
O’zbekiston   o’z   salmoqli   ulushini   qo’shib   bormoqda   edi.   Masalan,   1935-yilda
O’zbekistonda   1   mln   tonna   paxta   tayyorlangan   bo’lsa,   bu   ko’rsatkich   1939-yilda
1,5   mln   tonnani,   1941-yilga   kelib   esa   1656200   tonnani   tashkil   etdi.   Bu   SSSR
bo’yicha tayyorlangan paxtaning 60 foizidan ziyodrog’ini tashkil qilardi. 30-yillar
davomida   respublika   qishloq   xo’jaligi   tizimida   paxta   yakkahokimligi   mustahkam
o’rin   egallab   bordi.   Jumladan,   agar   1933-   yilda   paxta   mahsuloti   respublika
еtishtirib   tayyorlab   beradigan   qishloq   xo’jalik   mahsulotlari   umumiy   hajmining
81,5   foizini   tashkil   etgan   bo’lsa,   1937-yilga   kelib   bu   raqam   ko’rsatkichi   93,4
foizga еtdi. Qishloqni jamoalashtirish jarayoni ham o’zining yakunlovchi pallasiga
kirib bordi. Chunonchi, 1937-yilda dehqon xo’jaliklarining jamoalashtirish darajasi
95 foizga еt gan bo’lsa, 1939-yilda u 99,2 foizni tashkil etdi. 
Ommaviy   jamoalashtirish   jarayonida   O’zbekiston   bo’yicha   ming-minglab   kishi
quloqlarga   mansublikda   ayblanib   qatag’on   qilindi.   Shunday   qilib,   quloqlarni   sinf
sifatida tugatish masalasi uzil-kesil hal qilindi O’zbekistonda dehqon xo’jaliklarini
ommaviy   tarzda   jamoalashtirish   ishlari   ayni   chog’da   yangi   xo’jaliklarga   moddiy-
texnik baza bo’lib xizmat qiladigan mashinatraktor stansiyalarini tashkil etish bilan
uzviy   bog’liq   holda   olib   borildi.   O’zbekistonda   dastlabki   mashina-traktor
stansiyasi   1929-yilda   Andijon   okrugining   Asaka   tumanida   tuzilgan,   u   yangidan
tashkil   etilgan   jamoa   xo’jaliklariga   texnik   yordam   ko’rsatgan   edi.   Asta-sekin
ularning soni ortib bordi. 1931-yilga kelib 48 ta qishloq tumanlarida tashkil etilib,
qishloq   ahlining   dala   yumushlariga   xizmat   ko’rsatdi.   MTS   larning   yirik   dehqon
35
  Salmonov.A  O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil
34 xo’jaliklariga   nafi   katta   bo’lganligidan   ularning   safi   respublikada   to’xtovsiz   ortib
bordi.
  Jumladan,   1937-yilda   ularning   soni   163   taga,   1941-yilga   kelganda   esa   189   taga
еtdi.   Garchand   yirik   jamoa   еrlarini   ishlab   berish,   qo’l   mehnatini   еngillashtirish,
qishloqqa   texnika   olib   kirish,   texnika   ilmidan   qishloq   mehnatkashlarini   xabardor
qilish,   ma’lumotini   oshirishda   MTS   lar   muhim   rol   o’ynagan   bo’lsa-da,   biroq   bu
narsa jamoa xo’jaliklarining davlatga tobeligini yanada kuchaytirdi. Buning asosiy
sabablaridan biri shundaki, yirik ishlab chiqarish vositalari MTS lar  orqali tobora
davlat   qo’lida   to’plana   bordi.   MTS   lar   jamoa   еrlarini   natural   haq   evaziga   ishlab
berar, bu haqning miqdori esa yuqoridan, davlat organlari tomonidan belgilanardi.
MTS   larning   tashkil   etilishi   va   xizmat   ko’rsata   boshlashi   bilan   qishloqda   shartli
ravishda   bo’lsa-da,   kolxozlar   va   MTS   lar   qaror   topdi.   Garchand   har   ikkalasining
asosiy   jilovi   davlat   qo’lida   bo’lsa-da,   biroq   ularning   biri   texnika   uchun   va
ikkinchisi   qishloq   xo’jaligi   sohasining   qolgan   boshqa   ishlari   uchun   mas’ul
hisoblanardi.   Shunday   bo’lsa-da,   bunday   ikki   hokimiyatchilikning   yuzaga   kelishi
orqasi   da   ishlab   chiqarishni   tashkil   etish   va   texnika   xizmatidan   foydalanishda
xo’jasizlik   kelib   chiqdi,   ekinlar   hosildorligi,   chorvachilik   mahsuldorligi   uchun
mas’uliyatni jamoa a’zolari ham, MTS xodimlari ham o’z zimmalariga olmadilar.
Bu   esa   katta   va   keraksiz   xarajatlarga   sabab   bo’ldi.   O’zbekiston   qishloq   xo’jaligi
azal-azaldan   sun’iy   sug’orish   tizimiga   asoslanib   kelganligidan   bu   sohani
rivojlantirib borish asosiy vazifalar sirasiga kiradi. Respublikaning asosiy ekin turi
hisoblangan   paxtachilikni   o’stirish   ham   ko’p   jihatdan   shunga   bog’liq   edi.   Bu   esa
o’lka   hududlarida   sug’orish   inshootlari,   chunonchi,   kanallar,   kollektorlar,   suv
havzalari, suv omborlarini ko’plab barpo etishni taqozo etardi. O’zbekiston qishloq
xo’jaligi   va   ayniqsa   uning   еtakchi   tarmog’i   paxtachilik   sohasining   tezkor
rivojlanishidan   manfaatdor   bo’lgan   sovet   hukumati   ham   boshdan   boshlab
respublikada irrigatsiya va melioratsiya tizimini yaxshilash  va takomillashtirishga
jiddiy   e’tibor   berib   bordi.   Shu   maqsadda   1922-yildayoq   respublikada   irrigatsiya
tizimini qayta tiklash va yanada rivojlantirishning asosiy vazifalari belgilab berildi.
Xususan,   O’zbekiston   hukumati   tarkibida   suv   va   qishloq   xo’jaligi   xalq
35 komissarligi, uning huzurida esa suv xo’jaligi bosh boshqarmasi, joylarda viloyat,
tuman,   uchastka   suv   xo’jaligi   bo’limlari   tashkil   etildi.   Ularga   davlat   yordami
ko’rsatib   borildi.   Jumladan,   1922-yilda   irrigatsiya   ishlariga   6   mln   oltin   rubl
hisobida   mablag’   ajratildi.   Bundan   ko’zlangan   asosiy   maqsad   sug’oriladigan
еrlarni   2   yil   ichida   2   mln   desyatinaga   еtkazish   edi.   Joylarda   suv   inshootlari
qurilishi  avj  oldirib yuborildi. Yangi  kanallar, ariqlar  qurildi. Ko’plab yangi  еrlar
o’zlashtirildi.   Natijada   1924-yilga   kelib   sug’oriladigan   еrlar   miqdori   2,4   mln
desyatinaga,   shu   jumladan,   paxta   ekiladigan   maydon   esa   500   ming   desyatinaga
еtkazildi.   Bu   ishlar   O’zbekiston   SSR   tuzilgach,   yanada   avj   oldirib   yuborildi.
Urushgacha   bo’lgan   davrda   respublikada   Darg’om,   Narpay,   Savay,   Dalvarzin,
Log’on,   Katta   Farg’ona   kanallari   kabi   ko’plab   suv   inshootlari   qurildi.   Chirchiq-
Ohangaron vodiylarida, Zarafshon daryosi havzasida, shuningdek, Qashqadaryo va
Surxondaryoda   irrigatsiya   tarmoqlari   ancha   yaxshilandi.   1929-1933-yillarda   bu
sohaga   234,9   mln   rubl   sarflandi.   1939-yilda   O’zbekiston   KPMarkaziy   Qo’mitasi
va   respublika   hukumati   hashar   yo’li   bilan   Katta   Farg’ona   kanalini   qurish
to’g’risida qaror qabul qildi. O’sha yilning 1-avgustidan 160 ming kolxozchi kanal
qurilishini   boshlab   yubordi.   Ularning   70   mingdan   ziyodrog’ini   yoshlar   tashkil
etardi. Uzunligi   270 kilometr   bo’lgan  bu  kanal  asosan  qo’l  mehnati   bilan 45  kun
ichida qurildi. Unda 46 ta yirik, 274 ta kichik gidrotexnik inshootlar, 5 ta temiryo’l
va 40 ta avtomobil yo’llari ko’priklari barpo etildi. Holbuki, bunday kanalni barpo
etish   uchun   Rossiya   mustamlakachiligi   davrida   6-8   yil,   sovet   davrida   esa   6-8   oy
kerak bo’ladi, deyilgan edi. Amalda esa u xalq qudrati, azm-u qarori bilan atigi 1,5
oyda bunyod etildi 36
.
Bu   o’zbek   xalqiga   xos   bo’lgan   hashar   usulidagi   shonli,   fidokor   mehnatning
samaralari   edi.   Hatto   Markaz   matbuotining   bosh   organi   ning   1939-yil   13-
dekabrdagi bosh maqolasida shunday satrlar bitilgan edi: «Shu yilning yoz faslida
uzoq   Farg’onada   qilingan   ish,   o’n   minglab   o’zbek   va   tojik   kolxozchilarining   bir
36
 Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent :Sharq, 2000-
y 218-bet
36 yarim oy mobaynida kanal qaziganligi butun xalqni juda quvontirdi. Ijodkor xalq,
yaratuvchi xalq farg’onalik kolxozchilarning tajribasida... mehnatdagi shunday bir
yangilikni   ko’rib   oldiki,   bu   yangilik   kelajak   sari   qilinayotgan   harakat   sur’atlarini
jadallashtiradi».   Katta   Farg’ona   kanali   Farg’ona   vodiysining   asosiy   qon   tomiri
bo’lib   qoldi.   Vodiyda   60   ming   gektar   bo’z,   cho’lli   еrlar   o’zlashtirilib,   500   ming
gektar   еrni   suv   bilan   ta’minlash   imkoniyati   yaratildi.   Shuningdek,   Ikkinchi   jahon
urushidan   oldingi   yillarda   Shimoliy   va   Janubiy   Farg’ona   kanallari,   Toshkent
kanali, Kampirrovot suv to’g’oni, Qoraqalpog’istonda Qizketgan kanali, sig’imi 1
mln kub metr bo’lgan Kattaqo’rg’on suv ombori va ko’plab boshqa suv inshootlari
barpo etildi hamda foydalanishga topshirildi. Buning natijasida 1937-1940-yillarda
respublikada   sug’oriladi   gan   еr   maydonlari   qo’shimcha   ravishda   200   ming
gektarga   ko’paydi   Respublikada   yangi   paxtachilik   tumanlari   va   ko’plab   jamoa
xo’jaliklari tashkil etildi.
  Ularning   ekin   maydonlarining   hosildorligi   yil   sayin   ortib   bordi.   Shunday   qilib,
sovet hokimiyati va kommunistik partiya qishloqda jamoalashtirish siyosatini olib
borishda   qishloq   ahliga   nisbatan   nechog’lik   zulm   va   zug’um   o’tkazmasin   hamda
ne-ne   og’ir   sinovlarga   duchor   etmasin,   biroq   ular   xalq   irodasini,   uning   shiddatu,
azm-u   qarorini   so’ndira   olmadi,   o’zbek   xalqi   fidoyilik   bilan   mehnat   qildi   XX
asrning   20-30-yillarida   madaniy-ma’naviy   soha   ham   o’ziga   xos   murakkablik,
qiyinchilik bilan kechdi. 20-yillar boshlariga kelib O’zbekiston hududida madaniy
qurilishning eng dolzarb vazifalaridan sanalgan sovet ta’lim tizimini shakllantirish
ishlari   faol   boshlab   yuborildi.   Sovetlar   O’zbekistonda   yangi   ta’lim   tizimini
yaratishga yol tutar ekan, bundan ko’zlagan asosiy maqsadlari o’lkada xalq ta’limi
bo’g’inlarini ravnaq toptirish, yalpisiga xalq savodxonligiga erishish, ilm-ma’rifat
chashmalaridan   hammani   to’la   bahramand   etish   emas,   balki   eng   avvalo,   yurt
farzandlari ongiga, shuuriga kommunistik g’oyalar va ideallarni chuqur singdirish
va shu yo’l bilan o’zlariga quloq qoqmay xizmat qiladigan mo’min-qobil avlodni
tarbiyalab  voyaga  еtkazish  edi.  Sovetlar   avval   boshda  O’zbekistondagi   murakkab
vaziyatni, mahalliy xalq kayfiyati va ruhiyatini, uning o’ziga xos milliy an’analari,
islomiy   qadriyatlarini   bir   qadar   hisobga   olib,   bu   еrda   eski   va   jadid   usulidagi
37 màktablar   yoki   madrasalarning   ham   bir   vaqtning   o’zida   faoliyat   yuritishiga
monelik   ko’rsatmadi.   Buning   orqasida   bu   o’quv   dargohlari   navqiron   avlodga
ta’lim   berish,   ulug’   bobokalonlar   merosi   va   sharqona   odob,   axloq   ruhida
tarbiyalashda   o’z   ulushini   qo’shib   bordi.   Lekin   sovet   arboblari   va
mafkurachilarining bu vaqtinchalik taktikasi uzoqqa bormadi. Ular o’lka hayotiga
moslashib,   biroz   tomir   yozib   olgach,   20-yillar   o’rtalaridan   e’tiboran   o’zbek   xalqi
ma’naviy hayotining ko’p zamonlar uzviy tarkibiy qismi bo’lib kelgan eski maktab
va   madrasa   ta’lim-tarbiya   tizimini   barham   toptirdi.   Uning   ko’p   sonli   ziyoli
vakillari,   mullalari-yu   mudarrislari   faoliyati   to’xtatib   qo’yildi.   Ularning   taqdir-
qismati hayotning og’ir sinovlariga duchor etildi. Bu ham sovetlarning tili boshqa-
yu, dili boshqa ekanligidan, ularning madaniy siyosati zamirida qanday makkorona
maqsadlar   yashiringanligidan   yaqqol   dalolat   beradi.   Sovet   hukumati   mahalliy
oddiy xalq ishonchini qozonish, eng avvalo, kambag’allar, yo’qsillar farzandlarini
o’qitish,   ularni   savodli,   bilimli   qilish   uchun   o’zining   dasturiy   maqsadiga   javob
beradigan   sovetcha   ta’limni   rivojlantirishga   asosiy   e’tibor   berdi.   20-yillarda
O’zbekiston hayotidan muhim o’rin olgan birinchi va ikkinchi bosqich maktablari
shunday ta’lim berish ga mo’ljallangan bilim dargohlari edi. Masalan, 1921- yilda
Turkistonda   165645   o’quvchisi   bo’lgan   1965   ta   1-bosqich   va   6500   o’quvchisi
bo’lgan   58   ta   2-bosqich   sovet   maktablari   faoliyat   ko’rsatgandi.   1920-yil   17-
sentabrda   Turkiston   ASSR   hukumati   o’lkada   8   yoshdan   40   yoshgacha   bo’lgan
kishilarni o’qitish va savodxon qilish to’g’risida dekret qabul qildi. Bundan ko’zda
tutilgan   maqsad   mahalliy   xalqni   tobora   sovetlar   siyosati   va   mafkurasi   ta’siriga
olish, uning yangi  tuzumga xayrixohligini kuchaytirish edi. Shularni hisobga olib
respublikaning turli hududlarida sonsanoqsiz savodsizlikni tugatish kurslari tashkil
etilib faoliyat ko’rsatdi. 
Ularga   turli   yoshdagi   kishilar,   erkaklar   va   ayollar   jalb   qilinib,   o’z   savodlarini
chiqardilar.   Jumladan,   1928-1932-yillarda   O’zbekistonda   jami   700   ming   nafar
kishi savodsizlik kurslarini tugatgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1933-1937-yillarda 1,4
mln kishini tashkil qildi. Respublikada boshlang’ich ta’lim tizimining joriy etilishi,
keyinroq   7   yillik   ta’limga   o’tilishi   ham   xalq   ta’limi   sohasidagi   muhim
38 o’zgarishlardan   biri   bo’ldi.   Maktab   qurilishi,   uning   malakali   o’qituvchi   kadrlar
bilan   ta’minlanishi,   o’quvchilar   soni   yil   sayin   o’sib   bordi.   Sovet   davri   statistik
ma’lumotlariga   qaraganda,   agar   1924-1925-o’quv   yilida   O’zbekistonda   160   ta
sovet  tipidagi  maktablar  tashkil  qilinib, ularda 17209 nafar  o’quvchi  ta’lim  olgan
bo’lsa,   1941-yilga   kelib   bunday   maktablar   soni   5504   taga   va   ularda   ta’lim
olayotgan   o’quvchilar   soni   esa   1   mln   315   ming   nafarga   еtgan.   30-yillarga   kelib
respublikada   malakali   o’qituvchi   kadrlar   tayyorlaydigan   ko’plab   pedagogika
institutlari   va   o’rta   maxsus   pedagogik   bilim   yurtlari   tashkil   qilindi.   Bu   esa   xalq
ta’limi tizimi faoliyatini ancha yaxshilashga turtki berdi. Agar raqamlarga murojaat
qiladigan  bo’lsak,   1928-1929-o’quv  yilida   respublikamizda   o’qituvchilar   soni   5,5
ming kishiga teng bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1932-1933-o’quv yilida 19 ming
kishini,   1941-yilda   esa   42   ming   kishini   tashkil   etdi.   Garchand   bu   raqamlar   xalq
ta’limi tizimida yuz berib borgan muayyan ijobiy o’zgarishlarni ko’rsatsa-da, biroq
bu   sohada   xuddi   shu   davrlarda   ko’plab   jiddiy   xato,   nuqsonlar,   yo’qotishlar   sodir
etilganligidan ko’z yumib bo’lmaydi. Sovet hukumati ta’lim tizimini, yangi avlod
tarbiyasini   to’liq   ravishda   o’z   izmiga   bo’ysundirish   maqsadida   arab   alifbosiga
asoslangan eski o’zbek yozuvini ham tubdan isloh qilishga kirishdi. Shu maqsadda
1929-yilda   arab   imlosi   asosidagi   o’zbek   yozuvi   tugatilib,   undan   lotin   grafikasiga
o’tildi. Bundan ko’p vaqt o’tar-o’tmasdan, 1940-yilga kelib sovetlarning birdan bir
yagona orzusi bo’lgan kirill rus alifbosi negiziga qurilgan yozuvga o’tildi. Birgina
o’zbek   yozuvini   o’zgartirish   borasida   qo’llanilgan   bunday   xattiharakatlar
respublika xalq ta’limining keyingi taqdiri, istiqboli uchun salbiy oqibatlar keltirib
chiqardi.   Eng   achinarlisi,   buning   natijasida   necha   asrlar   davomida   xalq   dahosi,
buyuk   bobokalonlarimiz   aql-zakovati   tomonidan   yaratilgan   bebaho   ma’naviy
manbalar, asarlar, risolalarni o’rganish mushkul muammoga aylanib qoldi. 
Negaki,   ular   arab   yozuvida   bitilgan   edi-da!   Bu   ham   yangi   avlodni   o’z   asliy
sarchashmalaridan,   milliy   tarixidan   mahrum   etib   borishning   o’ziga   xos   ayyorona
yo’li,   ko’rinishi   bo’lgan   edi.   Shu   bilan   birlikda   yangi   tashkil   etilgan   ta’lim
maskanlari, maktablarning moddiy bazasi, ularning o’quv dasturlari, qo’llanmalari
va darsliklar hamda boshqa zarur jihozlar bilan ta’minlanish darajasi ham mutlaqo
39 talabga javob bermas edi. Agar 20-yillarda respublikada o’qitish jarayoni bir qadar
milliy   ziyoli   olimlar,   еtuk   pedagog   mutaxassislar   tomonidan   tayyorlangan   o’quv
qurollari,   darsliklar   asosida   tashkil   etilgan   bo’lsa,   30-   yillardan   e’tiboran   ahvol
keskin   o’zgardi.   Bu   sohaning   jilovi   to’liq   holda   Markaz   mutasaddilari   qo’liga
o’tdi.   Endilikda   milliy   respublikalardagi   ta’lim   jarayoni   Moskvadan   tayyorlab
yuboriladigan   dasturlar,   darsliklar-u   o’quv   qo’llanmalari   asosida   olib   boriladigan
bo’lib   qoldi.   Bu   esa   xalq   ta’limining   milliy   mazmuni,   xarakteriga   salbiy   ta’sir
ko’rsatib   bordi.   Shuningdek,   ayniqsa   30-yillarga   kelib   respublikaning   maktab
ta’limiga   mafkuraviy   tazyiq   o’tkazish,   muallimlar   tarkibini   tozalash,   ular   safidan
nobop, yot unsurlarni qidirib topishga urinish hollari atayin kuchaytirildi. Masalan,
VKP MQ O’rta Osiyo byurosining 1933-yil  27-martda qabul  qilgan o’qituvchilar
safini tozalash to’g’risidagi qarori aynan shu maqsadga qaratilgan edi. Bu qarorga
asoslanib ish yuritgan sovet  bilag’onlari bu davrda ko’plab bilimli, ma’rifatli, sof
vijdonli   milliy   ziyolilarimizni   ishdan   bo’shatdi,   qatag’on   qildi.   Ular   tomonidan
tayyorlanib nashr  etilgan milliy ruhdagi  ko’plab o’quv adabiyotlari  ham  ayni  shu
yillarda taqiqlab qo’yildi.
  Yana   shuni   aytish   joizki,   shu   davrda   ommaviy   tarzda   sovet   ta’limini   olib,   turli
maktab va savodsizlik kurslarini bitirib, zo’rg’a savodini chiqarib endigina hayotga
qadam   qo’yganlar   ishonchli   shaxslar   sifatida  topilib,   mafkuraviy  saralash   asosida
o’z   vazifalaridan   chetlatilgan   tajribali,   bilimdon,   professional   ziyolilar   î’rnini
egallab   borganlar.   Xullas,   sovetlar   O’zbekistonda   o’z   ta’lim   siyosatini   yuritar
ekanlar,   bunda   birinchi   navbatda   uning   sinfiy   mohiyatiga   e’tibor   berdilar.
Binobarin,   ular   rahnamoligida   shakllantirilib,   rivojlantirilib   borilgan   xalq   ta’limi
tizimi   va   uning   barcha   bo’g’in-u   yo’nalishlari   ham   shu   ruh   va   mazmum   bilan
sug’orilgan   edi.   Sovetlarning   xalq   ta’limi   sohasida   yuritgan   siyosatining   muhim
yo’nalishlaridan biri, bu oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimini shakllantirish hamda
rivojlantirish   edi.   Har   qanday   tuzumda   bo’lgani   singari,   sovet   hokimiyati   ham
yangi tuzum g’oyalari va ideallari ruhida tarbiyalangan, unga sadoqat bilan xizmat
qiladigan   ko’plab   yuqori   malakali,   o’qimishli,   ziyoli   kadrlarga   o’tkir   ehtiyoj
sezardi.   Sovet   hokimiyati   O’zbekistondek   chekka   o’lkada   oliy   ta’limni   tashkil
40 etish, unga mahalliy yoshlarni jalb qilish orqali еrli xalq ishonchini qozonishga, u
bilan   yaqindan   aloqa   bog’lashga   umid   qilar   edi.   Markaz   amri   bilan   1920-yil
sentabrida Toshkentda tashkil  etilgan Turkiston Davlat  universiteti  shu maqsadga
yo’naltirilgan   edi.   Keyinchalik   O’rta   Osiyo   universiteti   maqomini   olgan   bu   oliy
o’quv   yurti   o’lkada   oliy   ta’limni   rivojlantirish,   yuqori   mutaxassis   kadrlar
tayyorlash   o’chog’i   bo’ldi.   Biroq   bu   o’quv   dargohi   professor-o’qituvchilarining
mutlaq   tarkibi   еvropalik   millat   vakillaridan   tashkil   topganligidan,   undagi   o’qitish
tizimi   birinchi   kundanoq   faqat   rus   tilida   olib   borildi.   Bu   esa   mahalliy   millat
yoshlari uchun unga kirib ta’lim olishda jiddiy qiyinchiliklar tug’dirardi. Shuning
uchun   ham   universitet   talabalari   safida   ularning   salmog’i   juda   ozchilikni   tashkil
etardi 37
. 
Jumladan,   1923-1924-o’quv   yilida   O’rta   Osiyo   Davlat   universitetida   ta’lim
olayotgan 2047 nafar talabadan faqat 51 nafari mahalliy millat yoshlari edi, xolos.
1924-1925-o’quv   yilida   bu   universitetda   2440   talaba   va   ishchilar   fakultetida   889
yoshlar   ta’lim   oldi.   Keyinroq   30-yillar   boshlariga   kelib   bu   bosh   oliy   o’quv   yurti
negizida   respublikamizda   juda   ko’plab   turli   xil   yo’nalishlardagi   institutlar   tashkil
etildi   va   faoliyat   ko’rsata   boshladi.   O’rta   Osiyo   politexnika   Moliya-iqtisod,
Tibbiyot,   Qishloq   xo’jalik,   To’qimachilik   institutlari,   Samarqand   davlat
universiteti   va   boshqalar   shular   jumlasidandir.   Shuningdek,   bu   davrda   yuqori
malakali   pedagogik   kadrlarga   talab   muttasil   o’sib   borganligidan   Buxoro,
Samarqand,   Toshkent,   Nukus,   Xiva,   Urganch,   Farg’ona   va   Namangan   singari
shaharlarda   pedagogika   va   bo’ldi.   Biroq   bu   o’quv   dargohi   professor-
o’qituvchilarining   mutlaq   tarkibi   еvropalik   millat   vakillaridan   tashkil
topganligidan, undagi o’qitish tizimi birinchi kundanoq faqat rus tilida olib borildi.
Bu   esa   mahalliy   millat   yoshlari   uchun   unga   kirib   ta’lim   olishda   jiddiy
qiyinchiliklar tug’dirardi. Shuning uchun ham universitet talabalari safida ularning
salmog’i juda ozchilikni tashkil etardi. 
37
  Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent :Sharq, 2000-y
189-bet
41 Jumladan,   1923-1924-o’quv   yilida   O’rta   Osiyo   Davlat   universitetida   ta’lim
olayotgan 2047 nafar talabadan faqat 51 nafari mahalliy millat yoshlari edi, xolos.
1924-1925-o’quv   yilida   bu   universitetda   2440   talaba   va   ishchilar   fakultetida   889
yoshlar   ta’lim   oldi.   Keyinroq   30-yillar   boshlariga   kelib   bu   bosh   oliy   o’quv   yurti
negizida   respublikamizda   juda   ko’plab   turli   xil   yo’nalishlardagi   institutlar   tashkil
etildi   va   faoliyat   ko’rsata   boshladi.   O’rta   Osiyo   politexnika   Moliya-iqtisod,
Tibbiyot,   Qishloq   xo’jalik,   To’qimachilik   institutlari,   Samarqand   davlat
universiteti   va   boshqalar   shular   jumlasidandir.   Shuningdek,   bu   davrda   yuqori
malakali   pedagogik   kadrlarga   talab   muttasil   o’sib   borganligidan   Buxoro,
Samarqand,   Toshkent,   Nukus,   Xiva,   Urganch,   Farg’ona   va   Namangan   singari
shaharlarda   pedagogika   va   chanqoq   yoshlar   o’qidi.   Shuningdek,   shu   vaqtda   5   ta
pedagogika   texnikumi,   2   ta   pedagogika   bilim   yurti,   bitta   xotin-qizlar   bilim   yurti
mavjud   bo’lib,   ular   orqali   ko’plab   bilimli,   malakali   pedagog   kadrlar   tayyorlandi.
XX asrning 40-yillari boshlariga kelib O’zbekistonda maxsus bilim yurtlari soni 92
taga   еtgan   bo’lib,   ularda   12,6   ming   nafar   yoshlar   ta’lim   olmoqda   edi.   Shu   bilan
birlikda   oliy   va   o’rta   maxsus   ta’lim   tizimi   oldida   ham   hali   ko’plab   jiddiy
muammolar   ko’ndalang   bo’lib   turardi.   Oliy   ta’lim   tizimidagi   o’qish   jarayoni
asosan rus tilida olib borilardi. 
Maxsus   o’quv   qo’llanmalari,   darsliklar,   boshqa   o’quv-uslubiy   jihozlar   milliylik,
yurtning   o’ziga   xoslik   jihatlaridan   nihoyatda   uzoq   bo’lib,   ular   asosan   Markazdan
tayyorlab   yuborilardi.   Mahalliy   professor-o’qituvchilar   tarkibi   nihoyatda   kam
bo’lganligi   bois   ko’pchilik   fanlarning   o’qitilishi   asosan   еvropalik   olimlar
tasarrufida   edi.   Buning   ustiga   30-yillarda   avjiga   mingan   stalincha   qatag’onlik
shamshiri   ko’proq   milliy   kadrlar   boshida   sindiki,   bundan   respublika   ta’lim
tizimining   barcha   bo’g’inlari   katta   ziyon-zahmat   chekdi,   ancha   mahrumliklarga
duchor   bo’ldi.   Respublikada   ilm-fanning   ravnaq   topishi   ham   tabiiy   holdir.
Garchand   O’zbekistonning   sovetlar   hukmronligi   davri   ilm-fani   ahvoli,   uning
o’sishi,   o’zgarishi   ko’plab   murakkab,   ziddiyatli   jarayonlar   silsilasida   kechgan
bo’lsa-da,   biroq   bu   hol   bir   qator   o’z   xususiyatlari   va   asosli   omillariga   egadir.
Avvalo, ilm-fanga, ma’rifatga intilish millatimizga xos azaliy otameros an’anadir.
42 Jahonga tengi yo’q allomalarni bergan xalq har qanday og’ir, mushkul vaziyatlarda
ham   ilm   mash’alini   qo’lda   mahkam   tutib,   uni   rivojlantirishga   intilib   kelgan.
Binobarin, sovetlar  davri, qatag’onlik yillari ham bundan mustasno  emas, albatta.
Shu bois sovetlarning madaniy qurilishi doirasida bo’lsa ham respublikaning ilmiy
salohiyati o’sish va rivojlanishda davom etdi. 38
  Markaz   zo’ravonlarining   milliy   kadrlar,   ziyolilar   faoliyati   doirasini   har   qanday
cheklash,   bo’g’ishga   urinishiga   qaramay,   yurtning   ko’plab   iqtidorli,   zako   vatli
yoshlari o’zlarini ilm-fan mashaqqatiga bag’ishlab, asta-sekin uning cho’qqilariga
ko’tarilib bordilar. Rus tilini mukammal egallash qiyinchiligi ham ularga hech bir
to’siq bo’lolmadi. 30-yillarga kelib o’zbek fanining turli yo’nalishlarida o’z yuksak
salohiyatini   namoyon   qila   olgan,   o’z   ilmiy   maktabiga   asos   solgan   Qori   Niyoziy,
Abdurahmon   Sa’diy,   Abdulla   Avloniy,   Ibrohim   Mo’minov,   Yahyo   G’ulomov,
Toshmuhammad   Sarimsoqov,   Xalil   Rahmatullin,   Habib   Abdullayev,   Sobir
Yunusov singari fan allomalari еtishib chiqdi. Ayni zamonda respublikada ko’plab
ilmiytadqiqot   institutlari,   markazlari   tashkil   etilib,   fanning   turli   dolzarb
muammolari ustida samarali izlanishlar olib bordilar. Bular jumlasiga Butunittifoq
paxtachilik   ilmiy-tadqiqot   instituti   Madaniy   qurilish,   Sanoat-iqtisod,   Sanoat
qurilishi,   Huquq-tadqiqot   institutlari,   Gidrometrologiya   instituti,   Geliotexnika
laboratoriyasi,   Astronomiya   Observatoriyasi,   uning   qoshidagi   Quyosh   xizmati
bo’limi   va   boshqalarni   nisbat   berish   mumkin.   Mazkur   institutlar   va   ilmiy
markazlarga   jalb   etilgan   respublika   ilmiy   kuchlari,   fan   fidoyilari   Ittifoq   va
respublika   ahamiyatiga   molik   qanchalab   hayotiy   muammolar,   masalalarning
еchimini   topishda   jiddiy   tadqiqotlar   olib   bordilar.   Ayniqsa   paxtachilik,   uning
hosildorligini   oshirish,   tezpishar,   sifatli   yangi   navlar   yaratish   sohasida   muhim
yangiliklar   qilindi.   Geolog   olimlar   sa’y-harakatlari   bilan   yangi   konlar,   turli   xil
ma’dan   topilmalari   kashf   qilindi.   1927-yilda   Farg’ona   vodiysida   Sho’rsuv   neft
koni   ochildi.   Sement   ishlab   chiqarish   uchun   xomashyo   qidirib   topildi.   Natijada
Quvasoy   sement   zavodi   qurildi.   Qator   mis,   oltin,  kumush,   qalay,   marmar   konlari
topildi   va   ishga   tushirildi.   Biroq   ularning   huzurini   Markaz   ko’rdi.   Negaki,   bu
38
 Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 268-bet
43 davrga   kelib   uning   inonixtiyori   to’la   Ittifoq   hukumati   tasarrufiga   olingan   edi.
1940-yil   9-yanvarda   O’zbekiston   XKS   huzuridagi   Fan   qo’mitasi   negizida   SSSR
FAning O’zbekiston filiali ta’sis etildi. 
O’sha   kezlarda   uning   tarkibida   75   ta   ilmiy-tadqiqot   institutlari   va   muassasalari
mavjud edi. Ular 3024 nafar ilmiy xodimlarni o’z safiga birlashtirgandi. Bularning
109   nafari   fan   doktorlari,   510   nafari   fan   nomzodlari   edilar   XX   asr   20-yillari
ikkinchi   yarmida   «Hujum»   nomi   bilan   boshlangan   harakat   o’z   mohiyati   bilan
o’zbek   xotin-qizlarini   tutqunlikdan,   paranji   zulmatidan   ozod   qilishga   qaratilgan
edi. Turkiston sharoitida o’ziga xos o’ta murakkab xususiyatlarga  ega bo’lgan bu
ijtimoiysiyosiy   masala   hukmron   partiya   tomonidan   hech   bir   o’ylanmasdan,
mahalliy   shart-sharoitlarni,   xalqning   an’anaviy   udumlari,   urf-odatlarini   e’tiborga
olmasdan   kutilmagan   bir   holda   amalga   oshirildiki,   bu   esa   o’lka   hayotida   ko’plab
noxush   oqibatlarni   keltirib   chiqardi.   Ma’lumki,   Turkiston   xotin-qizlari   hayoti
asrlar davomida musulmonchilik qonun-qoidalari va an’analari asosida kechgan va
o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Jumladan, ular aksariyat hollarda mehnatga
tortilmas,   balki   uy-ro’zg’or   ishlarida   band   bo’lishgan   va   farzand   tarbiyasi   bilan
shug’ullanishgan. 
Sovet   hukumati   esa   o’zbek   xotin-qizlarining   bunday   turmush   tarziga   diniy
«xurofot»   sifatida   qaradi.   Shu   bilan   birgalikda   ayollarning   erkaklar   bilan   teng
huquqliligi, ularning tor oila muhitidan ozod bo’lib, keng ijtimoiysiyosiy hayotga
tortilishi g’oyasi  ilgari surildi. Shu narsa haqiqatki, jamiyat rivojlanib borar ekan,
odamlarning   ongi   ham   o’zgarishda   davom   etadi.   Turmush   tarzi   yangilanadi,   u
zamonga   moslashadi.   Shu   ma’noda   o’zbek   ayollarini   paranjidan   ozod   qilish
muhim vazifalardan biri ekanligi tabiiydir. Biroq bu masalani  eng avvalo jamiyat
a’zolari, fuqarolari orasida keng ko’lamli tushuntirish, ma’rifiy yo’llar orqali tinch
hal   qilish   mumkin   edi.   Jadidlar   rahbarlari   F.   Xo’jayev,   Fitrat,   Cho’lpon,   A.
Avloniylar ham bu masalani hal etishni o’z oldilariga muhim vazifa qilib qo’ygan
edilar.   Shu   maqsadda   tashkil   etilgan   respublika,   viloyat,   tuman,   shahar   va   quyi
sovet   tashkilotlari   qoshidagi   xotin-qizlar   bo’limlarida   dastlab   umuman   to’g’ri   ish
olib borilgandi. Bu еrda gap paranji tashlash ustida emas, balki xotin-qizlar uchun
44 maxsus klublar, artellar, do’konlar, savodxonlik kurslari ochish haqida borardi. Bu
xildagi   tadbirlarning   ko’plab   o’tkazilishi   natijasida   xotin-qizlar   ijtimoiy-foydali
mehnatga,   jamoatchilik   ishlariga   tortila   boshlagandi.   Ammo,   ming   afsuski,   bu
dastlabki   yutuqlar,   xususan,   ayollarning   jamoat   joylariga   paranjida   kelishlari
mustabid tuzumni  aslo qoniqtirmasdi. Shuning uchun ham  VKP MQ O’rta Osiyo
byurosining   1926-yil   sentabridagi   maxsus   qarori   asosida   bu   harakatni   sun’iy
ravishda  tezlashtirishga kirishildi, oqibatda bu majburiy harakat  «Hujum» nomini
oldi. Xolisona aytganda, uni o’zbek xotin-qizlari xursandchilik bilan kutib oldilar.
Chunki ochiq yurish, yorug’ olamni ko’rish, ilm olish, erkaklar bilan teng huquqli
bo’lish ularning ham asriy orzusi edi. Biroq bu harakat, yuqorida ta’kidlanganidek,
nihoyatda shoshma-shosharlik, ma’muriyatchilik yo’li bilan o’tkazildi. Bu tadbirga
hattoki erkak kommunistlar ham tayyor emas edilar. Masalan, 1927-yil 8-mart kuni
bo’lgan   ko’plab   mitinglarda   minglab   xotin-qizlar   paranjilarini   tashlashdi.
Bularning   orasida   kommunistlarning   ham   xotinlari   bor   edi.   Lekin,   ular   ertasiga
yana   paranjini   yopinishga   majbur   qilindi.   Shunga   qaramay   «Hujum»   harakati
dastlab ancha sezilarli yutuqlarga erishib bordi. 1927-yil bahoriga kelib 100 ming
ayol   paranji   tashladi.   Ming-minglab   ayollar   korxonalarga,   qishloq,   tuman
kengashlariga,   sud   tizimiga   ishga   tortildi.   Ular   orasidan   ko’plab   traktorchilar,
brigadirlar, kolxoz raislari, klub va kutubxona mudirlari tayyorlandi 39
. 
Jumladan,   1927-1929-   yillarda   sudlarning   xalq   maslahatchilari   orasida   o’zbek
ayollari   563   kishiga   еtdi.   1926-yilda   birgina   Toshkent   va   Farg’ona   viloyatlari
«Qo’shchi»  uyushmalarining 4900 ayol  a’zolari bor  edi. 1927-yil davomida 7169
ayol   kasaba   uyushmalariga   a’zo   bo’lib   kirdi.   5916   ayol   matlubot
kooperatsiyalariga a’zo bo’ldi, 2343 xotinqizlar davlat organlariga saylandi. 1927-
1928-yillarda   «Hujum»   harakati   yanada   keng   quloch   yozdi.   Xotin-qizlarni
savodsizlikni   tugatish   kurslariga   jalb   etish,   ularning   farzandlari   uchun   yasli   va
bog’chalar   ochish   tadbirlari   ko’paydi.   Paranji   tashlagan   ayollar   uchun   32   ta
savodsizlikni   tugatish   maktablari   tashkil   qilindi.   Biroq   bu   sohadagi   ishlar   partiya
39
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet 
mustamlakachilik davrida”   Toshkent: Sharq 2004-y 165-bet
45 organlari   tomonidan   bo’rttirib   ko’rsatildi.   Amalda   esa   bu   jarayon   ko’p   hollarda
joylarda to’xtab qoldi. Bu borada qo’llanilgan zo’rlash, majburlash yo’li va usullari
o’zining   salbiy   natijalarini   bermasdan   qolmadi.   Natijada   hatto   10-15   yashar
qizlarni ham erga berib yuborish hollari ro’y berdi. Joylarda xotin-qizlarni o’ldirish
hollari ko’plab ro’y berdi. 1927-1928-yillarda 2,5 mingdan ortiq faol ayollar yovuz
kuchlar qurboni bo’ldi. Tabiiyki, har qanday jinoyat jazosiz qolmaydi. Faqat 1928-
yilda   ayollarga   nisbatan   g’ayriqonuniy   xatti-harakatlari   uchun   671   kishi   jazoga
tortildi.   Shulardan   7   kishi   otuvga   hukm   qilindi.   Shunday   qilib,   partiyaviy   tazyiq,
sovetcha majburlash va mafkuraviy kurash asosida o’tkazilgan «Hujum» harakati,
qiyinchiliklar bilan bo’lsa-da, hayotga tatbiq etib borildi. Buning natijasida o’zbek
ayoli   ijtimoiy   ishlab   chiqarishga,   hatto   eng   og’ir   mehnat   talab   qiladigan   ishlarga
ham tortildi 40
.
Masalan,   1930-yilda   ular   qishloq   xo’jaligida   ishchi   kuchining   80   foizini   tashkil
etdi.   Boshqa   sohalarda   ham   xotin-qizlar   salmog’i   ortib,   ularning   ijtimoiy   faolligi
kuchaydi. «Hujum» harakatining o’sib borishi davomida 1937-yilga kelib 273637
nafar o’zbek xotin-qizlari savodsizlikni tugatish kurslarini muvaffaqiyatli bitirdilar.
Ayol ishchilar va xizmatchilar soni 1940-yilda 232 ming kishiga еtdi. Bu esa butun
respublikadagi   ishchilarning   40,7   foiziga   teng   edi.   Ular   tikuvchilikda   82,3,
qandolatchilikda 65,5, to’qimachilikda 88 foizni tashkil etardi. 41
 Shu bilan birlikda
bu   mavsumiy   harakat   ko’pgina   salbiy   oqibatlarning   yuz   berishiga   ham   sabab
bo’ldi.   Bu   jarayonni   o’tkazishda   yo’l   qo’yilgan   jiddiy   xato   va   kamchiliklar,
xalqning   asriy   udumlari,   o’zbek   ayollariga   xos   sharqona   odob,   axloq
tamoyillarining   buzilishi,   bu   nozik   sohada   odamlarning   or-nomusini   mensimaslik
hollari kundalik hayotda ko’plab fojiali voqealarni keltirib chiqardi. Eng achinarlisi
shuki,   «Hujum»   harakatida   faol   ishtirok   etib,   unda   tashabbuskor   bo’lgan,   butun
40
 Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini  talash  siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” 
Toshkent  Sharq 2000-yil 231-bet
41
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet 
mustamlakachilik davrida”   Toshkent: Sharq 2004-y   298-bet
46 borlig’ini,   ongli   hayoti,   faoliyatini   sotsializm   ishiga,   partiyaning   yolg’on,   soxta
g’oyalarining   chinligiga   ishongan   qanchalab   ilg’or   xotin-qizlar   keyinchalik
stalincha   qatag’onlik   qurboni   bo’ldilar.   Bunga   o’zbek   xotin-qizlari   ozodligi
kurashining otashin namoyandalari Tojixon Shodiyeva, Sobira Xoldorova, Xosiyat
Tillaxonova,   Maryam   Sultonmurodova,   Xayriniso   Majidxonova   singarilaming
fojiali  va  tahlikali  kechgan   nochor   qismatlari   to’la  misol  bo’la  oladi.  XX  asrning
20-30-yillarida   hukmron   kommunistik   partiyaning   madaniy   qurilish   siyosati
asosan   «shaklan   milliy,   mazmunan   sotsialistik   madaniyat»ni   shakllantirishga
qaratildi.   Zero,   «lenincha   madaniy   inqilob   g’oyasi»ning   bosh   maqsadi   ham   ko’p
millatli   sovetlar   mamlakatida   yagona   sotsialistik   madaniyatni   tarkib   toptirish   va
uning   «samaralari»dan   SSSR   barcha   xalqlari   va   millatlarini   bahramand   etish   edi.
Garchand   bu   madaniyat   milliy   belgi,   shakllarni   rasman   ko’zda   tutsa-da,   biroq   u
amalda   har   bir   xalqning   o’ziga   xos   tarixiy   va   madaniy   merosini,   uning
sarchashmalarini   inkor   etardi.   Chunki   bular   kommunistik   mafkura   o’lchovi   va
tamoyillariga   mohiyatan   zid   kelardi.   Shu   bois   bu   yillarda   o’zbek   xalqining   olis
asrlarga   borib   qadaluvchi   moddiy   va   ma’naviy   madaniyati   durdonalari,   osori-
atiqalariga,   masjid-u   madrasalar,   gumbaz-u   maqbaralar   ko’rinishidagi   noyob
me’moriy obidalariga zo’r  berib hujum uyushtirildi. Binobarin, bu maskanlarning
qarovsiz,   xarob   ahvolga   keltirilganligi   ham   tasodifly   hol   emas,   albatta.   Ayniqsa
bunda   xalqimizning   qalbi,   dilidan   chuqur   joy   olgan,   uning   uzoq   asrlik   islomiy
qadriyatlari zavol toptirilganligini chuqur taassuf bilan ta’kidlashga to’g’ri keladi.
Odamlar ongiga kommunistik g’oyalarni singdirishdan iborat maqsadga erishishda
joylarda «Xudosizlar jamiyatlari» tuzilib, ular orqali diniy e’tiqod va tasavvurlarga
qarshi, uning pokdomon peshvolariga qarshi hujumkor ateistik kurash, tashviqot va
targ’ibot avj oldirild
47 48 Xulosa
  Buning  oqibatida  yurtning  ilg’or  ziyolilari  bo’lgan qancha-qanchalab  ruhoniylar,
eshon-u mul lalar, ulamo-yu fuzalolar ayovsiz ta’qib-u quvg’inlarga duchor etildi
yoxud   qirg’in   qilindi.   Ularning   ko’plari   jonlarini   hovuchlab,   oila,   bola-chaqasi
bilan   ne   azob-u   uqubatlarni   boshdan   kechirib,   uzoq   xorijiy   yurtlarga   bosh   olib
ketishga majbur bo’ldilar. O’zbek xalqining ko’plab yurtparvar ziyolilari fidoyilik
namunalarini   ko’rsatib,   barcha   qiyinchiliklarga   bardosh   berib   respublikaning
madaniy   hayotida   faol   qatnashdilar.   Ularning   sa’y-harakatlari   bilan   teatrlar,
klublar,   kutubxonalar   va   boshqa   madaniy-ma’rifiy   muassasalar   bunyod   etilib
faoliyat ko’rsata boshladi. 1929-yilda o’zbek musiqali teatriga asos solindi. 1933-
yilga   kelib   Hamza   nomli   akademik   drama   teatri   ish   boshladi.   Har   qanday
mafkuraviy tazyiqlarga qaramasdan milliy ruh ustuvor bo’lib qola berdi. Xalqimiz
orasidan   uning   asriy   dil   armoni,   orzu-istaklarini   kuylagan   Hoji   Abdulaziz
Abdurasulov,   Ota   G’iyos   Abdug’aniyev,   Domla   Halim   Ibodov,   Mulla   To’ychi
Toshmuhamedov,   Madrahim   Sheroziy,   Shorahim   Shoumarov,   Abror   Hidoyatov,
Soraxonim,   Tamaraxonim,   Lutfixonim,   Mukarramaxonim   singari   nomdor
san’atkorlar   еtishib   chiqdi   va   dovruq   qozondi.   1936-yilda   Toshkent   davlat
konservatoriyasining ochilishi xalqimizning madaniy hayotida katta voqea bo’ldi.
O’zbek   musiqa   madaniyatining   zabardast   vakillari   Yunus   Rajabiy,   Muxtor
Ashrafiy,   Mutal   Burhonov,   Tolibjon   Sodiqov,   To’xtasin   Jalilov   singari
san’atkorlar   ijodi   xalq   dilidan   chuqur   joy   oldi.   1937-yilda   Moskvada   o’tkazilgan
birinchi   o’zbek   san’ati   va   adabiyoti   dekadasi   xalqimiz   madaniyatining   yorqin
ko’rigi bo’ldi. Unda «Gulsara», «Layli va Majnun» operalari, «Farhod va Shirin»
musiqali dramasi va boshqa sahna asarlari katta mahorat bilan namoyish etildi. 30-
yillarda   O’zbekistonda   yangidan   kino   san’ati   shakllanib   bordi.   Uning   yorqin
ifodasi   sifatida   shu   davrda   yaratilib   ekranlarga   chiqarilgan   «Asal»,   «Qasam»,
«Ravot   qashqirlari»,   «Azamat»   singari   filmlarni   tilga   olib   o’tish   joizdir.   Ularni
yaratishda   Komil   Yormatov,   Nabi   G’aniyev,   Sulaymon   Xo’jayev,   Yo’ldosh
A’zamov, Rahim Pirmuhamedov singari ajoyib o’zbek kino ustalarining xizmatlari
benazirdir.   20-30-yillarda   respublikada   ko’plab  madaniy   inshootlar   qurildi.  1932-
49 yilda respublikada 707 ta kutubxona, 3087 ta klub, 409 ta kinoqurilma, 32 ta teatr,
13   ta   muzey   faoliyat   ko’rsatdi.   O’zbekistonda   madaniy   qurilish   jarayonining
chuqurlashib   borishiga   mamlakatda   avj   olgan   totalitar   tuzum   zo’ravonligi   va
bedodligi jiddiy to’sqinlik tug’dirdi. Bunday keskin, nosog’lom muhitda madaniyat
muassasalarining   faoliyati   cheklanib,   bu   soha   xodimlarining   ijodkorligi   har
tomonlama   qiyin-qistov   va   siquvga   olindi.   Bu   esa   respublika   madaniy   hayoti
maromining normal kechishiga, shubhasiz, salbiy ta’sir ko’rsatdi. Abror Hidoyatov
Otello   rolida.   Bu   davrda   o’zbek   adabiyoti   ham   jiddiy   hayotiy   sinovlar   jarayonini
boshdan kechirdi. O’zining boy tarixiy an’analariga ega bo’lgan bu adabiyot xalq
ruhining   ko’zgusi   sifatida   uning   ma’naviy   hayotini   tashkil   qilishda,   zamon
muammolarini idrok etish hamda hal  etishda o’z hissasini  qo’shib bordi. Sovetlar
insonlarning   ongi,   shuuriga   ta’sir   etish,   ularni   ma’nan   va   ruhan   tarbiyalashda
adabiyot   va   san’atning   o’rni   beqiyosligini   hisobga   olib,   uni   yangi   sotsialistik
qurilish   xizmatiga   faol   jalb   etishga   intildilar.   Ularning   nazarida   adabiyot   kuchli
mafkuraviy   qurol   sifatida   yangi   tuzumni   mustahkamlashga   xizmat   qilishi,
millionlar ommasini shunga da’vat etmog’i kerak edi. VKP MQning 1925-yil 18-
iyunda   qabul   qilgan   «Partiyaning   adabiyot   sohasidagi   siyosati   to’g’risida»   nomli
qarorida   shu   ruh,   g’oya   aks   ettirilgandi.   Bu   hujjat   o’zbek   adabiyoti   va   uning
namoyandalari   uchun   ham   qo’llanma   hisoblanardi.   Unda   ochiqdan   ochiq   sovet
mafkurasiga zid adabiyot «burjua mafkurasi xizmatkori», deb e’lon qilingandi. Bu,
albatta,   har   bir   ijodkor   zimmasiga   mashaqqatli   vazifa   yuklardi.   Negaki,   har   bir
shoir   yoki   adib   sovet   mafkurasi   talablaridan   biroz   bo’lsa-da   chetlashsa,   o’z
xalqining   boy   tarixiy   o’tmishi   yoxud   ulug’   ajdodlari   hayotidan   asar   yozguday
bo’lsa, uning og’ir jazoga ro’baro’ kelishi  hech gap emas edi. Mana, nima uchun
30-yillarda   xalqimiz   faxr-u   g’ururi   bo’lib   qolgan   bir   qator   favqulodda   iste’dod
sohiblari qatag’on qilindi, ijodlari bo’g’ildi. Biroq har qanday tazyiq-u ta’qiblarga
qaramay o’zbek adabiyoti bu yillarda muhim yutuqlarga erishib, jiddiy o’zgarishlar
yo’lidan   ilgarilab   bordi.   Bu   o’rinda   Abdulla   Qodiriyning   «O’tkan   kunlar»,
«Mehrobdan   chayon»,   Cho’lponning   «Kecha   va   kunduz»,   Sadriddin   Ayniyning
50 «Odina»,   «Sudxo’rning   o’limi»,   Fitratning   «Abulfayzxon»,   Oybekning   «Qutlug’
qon», G’afur G’ulomning «Ko’kan», va «Yodgor» shular iborat. 
51 Faydalangan manbalar va adabiyotlar ro’yxati
I O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:
1. Karimov   I.A.   “O’zbekiston   XXI   asr   bo’sag’asida:   xavfsizlikka   tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, Toshkent: O’zbekiston,1997-y 
2. O’zbekiston   Respublikasi   birimchi   Prezidenti   Islom   Karimov,   “Yuksak
ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent, “Manaviyat”, 2018
II. Manbalar:
1. Atamirzayeva.O,   Gentshke,   V,   Murtazayeva,   R   O’zbekiston   SSR   hududiy
chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
2. Shamsutdinov   R .,  Karimov   Sh .”  Vatan   tarixi ”.  Toshkent: Sharq, 2010-y
3. Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi Toshkent Fan, 1957-y 
4. Usmonov.Q.“O’zbekistoning   yangi   tarixi”:   O’zbekiston   sovet
mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq, 2000-y
5. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: “O’zbekiston”, 2006-y
6. Mo’minov. I O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y 
7. Muxammedyarov. Sh. F “O’zbekiston” Toshkent: Sharq 2001-y
8. Salmonov.A O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 
2000 yil
9. Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash 
siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” Toshkent Sharq 2000-yil
52