Turkiston o‘lkasida davlat muassasalari tarixidan (XIX asr oxiri-XX asr boshlari) - Tarix - Dissertatsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	113.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

11 Sotish

Turkiston o‘lkasida davlat muassasalari tarixidan (XIX asr oxiri-XX asr boshlari)

Sotib olish

Turkiston o‘lkasida davlat muassasalari tarixidan (XIX asr oxiri-XX asr
boshlari)
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi va boshqaruv
Nizomlarining qabul qilinishi.
I.1.Turkiston general-gubernatorligining dastlabki ma‘muriy-hududiy bo’linishi
I.2. Turkiston o’lkasida Boshqaruv Nizomining qabul qilinishi va metropoliya
nazoratining kuchaytirilishi
II BOB. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi faoliyati
II.1. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasining tashkil etilishi
II.2. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasining tarkibiy tuzilishi va
faoliyati
III BOB. Turkiston general-gubernatorligi moliya-xo‘jalik va sud tizimi
muassasalari
III.1. Turkiston o’lkasi Nazorat va G’azna palatalarining faoliyati
III.2. Turkiston general-gubernatorligi sud tizimi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro‘yxati

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Milliy mustaqillikni qo’lga kiritgan O’zbekiston
Respublikamiz porloq istiqbol sari bosqichma-bosqich qadam tashlamoqda. Bu
odimlar xayrli bo’lishi bilan birga juda mas‘uliyatli va mashaqqatlidir. Shu
mashaqqatli yo’lda xalqimiz ma‘naviy qadriyatlarimizga, xususan, o’lkamiz
tarixiga qiziqish, uni bilish, o’tmishini to’g’ri tushunish, mustaqilligimizni
qadriga etishga, kelajagi porloq mamlakatimizni to’g’ri yo’lini belgilab olishga
yordam beradi. Milliy madaniyat, milliy g’oya, mustaqillikka erishgan xalqning
o’ziga xos ma‘naviyatini yuksaltirish, tarixga munosabatni o’zgartirish talablari
asosida tiklash kabilarni taqazo etadi. O’zbekiston Respublikasi birinchi
prezidenti I.A.Karimovning ―Bugun bizning oldimizda shunday tarixiy
imkoniyat paydo bo’ldiki, biz bosib o’tgan yulimizni tanqidiy baholash, milliy
davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyuk madaniyatimiz tomirlarini, qadimiy
merosimiz, ildizlariga qaytib, o’tmishimizdagi boy an‘analarini yangi jamiyat
qurilishiga tadbiq etmog’imiz kerak 1
, — degan so’zlari fikrimizning yorqin‖
isbotidir.
Mana necha yildirki Chorizm Turkistonni zabt etgach o’lkani o’zining
mustamlakasiga, metropoliyaning xom-ashyo qo’nog’iga aylantirilgan edi. Bu
esa Turkiston jamiyatining butun turmushini ag’dar-to’ntar qilib yubordi,
undagi xalqlarning milliy qadriyatlari, urf-odatlari, an‘analari, eng qadimgi
davrlardan mustaqillikkacha bo’lgan tariximiz soxtalashtirib, jamiyatning
tabaqalashuvi kuchaydi. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti
I.A.Karimov ta‘kidlaganlaridek: ―O’zbekistonning o’zbek xalqining bugun
keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi yo’qmi?
Tarixdan judo bo’lish nimaligini yaxshi bilsangiz kerak. Inson uchun tarixdan
judo bulish hayotdan judo bo’lish demakdir
‖ 2
, — degan so’zni ko’p uqtirganlar.
Zeroki, bu fikrlardan biz o’z o’tmishimizni juda yaxshi bilmog’imiz,
1 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг си
еEсий – ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари.
Тошкент ―Ўзбекистон 1995. 9-бет.
‖
2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Тошкент. 1999. 10-бет.

tariximizni qadriga etmog’imiz lozim. Biz yoshlar uchun tarixni bilish,
oldimizda turgan vazifalarni bajarishda ―eski xatolarga yo’l qo’ymaymiz
degan — umid bilan yashamog’imiz kerak bo’ladi. ‖
Shularni hisobga olgan holda o’z Vatanimiz tarixini to’la-to’kis
tushungan holda uning o’zi qanday bo’lsa, huddi mana shunday holda kelajak
avlodga yetkazish asosiy maqsadimizdir. Hozirgi kun nuqta‘i-nazardan tarixiy
voqea hodisalarni soxtalashtirishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Uni oldini
olmog’imiz lozim. Tarixni aqidalar asosida talqin qilishdan voz kechish payti
keldi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida hukmronlik q ilgan
Chorizm davrida zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy buyruqbozlik tizimi
totalitar markaz o’z qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib respublikalarning
mustaqilligini, fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham kamsitish, ularni
xo’rlash qul qilishdan iborat edi. Bizning kelajagi porloq buyuk davlatimiz
O’zbekiston o’zining, o’z yo’lini to’g’ri tanlagan holda bu mustamlaka
siyosatidan voz kechgan holda, tarixni manbalar asosida to’g’ri yoritishni
yurtboshimiz o’zlarining har bir chiqishlarida takror aytib o’tgan edilar. Biz
yoshlar o’z oldimizga o’z tariximizni o’rganish bilan birga kelajakka yorug’
ko’z bilan qarashni maqsad qilib qo’ymog’imiz darkor. Bu esa bizning
oldimizda kelajagimizni to’g’ri o’rganish uchun o’tmishimizni to’g’ri idrok
etishimizni talab etadi.
Biz yoshlar har doim o’z o’tmishimizning o’rganish bilan tarixiy
haqiqatni ro’y-rost ko’rsatishimiz, uning qandayligini gavdalantirishdek ezgu
va oliyjanob maqsadlarni ko’rsatmog’imiz biz tarixchilarning oldida turgan eng
buyuk burch va vazifamizdir.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Biz o’rganadigan mavzuga e‘tibor
berishda Turkiston o’lkasining Chorizm mustamlakachiligi jarayonida kechgan
hayoti va unga bag’ishlangan tarixiy adabiyotni ilmiy tadqiq etish bilan birga

tarixiy qo’lyozma va arxiv hujjatlarini tadqiq, etgan holda ilmiy izlanish va bu
materialni ilmiy jamoatchilikka yetkazishni taqozo etadi.
Mavzuni yoritib berishda XX asrning 20-30 yillarning boshlarida izlanish olib
borgan tarixchi olimlar tomonidan yaratilgan ilmiy tadqiqotlarida yaratildi. SHu
davr tarixchilari u ilmiy tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining CHorizm ta‘siriga
tushgani va uning oqibatlari hamda mustamlaka siyosatini tub mohiyatini o’z
asarlarida ochib berganlar. Tarixchilardan G.I.Safarov, P.G.Galuza,
A.Z.Validiylar o’z asarlarida bu mavzuni ham birmuncha yoritganlar.
G.I.Safarov 3
daliliy misollar asosida Turkistonda mustamlaka idorasi
kirdikorlarini va podshoh amaldorlarining o’lka boyliklarining ayovsiz
talanganligini, xalqni asoratga solganligini faktlar asosda ko’rsatib bera olgan.
U Turkistonda o’troqlashgan Evropa aholisini barcha qatlamini umumiy andoza
bilan mustamlakachilar deb ataydi.
Markaz va SK VKP (b) ning 1934 yil 23 mayda qabul qilingan O’rta
Osiyo tarixshunosligida ―Burjuaziya — mustamlakachilik konsepsiyasi ni‖
tagtomiri bilan qo’parib tashlash haqidagi qarori natijasida bu mavzuni
o’rganish
g tadqiq etish sohasida yangicha yondashishni taqozo etadi. Endilikda
mustamlakachilik tepasiga yondashish va Talqin etish xususiyati va uni
mazmunini ―to’g’ri tadqiq etish va masalani qayta ko’rib chiqish haqidagi
‖
ko’rsatma katta munozaralarga sabab bo’lgan asarlar vujudga keldi 4
.
Ahmad Zakiy Validiyning ―Turkiston masalasi asarida Chor Rossiyasi
‖
yuritib kelgan mustamlakachilik siyosati fosh etilibgina qolmay, shu bilan birga
yangi, Sho’ro Rossiyasining huddi o’sha oldingi Chor hukumati siyosatini
o’zgacha niqobida davom ettirayotganini isbotlab berdi. Bu haqda u:
―Turkiston uchun isti q lol barcha ishlarning boshidir — deb yozadi Validiy.
‖
Rossiya siyosatini ro‘y-rost va atroflicha tadqiq etar ekan. Rossiya Osiyoda
uzoqni ko’zlovchi siyosat ketidan quvuvchi va bu keng qamrovli qarakatlari
3 Сафаров Г.И. Колониальная революция (опыт Туркистана). – М., 1921.
4 Галузо П.Г. Туркестан колония. Очерк история Туркестана от завоевания русскими до революции 1917
года -М. 1929.

hech qanday chek-chegara bilmagan, xirs va ishtahasi esa kun sayin oshib
boruvchi imperialistik davlatdir. Rus istilolari, yangi-yangi o’lkalarni zabt
etmoq va erlardagi qavmlarni madaniy iqtisodiy sharoitlar vositasida
assimilyasiya qilib, ular hisobiga kengayib, kuchayib bormoq g’oyasini ko’zda
tutadi 5
. ‖
50-yillarning boshlaridan boshlab mustamlakachilik masalalari bilan
shug’ullanayotgan tarixchilar ―bo’ysundirish , ―mustamlaka kabi
‖ ‖
atamalardan voz kechib, ularga tuzatish kiritib, ularni o’rniga ―kirgizish ,
‖
―birlashtirish , ―ixtiyoriy birlashtirishning progressiv ahamiyati kabi
‖ ‖
siyosatni qullab yangicha mavzuga yondashib tadqiqotlar qiladilar 5
.
XX asr 50-60 yillarida Toshkent tarixi va uning boshqaruv sistemasi va
adliya masalalariga bag’ishlangan ayrim asarlar orasida M.E.Masson 7
,
M.D.Vahobov 6
, V.A.Shishkin 7
lar asarlarida Toshkentning arxeologiyasi,
o’tmish tarixiga oid faktlar keltirilgan.
XX asrning 60-yillarida yozilgan F.A. Ozodaev 8
, A.M. Aminov 9 10 11
,
Yu.A.Sokolov 7
larning asarlarida Toshkentda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi,
shaharning XIX asr o’rtalarigacha tarixiy o’tmishi, uning 1865 yilda Chorizm
tomonidan bosib olinishi o’z aksini topgan.
5 Аминов А. Экономическое развитие Средней Азии (колониальный период). – Ташкент., 1959.

6 Ваҳобов М.Қ. Ташкент в период тр
еEх революций. – Тошкент, 1967.
7 Шишкин В.А. Города Узбекистона. – Ташкент, 1943.
8 Озадаев Ф. Тошкент тарихидан очерклар. – Тошкент., Фан. 1960.
9 Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в XVI-XIX вв. – Тошкент, 1952;
А.Бабаходжаев Экономические и политические последствия приоседения Средней Азии к России. –
Тошкент, 1966:
Соколов Ю.А. Ташкент, ташкентцы и Россия. – Ташкент, 1965.
10 Муҳаммад Юсуф Мунши. Тарихи Муқимхони [Мукимханская история]. Сўзбоши, таржима
ва изоҳлар А.А.Сем
еEновники. – Тошкент, ―Фан , 1956, С.58,87,100; Мирмуҳаммад Амин Бухори. ‖
Убайдулланома. Сўзбоши, таржима, кўрсаткичлар ва изоҳ А.А.Сем
еEновники. – Тошкент, ―Фан , 1957, ‖
С.55,100; Заҳриддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Сўзбоши, таржима, кўрсаткичлар ва изоҳ
С.А.Азимжонова. – Тошкент, 1958; Муҳаммад Солиҳ Қорахўжа қўли Тошкандий. Тарихи жадидайи
Тошканд. – Ўз ФА ШИ, қўл
еEзмалар фонди, инв. №5732; Бинойи. Шайбонинома. – ЎзР ФА ШИ, кўл еEзма
фонли, инв. №84 ва ҳ.к.
11 Муҳаммад Солиҳ Қорахўжа Тошкандий. Тарих-и жадида-йи Тошканд. – Ўз ФА ШИ,
кўл
еEзмалар фонди, инв. №5732.

Tarixiy manbalar: Turkiston o’lkasining boy tarixi qadimdan muarrixlar
(tarixchilar) e‘tiborini jalb qilib kelgan. O’rta asr va yangi davr Sharq
mualliflari asarlarida Turkiston o’lkasi tarixiga oid turli ma‘lumotlar uchraydi.

Biroq bu ma‘lumotlarning bironta jamlangan to’plami, tanqidiy tahlili
tadqiqotchilar tomonidan amalga oshirilmagan. Turkiston arxeologiya
havaskorlari to’garagi a‘zolari jamlagan ayrim topilmalar Turkiston o’lkasi
tarixining ibtidosi to’g’risida aniq tasavvur qilish imkonini bera olmagan.
Toshkentlik bir guruh o’lkashunoslar 1873 yil Sharq qo’lyozmalari asosida
Toshkent tarixini tuzishga kirishganlar, ammo bu tashabbus ham chala qolgan.
Faqat XVII-XIX asrlardagi rus va xorijiy sayyohlarning Turkiston o’lkasi
to’g’risidagi ma‘lumotlari va O’rta Osiyo Chorizm tomonidan bosib olingan
(1865) dan keyingi tarixigina birmuncha batafsilroq o’rganila boshlangan.
SHular asosida Toshkentning so’nggi o’rta asr davri, ayniqsa yangi davr
tarixiga oid dastlabki asarlar paydo bo’lgan.
Toshkent o’zining boy, qadimiy tarixiga ega. Bu tarix bevosita O’rta
Osiyo xalqlari tarixi bilan uzviy bog’liqdir. O’lkamiz tarixi va madaniyati,
sharqu Fapbga mashhur shaharlarimiz qatorida Toshkentning o’rni betakror.
SHarqu g’arbni bir-biriga bog’lovchi qadimiy Ipak yo’lida joylashgan
shaharlardan biri bo’lgan Toshkent jahonning qator mamlakatlari o’rtasidagi
aloqalarda faol ishtirok etdi, shuningdek, moddiy va ma‘naviy madaniyat
namunalarini yaratishda o’z hissasini qo’shdi. O’rta Osiyo tarixiga oid
qo’lyozmalarda, o’tgan asrlarda yashab ijod etgan olimlarning asarlarida
Turkiston o’lkasi tarixi ham o’z aksini topdi. Toshkent xaqida o’rta asr
tarixnavislari qimmatli ma‘lumotlar yozib qoldirganlar. Niyoz Muhammadning
―Tarix-i Shohruhi asarida XVIII asr boshida (1709 yilda) Qo’qon xonligini‖
tashkil topishi, ming urug’ining XIX asr boshlarigacha Farg’ona vodiysida
hokimiyatni o’z qo’liga olish uchun olib borgan g’arbiy yurishlari, ularni
qipchoqlar va qirg’izlar bilan hokimiyat talashuvlari, Qo’qon va Buxoro

o’rtasidagi urushlar hamda Toshkent viloyatini Ko’qon xonligi tarkibiga
kiritilishi xaqidagi ma‘lumotlar, Toshkentni Rossiya tomonidan bosib olinishi
va shaharni bosharilishi haqidagi tarixiy voqealar o’z bayonini topgan.
Muxammad Solihning ―Tarix-i jadidayn Toshkand asari Toshkant tarixiga‖
maxsus bag’ishlangan 1.

Toshkent haqida ayrim ma‘lumotlar qo’lyozma manbalarda ham
uchraydi. Ularda O’rta Osiyoda kechgan siyosiy voqealar, harbiy tuqnashuvlar
va madaniy qurilishlarni tavsiflash asnosida uchrab turadi. Jumladan, Hofizi
Abruning ―Zubdat at-tavorix (XIV asr oxiri - XV asr boshi), Muxammad
‖
Haydarning ―Tarix-i Rashidiy (XVI asr), (XVI asr), Muxammad YUsuf
‖
Munshiyning ―Tarix-i Muqmxoniy (XVII asr), Mir Muxammad Amin
Buxoriyning ―Ubaydulla-noma (XVIII asr), Muxammad Xakimxonning
‖
―Muntaxib at-tavorix (XIX asr), Muxammad Fozilbekning ―Mukammal
‖
tarix-i Farg’ona (XIX asr), Niyoz Muhammadning ―Tarx-i Shohruhiy (XIX
‖ ‖
asr), Mirzo Olimning ―Ansob as-salotin (XIX asr) kabi asarlari
‖ 12
shular
jumlasidandir. Bu yozma manbalar, asosan, Toshkentni ma‘lum bir davrdagi
tarixiga oid ayrim voqealardangina hikoya qiladi. Maxsus Toshkent shahriga
bag’ishlab yozilgan kitob esa, Muxammad Solihning ―Tarix-i jadidayi
Toshkand nomli asaridir.
‖
Bu asar Toshkent shahrining XIX asr tarixi va topografiyasi haqida
hikoya qiluvchi yagona mahalliy va eng to’liq manbadir. ―Tarix-i jadidayi
Toshkand ikki jilddan iborat bo’lib, unda tarixiy voqealar bayoni ―Odam ato
‖ ‖
davridan tortib, O’rta Osiyodagi va qo’shni mamlakatlar tarixiga bag’ishlangan.
(1 b
— 297 a
varaqlari). Asarning qolgan ikkinchi jildi (297 a
—1040 6
varaqlarni)
o’z ichiga oladi. Uning birinchi qismi ―Jannat nishon Farg’onaning oliy nasab
sultonlari qismida (297
‖ a
—360 b
) vodiyda XV asr oxiri va XVI asr birinchi
choragidagi siyosiy voqealar haqida ma‘lumotlar keltirilgan. Ikkinchi jildning
12 Соколов Ю.А. Ташкент, ташкентцы и Россия. – Ташкент, 1965.

ikkinchi qismida (36l a
— 870 a
) XV asrdan to muallif yashagan yillargacha
bo’lgan O’rta Osiyo tarixi, Qo’qon xonligi va Toshkent shahri tarixi yoritilgan.
Bu ham asarning eng mukammal qismi deb hisoblash mumkin. Uchinchi
qismida (873 b
—1034 6
) bevosita Toshkent shahrining XVIII asr uchinchi
choragida joriy etilgan ―chorhokimlik davridagi ma‘muriy bo’linishi — to’rt‖
daha tushunchasiga asoslangan topografiyasi va shu ma‘muriy birliklar
doirasiga kiritilgan atrof yerlar geografiyasi tavsiflangan. Biz bu asar
ma‘lumotlarini rus sayyohlari, olimlari tomonidan yozilgan asarlardagi
ma‘lumotlar bilan solishtirishda foydalandik. Shahar tarixini, xususan
boshqaruv usuli, sud tizimi tarixini qiyosiy o’rgandik.
XIX asrda yashagan rus mualliflari o’zlarining qator asarlarida Toshkent
tarixiga oid ba‘zi tomonlarini yoritganlar. Jumladan, A.M.Terentevning uch
tomlik asari 1
AP.Subotin 2
ning XIX asr o’rtalari va ikkinchi yarmida
Toshkentning savdo aloqalariga oid asari, 3
A.P.Demidev, 5 N.Pavlov,
A.I.Dobrosmislov, P.A. Maev, AP.Xoroshxin, T.I.Geyer 4
kabi tarixchi
olimlarning asar va maqolalarida Toshkentning siyosiy, iqtisodiy va madaniy
hayotining ayrim tamonlari yoritilgan. Jumladan, M.A. Terentevning asari juda
ko’p arxiv materiallari hamda bosilib chiqqan tarixiy asarlarga asoslanib
yozilgan bo’lib, bu Turkistonning yangi tarixiga oid asosiy asarlardan biridir.
Muallif bunda Rossiyaning istilochilik siyosatini yoqlab chiqqan holda, o’lka
iqtisodi va ichki siyosati masalasini, voqealar jarayonini o’zining
mustamlakachi nuqtai nazaridan yoritib bergan. U asosiy e‘tiborni Rossiya
podshosining mustamlakasi sifatida O’rta Osiyoning iqtisodiy ahamiyati
haqidagi masalaga diqqatni jalb etgan. A.P.Subotin esa XIX asr o’rtalaridan to
80-yillargacha Toshkentning savdo aloqalari to’g’risidagi ma‘lumotlarni
keltirar ekan, bundan Rossiyalik savdo va sanoat korchallonlarining O’rta
Osiyo savdosidan ko’radigan manfaatlarini yoqab chiqadi.

V.P. Nalivkinning ―Qo’qon xonliginin qisqacha tarixi nomli asarida‖
Qo’qon xonligi, shu jumladan, Toshkent bekligining tarixi to’g’risida ancha
qiziqarli ma‘lumotlar keltiradi. Undagi materiallar Qo’qon xonligi, shu
jumladan, Toshkent bekligining tarixi to’g’risida ancha qiziqarlii ma‘lumotlar
keltiradi.
XIX asr oxirida va XX asr boshlarida yozilgan tarixiy asarlarda Qo’qon xonligi
tarkibida bulgan Toshkent bekligidagi ma‘muriy boshuaruv 1
, Toshkent shahrida
tarixiy ma‘lumotnoma 2
lar va XIX asr oxirigacha bo’lgan tarixi mukammal
yoritib berilgan.
Toshkent tarixini o’rganishda arxiv materiallari, ayniqsa, hujjatlar muhim
ahamiyatga ega. Jumladan, N.A.Abdurayimovaning «XIX asrning ikkinchi
yarmi — XX asr boshlarida Turkistonda mansablar tarixidan» 3
nomli ishda
O’zR MDA ning «Turkiston general-gubernatorligi mahkamasi
‖
jamg’armasidagi 4, 7, 11, 16, 27, 31, 33 va 35 ro’yxatidagi, 13 ta ishlar
to’plamidagi hujjatlar ochib berilgan. Hamda- XIX asr oxirida Rossiyada
boshqaruv sohasida markazlashish tendensiyasining kuchayishi bilan
Turkistonda hokimiyati mustaqilligi chegaralanib borishi masalasiga e‘tibor
qaratilgan. 90— yillardan boshlab, ya‘ni mustaqillikka erishgan 13
davrimizdan
boshlab, bu davrni tarixiy nuqtai nazar bilan yorituvchi ko’plab adabiyotlar
ilmiy maqola, monografiyalar yaratildi. Biz bu adabiyotlar asosida
mustamlakachilik tizimining haqiqiy kurinishi, bu davrning shu paytgacha
tadqiq qilinmagan xususiyat va jihatlari bilan tanishdik.
Bu davr tadqiqotlari Turkiston o’lkasini nafaqat bosib olinishi, shu bilan
birga erli xalq ongi va shuuriga, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy hayotga
qilgan ta‘sirdan tashqari, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida norozilik va milliy
harakatning kuchayishi hamda Chor Rossiyasining siyosati va uning boshqaruv
tizimiga qarshi ko’garilgan ozodlik xarakatlari manbalar asosida kurib tahlil
13 Абдуллаев Р.М.Из истории националъного движения в Туркестане после февраля 1917 обшественные
науке в Узбекистане. 1993. № 3.
‖

etilishga harakat kilindi. Toshkent tarixi, uning ma‘muriy idora boshqarish
usuli, XIX asr ikkinchi yarmigacha va XX asr birinchi yarmi, ya‘ni Toshkentni
mustamlaka davrida,—Turkiston general — gubernatorligi tuzilgandan keyin
shahardagi boshqaruv usuli, sud idora mahkamasi tarixini o’rganishda Toshkent
shahri qozixonalarida tuzilgan vasiqalar, hukmlar, xatlar, tilxatlar, da‘volar kabi
hujjatlar asosiy manba bo’lib hisoblanali.
Tadqiqotda XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkiston general —
gubernatorlarligi boshqaruv usulida ma‘muriy idoralarida sud ishlari tizimida
tarixi sud-tergov ishlarida yangicha yondashish va uning tashkil topishi,
faoliyatlari, sudyalar, ularning ish tartibi, sud organlari, ularning tashkil
qilinishi va boshqarish tartibi, mahalliy qozilarining vakolatlari, sudyalar
saylash tartibi, viloyat va uezdlarda o’lkani Chorizm tomonidan bosib
olingandan sung joriy etilgan mahalliy sudyalar — qozilar va biylar faoliyati,
umuman sud ishlari tarixi haqida ma‘lumotlar, ularning bir —biridan far q li
jihatlari, ularga berilgan vakolat va hujjatlar, viloyat ue‘zdlarida mahalliy
sudlarning bir —biridan alohida ish ko’rinishlari, mahalliy sud mahkamalarida
islom dini qonunlari va shariatga asoslangan holda aholini arzlarini hal qilish
tarixini Toshkent shahri misolida tahlil etishni maqsad va vazifa qilib olindi.
Ma‘lumki, Toshkent shahri tarixi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hayoti tomonlari
tarixiy adabiyotlarda olimlar tomonidan yoritilgan. Yuqorida aytganimizdek, bu
masalalar, Terentevning 3 tomlik asari A.P.Subbotinning XIX asr o’rtalarida va
II yarmida Toshkentning savdo aloqalariga oid ilmiy asari 2
muhim axdmiyatga
ega. A.P. Demidov 3
, V.N.Pavlov 4
, P.I.Pashino 5
A.I.Dobromislev 6
, N.AMaev 7
,
Xoroshin 8
, I.I.Geyer 9
kabi olimlarning asar va maqolalari, shular jumlasidandir.
Toshkentda yashagan sharqshunos olim, tarixnavis Muhammad Solihning
Toshkent tarixiga oid yozgan 10
asari ham muhim ahamiyatga ega. Muhammad
Soliq o’zining mazkur asarida Toshkentning geografiyasi, tarixi, toponimikasi,
mahalla, mavze, masjid, madrasalar maqbara va bozor hamda 12 darvozasi

to’g’risida qiziqarli ma‘lumotlar keltirilgan. Shu bilan birga Toshkent tarixga
oid hujjatlar O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivini turli fondlarida
saqlanmoqda .
Ushbu mavzuni yoritishda asosiy manba qilib O’zR MDAning turli
jamg’armalaridan foydalanildi va imkoni boricha yozma manbalardagi
materiallar bilan solishtirildi.
Arxiv materiallarini qo’lyozma manbalar bilan nihoya qilinganda Toshkentni
XIX asr 80 yillaridan XX asr boshlariga qadar mahalliy qozilar tomonidan
Toshkent shahar boshqarmasiga barcha qabul qilingan hukm va qarorlari
junatilgani kuzatildi. Shu davr ichida sud mahkama ishidagi faqat Toshkent
shahriga xos har bir yil uchun (yanvardan dekabr oxirigacha) ko’rib chiqilgan
mahalliy sud idorasi chiqargan hukm va qaror ostida rus tilida ko’rilgan ishlarni
qabul qilinganligi kuzatilgan.
Manbaviy asosi ko’rsatib o’tilgan maqsad va vazifalarni bajarish uchun
K.K.Palen, A. Aminov va O’zR DMA fondlarida saqlanayotgan shu mavzuga
oid arxiv hujjatlari bir tomondan, Turkiston general — gubernatorligi
devonxonasidagi ishlar, Toshkent shahri Qozikalon mahkamasidagi hujjatlar,
Toshkent viloyati, Toshkent shahar sud tizimini vujudga kelishi tarixiga oid sud
organlarining faoliyati xususida yozilgan ma‘lumotlarni o’rganib, tadqiq etib,
shu manbalar asosida ushbu mavzuni ilmiy jamoatchilikka etkazish.
Tadqiqotning maqsadi: Ilmiy tadqiqotdan ko‘zlangan asosiy maqsad
Turkiston o’lkasida davlat muassasalari tarixini (XIX asr oxiri-XX asr
boshlari) ilmiy tadqiqotlar asosida yoritib berishdan iborat. Ushbu maqsadni
amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
Tadqiqotning vazifalari:
1. Turkiston general-gubernatorligining ma‘muriy idoralarida Turkiston
o’lkasining siyosiy ma‘muriy markazi bo’lmish Toshkent shaharning o’ziga xos
xususiyatlari;

2. Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan Turkistonda
generalqgubernatorlik idoralarining ish uslubida sud mahkamalari tizimining
o’rni:
3. Toshkent shahrida yangicha sud mahkama idora tizimining tashkil
topishi va uning faoliyati;
4. Turkiston o’lkasi Nazorat palatasining faoliyati
5. Toshkent shahar sudyalarining mahalliy qozilari mahkamasi ustidan
nazoratining o’rnatilishi.
Ilmiy yangiliklar. Bu ilmiy ishlarimizning yangilik tomonlari shundan
iboratki, bugungi kunda istiqlol davrida o’zining zamonaviyligi bilan
konseptual uslubiy yo’nalishga ega bo’lgan huquq va adliya idoralarining ilk
tarixini aniqlashda Turkiston general—gubernatorligi ma‘muriy boshqaruv
idoralarida sud ishlari tarixi, ya‘ni Toshkent shahari misolida olib o’rganildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundaki, hozirgacha tarix faniga, jalb
etilmagan va kiritilmagan yozma manbalar va xujjatlar dissertatsiyaga asos
qilib olindi. Ko’lyozma asarlar va tarixiy arxiv hujjatlari ma‘lumotlariga
tayanib chorizmning mustamlakachilik siyosatiga asoslangan sud tizimi idora
usuliga o’rin ajratildi, hamda Turkiston xalqlariga keltirgan
mustamlakachilikning og’ir oqibatlari ko’rsatib berildi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy axamiyati
shundaki, ushbu dissertatsiyaga jalb etilgan hujjat va manabalar Turkistondagi
mustamlaka siyosatiga asoslangan sud idora usullarini tadqiq etishda mavjud
bo’lgan noaniqlik va oraliq joylarni to’ldirish, hamda tariximiz sahifalarini oq
dog‘larini aniqlashda yozma manbalarning o’rni aniqlab berildi. Tadqiqot
natijalari universitet, kollej va maktab o’quvchilarini o’qitishda foydalanish
imkonini beradi.
Dissertatsiyaning tuzilishi. Dissertatsiya kirish, uch bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan manba va tarixiy adabiyotlar ruyxatini tashkil etadi.

I.BOB. Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi va boshqaruv
Nizomlarining qabul qilinishi.
I.1.Turkiston general-gubernatorligining dastlabki ma’muriy-hududiy
bo‘linishi

1865 – 1867 yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoda egallangan
hududlar Orenburg general-gubernatorligiga bo’ysinuvchi Turkiston viloyati
tarkibiga kiritilgan edi. 1867 yili aprelda Rossiya imperiyasi imperatori
Aleksandr II Maxsus komitetning Turkiston general-gubernatorligi – Turkiston
o’lkasini tashkil etilishi haqidagi loyihasini tasdiqlaydi. 23 iyulda Turkiston
general-gubernatorligining tashkil etilganligi haqida imperator farmoni chiqadi.
Imperiyaning yangi siyosiy-ma‘muriy birligining vujudga kelishi O’rta Osiyo
hududi bosib olinishining dastlabki bosqichi tugashini anglatar edi. Bu esa o’z
navbatida imperiyaning hududiy jihatdan kengayishi va yangi hududlarni
iqtisodiy o’zlashtirishni talab qilardi. Qolaversa, yangi ma‘muriy birlik
Rossiyaning mintaqaga yanada kengroq kirib borishida platsdarm rolini
o’ynashi kerak edi. Buning uchun avvalo o’lkaning ma‘muriy tuzilishi va
boshqaruvi masalasini xal etish lozim edi.
SHuning uchun 1867 yili 11 iyulda ―Ettisuv va Sirdaryo viloyatlarini
boshqarish haqida nizom loyihasi joriy etiladi.‖ 14
Turkiston general-
gubernatorligini boshqarish bo’yicha ilk dasturiy hujjatlarning ishlab
chiqilishida ―harbiy vaziyat omili hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Ular
‖
yangi hududlar bosib olinishi bilan yuzaga kelgan va qoida tarzida ―muvaqqat
‖
xususiyatga ega edi. CHunonchi, ―Sirdaryo va Ettisuv viloyatlaridagi
boshqaruv to’g’risidagi nizom 1867 yili ―tajriba tarzida uch yilga joriy
‖ ‖
qilindi. Undan tashqari, 1868 yilning iyunida ―Zarafshon okrugini
boshqarishning muvaqqat qoidalari , ―Farg’ona viloyatini boshqarish bo’yicha
‖
1873 yil muvaqqat nizom , ―Amudaryo bo’limini boshqarish bo’yicha 1874 yil
‖
14 Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. -34 б.

21 may nizomi ham ishlab chiqilib, qabul qilingan edi. Ammo ularning‖
barchasi 1886 yilgi Nizom qabul qilingunga qadar amalda bo’ldi.
Turli vaqtinchalik nizomlarning mavjudligi va yagona normativ hujjatning
yo’qligi boshqaruvda ma‘lum bir qiyinchiliklarga olib kelar edi. Ushbu holatni
bartaraf etish choralari metropoliya tomonidan turli tadbirlar, xususan, taftishlar
orqali amalga oshiriladi. 1882 yil o’lkada taftish ishlarini olib borgan F.K.Girs
o’z hisobotida: ―Harbiy-xalq boshqaruvi, o’z davrini yashab bo’lgan va
o’lkaning hozirgi ehtiyojlariga javob bera olmayotganligi tufayli, mahalliy
sharoitlardan kelib chiqqan holda umumiy asosdagi boshqaruvni joriy qilish
lozim , – deydi.
‖ 15
Aynan F.K.Girsning taftish ishlari natijasiga ko’ra, 1886 yilga
kelib o’lka ma‘muriy tuzilishini o’rganish va isloh qilish boshlandi. Buning
natijasida ―Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risida gi Nizom qabul qilindi.
‖
1886 yilgi Nizom yuridik jihatdan uzoq vaqt aniq reglamentatsiyaga ega
bo’lmagan turli vazirliklarning o’lkadagi muassasalari va Turkiston generel-
gubernatorligi munosabatlarini rasmiylashtirar edi. Turkiston general-
gubernatori qo’l ostidan sudlov, moliya, nazorat, o’quv va pochta-telegraf
muassasalari chiqariladi. Viloyatlarda ularning bevosita vazirlik va o’lkadagi
bo’limlarga bo’ysunadigan bo’linmalari paydo bo’ldi. Turkiston o’lkasi 1917
yili Rossiya imperiyasining halokatga yuz tutguniga qadar ushbu Nizom asosida
boshqariladi.
O’lkani boshqarishni yanada engillashtirish maqsadida Turkiston
generalgubernatorligi 1867 – 1886 yillarda viloyat va uezdlarga bo’lingan edi.
O’rta Osiyo xonliklari bilan chegaradosh joylarda uezdlar o’rniga ularga mos
ravishdagi harbiy-hududiy birliklar – okruglar, bo’limlar va rayonlar tashkil
qilingandi.
Dastlab Turkiston general-gubernatorligi ikki viloyat: markazi Toshkentda
bulgan
15 Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи (вторая половина ХIХ века).
Монография. Уфа, БашГУ, 1999.-67 с.

Sirdaryo hamda markazi Verniy shahrida bo’lgan Ettisuv viloyatiga bo’linardi.
Keyinchalik bosib olingan hududlar hisobiga qo’shimcha tarzda quyidagi
ma‘muriy-hududiy birliklar tashkil qilindi: 1868 yilda markazi Samarqandda
bo’lgan Zarafshon okrugi; 1874 yilda markazi Petroaleksandrovsk (To’rtko’l)da
bo’lgan Amudaryo bo’limi; 1876 yilda Qo’qon xonligining tugatilishi hisobiga
– markazi YAngi Marg’ilon (Farg’ona) shahrida bo’lgan Farg’ona viloyati.
Ettisuv viloyatida jami beshta – Sergiopolsk, Ko’pal, Verniy, Issiqko’l va
To’qmoq uezdlariga bo’linar edi. 1882 yili u Turkiston general-gubernatorligi
tarkibidan chidarildi.
Sirdaryo viloyati tarkibida jami ettita – Avliyo-ota, Kazala, Qurama (markazi –
Qo’yliq qishlog’i), Perovsk, Turkiston, Xo’jand va CHimkent uezdlari tashkil
qilindi. Toshkent shahri mustaqil ma‘muriy birlikni tashkil etdi. Amudaryo
bo’limi ham Sirdaryo tarkibida bo’lgan.
Zarafshon okrugi hududi dastlab Samarqand va Kattaqo’rg’on bo’limlariga
bo’linar edi. 1871 yilda ularga yangi ma‘muriy-hududiy birlik –tog‘li tumanlar
qo’shildi. U Zarafshon daryosining yuqorisida joylashgan mayda bekliklardan
tuzildi. Samarqand bo’limi uchta, Kattaqurg’on bo’limi esa bitta tumandan
iborat edi 16
.
1873 yili Xiva xonligidan ajratib olingan hududning bir qismida tashkil qilingan
Amudaryo bo’limi CHimboy va SHuraxon uchastkalariga bo’linar edi.
Farg’ona viloyati hududida jami ettita – Andijon, Qo’qon, Marg’ilon,
Namangan, O’sh va CHust uezdlari bo’lib, ular bilan bir vaqtda CHimyon (1879
yildan boshlab – Isfara) uezdi tuzilgan edi, uning hududi 1881 yilda Qo’qon va
Marg’lon uezdlariga bo’lib yuborildi.
Ushbu tizimning boshlig’i podsho tomonidan tayinlanib, xizmat yuzasidan
Rossiya Harbiy vazirligiga bo’ysunuvchi general-gubernator hisoblanardi. U
16 Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи (вторая половина ХIХ века).
Монография. Уфа, БашГУ, 1999. 56 с

ham fuqaroviy ma‘muriyat boshlig’i, ham Turkiston harbiy okrugi qo’shinlari
qo’mondoni edi. Umumimperiya qonunlariga ko’ra, general-gubernator
―samoderjavie hududlari, davlat manfaatlari daxlsizligi, qonunlar aniq
bajarilishining bosh posboni ga aylantirilgan edi. ‖
General-gubernator o’zining yuridik jihatdan chegaralanmagan hokimiyatiga
ko’ra, Turkistonning besh millionlik xalqini boshqarish huquqiga ega edi.
Ushbu boshqaruv Rossiya amaldorlar tomonidan harakatlantiriluvchi bir qancha
murakkab byurokratik mashina yordamida amalga oshirilardi. Boshqaruvning
ma‘muriy organlarini mustamlaka hokimiyati tizimidagi o’rniga ko’ra quyidagi
guruxlarga bo’lish mumkin edi: o’lka, viloyat, uezd va bo’lis boshqaruvi.
Turkiston general-gubernatorligi viloyatlari boshqaruvidagi o’ziga xos
xususiyatlari haqida so’z yuritar ekanmiz, avvalo o’lkadagi boshqaruv tizimi
o’ta harbiylashganligini ta‘kidlash lozim. General-gubernatorlik tarkibiga
kiruvchi viloyatlar dastlab har biri uchun alohida ishlab chiqilgan vaqtinchalik
Nizomlar asosida boshqarildi. 1867 yili ―Sirdaryo va Ettisuv viloyatlaridagi
boshqaruv to’g’risidagi nizom , 1868 yili ―Zarafshon okrugini boshqarishning
‖
muvaqqat qoidalari , 1873 yili ―Farg’ona viloyatini boshqarish bo’yicha
‖
muvaqqat nizom , 1874 yili ―Amudaryo bo’limini boshqarish bo’yicha nizomi
‖ ‖
ishlab chiqilib, qabul qilingan edi. 17
Ularning barchasi o’z mohiyatiga ko’ra
―harbiy va ma‘muriy hokimiyatning birdamligi va uning bitta qo’lda
birlashtirilishini tasdiqladi. Shu bilan birga, yukorida qayd etilgan harbiy
‖
vaziyat omili va mahalliy jamiyatning an‘anaviy ijtimoiy-huquqiy va madaniy
me‘yorlarini bilmasligi chorizmni xalq tomonidan saylangan vakillarga siyosiy
husiyatga ega bo’lmagan barcha ishlarni ichki boshqarish huquqini berish
hamda ―imperiyaning boshqa qismlarida mavjud bo’lgan, imkon qadar,
sharoitga to’g’ri keluvchi oliy muassasalarni joriy etish ga ruxsat berishga
‖
17 Қаранг: Зияева Д. Ўзбекистон шаҳарлари XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошида. – Т.,
2014; Тиллабоев. С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли
вакилларининг иштироки. – Т.: Фан, 2008.

majbur qildi. Huquqiy munosabatlar sohasida shariat va mahalliy udumlarni...
―ular rus qonuni bilan belgilanadigan davrga qadar qoldirish; ―mahalliy‖
boshqaruvda davlat manfaatlari uchun zararli bo’lgan barcha narsalarni bekor
qilish; hokimiyat organlarini mahalliy boshqaruv talablarining yuzaga kelishi va
murakkablashuviga qarab sekin-asta rivojlantirish ga qaror qilindi; ―mahalliy
‖
vaziyatga ko’ra sudning ma‘muriyatdan to’liq ajratilishi mumkinligi ko’rsatib
‖
o’tildi.
Ushbu umumiy tamoyillar mazkur davrda Turkiston xalqlarining butun
turmushiga tadbiq etilib, tartibga solgan ko’p sonli farmon, yo’riqnoma va
direktivalarda rivojlantirildi va batafsil ifodalandi. Chorizm tomonidan
yaratilgan harbiybyurokratik boshqaruv tizimi asosiga mahalliy turmushning
barcha bo’g’inlari bo’ysundirilgan edi.
Viloyat boshqaruvlari muhim mahalliy davlat muassasalari hisoblanar edi. Ular
kollegial organ bo’lib, ma‘muriy va xo’jalik boshqaruvini amalga oshirishda
―1867 yilgi nizom loyihasi hamda general-gubernatorning maxsus
‖
ko’rsatmalariga amal qilardi.
Viloyat boshqaruvi raisi vazifasini harbiy gubernator yordamchisi bajarar
edi. Viloyat boshqaruvlari ma‘muriy, sudlov, politsiya, moliya va xo’jalik
yuritish funksiyalarini bajarar edi. Mohiyatan ular guberniya boshqaruvini
takrorlar edi, biroq ularga nisbatan hiyla keng vakolatlarga ega edi, chunki
Rossiyaning ichki rayonlarida mavjud bo’lgan barcha guberniya alohida
muassasalari vazifalarini bir o’zi bajarar edi.
Viloyat boshqaruvlari tuzilishiga ko’ra bo’linmalardan tashkil topgan bo’lib,
ularning soni mustamlaka tuzumi qaror topishi va kuchayishi bilan ortib bordi.
Chunonchi, agar 1867 yili Sirdaryo va Ettisuv viloyat boshqaruvlarida atigi
uchta – taqsimot, xo’jalik va sudlov bo’linmalari faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 80-
yillarning o’rtalariga kelib oraliq chegara, qurilish, qishloq-davolash,

veterinariya va hisobkitob ishlari bo’linmalari ochildi. Bundan tashqari, har bir
viloyat boshqaruvi qoshida bosmaxona va statistika komitetlari tashkil qilindi. 18

Viloyat boshqaruvi bo’linmalari o’rtasida majburiyatlarni taqsimlash bilan
harbiy gubernator shug’ullanar edi. Ilmiy, texnik, tibbiy hamda u yoki bu
viloyat uchun muhim sanalgan boshqa masalalarni hal qilish uchun viloyat
boshqaruvlari qoshida hozirlik kengashlari tashkil qilindi. Ushbu kengashlarda
maslaxatchi va ekspertlar sifatida ish olib borish uchun mutaxassislar taklif
etilar edi.
Taqsimot bo’limi xodimlarining majburiyatlariga quyidagilar kirar edi: viloyat
hududiy bo’linishi va qurilishi, general-gubernator, harbiy gubernatorlar va
hukumat farmonlari, buyruqlari, farmoyishlarini tanlash, saralash va e‘lon
qilish; qonunchilikni yuritish va ma‘lumot xususiyatiga ega hujjatlarni berish;
viloyat amaldorlar apparatining xizmat va ta‘til ishlari bilan shug’ullanish va
h.k.
Viloyat boshqaruvida bosh rolni o’ynovchi xo’jalik bo’linmasiga quyidagi
muhim vazifalar yuklangan edi: o’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasida er
taqsimoti, vaqflar bilan bog’liq ishlarni yuritish, suvdan foydalanish va tub
aholiga soliq solish ishlarini boshqarish; mahalliy pul majburiyatlari smetasini
tuzish va mahalliy sarfxarajatlarni boshqarish, boj yig’imlarining nazorati va
nizoli ishlarni hal qilish; turli shartnomalarni ko’rib chiqish va tasdiqlash, yakka
shaxslarning iltimosiga ko’ra viloyat xomashyo manbalari bilan ish olib borish,
sanoat korxonalari va firmalar ochishga litsenziyalarni rasmiylashtirish; savdo
bitimlari va pudratlarini rasmiylashtirish va h.k.
Ko’rsatilgan masalalarni hal qilishda amaldorlar ma‘muriy faoliyat me‘yorlari,
qonuniylik va huquqiy himoya tamoyillariga kam rioya qilar edilar. Ularning
shaxsiy istagi ko’p holda har qanday ko’rsatma va qonundan ustun kelar edi.
18 Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи (вторая половина ХIХ века).
Монография. Уфа, БашГУ, 1999. 54 с.

Umuman olganda, o’lkadagi biron-bir jamoat tuzilmasi 1867 yil qonunlariga
ko’ra, maxsus tashkil qilingan organlar va ularda ishlovchi amaldorlarning
boshqaruvi, kuzatuvi yoki nazoratisiz faoliyat yurita olmasdi. Mustamlakachilik
hokimiyatining tub axolining turmush sohalariga ―tumshuq suqishi , uni‖
tartibga solishga urinishi quyi hokimiyat organlari tuzilipsh va funksiyalarida
yanada aniqroq ko’zga tashlanadi.
Hududni tashkillashtirish tizimidagi eng quyi bo’g’in – bo’lis (volost)
hisoblanardi.
Biroq, bo’lis boshqaruvi izchil ravishda faqat Farg’ona viloyati hamda
Zarafshon okrugida joriy qilindi.
Boshqa joylarda esa ko’chmanchi aholi sonining ko’pligi tufayli, bo’lislar bilan
bir qatorda, aholi o’troq yashovchi rayonlarda oqsoqolliklar ham tashkil qilindi.
Xo’jand uezdi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, uning hududi uchta – Xo’jand,
O’ratepa va Jizzax rayonlariga bo’linardi.
Umuman olganda, chorizm tomonidan Turkistonda amalga oshirilgan
ma‘muriyhududiy bo’linishda o’lkaning tabiiy, tarixiy, iqtisodiy va milliy
xususiyatlari hisobga olinmadi.

Ma‘muriy vazifalar bilan bir qatorda, harbiy gubernatorlarga politsiya va
sudlov vazifalari ham berilgan edi. Ular tub aholi vakillariga 100 sumgacha
jarima solish va ularni bir oylik muddatga qamoq jazosi bilan jazolash huquqiga
ega edilar.
Ularning vakolatiga sud mahkamalari va turmalarning faoliyatini nazorat
qilish, jinoiy ishlar bo’yicha chiqarilgan hukmlarni tasdiqlash kirar edi.
Harbiy gubernator qoshida uning yordamchisi ham bo’lib, u harbiy
gubernator tobi qochgan, yo’q bo’lgan yoki bo’shatilgan hollarda uning xizmat
vazifasini bajarar edi.
Zarafshon okrugi va Amudaryo bo’limi boshliqlariga ham xuddi shunday
keng vakolatlar berilgan edi. Shu bilan bir qatorda, Zarafshon va Amudaryo

ma‘muriyatlariga diplomatik vazifalar ham berilgandi. Zarafshon okrugi
boshlig’ining vakolatiga qo’shni Buxoro amirligining bekliklari bilan ―chegara
munosabatlarini olib borish ham kirardi, Amudaryo bo’limi boshlig’i esa‖
Rossiyaning Xiva xonligidagi diplomatik vakili hisoblanar edi.
Uezd ma‘muriyatini uezd boshlig’i boshqarib, unga uezdda joylashgan
qo’shinlar ham bo’ysunar edi. Uezd boshliqlari viloyat harbiy
gubernatorlarining taqdimnomasiga ko’ra general-gubernator tomonidan
tayinlanib, ishdan olinardi. Uezd boshlig’i bir vaqtning o’zida ispravnik –
politsiya kapitani, politsmeyster, zemstvo boshlig’i, shahar hokimi, er soliq
xizmati raisi ham edi. Uezd boshqaruvining shaxsiy tarkibiga uezd boshlig’idan
tashqari uning yordamchilari va kanselyariya xodimlari ham kirardi. Uezd
boshlig’i betob yoki yo’q bo’lgan hollarda uning vazifasini yordamchilari
bajarardi. Ma‘muriy ishlar bo’yicha yordamchi odatda, uezd kanselyariyasini
boshqarar edi. 19

Uezd ma‘muriyati joylardagi barcha ishlarni rejalashtirib,
muvofiqlashtirar edi. Tizimning bu bo’g’iniga g’azna-obrok ishlarini nazorat
qilish, soliqlarni hisoblash, ichki tartibni kuzatish, er-suv tufayli kelib chiqqan
nizolarni hal qilish, uezdning bo’lis va qishloq ma‘muriyatlari faoliyatini
nazorat qilish borasidagi ko’p sonli ishlarning asosiy og’irligi tushar edi. Aytish
mumkinki, uezd boshlig’i jamiyat ijtimoiy va iqtisodiy hayotining deyarli
barcha sohalarida monopoliyachi hisoblanib, chorizm mustamlakachilik
siyosatining mohiyati va ruhini uezd miqyosida hayotga tatbiq etar edi. Amalda
u g’arazli maqsadlarini ko’zlovchi, mutlaqo malakasiz ma‘muriyatchilik
bo’g’ini ekanligini namoyish qildi, uni kuchaytirish va kengaytirish borasida
ko’p urinishlarni amalga oshirishga to’g’ri keldi.
Turkistonning Toshkentdan boshda shaharlarida o’z-o’zini boshqarish
organlari tashkil qilinmagan edi. ―1867 yil Nizomi ga ko’ra, jamoat- xo’jalik
‖
19 Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. 67 б;
Зияева Д. Ўзбекистон шаҳарлари XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошида. – Т., 2014. 89 б.

ishlari shaharlarda saylanuvchi mahalliy ma‘muriyat tomonidan amalga
oshirilardi.
SHaharlar qismlar (shahar rayonlari)ga bo’linib, ularni oqsoqollar boshqarargan.
Ular mahallalarda tayinlangan saylovchilar qurultoyi tomonidan saylanar edi.
Shahar oqsoqollari soliq yig’ish
va majburiyatlarni taqsimlash bilan
shug’ullanardi. Ular harbiy gubernator tomonidan tayinlanuvchi va shahar
doirasida politsiya xizmatini boshqaruvchi katta oqsoqolga bo’ysunardi. Katta
oqsoqolga barcha quyi politsiya amaldorlari – mirshablar, miroblar va qozilar
bo’ysunardilar. Ularning barchasiga shahar aholisidan yig’iluvchi mablag’
hisobidan maosh to’lanardi.
Turkiston o’lkasining ayrim shahar markazlarida ―1867 yil nizom
loyihasi ga muvofiq ayrim munitsipal funksiyalarga ega bo’lgan hamda turli‖
soliq va savdo poshlinalarini taqsimlash va yig’ish bilan shug’ullangan jamoat
xo’jalik muassasalari tashkil qilindi.
1876 yili K.P.Kaufman farmoyishi bilan shahar xo’jalik boshqarmalari
bekor qilindi va shahar xo’jaliga rus uezd ma‘muriyati nazoratiga olindi. Faqat
Samarqand va YAngi Marg’ilon shaharlarida bunday boshqarmalar saqlab
qolindi. Ular harbiy gubernatorlar tomonidan tayinlangan rus harbiy amaldorlari
va mahalliy savdogarlar vakillaridan tashkil topgan edi.
Toshkent shahri Turkiston general-gubernatorligining siyosiy va
ma‘muriy markazi hisoblanib, o’ziga xos ma‘muriyat tizimiga ega edi.
Bu erda shahar ma‘muriyatini shaharning maxsus boshlig’i boshqarardi.
Shaharning ―eski va ―yangi qismlarida alohida jamoat-xo’jalik
‖ ‖
boshqaruvlari tashkil qilingan edi, ―Eski Toshkentda boshqaruv a‘zolari
‖
shaharning oliy tabaqa vakillari tomonidan saylanardi, ―Evropa qismida esa
‖
rahbarlar Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori tomonidan tayinlanardi.

Toshkentdagi jamoat-xo’jalik boshqaruvlarining faoliyati, boshqa
shaharlarda bo’lgani kabi, shahar boshlig’ining farmoyishlarini bajarishdan
iborat edi.
1877 yili Toshkentda 1870 yil 16 iyulda chiqarilgan ―Shahar nizomi‖
joriy qilindi. Unga muvofiq, shahar xo’jaligi boshqaruvi shahar Dumasi qo’liga
o’tdi.
Saylovlarda qatnashish huquqi 25 yoshga to’lgan, rus fuqarosi bo’lgan,
ko’chmas mulkka ega, soliqlarni to’lovchi, ishi sud yoki tergov ostida
bo’lmagan toshkentliklarga berilgan edi.
Biroq ―teng huquqli o’z-o’zini boshqarish mustamlaka hokimiyatining
‖
rejasida yo’q edi. SHahar islohoti natijasida mohiyatan ham shakliy belgilariga
ko’ra o’z-o’zini boshqarishni eslatmaydigan yana bir byurokratik boshqaruv
mexanizmi yuzaga kelardi. Soliq yig’ish va shahardagi tartibni kuzatib borish –
Dumaga berilgan huquqlar shular edi xolos. Toshkent shahar Dumasining
ijroiya organi shahar upravasi bo’lib, undagi a‘zolarning 2/3 qismini shaharning
rus aholisi vakillari tashkil etardi. Toshkent shahrining hokimi ma‘muriyat
tomonidan tayinlanardi. Uni lavozimga general-gubernatorning taqdimnomasiga
ko’ra harbiy vazir tasdiqlardi. XIX asrning 70-yillari – 80-yillar boshlarida bu
lavozimni qoida tarzida, Toshkent shahrining boshlig’i egallar edi. Ushbu
tartibni taklif qilgan birinchi general-gubernator K.P.Kaufman buni: ―Ushbu
lavozimga talabga javob bermaydigan shaxsning tasodifan saylanib qolishini
istisno etish maqsadida, eng asosiysi – aksar aholisi yaqinda bo’ysundirilgan
musulmonlardan iborat bo’lgan shahardagi siyosiy vaziyat tufayli , – deb
‖
izohlaydi. Amalda esa bu shahar o’z-o’zini boshqarish tartibida bo’lsada, lekin
mustamlaka ma‘muriyatiga to’liq bo’ysunishini anglatib, aniq belgilangan,
izchil davlat siyosatining natijasi edi.
1867 yildagi muvaqqat ―Nizomga va hukumat dekretlariga muvofiq
‖
Turkistonning ko’chmanchi va o’troq xalqlari ustidan yagona boshqaruv

prinsipi e‘lon qilingan bo’lib, u turli shaklda amalga oshirilgan edi.
Ko’chmanchi aholi har bir uezdda volost – bo’lislarga, bo’lislar esa ovullarga
bo’linardi. Ma‘muriy va politsiya hokimiyati bo’lis boshqaruvchilari va ovul
oqsoqollari qo’lida bo’lib, ular uch yil muddatga saylanar, ularni lavozimga
viloyat gubernatori tasdiqlardi.
Viloyatlarning o’troq aholisi uchun ma‘muriy va politsiya hokimiyati
aholi tomonidan uch yilga saylanuvchi oqsoqollarga topshirilgan edi. Mahaliy
boylar hukmini susaytirish maqsadida bo’lis va ovullar urug’doshlik emas, balki
hududiy belgilarga qo’ra tashkil qilinardi. Chunonchi, qishloq yoki ovul 200 ta
hovli yoki o’tovdan, bo’lis esa 1 mingdan
2 mingtagacha hovli yoki o’tovdan iborat bo’lishi belgilab qo’yilgan edi.
Bunday bo’lish aksar yirik boylar va urug’ sardorlarining noroziligi va
qarshiligiga sabab bo’ldi, ular hukumat joriy etgan bu yangi tartibni haqli
ravishda qirg’izlarning urug’doshlik alomati bo’yicha bo’linishining yuridik
jihatdan bekor qilinishi sifatida qabul qildilar. Mustamlaka ma‘muriyati bo’lis
va ovullarni hududiy belgilarga ko’ra bo’lishni ―ma‘muriy boshqaruv
borasidagi noqulayliklar ni bartaraf etish zarurati bilan izohladi. K.K.Palen esa‖
―ko’p sonli urug’ning bir urug’ oqsoqoli hokimiyati ostita birlashtirilishi
cho’lda osoyishtalikni saqlash ishini og’irlashtirishi mumkin , deb ochiq-oydin
‖
tan oladi.
―Osoyishtalikni saqlash maqsadida urug’ oqsoqollari boshqaruvi bekor
‖
qilinib, bo’lis va qishloq boshliqlari lavozimlariga chor ma‘muriyatiga xayrihox
bo’lgan yangi kishilarni qo’yish imkoniyatini beruvchi saylov tizimi joriy etildi.
Odatda, bu kishilar boy tabaqalarning vakillari edi.
Saylangan ma‘muriyatning asosiy vazifasi soliq va yig’imlarning
muvaffaqiyatli va o’z vaqtida to’planishini ta‘minlashdan iborat edi.
Kaufmanning o’lkadagi 14 yillik boshqaruv natijalarini sarhisob qiluvchi
hisobotida bu yangi organlarning chorizm oldidagi muhim roli qayd etiladi:

―Mahalliy-xalq boshqaruvisiz, – deb yozadi Kaufman, – na yig’imlarning kelib
tushishiga, na yangi ochilgan muassasalarning to’g’ri faoliyat yuritishiga umid
qilib bo’lardi . ‖
Bo’lisdagi (Volost) boshqaruv – bo’lis boshqaruvi va saylanganlarning
bo’lis qurultoyidan iborat edi. Bo’lis boshqaruvchisi saylovlari ikki darajali
bo’lib, dastlab qishloq yig’ini to’planardi va unda 50 uy nomidan bitta vakil
saylanardi. So’ng qishloq yig’inlaridan saylangan vakillar rus ma‘murlari
ishtirokida o’tuvchi bo’lis qurultoyiga to’planardilar. Odatda bular uezd
boshlig’i yoki uning yordamchisi bo’lib, ular qurultoy ishiga aralashmay,
tartibni nazorat qilardilar. Qurultoy ish boshlashi oldidan ellikboshilarning
boryo’qligi tekshirilardi. Qurultoyda saylangan vakillar sonining 2/3 qismidan
kami to’plangan taqdirda, bo’lis qurultoyi bekor qilinardi.
Bo’lis qurultoyiga bo’lis boshqaruvchisi, xalq sudyalari va ularga
nomzodlarni saylash; quyi ma‘muriyatlarning mansabdor shaxslariga maosh
belgilash; ko’riklar, yo’llar, xo’jalik qurilmalarining holatini nazorat qilish;
suvdan foydalanish va suv ta‘minoti ishlarini boshqarish huquqi berilgan edi.
Bo’lis boshqaruvchisi xo’jalik ishlaridan tashqari politsiya funksiyalarini
ham bajarardi: bo’lisning ichki osoyishtaligini nazorat qilar, xalq sudida
ko’riladigan jinoyatlar bo’yicha surishtiruv ishlarini olib borar, aholi e‘tiboriga
mustamlaka ma‘muriyatining barcha qonun va farmoyishlarini etkazardi.
Jamoat ishlari bo’yicha bo’lis boshqaruvchisi uezd boshlig’i bilan
kelishgan holda bo’lis qurultoyini chaqirishi va tarqatishi, unda tartibni
qo’riqlashi, ovul va qishloq oqsoqollarining harakatlarini kuzatib borishi
mumkin edi.
Agar bo’lis boshqaruvchisining shaxsi biron-bir sababga kura rus
ma‘muriyatini qanoatlantirmasa, viloyat harbiy gubernatori yangi saylov
tayinlashi yoki boshqaruvini o’z ixtiyoriga ko’ra boshqa odam bilan
almashtirishi mumkin edi.

Chor ma‘muriyati o’zining bu huquqidan xiyla keng foydalanardi.
Jumladan, F.K.Girs o’zining bo’lis va qishloq ma‘muriyati faoliyati ustidan
o’tkazilgan taftish bo’yicha hisobotida quyidagi ma‘lumotlarni keltiradi:
―Sirdaryo viloyatidagi 109 bo’lis boshqaruvchisidan uch yil ichida 38 kishi
bo’shatilgan bo’lib, bu 35%ni yoki yiliga 13 taga yaqin holatni tashkil qiladi . ‖
Bunday ma‘lumotlarni Turkistonning boshqa viloyatlari bo’yicha ham keltirish
mumkin.
Quyi ma‘muriyatlarda ishlovchi amaldorlar ko’pincha o’z xizmat
mavqelarini suiiste‘mol qilardilar. Ularning poraxo’rlik, qonunga xilof yig’mlar
olish, aholidan yig’ilgan soliqlarni o’zlashtirish, o’ziga yoqmagan kishilardan
o’ch olish bilan shug’ullanganidan dalolat beruvchi juda ko’p faktlar ma‘lum.
Bo’lis boshqaruvchisi va oqsoqollik lavozimlari ko’pda qo’li egri kishilarni
o’ziga tortardi. Bo’lis va qishloq ma‘muriyatiga saylovlar ko’pincha, ularga o’z
nomzodlarini o’tkazishga urinuvchi turli guruhlar o’rtasida keskin kurash bilan
o’tardi.
―Bo’lis boshqaruvchisi kursisini egallashga urinish, – deb yozadi
F.K.Girs o’zining hisobotida, – bir tomondan xiyla yirik bo’lgan maosh
miqdori, ikkinchi tomondan esa unga butun bo’lisda soliq yig’ish huquqi
berilganligi bilan izohlanib, u noqonuniy yig’imlarni juda oson yig’ib olishi,
to’plangan pullarni g’aznaga kech topshirishi va hatto ba‘zan ularni yashirib
qolishi ham mumkin. Bundan tashqari, bo’lis boshqaruvchisi o’ziga berilgan
huquqqa ko’ra (1867 yilgi ―Nizom ning 112§) 3 so’mgacha miqdorda jarima
‖
solishi mumkin. Uning bu boradagi faoliyatini, ayniqsa, ko’chmanchi aholi
yashovchi joylarda nazorat qilishning mutlaqo iloji yo’q .
‖ 20

1867 yilgi ―Nizom ga ko’ra, soliq undirishning yangi tizimi joriy
‖
qilingan bo’lib, u aholining mashg’ulot turlari, daromadlari hisob-kitobiga
20 Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи (вторая половина ХIХ века).
Монография. Уфа, БашГУ, 1999.

asoslanardi. Ko’chmanchi aholi uchun umumiy o’tov yig’imi joriy qilinib, har
bir o’tov uchun 2 rubl 75 tiyin miqdorida belgilandi.O’troq aholi xosilning 1/10
qismiga teng bo’lgan er solig’i – xiroj, savdo solig’i – zakot hamda sug’orish
kanallari, yo’llar, ko’priklar, bozorlar va boshqalarni saqlab turish uchun soliq
to’lardi. Qishloq jamoalari o’rtasida soliqlarni bo’lis qurultoyi taqsimlardi.
Soliqlarning asosiy miqdori yo’qsillar zimmasiga tushardi. Bo’lis
boshqaruvchilari va qishloqlardagi soliq yig’uvchilar mohiyat e‘tibori bilan
soliq to’lashdan ozod etilgan edi.
SHunday qilib, XIX asrning 60-yillari – 80-yillar o’rtalarida boshqaruv
apparati chorizm va uning mustamlakachilik siyosati manfaatlarida harakat
qiluvchi ma‘muriy mexanizm va ularga xos bo’lgan organlarning bir-biri bilan
yaqin bog’l angan asosiy unsurlari tizimidan iborat edi. 21
Ushbu apparatning
o’ziga xos jihati uning haddan ortiq byurokratik markazlashtirilganligi bo’lib,
bu uning qo’lida qonun yaratish, farmoyish berish, ijro etish va nazorat qilish
funksiyalari jamlanganligida ifodalanadi. SHu bilan birga, boshqaruv apparati
funksiyalarining bir qismi rus ma‘murlari nazorati ostida faoliyat yuritgan
mahalliy hokimiyat institutlari – oqsoqolliklar va bo’lis boshqaruvlariga
berilgan edi. Mustamlaka hokimiyati tizimidagi bunday ―murosasozlik ka‖
harbiy vaziyat, barqarorlikka erishish va mustamlakachilik vazifalarini bajarish
―yuki ni engillashtirish zarurati sabab bo’ldi. Turkistonni boshqarish
‖
muammosiga bunday taktik yondashuvni imperiyaning boshqa mintaqalarida
to’plangan tajriba hamda mintaqani o’z koloniyasiga aylantirish borasidagi
maqsadlariga tezroq va muvaffaqiyatliroq erishishga bo’lgan urinish ham taqozo
etardi.

21
Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихи (энг қадимги даврлардан ҳозиргача) //
Коллектив монография.
Масъул муҳаррир: Д.Зияева. Тошкент, 2012. 79 б .

1.2. Turkiston o‘lkasida Boshqaruv Nizomining qabul qilinishi va
metropoliya nazoratining kuchaytirilishi.

1886 yilda Turkiston o’lkasini boshqarish haqida Nizom qabul qilindi.
―Nizom ga muvofiq, Turkiston o’lkasining ma‘muriy-hududiy bo’linishi‖
o’zgartirildi. Jumladan, Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi.
Sirdaryo viloyatining Xo’jand uezdi Samarqand viloyatining tarkibiga kiritildi.
Keyinchalik Samarqand viloyati Jizzax, Kattaqo’rg’on, Samarqand va Xo’jand
uezdlaridan tashkil topdi.
Farg’ona viloyati hududlarining ichki tuzilishi o’zgarishlarsiz qoldirildi.
Sirdaryo viloyatida muqaddam tuzilgan uezdlar qatoriga Amudaryo bo’limi
qo’shildi. Qurama uezdi Toshkent uezdi deb o’zgartirildi. Sirdaryo, Farg’ona va
Samarqand viloyatlari ―tub viloyatlar deb ataladigan bo’ldi.
‖
1881 yilda imperiya qo’shinlari tomonidan Axalteka vohasi bosib
olinganidan keyin bu erda Kaspiybo’yi harbiy bo’limi tashkil etildi. 1882 yilda

bo’lim viloyatga aylantirilib, Kavkaz noibligi tarkibiga kiritildi. Markazi
Ashxobod shahri bo’lgan bu viloyat 1899 yili Turkiston general-gubernatorligi
tarkibiga o’tkazildi. 21
Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobod, Krasnovodsk,
Mang’ishloq, Marv va Tejen uezdlari kirar edi. 22

SHu tariqa, XIX asrning oxirlariga kelib, Turkiston generalgubernatorligi
5 ta viloyat – Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona, Kaspiyorti va
Ettisuv viloyatlariga bo’lib boshqariladigan yirik mustamlaka o’lka edi.
Hokimiyatning mustamlakachilik tizimining eng yuqori pog’onasida
imperator tomonidan tayinlanadigan general-gubernator turar edi. U tashqi
siyosiy, ma‘muriy, harbiy, sud, xo’jalik ishlarini o’z qo’lida birlashtirgan,
Turkiston aholisidan soliq yig’ish miqdorlarini belgilagan, chet elliklarga rus
fuqaroligini bergan, siyosiy sabablar bilan xohlagan kishini 5-yil muddatga
o’lkadan chiqarib yuborish, ishlarni ko’rib chiqish uchun harbiy va harbiy-dala
sudlariga oshirish, nafaqat rus sudlari, balki qozilar va biylar sudlari tomonidan
chiqarilgan o’lim jazosi berish to’g’risidagi hukmni tasdiqlash huquqiga ega
bo’lgan. U Turkiston xalqlarini harbiy va amaldorlardan iborat byurokratik
apparat – Turkiston general-gubernatorligi devoni yordamida boshqargan.
O’lka boshqaruv tizimining keyingi bo’g’ini viloyat harbiy gubernatorlari
edi. Ular bir vaqtning o’zida u yoki bu viloyatga joylashtirilgan qo’shinning
miqdoriga bog’liq holda komandirlar korpusi yoki diviziya huquqida qo’shin
qo’mondoni ham hisoblangan. Harbiy gubernatorlarga nafaqat ma‘muriy, balki
politsiya va sudga xos vazifalar ham yuklatilgan edi. Ularga mahalliy millatga
mansub shaxslarga 100 so’mdan ortiq bo’lmagan miqdordagi jarima solish va
21 Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в XVI-XIX вв. – Тошкент, 1952;
А.Бабаходжаев Экономические и политические последствия приоседения Средней Азии к России. –
Тошкент, 1966:
Соколов Ю.А. Ташкент, ташкентцы и Россия. – Ташкент, 1965.
22 Тиллабоев. С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Т.: Фан, 2008. 59 б.

ularni ma‘muriy tartibda bir oygacha qamab qo’yish huquqi berilgan.
SHuningdek, barcha sud va jazo muassasalari ustidan nazorat o’rnatish, siyosiy
va jinoiy ishlar bo’yicha hukmlarni tasdiqlash, mustamlaka ma‘muriyatining
quyi bo’g’inlardagi qonunbuzarliklar ustidan mahalliy aholining ariza va
shikoyatlarini ko’rib chiqish vakolati berilgan.
Viloyatlardagi muhim ma‘muriy muassasa harbiy gubernatorlar
huzuridagi mahkama hisoblangan. Mahkamalar bo’limlarni o’z ichiga olib,
ularning soni mustamlaka tartibini o’rnatish va mustahkamlash darajasiga qarab
oshib borgan. Masalan, dastlabki davrlarda boshqaruv, xo’jalik, sud va
hisobkitob sho’balaridan iborat 3-4 ta bo’lim faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, XIX
asrning 80-yillariga kelib qurilish, chegaralarni belgilash, qishloq-vrachlik,
veterinariya, davlat mulkini boshqarishi, er va soliq ishlari, o’rmon sho’‗balari,
shuningdek, har bir viloyat mahkamasi huzurida bosmaxona va statistika
qo’mitalari ochiladi.
Viloyat mahkamalarida xo’jalik bo’limlari asosiy rol o’ynab, ular
zimmasiga quyidagi muhim vazifalar yuklangan: o’troq va ko’chmanchi
aholining er ishlarini ―tartibga solish , vaqf ishlari, mahalliy aholining suvdan‖
foydalanish va soliq to’lash ishlarini boshqarish, davlat muassasalarini pul
majburiyatlari va ularni idora qilish sarf-xarajatlari smetasini tuzish, bojxona
to’lovlarini yig’ish va o’lkaning xomashyo resurslarini qazib olish uchun
ruxsatnomalar berish, savdo bitimlari va pudratlarini rasmiylashtirish.
Mustamlaka hukumatining mahalliy aholi hayotining barcha sohalariga
o’zboshimchalik bilan aralashuvi va har tomonlama bo’ysundirish tamoyili
boshqaruvning quyi organlari tuzilishi va vazifalarini ko’rib chiqish jarayonida
yanada aniq-ravshan namoyon bo’ladi. Bu, birinchi navbatda, uezd boshliqlari
rahbarligidagi uezd ma‘muriyatiga tegishli. Uezd boshliqlari, odatda shahar
oqsoqoli, davlat muassasasi boshlig’i, er-soliq xizmati raisi, politsiya boshlig’i,

uezdda joylashtirilgan qo’shin qo’mondoni kabi bir qancha lavozimlarni
egallagan.
Tizimning bu tarmog’i zimmasiga volostlar va qishloqlardagi
tartibintizomni nazorat qilish, soliqlarni hisob-kitob qilish, er va suv haqidagi
doimiy janjallarni hal etish, mahalliy ma‘muriy va sud organlariga saylovlar
o’tkazish ishlarining asosiy og’irligi yuklatilgan edi.
Amalda bu tarmoq eng layoqatsiz, shaxsiy g’arazli maqsadlarni
ko’zlovchi bo’lib chiqdi. Ularning faoliyatini kuchaytirish, qayta tashkil etish
kun tartibiga qayta-qayta qo’yilib turar edi. Bunda asosiy e‘tibor uezd
ma‘muriyatini politsiya va jazo vakolatlari bilan kuchaytirish, xalq qahru
g’azabiga uchragan amaldorlarni o’z vaqtida qo’shni uezdlar va viloyatlarga
o’tkazish, ularning juda haddan oshganlarini javobgarlikka tortish kabi choralar
qo’llashga qaratilgan. Manbalarda qayd etilishicha, birgina 1883 yilda Farg’ona
viloyatida mustamlaka amaldorlarining noqonuniy xatti-harakatlari ustidan 238
marta tergov olib borilgan, 106 holat bo’yicha tekshirish o’tkazilgan,
lavozimdan foydalanib, jinoyat sodir etgani uchun
18 kishi sudga berilgan, qolgan ishlar harbiy gubernator buyrug’i bilan to’xtatib
qo’yilgan.
Mahalliy aholiga qonunga xilof ravishda og’ir soliqlar solish amaldorlar
axloqi nuqtayi nazaridan odatiy hodisa edi. Yo’llar, ko’priklar va boshqa
inshootlarni qurish va ta‘mirlash uchun aholidan yig’ilgan mablag’larni
talontaroj qilish, tamagirlik hamda volost va qishloqlar oqsoqollari lavozimini
sotish, vaqf erlari va mulklari bilan bog’liq turli qing’ir ishlar va boshqalar juda
avj olgan edi.
Shaharlar dahalarga bo’linib, uy sohiblarining yig’inlari saylagan
saylovchilarning qurultoyida saylangan oqsoqollar tomonidan boshqarilgan.
Shahar daxalarining oqsoqollari harbiy gubernator tomonidan tayinlanadigan
bosh oqsoqolga bo’ysunganlar. Bosh oqsoqolga quyi politsiya xizmatchilari –

mirshablar, shahar sug’orish tizimining boshliqlari – miroblar hamda sudyalar –
qozilar va biylar ham tobe bo’lganlar. Ularning barchasiga alohida to’plangan
mablag’ hisobidan maosh to’langan. SHaharlarning evropalik aholi yashaydigan
qismlarida ma‘muriyat harbiy gubernatorlar tomonidan tayinlangan.
Turkiston general-gubernatorligining siyosiy va ma‘muriy markazi bo’lgan
Toshkent o’ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. 1868 yil fevralda eski shaharni
boshqarish uchun maxsus idora – shahar boshqarmasi tuziladi va unga
Toshkentdagi xar bir daxadan 1 tadan 4 ta oqsoqol, 4 ta qozi, 4 ta arik oqsoqol
kiritiladi. 23
Toshkentni eski shahar qismini boshqarish uchun ijtimoiy-xo’jalik
boshqarmasi tuzilib, unga 18 ta a‘zo kiritiladi. Lekin mahalliy aholining shahar
boshqarmasi ustidan tez-tez norozilik bildirib turishlari uning faoliyati qoniqarli
bo’lmaganligidan dalolat beradi. Chunonchi , 1869 yil avgust oyida o ’ lka
general - gubernatorining uyi oldida to ’ plangan katta olomon boshqarma
tomonidan g ’ ayri - qonuniy soliqlar ko ’ payib ketganligidan arz qilgan . Mazkur
shikoyatni o ’ rganish uchun tuzilgan komissiya uning asosli ekanligini tasdiqlash
bilan birga , eng asosiy aybdor shahar boshlig ’ i ekanligini aniqlagan .
1870 yilda shaharning ruslar yashaydigan yangi qismi uchun ham 9
kishidan iborat alohida ijtimoiy - xo ’ jalik boshqarmasi tuziladi . Bu boshqarmaga
shahar boshlig ’ i rais edi . Boshqarma rus aholisi o ’ rtasida soliq va yig ’ imlarni
taqsimlash hamda to ’ plash bilan shug ’ ullangan . Toshkentning eski va yangi
shahar boshqarmalaridagi barcha ishlar shahar boshlig ’ i va ma ‘ muriyatning
farmoyishi hamda ruxsati bilangina bajarilar , ular mustaqil ravishda biror qaror
yoki tadbirni amalga oshira olmas edilar .
Eski shahar boshqarmasiga kiritilgan mahalliy vakillar xo ’ jalik ishlarini
olib borish bo ’ yicha yangi tartib - qoidalar rus tilida bo ’ lganligi sababli ulardan
mutlaqo bexabar edilar . Yangi shahar xo ’ jalik boshqarmasi a ‘ zolari esa fakat
ruslardan iborat bo ’ lib , ular ham mahalliy tartiblar va aholining urf - odatlaridan
23 Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. 99 б

umuman bexabar bo ’ lganlar . Eski shahardagi boshqarma a ‘ zolari , xususan ,
oqsoqollar , qozilar maosh bilan ta ‘ minlanmaganligi , ularga mahalliy aholi
tomonidan tushgan to ’ lovlarning ma ‘ lum qismi berilishi birinchidan xalqqa
og ’ ir yuk bo ’ lsa , ikkinchidan turli suiste ‘ molliklarga olib kelar edi . Aholisi va
hududi yil sayin ortib , extiyojlari ham o ’ sib borgan Toshkent shahrida
ijtimoiyxo ’ jalik masalalarini xal etilish darajasi talabga mutlaqo javob bermas
edi .
Toshkent shahar hokimi ma‘muriyat tomonidan tayinlangan va u, odatda
Toshkent shahri boshlig’i hisoblangan. Bu xol shahardagi o’z-o’zini boshqaruv
amalda mustamlaka ma‘muriyatiga bo’ysunganligi va uning to’liq nazoratida
bo’lishini ta‘minlab, aniq maqsadga yo’naltirilgan davlat siyosatining
mohiyatini yaqqol ko’rsatib turar edi.
Rossiya imperiyasining markaziy hududlarida shaharlarni boshqarish
bo’yicha yangi tartiblar kiritilishi munosabati bilan 1877 yil iyunda Toshkentda
ham shunday harakatlar boshlanib, shahar dumasi tashkil etiladi. YAngi
―SHahar nizomi ga muvofiq, 1877 yilda butun shahar xo’jaligini boshqarish‖
Toshkentning har ikkala qismini yalpi aholisi tomonidan saylanadigan shahar
Dumasi qo’liga o’tdi.
Duma a‘zoligiga saylovlarda ishtirok etish huquqidan ko’chmas mulk
(shahar foydasiga soliq yig’iladigan vaqflar ham bunga kirgan) sohibi bo’lgan,
25 yoshdan oshgan, Rossiya fuqaroligiga ega aholigina foydalangan. Bu
talablarga javob bermagan aholi toifasi saylovlarga qo’yilmagan.
Saylovchilar mulkiy holatiga ko’ra tabaqalarga bo’lingan. Har bir tabaqa
uni tashkil etgan kishilar soni qanchaligidan qat‘iy nazar bir xil miqdordagi
a‘zolarni – 24 kishini saylagan. Masalan, birinchi chaqiriq Duma tarkibiga
birinchi toifali a‘zo sifatida 24 kishi saylangan. Ulardan faqat 6 nafari mahalliy
aholi vakillari edi. Ikkinchi toifali a‘zo sifatida – 8, uchinchi toifali a‘zo qilib –
7 nafar mahalliy millat kishilari saylangan. SHunday qilib, 80 ming kishidan

iborat bo’lgan mahalliy aholi 21 nomzodni saylash huquqiga ega bo’lgan. 1877
yildagi ma‘lumotlarga ko’ra 3921 kishini tashkil etgan rus aholisi esa Duma
a‘zoligiga 48 nomzodni saylagan. SHu tariqa Toshkent Dumasi a‘zolarining ⅓
qismi shaharning ―eski qismida yashovchi mahalliy aholi vakillaridan, 2/3‖
qismi ―yangi qismda yashovchi ruslardan saylangan. YA‘ni, Dumaning 72 ta
‖
a‘zosidan 1/3 kismigina mahalliy aholi vakillari edi. 24

Dumaning ijroiya organi – shahar Mahkamasiga vakillar saylashda ham
huddi shunday tengsizlikka yo’l qo’yilgan. Mahkamaning 6 ta a‘zosidan faqat 1
kishigina mahalliy aholi vakili edi. Duma – shahar boshqarmasining farmoyish
beruvchi organi, mahkama esa ijroiya organi edi.
Shahar dumasining mablag’i uncha katta emas edi. Chunki shahar
daromadi to’g’ridan-to’g’ri o’lka byudjetiga qo’shilib ketgan edi, shu sababli
duma mablag’lari asosan ko’chmas mulkdan kelgan tushumlar, do’konlar,
karvonsaroylar, foytun xaydovchilaridan tushadigan soliqlardan, savdo va
hunarmandchilik bilan shug’ullanish huquqini olish uchun to’lanadigan
to’lovlardan iborat edi. Duma o’lka ma‘muriyati nazorati ostida ish olib borar,
uning qarorlari o’lka general-gubernatori tasdiqlagandan keyingina kuchga kirar
edi.
1877 – 1914 yillarda davrida shahar dumasining 1280 majlisi bo’lib
o’tgan. Duma faoliyati davomida shahar byudjeti, shahardagi suv quvurlari
(vodoprovod), elektr tarmog’i, tramvay, bog’dorchilik va taftish kabi masalalar
ko’rilgan va muhokama qilingan. SHahar byudjetida defitsit, ya‘ni taqchillik yil
sayin o’sib borgan va 1909 yilda 287 ming rublga etgan.
Byudjetning asosiy qismi shahar boshqarmasi va politsiyasini saqlashga,
mustamlakachilar yashovchi yangi shahar obodonchiligi, maorifi va sog’likni
saqlash sohalariga sarflangan. Mahalliy aholi yashaydigan eski shaharga esa
24 Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихи (энг қадимги даврлардан ҳозиргача) // Коллектив монография.
Масъул муҳаррир: Д.Зияева. Тошкент, 2012. 45 б.

byudjetning 1/3 kismini sarflash belgilangan, xolos. Ammo amalda shu ham
sarflanmagan.
Duma faoliyati mahalliy aholi vakillarini qoniqtirmaganligi sababli ular
doimiy o’z noroziliklarini bildirib kelganlar. Chunonchi, 1905 – 1906 yillarda
tub aholi vakillari ―eski shahar daromadi ―yangi shahar daromadidan‖ ‖
ko’pligini, bu daromaddan mahalliy aholi hech qanday foyda ko’rmayotganligi
va uni faqatgina ―yangi shahar obodonchiligi uchun sarf qilinayotganligini
‖
ta‘kidlab, Duma tarkibiga mahalliy millat vakillari bilan ―yangi shahar
‖
vakillari a‘zolarini teng mikdorda saylanishini talab qilganlar.
Darhaqiqat, evropaliklar yashaydigan yangi shaharda suv ta‘minoti,
ko’kalamzorlashtirish, yoritish tarmog’i yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib,
faqatgina yoritkichlar uchun bir yilda 30-40 ming rubl sarflangan. 1908 yilda
Toshkentda ilk elektrostansiya qurilgach, yoritish vositalari asta-sekin elektr
tarmog’i bilan almashtirila boshlangan, eski, kerosinli yoritkichlar eski shaharga
berilgan. Elektrostansiya yangi shaharning markaziy ko’chalari hamda o’lka
ma‘muriyati xonadonini yoritishga xizmat qilgan.
Boshqaruvning eng quyi darajasi – volost va qishloq boshqaruvi mahalliy
aholi vakillariga topshirilgan. Volostlar oqsoqollar tomonidan boshqarilgan.
Oqsoqol volostning tinchligini nazorat qilgan; xalq sudi qaramog’idagi
jinoyatlar bo’yicha dastlabki tergovni o’tkazgan, 3 so’mgacha jarima solgan.
Agar volost oqsoqoli rus ma‘muriyatini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori
yangidan saylovlar o’tkazish yoki uning o’rniga vaqtincha boshqa kishini
tayinlashi mumkin edi. O’lka ma‘muriyati bu huquqdan juda keng foydalangan.
O’lkada 1882 yilda taftish ishlarini olib borgan F.K.Girsning hisobotida
qayd etilishicha, uch yil mobaynida Sirdaryo viloyatidagi volost oqsoqollaridan
38 kishi (oqsoqollarning 35%) o’z vazifasidan ozod qilingan. Bunday hodisalar
boshqa viloyatlarda ham sodir bo’lib turar edi. 25

25 Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. 45 б.

Volost boshqaruvchisini saylash ikki bosqichdan iborat bo’lgan. Dastlab
har ellik xonadon egalari ichidan bir nafar kishi saylab olingan. Keyin saylangan
kishilar rus ma‘muriyati ishtirokidagi volost yig’inida ishtirok etganlar. Volost
yig’ini vakolatiga volost boshqarmasi mudirini, qozilik va biylik an‘anaviy
sudyalarini saylash, quyi ma‘muriyat mansabdor shaxslarining pullik
ta‘minotini aniqlash, suvdan foydalanish va suv ta‘minoti masalalari, yo’llar,
ko’priklar, xo’jalik qurilishlari va boshqalar ustidan nazorat o’rnatish masalalari
bilan shug’ullanish kirgan.
Volost boshqaruvchisi xo’jalik faoliyatidan tashqari volostdagi
osoyishtalikni nazorat qilgan, dastlabki jinoiy tergovlarni amalga oshirgan, rus
ma‘muriyatining barcha ko’rsatmalari va farmoyishlarini xalqqa etkazish kabi
alohida mirshablik ishlari bilan shug’ullangan. Agar volost boshqaruvchisining
shaxsi ma‘lum bir sabablar yuzasidan rus ma‘muriyati vakillarini qoniqtirmasa,
viloyat harbiy gubernatori Turkiston general-gubernatorining roziligi bilan
yangi saylovlarni belgilash yoki o’zining xohishiga ko’ra uni boshqa nomzodga
vaqtincha almashtirish huquqiga ega bo’lgan.
O’lkada mahalliy aholi bilan bir qatorda imperiya hukumati ruxsati bilan
Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ko’chib kelgan rus aholisining soni yil
sayin ortib borgan. Ularning ko’chib kelishi va joylashishi hamda hayotini
tashkil etishda Ko’chirish boshqarmasi (Pereselencheskoe upravlenie) katta rol
o’ynadi. Ushbu boshqarma Rossiyaning markaziy hududlaridan aholini
ko’chirib keltirish, ular bilan bog’liq ma‘lumotlarni to’plab borish, ko’chib
kelganlarni mahalliy aholiga tegishli erlarga joylashtirish vazifalarini bajargan.
Rus aholisi uchun shaharlarda alohida ma‘muriyat tashkil etilgan. Ular uchun
shahar hududida yangi qismlar, shahardan tashqarida esa alohida qishloqlar –
rus manzilgohlari tashkil qilingan.
Boshqaruv Nizomlari va metropoliya nazoratining kuchaytirilishi.

O’lkani boshqarish bo’yicha ilk Nizomlarni ishlab chiqishda ―harbiy vaziyat‖
xolati asosiy omil bo’lib xizmat qildi. Nizomlar xonliklarning yangidan-yangi
hududlarini bosib olinishi jarayonida ishlab chiqilganligi bois ―muvaqqat
‖
xarakterga ega edi. Masalan, ―Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini boshqarish
to’g’risidagi Nizom (1867) ―tajriba tariqasida uch yil muddatga joriy qilingan
‖ ‖
bo’lib, 20 yil davomida amal qildi. 1886 yilgacha har bir viloyat uchun alohida
Nizom – ―Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari (1868),
‖
―Amudaryo bo’limini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari (1874) va
‖
―Farg’ona viloyatini boshqarish bo’yicha vaqtinchalik Nizom (1876) amal
‖
qilib keldi. 26

Mazkur Nizomlarda ―harbiy va ma‘muriy hokimiyatning ajralmasligi va
ularning bir erda birlashtirilishi , ―xalqni harbiy yo’l bilan itoatda saqlab turish
‖ ‖
eng muhim mezon edi.
1886 yil 12 iyunda rasman tasdiqlangan ―Turkiston o’lkasini boshqarish
haqidagi Nizom Turkiston general-gubernatorligi hududini boshqarish uchun
‖
yagona qonuniy hujjat vazifasini bajarib, ayrim o’zgarishlar bilan 1917 yilgacha
amalda bo’ldi.
Ushbu ―Nizom to’rt bo’limdan iborat bo’lib, Turkiston
‖
generalgubernatorligidagi ma‘muriy, sud, erga egalik munosabatlari va soliq
tizimini belgilab bergan. Bu hujjat o’lkadagi Rossiya boshqaruvini sezilarli
darajada o’zgartirish bilan birga, uzoq vaqtlargacha Turkistonning imperiya
tarkibidagi holatini belgilab bergan edi.
1886 yilgi ―Nizom da o’lka boshqaruvi bilan bog’liq qator o’zgarishlar
‖
aks etgan bo’lsa-da, unda xarbiylashtirilgan boshqaruvining asosiy tamoyillari
saqlanib qolindi. Shu bilan birga, mahalliy ma‘muriyatning mahkama
26 Қаранг: Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в XVI-XIX вв. –
Тошкент, 1952; А.Бабаходжаев Экономические и политические последствия приоседения Средней Азии
к России. – Тошкент, 1966:
Соколов Ю.А. Ташкент, ташкентцы и Россия. – Ташкент, 1965.

yo’nalishi, sudlov tizimidagi huquqlarini chegaralanib, hokimiyatning politsiya
va jazoga tortish funksiyalari kengaytirildi.
Yangi hujjatga binoan o’lka boshqaruvida yangi organ – Turkiston
general-gubernatori Kengashi tashkil etildi. Unga viloyatlarning xarbiy
gubernatorlari, Devonxona boshqaruvchisi, Turkiston xarbiy Okrugi (THO)
shtabining boshlig’i, G’azna va Nazorat palatalarining boshqaruvchilari
majburiy a‘zo edilar. Kengashga dastlab general-gubernator, 1900 yildan
boshlab uning yordamchisi raislik qildi.
Kengashga boshqaruv amaliyoti bilan bog’liq masalalar yuzasidan
qonunlar taklif etish huquqi berildi. Shu bilan birga, u er-soliq qurilishi,
fuqarolarning majburiyatlari bilan bog’liq masalalarni ham ko’rib chiqar edi.
General-gubernatorlar huzurida boshqaruv Kengashining tuzilganligi
general-gubernatorning yakka hokim sifatidagi vakolatlarini ancha chekladi.
1886 yilda qabul qilingan ―Nizom ga asosan Turkiston‖
generalgubernatorining tashqi siyosat masalalaridagi vakolatlari ham cheklandi.
Buxoroda Tashqi ishlar vazirligiga tegishli Rossiya imperatorining siyosiy
agentligi ochildi. Siyosiy agent Rossiya imperiyasining Buxorodagi rasmiy
vakili sifatida faoliyat yuritib, unga qator vakolatlar berildi.
1899 yildan boshlab Turkistondagi barcha siyosiy masalalar Tashqi ishlar
vazirligining nazorati ostiga olindi. SHunday bo’lsa-da, Kaspiyorti viloyati
boshlig’i Eron bilan chegara munosabatlarini mustaqil hal qilish huquqini,
Amudaryo bo’limi boshlig’i esa Xiva xoni huzuridagi diplomatik vakil huquqini
saqlab qoldi.
General-gubernatorlik o’zida markaziy hukumat tashkiloti va mintaqaviy
ma‘muriyat faoliyati doirasini birlashtirgan, tashqi aloqalar, siyosiy,
harbiytashkiliy, sud, moliyaviy, iqtisodiy masalalarni boshqarishga oid
vazifalarni bajaruvchi anchagina murakkab ma‘muriy tuzilma edi. 1886 yilgi
―Nizom ning joriy qilinishi bilan mustamlaka ma‘muriyatining iqtisod
‖

sohasidagi vakolatlarining asta-sekin cheklandi va juda masalalar o’lka
ma‘muriyati tasarrufidan chiqarilib, imperiyaning tegishli vazirliklari va
boshqarmalari ixtiyoriga o’tkazildi. Jumladan, yangi Nizomga ko’ra, sud,
moliya, ta‘lim, pochta-telegraf kabi qator sohalar to’g’ridan-to’g’ri imperiya
boshqaruvining markaziy bo’g’inlariga bo’ysundirildi. Qolgan tashkilotlar
markaziy boshqaruv organlariga general-gubernator vositachiligida bog’landi.
1886 yildan keyin tuzilgan muassasalar esa, bevosita imperiya poytaxtidagi
vazirliklarga bo’ysundirildi. Bu esa, o’z navbatida, general-gubernator
vakolatlarining cheklanishiga, natijada o’z tashkilotining manfaatlarini
ko’zlagan ba‘zi bir muassasalarning general-gubernatorlik ma‘muriyati nuqtai
nazarini e‘tiborga olmasdan ish tutishlariga sabab bo’ldi.
1916 yil avgustda general-gubernator A.N.Kuropatkin (1916 – 1917)
boshchiligida Turkiston boshqaruvi Nizomiga oid islohotlarning oxirgi loyihasi
ishlab chiqishga kirishildi. Tayyorlanayotgan yangi ―Nizom da asosiy‖
diqqate‘tibor ma‘muriy masalalarga, shuningdek, viloyat, uezd va ayniqsa,
qishloq boshqaruvini qayta tashkil etishga qaratilgan edi. Yangi Nizom
loyihasida hokimiyatni markazlashtirish, ayniqsa, viloyat miqyosida
boshqaruvni markazlashtirish, mahalliy aholi nazarida o’lka ma‘muriyati
nufuzini oshirish nazarda tutilgan edi. Mahalliy boshqaruv organlarida politsiya
xizmatini kuchaytirish, har bir uezdda otliq politsiya xizmatchisini tayinlash,
uezd boshlig’ining politsiya xizmati bo’yicha yordamchisi lavozimini ta‘sis
etish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozimligi ta‘kidlangan. Shuningdek,
quyi boshqaruv lavozimlariga mahalliy aholi birga, rus aholisi orasidan ham
amaldorlar saylanishi ko’zda tutilgan. Uzoq munozaralardan keyin mahalliy
ma‘muriyatning saylanish tamoyilini saqlab qolgan holda ―boshqaruv ishiga
mahalliy millat vakillari ning aralashuvini keskin cheklash haqida qat‘iy
‖
kelishib olindi.

Mazkur Nizom loyihasi mohiyatan inqiroz arafasida turgan imperiya
hukumatining Turkiston aholisi ustidan nazoratini kuchaytirishga qaratilgan edi.
SHu tariqa, Turkiston general-gubernatorligida o’rnatilgan
harbiylashtirilgan mustamlaka boshqaruv tizimi o’lka aholisining Rossiya
imperiyasiga to’liq qaramligini ta‘minladi. Asrlar davomida shakllanib kelgan
mustaqil davlatchilik barham topdi, mahalliy aholi vakillari boshqaruvning eng
quyi tizimida soliq to’plash, ma‘muriyat farmonlarini xalqqa etkazish kabi
vazifalar bilan cheklandi, xolos. Ammo mustabid hukumat bu bilan
qanoatlanmas, mahalliy aholi ustidan nazoratni yanada kuchaytirish, uning
huquqlarini yanada cheklash, mustamlakachilik iskanjasini yanada qattiqroq
tortish mustamlakachilar uchun doimo kun tartibidgagi muhim masala bo’lib
turar edi.

II.BOB. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi faoliyati
II.1. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasining tashkil etilishi

XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan
istilo etilishi natijasida o’lkada, metropoliyaning davlat andozasidagi kolonial
boshqaruv tizimi o’rnatildi. Natijada, Imperiyaning chekka hududi va tashqi
siyosiy vaziyat degan bahonada Turkiston o’lkasida boshqaruv to’laligicha
harbiy ma‘murlar tomonidan olib boriladigan bo’ldi. Turkiston general-
gubernatorligi deb atalgan boshqaruv usuli imperiyaning ichki hududlari
(guberniyalari)dagi boshqaruv usuli kabi joriy etilgan va amalda bo’lgan
huquqiy me‘yorlarga asoslangan edi.
1866 yilda Sirdaryo chizig’ining bosib olingan hududlar bilan qo’shilishi
natijasida tashkil etilgan Turkiston viloyatida boshqaruv ikki yo’nalishda: 1.
Xarbiy. 2. Xalq boshqaruvi tizimida olib borilishi belgilanganligi sababli tarixda
Xarbiy xalq boshqaruvi deb atala boshlangan. Rossiya imperiyasining Turkiston
o’lkasiga 1867 – 1917 yillar oralig’idagi hukmronlik qilgan yillarida
boshqaruvning shunday nom bilan atalishi tarixiy manbalarda aniq ko’rsatib
o’tilgan. YOzma manbalarning guvohlik berishicha, imperiya ma‘murlari
rejalariga binoan bosib olingan hududlarda mahalliy aholini boshqarish vazifasi
tajriba sinov asosida Turkiston viloyat gubernatorining devonxonasi
(kanselyariyasi) zimmasiga yuklatilgan edi.
Devonxonaning mahalliy aholini itoatda saqlab turish borasidagi asosiy
majburiyati ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etilishida viloyatda asosiy ijro
organi vazifasini bajarish bo’lib, uning (viloyat harbiy gubernatorining mahalliy
aholini boshqarishga oid olib boradigan har qanday yozishmalarining
devonxona tomonidan rasmiylashtirish jarayonlarini devonxona leksikonida
ishlab chiqarish – deloproizvodstvo deb ataladi) boshqaruv jarayonlari
to’laligicha umumimperiya kanselyariyalari uchun belgilangan huquqiy
me‘yorlarga tayangan holda nizomlar asosida olib borilishi belgilab qo’yilgan.
Qonuniy hujjatlarning talablariga binoan devonxona tomonidan ro’yxatga

olingan har qanday kirish va chiqish hujjatlari rasmiy maqom (status)ga ega
bo’lgan.
Turkiston Rossiya Imperiyasi tomonidan bosib olingach kanselyariya,
ya‘ni lotincha (cancellarius – xat bilan ish yurituvchi), (cancellorum – to’siq,
reshyotka) so’zlaridan kelib chiqib to’siq ortida yozma ish yuritiladigan joy
degan ma‘noni anglatadigan idora 1867 yilning 15 iyulidan o’z faoliyatini olib
bora boshladi. 27
Rossiya davlatchiligi tarixini o’rganish asosida aniqlanishicha,
general-gubernatorlik boshqaruv tizimi Rossiyada XVIII asrdan joriy etilgan.
Turkiston general-gubernatorligi esa imperiyada tashkil etilgan o’ziga xos
xususiyatlari bilan ajralib turadigan ma‘muriy byurokratik amaldorlar
uyushmasi hisoblangan. Barcha guberniyalarda general-gubernatorlarga
kanselyariyalar birkitilgan bo’lib, manbalarda kanselyariyalarning qaysi
general-gubernatorga tegishli ekanligi ko’rsatilgan.
Nizomlarda kanselyariyalarga general-gubernatorlarning rasmiy
yozishmalarini olib boradigan ma‘muriy idora, deb izoh berilgan. Rossiya
boshqaruv idoralarining tarixiga oid mavjud manbalarning guvohlik berishicha,
devonxonalar (kanselyariyalar) biror bir rasmiy hukmdorga tegishli bo’lgani
uchun ular rasmiy davlat idorasi deb hisoblanmagan. Imperiya yuqori davlat
idoralari bu qoidadan alohida ajralib turadi, ularning devonxonalari davlat
idorasi maqomida ish yuritar va ularning e‘lon qilgan buyruq va hujjatlari quyi
bosqichdagi idora devonxonalari uchun majburiy sanalgan.
Umumiy joriy etilgan tartiblarga asosan devonxonalar hukmdorning
faqatgina yuqori boshqaruv organlaridan kelgan yo’riqnoma – buyruqlariga
javob xatlarini tayyorlangan va hukmdorning ichki boshqaruvga oid bo’lgan
hujjatlari – yozuv ishlarini olib borgan.
27 Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический очерк. – Т., Электро-печатная
А.О. Порцева, 1912. 49 с.

Rossiyada devonxonalarning ish yuritish tarixi imperiya davlat idoralari,
xususan, Rossiya imperatorlari devonxonasi (kanselyariya)ning bo’limlar va
stollarga ajratilgan holdagi faoliyati, shuningdek, o’sha davrda parallel faoliyat
olib borgan Hukumat Senati va Davlat Kengashi Kanselyariyalarining,
Geraldiya departamenti va boshqa davlat tashkilotlari devonxonalarining ish
yuritish va yozishmalar olib borish tajribasiga tayangan holda olib borganligi
namoyon bo’ladi.
Turkiston general-gubernatori devonxonasi (kanselyariya) o’zining ish
yuritish faoliyatini Rossiya hukumati senatining qarorlariga asoslanib olib
borgan.
Shuningdek, 1810 – 1917 yillar davomida faoliyat olib borgan Rossiya
imperiyasi Davlat Kengashi huzuridagi davlat devonxonasi (kanselyariya)ning
bo’limlariga, xususan, qonun yaratuvchilik, harbiy, fuqarolik ishi, davlat
iqtisodiyoti, qonunlar to’plamini yaratish, yangilab borish kabi bo’limlari davlat
kengashining to’rt bo’limi faoliyatiga mos kelganligi va Turkiston
generalgubernatorligi devonxonasida ham xuddi shunday tartibdagi bo’limlar
tashkil etilishiga asos bo’lib xizmat qilgan.
Rossiya imperiyasi markaziy davlat idoralari Turkiston o’lkasining o’ziga
xos xususiyatlari bilan mutlaqo hisoblashmasdan markazdagi boshqaruv
tartiblarini to’g’ridan-to’g’ri joriy etishi o’lkadagi boshqaruvning kolonial
xarakterda ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi (kanselyariya) arxiv
hujjatlarining o’rganilishi natijasida devonxona ish yuritish jarayonlarida
quyidagi:
1) bo’limlarga bo’linish tartibi Rossiya imperatorlarining
devonxonalari (kanselyariya)dan;
2) bo’limlarning stollarga ajratilishi – hukumat senati devonxonasi
(kanselyariya)dan;

3) ish yuritish hujjatlarini tayyorlashning stollardan bo’limlarga
o’tkazilishi va ularning maxsus komissiyalardan eshitilib qonun holatiga
keltirish tartibi Davlat Kengashi devonxonasining ish yuritish usullaridan keng
foydalanilganligi yaqqol namoyon bo’ladi.
Devonxonaning asosiy faoliyati general-gubernatorlik boshqaruv
tizimining Rossiya imperiyasi devonxonalar faoliyatiga taalluqli bo’lgan
qonuniy hujjatlar orqali boshqarish tartibini olib borishdan iborat bo’lgan.
Devonxona hujjatlari soni – tarkibi jihatdan o’lkadagi boshqa ma‘muriy
idoralarning hujjatlaridan ko’p va ular O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat Arxivining ―I-1 fondida saqlanmoqda. ‖
Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi ish yuritish hujjatlarini
o’rganish natijasida ularni quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
 eslatma (pamyatka) – devonxona bo’limlari o’zaro yozishmalari,
viloyat harbiy gubernatorlari devonxonalari bilan yozishmalarida hujjatlarning
yozishmalar uchun umumlashtirilgan eslatmalari;
 reskript – davlat hukmdorining mansabdorlarga ijro uchun bergan
hujjat;
 ko’rsatma (predpisanie) – yuqori rahbar tashkilot va rahbarlarning
quyi ijrochilarga ko’rsatmalari;
 promemoriya – teng darajada bo’lgan tashkilot va rahbarlar
o’rtasidagi yozishmalar;
 bildirishnoma (raport va bildirgi) – aniq masala yuzasidan quyi
tashkilot va shaxslarning yuqori tashkilotlar va rahbarlarga taqdim etilgan
ma‘lumotlari;
 memoriya – yuqori tashkilot yoki rahbarga ko’rib chiqish,
tasdiqlash uchun taqdim etilayotgan hujjatlardan ko’chirma yoki yozma
ma‘lumoti.

Yuqorida qayd etilgan ish yuritish turlari general-gubernatorlik
devonxonasi tomonidan tarixiy manba sifatida saqlangan yozma hujjatlarni
quyidagi uch guruhga mansub deb hisoblashga imkoniyat beradi: Ular
1. Devonxonaning yuqori imperiya tashkilotlari: Rossiya
imperiyasining harbiy vazirligi Osiyo qismi; hukumat senati va Geraldiya
departamenti, ichki ishlar vazirligi devonxonasi (kanselyariya); er egaligi,
davlat mulklari va h.k. tashkilotlar bilan yozishmalari.
2. Ichki-ish yuritish hujjatlari: alohida masalalar yuzasidan ma‘ruzalar
tayyorlash, viloyat harbiy general-gubernatorlari nomiga so’rovnoma va
javoblar; mazmuni jihatdan hujjatlarning boshqa bo’limlarga berilishi; o’lkaning
boshqa ma‘muriy idoralari bilan yozishmalari, dala amaliyoti devonxonasi
(putevaya kanselyariya) va h.k.;
3. Turkiston general-gubernatori va devonxona boshlig’i nomiga
yuborilgan shikoyat va iltimosnomalar.
Ish yuritish hujjatlarini o’rganish asosida ichki hujjatlar yuritish usulini
quyidagi uch bosqichda amalga oshirilgan deb belgilab olish mumkin:
1) hujjatlar devonxonaga taqdim etilganidan so’ng ular ro’yxatga
olingan va mazmuni jihatidan qaysi stol – bo’limga taqdim etishi raqamlangan;
2) ularga ish yuritish boshlanganligi sanasi qo’yilgan (ish yuritish
tugatilgach tugallanish sanasi ham yozib qo’yilgan);
3) maxsus jurnalda hujjatlarning nomi va ijro uchun qaysi ish
yurituvchiga berilganligi yozma qayd etilgan.
Turkiston general-gubernatori devonxonasi (kanselyariya) qachondano’z
faoliyatini boshlaganligiga aniqlik kiritish uchun arxiv ma‘lumotlariga murojaat
qilish mumkin. 1867 yilning 15 iyulida Rossiya imperatorining №
_484_raqamli buyrug’iga asosan Turkiston general-gubernatori lavozimiga

tayinlangan general-ad‘yutant K.P. fon Kaufman shu kunning o’zida ―Harbiy
vazirlik vakili polkovnik A.K.Geynsni Turkiston general-gubernatori‖
devonxonasi (kanselyariya) boshqaruvchisi lavozimiga tayinlagan va undan
devonxona ish yuritish jarayonlarini boshlab yuborishini talab qilgan. 28
Ushbu
farmoyish
Turkiston general-gubernatorligining rasmiy №1 buyrug’i hisoblanadi. SHuni
ta‘kidlash kerakki, Turkistonning birinchi general-gubernatori K.P. fon
Kaufman 1862 – 1865 yillarda Rossiya imperiyasi Harbiy vazirligi devonxonasi
(kanselyariya) boshlig’i lavozimida ishlaganligi sababli devonxona faoliyatiga
alohida e‘tibor qaratgan. SHuning uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat Arxivi ―I-1 fondining №33 ro’yxatida devonxona (kanselyariya)
‖
xizmatchilari bo’lish uchun quyidagicha xizmat so’rovnomasi taqdim etilishi va
unga binoan:
1) qanday lavozimda bo ’ lishi , ismi sharifi , diniy e ‘ tiqodi ,
xizmat belgilari va maoshi to ’ g ’ risidagi ma ‘ lumoti ;
2) tabaqaviy kelib chiqishi (qanday mulk egasi, unvoniga
egaligi);
3) qanday mulk egasi ekani to’g’risidagi ma‘lumot;
4) qaerda, qanday tarbiya, bilim olgan, qanday lavozimlarda
ishlagan, qanday rag’batlantirishlar yoki ogohlantirishlarga ega ekanligi;
5) qaysi harbiy yurishlarda ishtirok etgan;
6) qanday jazoga tortilgan;
7) fuqarolik ishi va mansablarga loyiqligi;
8) oilaviy ahvoli, oila tarkibi kabi ma‘lumotlarni maxsus
anketaso’rovnomada berishlari shart bo’lgan.
28 Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. 36 б.

Turkiston viloyatini boshqarish bo’yicha Nizomga binoan devonxona
(kanselyariya) besh bo’limdan: 1) Harbiy – Xalq boshqaruvining shaxsiy
tarkibi;
2) Xo’jalik ishlari; 3) Soliq va tushumlar; 4) Statistika; 5) Sud ishlari
bo’limlaridan iborat dastlabki tarkibda tuzilgan. Keyinchalik 1867 yilda
Turkistion generalgubernatorligi devonxonasi bo’limlar tarkibiga o’zgartirishlar
kiritildi.
Mazkur Nizomda kolonial boshqaruvga xos bo’lgan barcha talablar
devonxona (kanselyariya) tomonidan oshirilishi bo’lgan vazifalar aniq
ko’rsatilgan. Masalan: 1) devonxona harbiy xalq boshqaruvidagi barcha
tashkilot va mansabdorlarning moddiy ta‘minoti; 2) mahalliy aholini ichki
boshqaruv siyosati – er va politsiya boshqaruvi tizimi nazorati; 3) maktablarga
rahbarlik va ularda evropacha madaniyatni – ta‘limni rivojlantirish; 4) mahalliy
aholining sudga va harbiy gubernatorga murojaatlari ustidan nazorat o’rnatish
va ularni itoatda tutib turishga qaratilgan qismlardan iborat bo’lgan. Nizomda
devonxona doirasida tayyorlanishi kerak bo’lgan masalalar dastlab harbiy
gubernatorga ma‘ruza shaklida taqdim etilishi va kollegial muhokamadan so’ng,
oxirgi qaror shakliga keltirilishi qayd qilingan.
Devonxona boshlig’ining vazifalari: imkoniyat darajasida mahalliy aholi
boshqaruvini olib borayotgan barcha tashkilotlar to’g’risidagi ma‘lumotlarga
hamda mahalliy aholi ustidan ish olib borish uchun kerak bo’lgan statistik va
boshqa ma‘lumotlarga ega bo’lish; harbiy gubernator tomonidan berilgan
buyruqlarning so’zsiz bajarilishi ustidan nazorat o’rnatish va yo’l qo’yilgan
kamchiliklar to’g’risidagi ma‘lumotlarni harbiy gubernatorga etkazish; zarur
bo’lganida viloyat hududlarini, muassasa-tashkilotlarini tekshirish va yo’l
qo’yilgan kamchiliklar to’g’risida harbiy gubernatorga ma‘lumot taqdim etish.

II.2. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasining tarkibiy tuzilishi va
faoliyati.

Devonxonaning tarkibiy tuzilishi. Turkiston general-gubernatorligi
devonxonasi (kanselyariya) o’z ish yuritish tartiblarini Turkiston viloyati
ma‘muriy tashkilotlari tajribasiga tayangan holda olib bordi. Turkiston general-
gubernatori o’zining 1867 yilgi hisobotida devonxona boshliq, uchta ish
yurituvchi va ularning uch yordamchilari, buxgalter va uning yordamchisidan
iborat shtat birligida faoliyat olib borganligini ma‘lumot sifatida keltiradi.
Devonxonaning tarkibiy qismlari to’g’risidagi ma‘lumotni
generalgubernatorlik devonxonasi (kanselyariya)ni birinchi boshlig’i general-
mayor Aleksandr Konstantinovich Geyns (1867 – 1869) 1868 yilning 9
yanvarida o’lkani kolonial boshqaruvining yarim yillik tajribasidan kelib chiqib
takliflar berish yuzasidan yig’ilishida Kanselyariyada ish yuritish
mashg’ulotlarining taqsimoti (kanselyariyaning tasdiqlangan tarkibiy loyihasi)
mavzusida ma‘ruza qildi. Ushbu ma‘ruzada A.K.Geyns devonxona to’rtta: 1)
qonuniy; 2) xo’jalik-statistika; 3) maxsus; 4) buxgalteriya bo’limlaridan tashkil
etilishini taklif etadi. K.P. fon Kaufman shu kunning o’zida bu taklifga roziligini
bildiradi va ijro uchun imzo
rezolyusiyasini qo’yadi. 29

Mazkur ma‘ruzada barcha bo’limlarning vazifalari belgilab beriladi. Unga
binoan
I. Qonuniy yo’riqnomalar bo’limi: 1) Harbiy Xalq boshqaruvi
tizimidagi barcha mansabdorlarni xizmatga qabul qilinganligi va xizmatdan
ozod etilganligi, ta‘tilga chiqqanligi (Turkiston general-gubernatorligi
29 Материалы, относящиеся к ―Проекту положения об управлении Туркистонским краем .‖
Пояснительная записка к Проекту положения об управлении в областях Туркистонского
генералгубернатора. – Спб.: Военная типография (в здании Главного штаба), 1874. 24 с; Материалы,
относящиеся к проекту Положения об управлении Туркистонской областью. – Т., 1866. 57 с.

devonxonasi mansabdor shaxslarining ta‘til davri 2 oydan – 4 oygacha davom
etgan, shu bois bu davrda qaysi xizmatchi uning vazifasini bajarishi muhim
masala bo’lganligi sababli bo’limga bunga alohida e‘tibor bergan); devonxona
xizmatchilarining ro’yxatga binoan xizmat formulyarlarini qayd etib borish,
xizmat mansablarini o’zgartirish (devonxona ayrim mutaxassislarining xizmat
joylarini ehtiyojiga qarab o’zgartirib borish); davlat mukofotlariga taqdimotlar
tuzish, xizmatchilarning ish haqlarini va pensiyalarini tasdiqlash, egallab turgan
mansabdorlarning qonunga xilof ishlari va harakatlari uchun rus va mahalliy
aholi vakillarini ma‘muriy ogohlantirish va sudga topshirish ishlari; 2) ikki
viloyatning ma‘muriy va tashkiliy tuzilish ishlarini tasdiqlash (1869 yilda
Turkiston general-gubernatorligi Ettisuv va Sirdaryo viloyatlaridan iborat
bo’lgan); 3) Rossiya imperiyasi hukumat organlarining qonun va
ko’rsatmalarida Turkiston general-gubernatori faoliyatiga oid bo’lgan qismlarini
aniqlash va amaliyotga qo’llash choralarini ishlab chiqish; 4) ikkala viloyat
hududidagi voqealar to’g’risida ma‘lumotlar to’plash; 5) ikkala viloyat
hududida shubhali kishilar ustidan nazorat; 6) viloyatlar boshqaruvi
to’g’risidagi hisobotlarni tuzish – ishlarini olib borgan.
II. Xo’jalik-statistika bo’limining vazifalari: 1) o’lkaning er tuzilishi
makoni va sifati. O’rmon xo’jaligi, yaylov va suv zahiralari to’g’risidagi
ma‘lumotlarni to’plash; 2) oziq-ovqat va xalq sog’liqni saqlash tizimi; 3) jamoa
xo’jaligi, ya‘ni turli soliq va to’lovlar miqdorini belgilash; 4) aloqa yo’llari,
pochta-telegraf xizmatini joriy etish; 5) o’lkani boshqarish ishlarini moliyaviy
ta‘minlash, sanoat va savdoning xususiy tadbirkorlar tomonidan rivojlanishini
yo’lga qo’yish.
III. Maxsus bo’lim: 1) Xalq ta‘limi, umumiy masalalar; 2) chegara
hududlarida bo’layotgan turli voqealar, qo’shni xonliklardagi vaziyat to’g’risida
ma‘lumotlar to’plash; 3) diniy ishlar devonxonasi; 4) general-gubernatorga

yuborilgan ariza va shikoyatlar bo’yicha qarorlarni e‘lon qilish; 5)
generalgubernatorning shaxsiy yozishmalari kabi masalalar.
IV. Buxgalteriya bo’limi – devonxonani mablag’ bilan ta‘minlash va
general-gubernatorning buyrug’iga asosan mablag’larning aylanishi
to’g’risidagi hisobotlarni olib borish, o’lkani boshqarish bo’yicha daromad va
xarajatlar smetasini tuzishdan iborat deb topiladi.
Ma‘ruzaga binoan devonxona tarkibida jurnalist mansabi joriy etilib,
uning asosiy vazifasi kirish va chiqish hujjatlari yozuvchi jurnali ishlarini olib
borishdan iborat bo’lgan. Biroq shtat birligida bunday lavozim
ko’rsatilmaganligi sababli devonxonaga safarbar etilgan devonxona
mansabdoriga bu ishlarni yuritish yuklatilgan va u davlat mansabdori sifatida
hujjat hamda turli yozma ma‘lumotlarning jo’natilishi uchun javobgar shaxs
hisoblangan.
A.K.Geynsning taklifiga binoan quyidagi shaxslar Turkiston
generalgubernatori devonxonasi mansabdorlari sifatida tasdiqlangan.
I bo’lim boshlig’i – ish yurituvchisi titulyar maslahatchi Lazarev, uning
yordamchisi – ish yurituvchisi podryadchik Efremov; xo’jalik-statistika bo’limi
boshlig’i – ish yurituvchisi bosh shtab poruchigi Komarov, uning yordamchisi –
ish yurituvchisi kollej assesori Orfanov; III bo’lim boshlig’i – ish yurituvchisi
kollej sekretari Brodovskiy, uning yordamchisi – ish yurituvchisi Dmitrovskiy;
buxgalteriya bo’limining boshlig’i – buxgalter-g’aznachi, kollej sekretari
Pinyagin va uning yordamchisi va arxivarius kollej regsitratori Xloponinlar
tayinlangan.
Devonxonaning jurnal yuritish qismi rahbari sifatida general-
gubernatorning buyrug’i bilan uezd boshlig’i titulyar maslahatchisi Malchikov
tayinlanadi.
E‘tibor berilgan bo’lsa barcha mansabdor devonxonachi xizmatchilarning
ismi-sharifi, ya‘ni familiyalari berilgan, biroq otalarining ismlari, o’zlarining

ismlari keltirilmagan. Sababi devonxona xizmatchilari o’zlari tomonidan
tayyorlangan har qanday ish yuritish hujjatlariga imzo yoki familiyasini
qo’yishgan. Balki devonxonaning yashirin holatda olib borayotgan faoliyati
doirasida shunday tartib joriy etilgan bo’lishi mumkin. Biroq devonxonaning
ichki buyruqlari, ish yuritish hujjatlariga kiritilgan tuzatish va takliflarda ish
yurituvchining ismi-sharifi bilan murojat qilinishi kuzatiladi. Keyingi yillarda
devonxona xizmatchilarining ismi-shariflari to’liq keltirilmagan.
Birlamchi manba bo’lmish arxiv ma‘lumotlari (I-1 yig’ma jildining 32-
ro’yxati hujjatlari) devonxonadagi 1-bo’lim, ya‘ni umumiy bo’limdan
boshlanib, u 1868 yildan 1895 yilgacha faoliyat olib borgan. Bu bo’limda jami
10 ta hujjat ro’yxatga olingan, 1-raqamli hujjat 1868 yilga, 6-raqamli hujjat
1883 yilga, 8,9,10 raqamli hujjatlar – 1885 yilga tegishli. Hujjatlar asosan
devonxona orqali ro’yxatdan o’tgan bo’lib, ularda Turkistondagi harbiy-xalq
boshqaruvi tizimidagi mas‘ul shaxslarni safarga jo’natish va diplomatiya ishlari
kanselyariyasiga yuborilgan hujjatlardan iborat. Birinchi bo’lim 1-stoli 1875
yildan 1917 yilga qadar faoliyat olib borgan, ro’yxatda 11 dan 4 gacha bo’lgan
hujjatlar qayd etilgan, biroq ularning orasidan 12 ta hujjat yo’q. Mavjud
hujjatlarning aksariyat qismi Turkistonning birinchi jahon urushi davridagi
ma‘lumotlardan iborat. Birinchi bo’lim 2-stoli 1886 yildan 1917 yilga qadar
faoliyat olib borib, ro’yxatda 48 dan 152 gacha bo’lgan hujjatlar qayd etilgan.
Hujjatlar asosan devonxona tomonidan mablag’larning taqsimlanishiga
oiddir. Ularda o’lka miqyosida devonxona darajasidagi ayrim tadbirlar,
mansabdor shaxslarni mablag’ bilan ta‘minlash to’g’risidagi ma‘lumotlar
jamlanib, ularning ichida Turkistonda CHorizm ag’darilganidan keyin,
Muvaqqat hukumatning o’rnatilishi bilan bog’liq hujjat ham mavjud. Bu hujjat
1917 yilning 21 aprelidan 1918 yilning 31 yanvarigacha bo’lgan ma‘lumotlarni
to’plagan va jami 217 betdan iborat.

Birinchi bo’lim 3-stoli 1873 yildan 1916 yilgacha faoliyat olib borgan
bo’lib, bu stolga tegishli hujjatlar 159 dan 165 gacha qayd etilgan. Mavjud
hujjatlar turli masalalarni o’z ichiga oladi. Masalan, tartib raqami 159 bo’lgan
hujjat 3 betdan iborat bo’lib, unda 1873 yilning 24 iyunda haqiqiy maslahatchi
Struvenning YAponiyaga, bosh konsul bo’lib saylanishi munosabati bilan uning
YAponiyaga borishi uchun safar harajatlari to’g’risidagi bo’yruq devonxonada
qayd etilgan. SHuningdek, tartib raqami 161 hujjat Rossiyaning Xitoy bilan
chegara munosabatlari, xususan, Kulja hududi to’g’risida, Toshkentda bo’lgan
Xitoy komissarlari to’g’risida ma‘lumot beradi. SHu stolda viloyatlardagi
politsiya-ma‘muriy bo’limlarining shaxsiy tarkibi bilan bog’liq hujjatlar
anchagina.
Birinchi bo’limning 4-stoli 1869 yildan 1917 yilga qadar faoliyat olib
borib, unda 166 dan 330 gacha bo’lgan raqamli hujjatlar qayd etiladi. Mavjud
hujjatlar devonxonada qayd etilgan bo’lib, ularda siyosiy jihatdan
generalgubernatorlik uchun ma‘qul bo’lmagan shaxslarni surgun qilish, 1898
yilda Farg’ona viloyatidagi voqealar to’g’risidagi viloyat harbiy gubernatorining
raportlari va telegrammalari, shuningdek, Samarqand viloyatida Namoz
boshchiligidagi qurolli chiqishlar, chet el fuqarolarining Turkiston fuqaroligiga
o’tish to’g’risidagi iltimoslari, birinchi jahon urushiga oid ma‘lumotlar,
Turkiston Vaqtli hukumatining qarorlari mavjud. 30

Birinchi bo’lim 5-stoli 1871 yildan 1917 yilga qadar faoliyat olib borgan.
Bu stolda 331 dan 354 gacha bo’lgan raqamli hujjatlar qayd etilib, ular orasida 5
ta hujjat yo’q. Hujjatlarning asosiy qismi politsiya idoralariga tegishli
hisoblanib, ular orasida Turkistondagi siyosiy partiyalar to’g’risida, 1907 yilda
Farg’onadagi vaziyatga oid, 1917 yilda so’nggi general-gubernator
30 Тиллабоев. С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Т.: Фан, 2008. 67 б.

Kuropatkinning o’lkadagi vaziyatni tinchlantirish to’g’risidagi raportlari
jamlangan.
Devonxonaning ikkinchi bo’lim 1-stoliga tegishli bitta hujjat bo’lib, bu
stolning 1882 yilda faoliyat ko’rsatganligini bildiradi. Biroq bu hujjatda
Turkistonda 1916 – 1917 yillardagi voqealar to’g’risidagi yozishmalar qayd
etilgan. Hujjat (tartib raqami 357) 2-bo’limning 1-stoli to’g’risida aniq
ma‘lumot bera olmaydi. SHuning uchun qo’shimcha ma‘lumotlarni
devonxonaga tegishli boshqa hujjatlardan izlab topish kerak bo’ladi. CHunki,
stolda bir hujjatning bo’lishi odatdagi holat emas, masalan, ro’yxatda 2-bo’lim
1-stoli 1882 yildagi faoliyati to’g’risida yozilgan, mavjud hujjat esa 1916 –
1917 yillar bilan chegaralangan. Demak, bu stolga tegishli hujjatlar boshqa
stollarga o’tkazilgan yoki boshqa tashkilotlarga berilgan.
Ikkinchi bo’lim 2-stoli 1904 – 1914 yillarda faoliyat yuritib, unda 358, 360
raqamli hujjatlar qayd etilgan. Mavjud hujjatlar politsiya idorasi va chet el
fuqarosiga Turkistonda bo’lgan vaqtda mablag’ ajratish to’g’risidagi
raportlardan iborat.
Ikkinchi bo’lim 3-stoli 1918 yilda faoliyat yurgizgan, unda 361-366
raqamli hujjatlar ro’yxatga olinib, ulardan 365 raqamli hujjat yo’q. Stol asosan
―kanselyariya ning vaqtli hukumat o’z vakolatini tugatganidan keyingi‖
sho’rolar xokimiyatini boshlang’ich davriga oid hujjatlardan iborat.
Devonxona bo’linmalari orasida eng uzoq davr faoliyat yuritgan 3 bo’lim
hisoblanib, u 1852 yildan 1917 yilga qadar bo’lgan hujjatlarni o’z ichiga oladi.
32
Umumiy bo’limda 366 dan 389 raqamgacha bo’lgan hujjatlar ro’yxatga
olingan. Hujjatlarning eng dastlabkisi 1852 yilning 6 marti bilan belgilanib,
unda Xitoy bilan savdo munosabatlari, xususan, Kulja va CHuguchak bilan
konsullik munosabatlari haqida, yana bir hujjat Rossiyaning O’rta Osiyo bilan
savdo munosabatlari to’g’risidagi ma‘lumotlardan iborat. Qolgan hujjatlar

o’lkani er osti xazinalarini o’rganish bilan shug’ullanishga oid ruxsatnomalar
berish, Eron bilan munosabatlarga oid hujjatlar hisoblanadi.
Uchinchi bo’limning 1-stoli 1871 yildan 1910 yilgacha faoliyat olib
borgan, unda 390-395 raqamli 5 ta hujjat qayd etilgan. Ular asosan tashqi savdo
munosabatlariga oid hujjatlar bo’lib, ulardan birida o’zaro savdoda kuzatilgan
soxta oltin tangalar to’g’risida gapiriladi. 1898 yil 18 maydagi ―Andijon
voqealari sababli Farg’ona viloyati aholisining (hujjatlarda ―aybdor viloyat‖ ‖
aholisi deyilgan) 300.000 rubl miqdoridagi kontributsiyasi to’g’risida ma‘lumot
berilgan. Bu hujjat 496 betdan iborat. 394 hujjat ham (333 bet hajmda)
―Andijon voqealari to’g’risida ma‘lumot beradi.
‖
Uchinchi bo’limninng 2-stoli 1882 yildan 1918 yilgacha faoliyat olib
borgan, unda 396-403 raqamli hujjatlar qayd etilgan. Barcha hujjatlari to’liq,
joyida bo’lgan stollardan biri. Ular orasida tartib raqami 396 bo’lgan hujjatda
Ettisuv viloyatining 1867 yildan 1882 yilgacha bo’lgan kolonizatsiya etilishi
to’g’risidagi xabarlar berilgan. 400-401 raqamli hujjatlarda Turkistonda 1916 yil
mardikorlikka olish bilan bog’liq bo’lgan voqealar to’g’risida ma‘lumotlar
beriladi.
Uchinchi bo’lim 3 stoli 1881 yildan 1916 yilga qadar faoliyat olib borgan
va unda 404-413 raqamli hujjatlar qayd etilgan. Ular orasida 405 raqamli hujjat
Turkiston o’lkasining istilo etilishiga sabab bo’lgan omillar, xususan, o’lka
iqtisodiga oid bo’lgan hujjatlar, qo’lyozma maqolalardan iborat. Keyingi hujjat,

32
Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи
(вторая половина ХIХ века).
Монография. Уфа, БашГУ, 1999. 39 с.

―kolonizatsiya so’zininng tom ma‘noda o’lkada qanday davom etganligi
‖
haqida turli bildirish va xatlar jamlanmasidir. Qolgan hujjatlar Xiva xonligi
bilan munosabatlarga tegishli.

Uchinchi bo’lim 4-stoli 1917 – 1918 yillardagi voqealarni o’zida aks
ettirib, unda 414-418 raqamli hujjatlar qayd etilgan. Barcha hujjatlar davr og ’ ir
bo ’ lsa - da , Turkistonda yashash ixtiyorini bildirgan chet el fuqarolari to ’ g ’ risida
ma ‘ lumot beradi .
Devonxonaning vazifalari. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi
(kanselyariya) ish yuritish tarixi, uning tarkibi to’g’risidagi ma‘lumotlarni ish
yuritish tartiblariga oid yozma xabarlar bilan to’ldirish mumkin. Mazkur
masalani yoritish uchun o’lkani boshqarish bo’yicha nizomlarning mazmun-
mohiyatini o’rganish muhim hisoblanadi. Arxiv materiallarida saqlanayotgan
nizomlar, nizomlar loyihalari va ularni tayyorlash uchun asos bo’lgan tarixiy
yozma manbalarda ma‘lum bir umumiylikni kuzatish mumkin. 1866 yildan –
1916 yilga qadar jami 20 dan ortiq nizomlar tayyorlangan. Manbalarga tayangan
holda ular orasida asosan 1867 yil va 1886 yillardagi nizomlarga rioya etilgan
deb xulosa chiqarish mumkin. Qolgan yillarda tayyorlangan nizomlar asosan
Rossiya imperiyasi Harbiy vazirligi va ichki ishlar vazirligi, Davlat mulki va er
ishlari vazirliklari o’rtasida Turkiston boshqaruvi masalasidagi o’zaro
kelishmovchiliklar zamirida oxiriga etkazilmagan.
Amalda bo’lgan nizomlarning deyarli barchasida 22 paragraf bilan
quyidagi qoida qayd etiladi: o’lka boshqaruvida o’lka general-gubernatori
qoshida 1) devonxona (kanselyariya) 2) maxsus topshiriqlar bo’yicha
mansabdorlar 3) tarjimon; ―Turkistanskie vedomosti gazetasining tahririyati,‖
ximiya laboratoriyasi, Turkiston ommaviy kutubxonasi va muzeyi faoliyat olib
boradi deb, rasmiylashtirilgan. Masalan, 1874 yildagi nizomga oid hujjatning 26
paragrafida
―general-gubernatorning nomi bilan o’lkani boshqarish bo’yicha barcha
yozishmalari uning devonxonasida olib boriladi deb bayon etilgan bo’lsa, shu
‖
hujjatning 27 paragrafida ―devonxonada barcha ish yuritish tartibi devonxona

boshqaruvchisining taklifi va general-gubernator tasdig’i asosida olib boriladi ,‖
deb belgilangan.
1886 yildagi nizomda yuqoridagi qoidaga qisman o’zgartirish kiritiladi va
unga binoan ―Devonxona boshqaruvchisi: 1. Rossiya imperiyasi ichki ishlar
vaziri va general-gubernatorning roziligi bilan guberniyalardagi vedomostlari
uchun taqdim etilgan o’zgarishlari asosida faoliyat olib boradigan
―Turkistanskie vedomosti gazetasining tahririyati; 2. Turkiston muzeyi va
‖
ommaviy kutubxonasi faoliyatiga rahbarlik qiladi , deb qonunlashtiriladi. Bu
‖
qaydlar ―Turkistanskie vedomosti gazetasi imperiya ichki guberniyalaridagi
‖
gazetalari kabi ichki ishlar vazirligi nazoratiga olinganligini ko’rsatadi. Ximiya
laboratoriyasi to’g’risidagi tushunchalar umuman tushurib qoldirilgan.
Devonxona (kanselyariya) tomonidan olib borilayotgan ishlarning asosiy
mazmuni general-gubernator K.P. fon Kaufmanning 1867 – 1881 yillar
faoliyatiga oid hisobotida yoritiladi. Unga binoan ―general-gubernatorlik
devonxonasining faoliyati yana uzoq yillar davomida kuchayib, sifati o’zgarib,
foydalilik darajasi oshib boradi, chunki mavjud sharoitda devonxona o’lkada
ijro etuvchi va generalgubernatorning o’lkaning umumiy boshqaruvidagi asosiy
maslahatchisi bo’lib qoladi , – degan xulosasi keyingi yillarda o’zining
‖
tasdig’ini topdi.
Devonxona tarixiga oid manbalar yillar o’tishi bilan bajariladigan ishlar
ko’lami ham oshib borganligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatda
devonxonaning faoliyat tarkibiga o’zgartirishlar kiritilib boradi. Masalan,
devonxona
(kanselyariya) boshlig’i A.I.Gomzin (1869 – 1975) 1871 yilning 12 aprelida
―general-gubernatorlik devonxonasi shaxsiy tarkibini o’zgartirish to’g’risidagi
‖
ma‘ruzasida o’lkada shahar xo’jaligi, zemstvo (er egaligi), er egaligining qayta
taqsimlanishi, savdo va sanoatning rivojlanishi oqibatida devonxonadagi ish
yuritish ko’lami nihoyatda oshib borganligi sababli IV bo’lim ochishni taklif

etadi. Unga binoan I bo’lim 1-stol: a) xizmatchilarning shaxsiy tarkib ishlarini
boshqarish, ishga qabul qilish, ishdan bo’shatish, boshqa joyga safarbar etish,
turli xil moddiy yordam, yorliqlar, qarzdorlik bo’yicha hayfsanlar; b)
ma‘muriypolitsiya qismi bo’yicha itoatda bo’lgan shaxslar va joylar bo’yicha
yo’riqnomalar; 2-stol bo’yicha: a) shtatlar loyihasini ishlab chiqish ularga
boshliq va quyi xizmatchilarning munosabatlarini nazorat qilish; b) ma‘muriy
jazo belgilangan shaxslarning ustidan nazorat-ta‘minot, moddiy yordam; v)
general-gubernator tomonidan politsiya tadbirlarini qo’llash choralarini ishlab
chiqish; g) Pasport berish; d) o’zga erlardan kelganlarga rus fuqaroligini berish
chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Shu tartibda qolgan bo’limlardagi stollarning
vazifalari ham belgilandi.
YAngi joriy etilgan IV bo’lim 2 ta stoldan iborat bo’lib, uning
1-stoli: 1) tergov va sudlar ishi, ariza-istaklarni ko’rib chiqish va ijrosini nazorat
qilish; 2) mansabdor shaxslarning nojo’ya harakatlari bo’yicha qaror va ularni
sudlarga etkazish ishlari; 3) sodir bo’lgan voqealardan doim xabardor bo’lish,
deb belgilangan. Bo’limning 2-stoli: 1) texnik va xo’jalik ta‘lim beruvchi ta‘lim
dargohlari (uchili щ a); 2) barcha diniy masalalar va ruhoniylarga bo’lgan
munosabatlar; 3) barcha ilmiy ekspeditsiyalar to’g’risida; 4) nikoh va oila
masalalari; 5) chegaradagi hududlar bilan munosabatlar masalalarini boshqarib
turishlari lozim deb, topildi. Tashkil etilgan 4-bo’limni sud-huquq bo’limi deb
atash ham mumkin.
Devonxona xizmatchilarining oladigan maoshlari to’g’risidagi
ma‘lumotlar, bu dargoh to’g’risidagi bilimlarni yanada kengaytiradi. Masalan,
1871 yilda tasdiqlangan harajat smetasiga binoan: devonxona boshlig’i bir yilda
5000 rubl, devonxona boshlig’ining yordamchisi – 4000 rubl, ish yurituvchisi –
2000 rubldan (4 ta shtat birligi); katta yordamchilar – 1200 rubl (3 ta shtat
birligi); kichik yordamchilar – 700 rubl (4ta shtat birligi); tarjimonlar – 1100
rubl (2 ta shtat birligi); jurnalist – 1000 rubl; yollanma yozuv ishlarini olib

boruvchilar uchun 7400 rubl ajratilgan bo’lib, devonxona uchun bir yilda jami:
34 000 rubl sarf etilgan. Agarda devonxona yollanma yozuv ishlarini olib
boradigan
xizmatchilarining o’rtacha maoshi bir yilda 500 rublni tashkil etgan bo’lsa,
yuqori devonxona mansabdorlarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli qanday yuqori
bo’lganligini va ular keyinchalik Turkiston general-gubernatorligi yuqori
byurokratik qatlamini tashkil etganligi to’g’risidagi fikrni tasdiqlaydi. SHu
sababli Turkiston general-gubernatorligi devonxonasini boshqargan
xizmatchilar to’g’risidagi ma‘lumotlarni berish juda o’rinli bo’lar edi, ular
quyidagi tartibda faoliyat olib borishgan:
Yuqorida keltirilgan ma‘lumotlar Turkiston general-gubernatorligi
devonxonasi rahbarlari shaxsiy tarkib xizmatchilarining qonunda belgilab
berilganidek aniq va tartib-qoida asosida ish yuritishgan, degan xulosani
bermaydi, CHunki ular o’lkadagi barcha mustabid tuzum tashkilotlari kabi
o’zlarining qonunlariga zid holatda ishlar olib borganligi bilan ham ajralib
turadi. Masalan,
1869 yilda devonxona buxgalteri bo’lgan Pinyagin turli aldov yo’llari bilan
Toshkent shahrida ko’chmas mulklarga ega bo’ldi, (qonunga binoan devonxona
xizmatchilari xizmat muddati davomida lavozimlarini su‘iste‘mol qilgan holda
hech qanday mulk shakllariga ega bo’lmasligi, turli xildagi kompaniyalarning
faoliyatida ishtirok etishi qat‘iyan man etilgan) faqat o’lim uni muqarrar jazodan
qutqarib qoladi.
Toshkent tarixini o’rgangan tadqiqotchi, asli mutaxassisligi veterinar
bo’lgan A.M.Dobrosm ы slov o’zining ―Tashkent v proshlom i nastoya щ em‖
nomli kitobida devonxona xizmatchilarining ―Toshkent yarmarkasi degan
‖
avantyurada faol ishtiroki oqibatida ko’plab mablag’larni o’zlashtirib
yuborganlari haqida ma‘lumot berar ekan, devonxona xizmatchilari orasida
maishiy-axloqiy harakatlarni sodir etganliklarini yozadi. Masalan, A.I.Gomzin

1867 – 1875 yilda Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi boshlig’i
bo’lgan. Uning faoliyati to’g’risida keyinchalik shu lavozimda ishlagan
G.P.Fyodorov ―ma‘muriyat faoliyati bilan kam tanish bo’lgan, o’z
majburiyatlaridan bir yildan keyinroq ko’ngli sovugan kishi , – deb baho beradi.‖
Bu borada Turkiston o’lkasida senatorlik reviziyalarini olib borgan Girs
va Palenlar ham devonxonadagi qator xato-kamchiliklarni eslatib o’tishgan.
1. Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi imperiyaning birorta
ham guberniyasida bo’lmagan vazifani, ya‘ni o’lkada ijroiya hukumat vazifasini
bajargan. Hattoki devonxona boshlig’i A.I.Gomzin – 1871 yilda
generalgubernatorning safarga chiqqan paytida general-gubernator vazifasini
bajaruvchi sifatida qoldirilgan. Bu mavjud Nizomlarni qo’pol ravishda buzish,
deb baholangan.
2. Devonxonaning K.K.Palen reviziyasi XX asr boshidagi eng
tajribali ish yurituvchisi B.N.Kaplun 1900 yilda tog’ ishlari mutaxassisi
P.S.Nazarovga kon ishlari bilan shug’ullanishga ruxsatnomani berish uchun
undan 500 rubl miqdorda pora olganligi, shuningdek, har oyda 500 rubldan
maosh to’lab borishini talab qilganligi tekshiruvlar natijasida aniqlangan.
Qolaversa, B.N.Kaplun aynan reviziya natijasiga ko’ra, u boshqargan III bo’lim
hujjatlarin yo’qotgan. Biroq o’sha davrdagi devonxona boshqaruvchisi –
tajribali harbiy prokuror V.N.Mustafin reviziya materiallarida ko’rsatilgan xato
va kamchiliklarning amal qilish muddati o’tib bo’lganligi sababli jinoiy ish
qo’zg’atilmasligini reviziyadan iltimos qilgan.
Bu orada B.N.Kaplun arizasiga ko’ra ishdan bo’shab ketadi, jinoyat jazosiz
qoladi. Umuman, devonxona xizmatchilarining barcha kamchiliklari,
huquqbuzarliklari doimo Turkiston oliy byurokratiyasi tomonidan jazodan olib
qolingan yoki boshqa hududlarga xizmat burchini bajarish uchun jo’natib
yuborilgan. 31

31 Зияева Д. Ўзбекистон шаҳарлари XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошида. – Т., 2014. 71 б.

Turkiston tarixining XIX asr oxiri – XX asr boshi davri Rossiya
imperiyasi tomonidan o’rnatilgan boshqaruv tizimi mahalliy aholini itoatda va
qoloqlik darajasiga tushirish uchun xizmat qilgan. Bu davr yozma manbalari
sifatida Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi rasmiy ish yuritish
hujjatlarini o’rganish katta ilmiy ahamiyatga egadir. Ular asosida ma‘lum
xulosalarga kelish fikrlarini uyg’otadi . Xususan, devonxonaning ish yuritish
tartibi Rossiya imperiyasi ma‘murlari tomonidan Turkistonni ijroiya hokimiyat
tuzish kabi vazifalardan ozod qildi. SHu sababli devonxonaning ish yuritish
hujjatlarida uning asosiy vazifasi mahalliy aholini boshqarish deb, ko’rsatilsa-
da, ularning mahalliy aholini imperiya ma‘murlari tomonidan olib borgan
nazorati, deb tushunilmog’i kerak. CHunki tub aholi boshqaruvi mahalliy
mansabdorlari uchun eng quyi ovul va qishloq pog’onasidagi ichki masalalar
doirasiga tushirib qo’yildi. Mahalliy aholining boshqaruv tizimiga umuman
yaqin yo’naltirmaslik Rossiya imperiyasi, mustabid tuzumning asl maqsad-
mohiyati ekanligiga general-gubernatorlik devonxonasining ish yuritish tarixi
yaqqol dalil hisoblanadi. Devonxona ish yuritish tartiblarini o’rganish
yurtimizning XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshi tarixiga oid bo’lgan
bilimlarni yanada kengayishiga imkon yaratadi.

III. BOB. Turkiston general-gubernatorligi moliya-xo‘jalik va sud tizimi
muassasalari
III.1. Turkiston o‘lkasi Nazorat va G‘azna palatalarining faoliyati

Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonning tabiiy, iqtisodiy resurslari va
daromad mablag’larini o’zlashtirishda moliya xo’jalik idoralari muhim o’rin
egallagan. Metropoliya hukmron doiralari o’lka ma‘muriyatiga moliya sohasida
vakolatlarni imkon qadar cheklab, Turkistonda bevosita markaziy hukumat
(ya‘ni Rossiya imperiyasi hukumati) moliya-xo’jalik organlari tasarrufida
bo’lgan idoralarni tashkil etish va ular orqali mahalliy resurslarni o’zlashtirish
yo’lidan bordi. Shu maqsadda mustamlakachilik siyosatining dastlabki
yillaridan boshlab o’lkada Rossiya imperiyasining moliya va boshqa vazirliklari
tasarrufidagi muassasalari tarmog’i shakllanib, yil kengayib borildi.
1868 yildayoq o’lkadagi moliya xo’jalik sohalarini nazorat qilish uchun
Rossiya Davlat Nazorat kengashining tasarrufida ish yuritadigan Turkiston
Nazorat palatasi tashkil etildi. Nazorat palatasining asosiy faoliyati kreditlar
berish, davlat soliqlarini yig’ish, Turkistondagi turli mustamlaka boshqaruv
idoralari va g’aznalarning moliyaviy hisobotini, pul muomalasiga oid
hujjatlarini taftish qilish, ya‘ni mablag’ sarf-xarajatlari ustidan nazoratni yo’lga
qo’yishdan iborat edi.

Asosan taftish funksiyasiga ega bo’lgan mazkur idora kredit berish va
davlat yig’imlarini to’plash bilan shug’ullanuvchi viloyat, uezd g’azna va
boshqaruvlarining hisob-kitob daftarlari hamda pul muomalasi hujjatlarini
taftish qilar, narx-navo bilan bog’liq moliya operatsiyalarining to’g’riligini
tekshirar edi. Barcha davlat muassasalari Nazorat palatasiga hisobot taqdim
etishlari shart edi.
Palataning byudjet vazifalari moliya smetalarini tekshirish, ularni tuzishda
ko’maklashish hamda butun Turkiston bo’yicha olingan daromadlarning
hisobotini tayyorlashdan iborat edi.
Davlat idoralarining moliyaviy faoliyatini nazorat qilishdan maqsad – pul
mablag’lari hamda moddiy boyliklarning butligi, ushbu muassasalar tomonidan
amalga oshirilayotgan moliyaviy amaliyotlar to’g’riligini aniqlashdan iborat
bo’lgan. Tekshirish jarayonida mansabdor shaxslarning g’ayri qonuniy
harakatlari tufayli etkazilgan zararlar ―chiqimga o’tkazilib, aybdorlardan‖
undirib olingan. Ayrim holatlarda Davlat Nazorat Kengashi barcha hujjatlarni
ko’rib chiqqanidan so’ng bunday ishlar bo’yicha jinoiy ishlar qo’zg’atilgan.
O’lkadagi barcha davlat muassasalari o’z moliya-xo’jalik ishlari bo’yicha
muntazam ravishda palataga hisobot berib turgan. Turkiston Nazorat palatasi
davlat muassasalari hisobotlarini tekshirish jarayonida, xo’jalikning turli
sohalari, er va o’rmon boyliklari, minerallar, tabiiy boylik va suv havzalarining
ahvoli hamda ulardan foydalanish holati haqida axborotlar tayyorlab, yuqori
hokimiyatga taqdim etgan. Bu axborotlarda ma‘muriyat aybi bilan yuzaga
kelgan muammolar, xususan, o’lkaning tabiiy boyliklaridan tartibsiz
foydalanilganligi, o’rmonlar ayovsiz kesilishi qishloq xo’jaligiga salbiy ta‘sir
etib, tuproq va iqlim sharoitlari yomonlashishiga olib kelganligi, tog’-kon
sanoatchilari va neftchilar uchun ajratilgan erlarning ijara to’lovlari bo’yicha
qarzlarning o’sib ketganligi kabi ma‘lumotlar ham qayd etilgan. Turkiston
Nazorat palatasi arxivida saqlangan materiallarda mansabdorlarning davlat

mulkini noqonuniy tarzda o’zlashtirganligi, jumladan, foydali qazilmalarni
izlash va qazib olishga litsenziyalarni noqonuniy berish, ijara to’lovlarini
vaqtida to’lamaslik xolatlari haqida juda ko’plab faktlar saqlangan. 32

Turkiston Nazorat palatasi taftishchilarining faoliyati haqidagi
ma‘lumotlar bilan tanishish davlat idoralarining pul mablag’i aylanmasi
miqdorini aniqlash va ularning byudjet kirim-chiqimlari bo’yicha muayyan
tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Palataning birinchi bo’limi hujjatlari
orasida boshqarmaning er solig’i, uy solig’i, turli bojlar haqidagi ma‘lumotlar,
savdo, sanoat idoralarining hisobotlari, ikkinchi bo’limda muhandislik idoralari
va omborlarning hisobotlari, uchinchi bo’limda Turkiston harbiy okrugi
qo’shinlarining ta‘minot ishlarini boshqaruvchi harbiy muassasa, idoralari, O’rta
Osiyo temir yo’l politsiya boshqarmalarini ta‘minlash uchun sarflanadigan pul
mablag’lari haqida ma‘lumotlar jamlangan. Mazkur ma‘lumotlar tahlilining
ko’rsatishicha, harbiy qo’shin uchun xarajatlar yil sayin ortib borgan. 1903 yilda
harbiy qo’shin uchun xarajatlar 4 853 830 rublni tashkil qilgan bo’lsa, 1914
yilda 8 888 827 rublga etgan, ya‘ni deyarli ikki barobarga oshgan. Bu
mablag’larning katta qismi mahalliy soliq to’lovchilar hisobidan to’plangan.
Turkiston hududini qamrab olgan ma‘muriy-politsiya mahkamalarini
ta‘minlash uchun ajratilgan pul va maxsus mablag’lar aylanmasi esa bundan
ham yuqori edi. Shu tariqa, Turkiston Nazorat palatasi o’lkadagi moliyaviy
nazoratni kuchaytirib, mablag’ tushumining ko’payishi evaziga davlat
xazinasini boyishiga xizmat qilgan.
1869 yilda Rossiya Davlat kengashining qarori bilan Toshkentda Moliya
vazirligi tasarrufida ish yurituvchi Turkiston G’azna palatasi tashkil etilgan.
Uning faoliyat doirasiga Turkistonda yagona kassa tizimini joriy qilish, aksiz
32 Абдурахимова Н.А., Рустамова Г.К., Колониальная система власти в Туркестане во второй половине
XIX
– I четверти XX вв. – Т., 1999. 104 с.

yig’imlarini boshqarish hamda nazorat qilish vazifalari kirgan. Aksiz sohasida
amalga oshirilgan ishlar tufayli g’aznaga tushgan foyda yil sayin ko’payib
borgan. Chunonchi, Turkistonda bug’doydan olingan vino, tayyor pivo, meva va
asaldan olingan aroq uchun aksiz soliqlari hamda banderol (xarid mollari ustiga
yopishtiriladigan yorliq qog’ozi) va savdo-sotiq uchun beriladigan guvohnoma
patenti yig’uvlaridan katta daromad mablag’i olingan. 33

Bundan tashqari, spirtli ichimliklar, tamaki, shakar va yoritish (fonus)
yog’lariga solingan barcha aksiz soliqlari ham katta foyda keltirgan. Bu
sohaning yildan-yilga kengayishi Rossiya sarmoyadorlariga katta daromad
keltirgan. Mayxona va ichkilik do’konlarini ochishga ruxsat beradigan, ularning
faoliyatini nazorat qiladigan ko’plab boshqaruv idoralarining amaldorlari ham
bundan katta daromad ko’rgan. XX asr boshiga kelib o’lkada spirtli
ichimliklarni ulgurji sotish jami 118 ta manzilda amalga oshirilgan, chakana
sotish esa jami 1298 ta manzilda yo’lga qo’yilganligi bu boradagi daromad
ko’lamini tasavvur qilish uchun etarli fakt bo’lib xizmat qiladi.
SHu tariqa Turkiston G’azna palatasi Aksiz nazoratini 1886 yilgacha
amalga oshirib kelgan. 1886 yildan esa maxsus Aksiz boshqarmasi olib borgan.
Keyinchalik tamaki, gugurt, shakar, neft ishlab chiqarish va sotishga ham aksiz
soliqlari joriy qilingan. Aksiz boshqarmasining hisobotida qayd etilishcha,
Turkistonda o’tkir ichimliklar savdosining keng yoyilishi Toshkent-Orenburg
temir yo’li qurilishida rus ishchilari sonining keskin ortishi, umuman, o’lkada
rus aholisining ko’payishi, o’lkada aroq-vino zavodlarining qurilishi hamda
ichkilik sotiladigan muassasalar tarmog’ining kengayishi, harbiy qismlar,
kazaklarning hamda imperiyaning ichki guberniyalaridan ko’chirib keltirilgan
rus aholisining spirtli ichimliklarga talabi oshganligi bilan izohlangan.
33 Абдурахимова Н.А., Исакова М., Сулейманова З. Давлат муассасалари тарихи. – Т., 2007 79 б.:
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г.К., Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX
– I четверти XX вв. – Т., 1999. 102 с.

Turkistonda 1897 yildan ish boshlagan Ziroatchilik va davlat mulki
boshqarmasiga ham katta vakolatlar berilgan. Ushbu qo’mita o’lkaning tabiiy
zahiralarini nazorat qilib, sug’orish ishlari, o’rmon xo’jaligi bilan, shuningdek,
paxtachilikda esa amaliy sinov va ilmiy tajribalar o’tkazish bilan shug’ullangan.
Uning asosiy vazifalaridan biri sug’orish ishlarini tartibga solish va
sug’oriladigan erlarni kengaytirish bo’lgan.
Boshqarma paxtachilik to’g’risidagi ma‘lumotlarni yig’ish, tahlil qilish,
paxta eqilgan umumiy maydonlarni hisobga olish, ekinlar holati, bo’lg’usi hosil,
paxta tozalash va yog’ zavodlarining holati, paxta tolasiga qo’yilgan narxlar
haqida ma‘lumotlarni to’plab, bir yilda uch marta muhokama qilgan. SHu bilan
birga, bu idora cheklangan miqyosda bo’lsada, o’lkaga qishloq xo’jalik mashina
va uskunalarni olish hamda tarqatish, shuningdek, eng oddiy agronomlik
bilimlarini targ’ib qilishga oid choralarni ham ko’rgan.
Turkiston ziroatchilik va davlat mulki boshqarmasi qaramog’ida qishloq
xo’jalik tajriba stansiyasi, Mirzacho’ldagi tajriba er maydoni, qishloq xo’jalik
mashina uskunalari va omborlari, Toshkent qishloq xo’jalik va gidrotexnika
maktablari, bog’dorchilik maktabi, Samarqandda uzumchilik va vinochilik
maktablari, Ettisuv viloyatida qishloq xo’jalik maktablari bo’lgan. 1910 yilda
Boshqarmaga qarashli gidrometrik bo’lim tashkil qilinib, Orol dengizi,
o’lkadagi yirik daryo va ko’llardagi baliqchilik sohasi ustidan nazorat ham
o’rnatilgan.
Boshqarmaning eng muhim vazifalaridan biri o’lkaga metropoliyadan rus
aholisini ko’chirish siyosatini amalga oshirish edi. Bu ish Turkistonni
mustamlaka o’lkaga aylantirishda uzoqqa mo’ljallangan ruslashtirish rejasining
tarkibiy qismi bo’lib, nafaqat metropoliyaning ichki guberniyalaridagi er
tanqisligini kamaytirish, balki o’lkaga ko’chib kelgan rus aholisi qiyofasida
o’ziga ishonchli ijtimoiy tayanch barpo qilish maqsadlariga qaratilgan.

Shuning uchun 1907 yildan 1911 yilgacha Ziroatchilik va davlat mulki
boshqarmasi tarkibida o’lkani ―ruslashtirish rejasini ishlab chiquvchi maxsus‖
ko’chirish bo’limi ish olib bordi. Mohiyatiga ko’ra, bu ishlar Turkiston mahalliy
aholisi erlarini musodara qilish amaliyotini qonuniylashtirib, tortib olingan katta
er maydonlarida rus qishloqlari, davlatga tegishli bahavo manzarali o’rmonlarda
dam olish uylari, davlat chorvachilik uchastkalari tashkil qilishga sharoit yaratib
berdi.
Ziroatchilik va davlat mulki vazirligi sa‘y-harakati natijasida paxtachilik
bilan shug’ullanuvchi rus savdogarlari hamda tijorat firmalarining plantatsiya
xo’jaliklari tashkil etilgan. Boshqarmaning qishloq xo’jalik bo’limi paxtachilik,
chorvachilik, qorako’lchilik, ipakchilik, bog’dorchilik va uzumchilik masalalari
bilan shug’ullanar edi. Bundan tashqari, bo’lim qishloq xo’jalik maktablari va
bilim yurtlari, bog’dorchilik tashkilotlari va laboratoriyalarini boshqargan.
SHuningdek, joylarga xizmat safariga yuborilgan agronomlar va qishloq
xo’jaligi bo’yicha boshqa ko’plab mutaxassislarga rahbarlik qilgan hamda
ularning faoliyati ustidan nazorat o’rnatgan.
Bo’limning paxtachilik masalalari bilan shug’ullanuvchi xizmatchilari
viloyatlardagi paxtani ekish va uni terish, shuningdek, paxta tozalash zavodlari
ishini nazorat qilib borgan. SHuningdek, ushbu bo’lim urug’chilik zahirasini
yaratish va urug’ almashlash bilan shug’ullangan, Rossiya to’qimachilik
sanoatining arzon xom ashyoga bo’lgan talabini qondirish uchun mahalliy
sharoitda amerika paxta navlarini etishtirishga bosh-qosh bo’lgan. Buning uchun
Toshkent yaqinida maxsus paxta plantatsiyasi va tajriba maydoni tashkil etilgan.
Qishloq xo’jalik bo’limi yuqoridagi ishlardan tashqari chorvachilik bilan,
go’sht va sut olish uchun so’qim qoramol va sigir boqiladigan erlarni, zotli
qorako’l, otlar etishtiradigan joylarni tashkil qilish bilan shug’ullangan. Buning
uchun umumiy maydoni 412 desyatina bo’lgan ―Qoplonbek xo’jaligida yirik
‖
zotli qoramol fermasi qurilgan.

Shuningdek, qishloq xo’jalik bo’limi pillachilik, bog’dorchilik,
uzumchilik sohalari bilan ham shug’ullangan. Xususan, Turkistonga chetdan
olib kelinadigan pilla qurti urug’i hamda mahalliy pilla qurti urug’i ishlab
chiqarishni nazorat qilgan, ipak qurtini boqish tartibi va ularni parvarishlash
borasida maxsus qoidalarni tarqatgan. Bog’dorchilik va uzumchilikni
rivojlantirish maqsadida 1898 yilda Ziroatchilik va davlat mulki boshqarmasi
Toshkent yaqinidan 66 desyatina er sotib olgan.
Ilgari viloyat va uezd boshliqlari ixtiyorida bo’lgan cho’l, tog’ va
to’qaydagi butazor hamda daraxtzorlar ham Ziroatchilik va davlat mulki
boshqarmasi tasarrufiga o’tkazilgan. Tub aholida esa daraxtzorlarning faqat
bevosita o’zlari foydalaniladigan qismigina qoldirilgan.
Boshqarmaning o’rmonchilik bo’limiga barcha o’rmon xo’jaliklari
maydonlarini xaritaga tushirish, xo’jaliklardagi erlarning (ko’chmanchi aholi
doimiy qishlaydigan va yozda foydalanadigan yaylov erlarni ajratib ko’rsatgan
holda) ko’rinishini tuzish, xarita va ko’rinishlarni statistik ma‘lumotlar bilan
batafsil ta‘minlash, Turkistondagi barcha bo’sh erlarni hisobga olish va izohlash
vazifalarini bajargan.
Turkiston o’lkasini 1908 – 1910 yillarda taftish qilgan senator graf
K.K.Palen komissiyasi Turkiston Ziroatchilik va davlat mulki boshqarmasi
faoliyatida ko’plab tartibbuzarliklarni aniqlagan. Taftish hujjatlariga ko’ra, faqat
davlat mablag’ini o’g’irlash natijasida kamomad 40 ming rubldan ko’proqni
tashkil qilgan.
Turkiston Ziroatchilik va davlat mulk boshqarmasi zimmasiga tabiiy
resurslar ustidan umumiy nazoratni olib borish ham yuklatilgan bo’lib, tog’
ishlari va tog’-kon muassasalari uning tasarrufida bo’lgan. Boshqarmaning tog’-
kon bo’limida qazib olingan xom ashyoning umumiy miqdori haqida
ma‘lumotlar to’plangan, ishlab chiqarish uchun er ajratib berish, ajratilgan
erlarning savdosi haqidagi farmoyishlarni tayyorlagan.

Rossiya kon sanoatchilari Turkiston zaminidan asosan neft, toshko’mir va
mis rudalarini qidirishgan. Senator K.K.Palenning taftish komissiyasi
ma‘lumotlarida foydali qazilmalarni olishda oqilona yo’l tutilmaganligi, ―Kon
nizomi ning oddiy qoidalariga rioya qilinmaganligi, kon idorasi yo’lyo’riqlarida‖
ko’zda tutilgan xavfsizlik me‘yorlariga rioya qilmagani, kon qurilishida sifatsiz
qurilish materiallari ishlatilganligi haqida ko’plab misollar keltirilgan. Bu
kamchiliklar oxir-oqibat 1909 yilda Marg’ilon uezdidagi SHota va Orsero-
Xlapkov toshko’mir konlarida, SHo’roboddagi Aleksandrov konida,
Ko’kinsoydagi Ovsyannikov koni va boshqa joylarda katta yong’inlar kelib
chiqishiga sabab bo’lgan. Ayniqsa, ko’mir qazib olish texnologiyasi past
darajada bo’lgan, qazib olingan xom ashyoning 30 foizi chiqindiga chiqarib
yuborilgan va ular konning yonginasiga to’qilgan. Bu chiqindilar past olovda
doimo yonib turgani uchun ishchilar hayotiga xavf solgan.
Turkiston Ziroatchilik va davlat mulki boshqarmasi tomonidan 19011908
yillarda xususiy tadbirkorlarga qidiruv ishlari olib borish uchun ajratilgan
erlarning deyarli yarmi (45 foizi) neft qazib olish uchun berilgan. SHu
maqsadda ajratilgan 566 desyatina erning faqat 316 desyatina er ulushidan er
osti boyliklarini olishda foydalanilgan.
Shu bilan birga, Turkistonning mahalliy aholisiga foydalanish uchun
berilgan erlardan rus tadbirkorlari uchun er ajratib berish holatlari ham tez-tez
uchrab turgan. Ziroatchilik va davlat mulki boshqarmasidan ruxsat olgan neft
bilan shug’ullanuvchi xususiy firma va kompaniyalar ishi yurishib ketgan
taqdirda, boshqarma ular daromadining muayyan qismiga ega bo’lgan.
Boshqarma ixtiyorida baliqchilik korxonalari ham bo’lgan.
Turkiston o’lkasida mustamlaka davrida yuzaga kelgan yangi moliya
muassasalaridan biri banklar bo’lib, ularga ilk bor 1874 yil 23 dekabrda
imperator Aleksandr II ning farmoni bilan ochilgan Davlat banki bo’limi asos
bo’ldi. U 1893 yilga qadar Turkiston o’lkasining butun hududini o’z ichiga

olgan edi. Davlat banki bo’limi bilan bir qatorda 1881 yili Toshkentda birinchi
xususiy bank – O’rta Osiyo tijorat binki ishga tushirildi. Keyinchalik Davlat
bankining bo’limlari va xususiy tijorat banklari Turkistondagi barcha yirik
shaharlarda, xususan, Toshkent, Andijon, Samarqand, Qo’qon, Buxoroda ham
keng faoliyat yurita boshladi.
Rossiya bilan savdo munosabatlarida imperiya savdo-sanoat doiralarining
Turkistondan arzon xomashyo olib ketish va metropoliyada realizatsiya qilish
jarayonida katta foydaga ega bo’lish maqsadlarini amalga oshirishda nafaqat
banklar, balki rus sarmoyadorlari, savdo firmalari va uylari, savdo-sanoat va
transport kontoralari, hamda kredit muassasalari ham katta rol o’ynagan.
Kredit tizimi o’lkaning iqtisodiy hayotida tobora keng o’rin tutib borgan.
Rossiyada kredit tizimining o’ziga xos xususiyatlari, ya‘ni mamlakatda
sudxo’rlik kapitali yuqori darajada rivojlanganligi, kredit muassasalari hukumat
qo’lida to’planganligi, davlat banklari esa yirik sarmoyadorlar va hukumatning
moliyaviy ehtiyojlariga xizmat qilganligida namoyon bo’lib, bu tizim
Turkistonda ham bir oz o’zgartirilgan holda joriy qilingan.
O’lkadagi kredit tashkilotlarining nizomida bu muassasalar Turkiston
―xalq xo’jaligini rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash hamda ―savdo-sotiq‖
aylanmasini jonlantirish va pul kredit tizimini mustahkamlash uchun tashkil
‖
qilingani qayd etilgan bo’lsa-da, lekin amalda kredit muassasalari xizmatlaridan
mahalliy aholi emas, balki turli darajadagi mustamlaka amaldorlari juda unumli
foydalangan. Masalan, Taftish komissiyasi ma‘lumotlariga ko’ra, kredit
hujjatlari mahalliy aholining ayrim vakillari nomiga rasmiylashtirilgan bo’lsada,
amalda mustamlaka amaldorlari tomonidan olingan.
Mahalliy aholining kredit olishi uchun turli byurokratik to’siqlar
qo’yilgan. Masalan, mahalliy aholi vakillari uezd kredit muassasalaridan bir
yilga 10 rubldan 50 rublgacha bo’lgan miqdorda kredit olishlari uchun uchta
―ishonchli shaxslar ning kafolati bo’lishi va yiliga 9 foiz to’lashlari shart
‖

bo’lgan. SHahar kassalari dastlabki vaqtlarda 50 rubldan ko’p bo’lmagan kredit
berganlar, so’ngra ularning tijorat va sanoat faoliyatini rag’batlantirish
maqsadida beriladigan kreditlar miqdori sezilarli darajada ko’paytirilgan.
XIX asrning 80-90 yillaridan boshlab mayda tovar ishlab
chiqaruvchilarga kredit berish tizimi shakllana boshladi. 1895 yil 1 iyunda
―Mayda kredit to’g’risidagi Nizom ga ko’ra, kichik kredit muassasalari tashkil‖
qilindi. Bundan ko’zlangan maqsad qishloqdagi xo’jalik egalariga,
hunarmandlar, sanoatchilar va ularning uyushmalariga, artellar, shirkatlar va
boshqalarga ssuda (qarz) berish edi.1917 yilga kelib, 900 ta ana shunday shirkat
tashkil topib, a‘zolari soni 200 ming kishi bo’lgan. Ularga ajratilgan kreditning
umumiy qiymati 51 mln. rublni tashkil etgan. 36

Markaziy paxta qo’mitasining ma‘lumotlarida qayd etilishicha, Turkiston
dehqon xo’jaliklarining kreditga tobeligi kuchayib borgan. Qarz oluvchi
dehqonlarning ahvoli Turkistonda shakllangan ko’p bosqichli mustamlaka kredit
tizimi amaliyoti jarayonida yanada og’irlashgan. Kredit tizimining
murakkabligidan ko’zlangan maqsad – banklar, firmalar va turli vositachilarning
yuqori daromad olishini ta‘minlash bo’lgan. Masalan, bir desyatina (1 desyatina
–1,092 gektar) erga paxta ekish uchun oddiy dehqon 7080 rubl sarflagan, agar u
o’ziga yordam uchun mardikorlarni yollasa, sarfxarajatlar o’rtacha 150 rublni
tashkil qilgan. Tabiiyki, bunday mablag’ga ega bo’lmagan dehqon qarz
beruvchiga, ya‘ni kreditorga murojaat qilgan.
Ma‘lumotlarga ko’ra, Davlat banki xususiy bank va firmalarga bir yilga
5,5 foiz hisobida kredit bergan, ular o’z navbatida, vositachilarga kreditni 8-9
foizdan kelib chiqqan holda tarqatgan. Natijada bevosita paxta etishtiruvchilar –
dehqonlar kreditni yillik 40-60 foiz hisobidan olgan.
Dehqonlar kreditdan daromadli aylanma uchun emas, balki eng zarur
ehtiyojlarini qondirish uchun foydalangan. Xullas, kredit nafaqat dehqonlarni
ezish vositasi bo’lgan, balki boy va o’ziga to’q xo’jaliklarni, qarzdorlarning

erlarini sotib olishlari tufayli ularning qo’lida katta er maydonlari to’planishiga
xizmat qiluvchi vosita hamda sarmoya to’plashning manbai ham bo’lgan.
O’lkada kredit idoralarining tashkil topishi va faoliyati Turkistonda Rossiyaning
moliya hamda kredit tizimini mustahkamlashga, ularni mustamlakachilik
vazifalarini hal qilishga yo’naltirilgan edi.

36
Зияева Д.Х. Мустамлака даврида Туркистонда ―Зироатчилик ва давлат
мулки бошқамаси фаолияти // ‖
―Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги масалалари: тарих ва тараққи
еEт . – С – Т.,‖
2016. ; Мусаев Н. XIX аср охири – XX аср бошида Туркистонда саноат
ишлаб чиқаришининг шакланиши ва ривожланиши. – Т., 2002.
41 б .
Turkistonda mustamlaka sharoitida eng ko’p o’zgarishlarga duch kelgan
soha bojxona tizimi bo’ldi. O’lkadagi tashqi savdo aylanmalaridan kelib
tushadigan mablag’lar, boj to’lovlari mustamlakachilar uchun katta daromad
manbai bo’lgan. Tashqi savdoda butkul imperiya manfaatlariga bo’ysundirishda
bojxona tizi katta rol o’ynagan. Bojxona faoliyati orqali o’lkaga kirib kelgan va
olib ketilgan mahsulotlar to’la nazoraga olingan. Bunda metropoliya uchun
zarur xom ashyoning kirib kelishiga imtiyozlar berilib, chiqib ketishiga to’siq
qo’yilgan. Ayni paytda Rossiya sanoat mahsulotlarini xorijga chiqarish uchun
keng imkoniyat va imtiyozlar yaratilgan. Boj to’lovlaridan tushgan daromadlar
imperiya xazinasiga yo’naltirilgan.
1890 yil 12 iyunda Moliya vazirligi qoshida Turkiston Bojxona okrugi
tashkil etilgan va o’lka hududi Rossiya imperiyasi boj tizimiga kiritilgan. 1894
yildan Buxoro va Xiva xonliklari ham umumimperiya bojxona hududiga
kiritildi . Bu davrda Rossiya imperiyasida bojxona tizimi 12 ta yirik bojxona
okruglariga bo’lgan bo’lib, shulardan 3 tasi - Turkiston, Semipalatinsk va

Kaspiybo’yi boj okruglari Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan edi.
―Turkiston o’lkasida bojxona uchastkalari tashkil etish xaqida (1886)‖
qonuniga ko’ra Jizzax, Kattaqo’rg’on, Samarqand va Farg’onada bojxona
uchastkalari, 1899 yilda Qo’qon, Kerki, Ashxobod va Samarqand shaharlarida
bojxona inspeksiyalari, Kaspiyorti viloyatida esa okrug bojxonasi tashkil etildi.
1901 – 1902 yillarda Qo’qon va Samarqand bojxonalari tashkil qilindi. SHu
tariqa Turkiston general gubernatorligi hududida bojxona ishlari to’liq imperiya
nazoratiga o’tdi. 1912 yilda Rossiyada barcha bojxona muassasalari qayta
tuzilishi munosabati bilan Turkiston bojxona okrugi o’rniga Toshkent bojxona
inspektorlik uchastkasi tuzildi. Bojxonalarning tashkil qilinishi, o’z navbatida,
Rossiyaning O’rta Osiyo mintaqasi bozorlarida mustahkam o’rnashishi uchun
qulay imkoniyat yaratdi.
Turkiston Bojxona okrugi o’lkadagi tashqi savdoni o’z nazoratiga oldi.
Bojxona tariflari tizimi va tashqi savdoning nazorati avvalgidek o’lka uchun
maxsus ishlab chiqilgan qarorlar va umumimperiyaning qonunlari bilan
boshqarilar edi. Boj yig’uvlari egri soliqlarning muhim qismi bo’lib, 1908 –
1913 yillarda Turkistondan olingan daromadning 27-29,3 foizini tashkil qilgan.
Boj daromadlari yildan-yilga o’sib borgan, jumladan, 1904 – 1907 yillar
oralig’ida 25 foizga ko’paygan.
1889 yilda Turkistonda Rossiya imperiyasi moliya vazirligi tasarrufida
soliq inspektorlari instituti ta‘sis etildi. U aholini soliqqa tortish tartibini nazorat
qilar edi. 1895 yilda tog’-kon sanoatidan imperiya g’aznasiga keladigan
daromadlar hisob-kitobi bilan shug’ullanuvchi Turkiston tog’li okrugi tuzildi.
SHu tariqa, Turkiston general-gubernatorligida tashkil qilingan moliya
xo’jalik idoralari o’lkaning moddiy boyliklari, tabiiy va iqtisodiy resurslari
hamda ulardan keladigan daromadlarni metropoliya hamda rus sarmoyadorlari
manfaati yo’lida o’zlashtirishda muhim rol o’ynadi.

III.2. Turkiston general-gubernatorligi sud tizimi

Turkiston general-gubernatorligida boshqaruv tizimining
mustamlakachilik mohiyati sud tizimi, himoya va jazo institutlari faoliyatida
yaqqol o’z aksini topgan. 1865 yilda qabul qilingan ―Turkiston viloyatini
boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom da viloyat harbiy gubernatori zimmasiga‖
an‘anaviy musulmon sud muassasalarini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan.
Ma‘muriy va sudlov tizimini o’z qo’lida birlashtirgan harbiy gubernator
huzurida harbiy-sud komissiyasi tuzilgan edi.
1865 yilgi ―Nizom ga asosan mahalliy aholi uchun an‘anaviy sud tizimi
‖
– o’troq aholi uchun qozilik sudi va ko’chmanchi aholi uchun biylik sudi saqlab
qolindi va ularga fuqarolik va jinoiy ishlarni avvalgidek shariat qoidalari asosida
ko’rib chiqish vakolati berildi, ammo qozilarni tayinlash va bo’shatish harbiy-
gubernator ixtiyoriga berildi.
Sud tizimidagi an‘anaviy ierarxiya bekor etilib, qozikalon lavozimi
tugatildi va barcha qozilar huquqi tenglashtirildi, qozilarni uch yilga saylash,
da‘vogarga o’zi ishonch bildirgan qoziga murojaat qilish huquqini berish kabi
o’zgarishlar kiritildi.
Yangi tartibga ko’ra, mahalliy aholi vakillari rus fuqarolari manfaatlariga
aloqador masalalarda imperiya sudlari tomonidan sud qilinadigan bo’ldi. O’lim
jazosi va umrbod qamoq jazosiga aloqador fuqarolik va jinoiy sud hukmlarini
chiqarish Turkiston viloyati harbiy gubernatori vakolatiga berildi. Savdo
sohasidagi bahsli masalalarni ko’rish esa rus va mahalliy savdogarlar
vakillaridan iborat tijorat sudlari hukmiga havola etilishi belgilandi.
Harbiy gubernatorga an‘anaviy sudlarning hukmlarini rus harbiy-jinoyat
sudlarining mos keluvchi muqobil hukmlari bilan almashtirish huquqi berildi.

Bularning bari qozilar vakolati ma‘lum darajada cheklaganligidan dalolat berar
edi.
An‘anaviy sud tizimiga ko’nikkan mahalliy aholi vakili uchun bu yangi
tartiblarga majburan amal qilish og’ir kechdi. Garchi diniy ulamolar sud
jarayonlariga o’zgartirishlar kiritish muhimligini e‘tirof etsalar-da, amalda eski
tartiblarning tiklanishini talab qila boshladilar.
Rossiya savdo-sanoat doiralari manfaatlarini himoya qiluvchi ―Birjevie
vedomosti (―Birja xabarlari ) gazetasida mustamlaka hukumatining sud‖ ‖
tizimini isloh qilish harakatlari tanqidga uchradi. Unda rus hukumati musulmon
ruhoniylarini o’ziga qarshi qo’yayotganligi, mahalliy aholining an‘analari va
qonunlariga aralashuv katta norozilik keltirib chiqarganligi alohida qayd etilgan
edi.
1867 yilda qabul qilingan ―Nizom ga asosan an‘anaviy qozilik sudlari
‖
―xalq sudlari deb yuritiladigan bo’ldi.
‖ 34
Qozilar va biylarni volost saylovchi
vakillarining s‘ezdlarida uch yil muddatga saylash va viloyat harbiy
gubernatorlari tomonidan tasdiqlash tartibi kiritildi. Ular uezd boshliqlarining va
uchastka pristavlarining nazorati ostiga olindi.
YAngi tartiblarga ko’ra an‘anaviy qozilik sudlari 3 bosqichda faoliyat
yuritadigan bo’ldi:
 1 bosqich - qozilar va biylar sudi (da‘vosi 100 rubldan oshmagan
jinoiy va fuqarolik ishlarini ko’rgan);
 2-bosqich – qozilar va biylar kengashi: da‘vosi 100 rubldan 1000
rublacha bo’lgan jinoiy va fuqarolik ishlarni ko’rgan va tomonidan
huquqbuzarlikka yo’l qo’yilganda apellyasiya berish mumkin bo’lgan tashkilot
hisoblangan;
34 Қаранг: Васильев Д.М. Организация управления в Русском Туркестане по проектам Положения об
управлении 1870-х гг.//«НАУКОВЕДЕНИЕ» http://naukovedenie.ru Выпуск 5 (24), сентябрь – октябрь
2014

 3-bosqich – xalq sudyalari (qozi va biylar) ning Favqulodda
qurultoyi.
Volost va uezd aholisi o’rtasidagi bahsli masalalarni hal qilish bilan
shug’ullangan.
Xonlik davrida qozilik lavozimiga tayinlash jarayonida eng layoqatli
nomzod sinchkovlik bilan tanlab olinib, undan shariat va odat qonunlarini
yaxshi bilish darajasini aniqlash uchun imtihon olingan, ya‘ni nomzodlarning
chuqur bilimga ega ekanligini hisobga olish mezoni mavjud bo’lgan. Ammo
mustamlaka tuzum joriy qilgan tartiblarga ko’ra boshlang’ich saylanish huquqi
va qozilik lavozimiga nomzodlarning ilmiy darajasiga hech qanday talab
qo’yilmagan. Bunday siyosat natijasida ―xalq sud‘yalari ya‘ni, qozilar‖
lavozimiga ko’pincha musulmon huquqidan etarli bilimga ega bo’lmagan, turli
darajadagi suiste‘mollarga va noqonuniyliklarga yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan
shaxslar tasdiqlanganlar. Ko’p hollarda qozilik kursisi pulga sotib olinganligi
mahalliy tilda chop etilgan davriy nashrlarda qattiq tanqid qilingan. Qozilarni
tayinlashda ularning bilimi hisobga olinmay, saylov natijalarini tasdiqlovchi

publishing@naukovedenie.ru : Эшонова Ш . Правовые основы организации и
деятельности судов казиев в
Средней Азии . – Т ., 2010.

mustamlaka hukumatining nomzodlarga qanchalik xayrixohligi, ularning
―naqadar ishonchga sazovorligi bosh mezon bo’lib xizmat qilgan.
‖
Qozilar tomonidan yo’l qo’yilgan suiste‘molliklar xalqning haqqoniy
noroziligiga, turli idoralarga shikoyatlar, iltimosnoma va xatlar bilan murojaat
qilishiga sabab bo’lgan, ammo bu murojaatlar yillab javobsiz qolib ketgan, zero
hukumat o’zi o’rnatgan tartiblarni bekor qila olmagan. Sud‘yalar tomonidan
yo’l qo’yilgan suiste‘molliklar xalqning haqqoniy noroziligiga, turli idoralarga

shikoyatlar, iltimosnoma va xatlar bilan murojaat qilishiga sabab bo’lgan va u
erda yillab javobsiz qoldirilgan. Hukumat o’zi o’rnatgan tartiblar, xususan,
qozilarni tayinlashda ularning hukumatga ―sadoqatli bo’lishini asosiy mezon‖
sifatida baholash tartiblari saqlanib qoldi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad –
an‘anaviy sud tizimidan mustamlaka tuzum manfaatlari yo’lida foydalanish edi.
YAngi sud tizimining oliy instansiyasi Peterburgdagi Senat hisoblangan.
Rossiyada Aleksandr II tomonidan 1864 yilda sud nizomlarining joriy etilishi
munosabati bilan imperiya sud tizimida ma‘lum o’zgarishlar sodir bo’ldi. 1867
yil ―Nizom iga ko’ra, an‘anaviy sud tizimi bilan bir qatorda, quyidagi yangi
‖
sud mahkamalari tashkil qilinadi:
- uezd sudlari;
- muvaqqat harbiy-sud komissiyalari;
- viloyat boshqarmalarining sud bo’limlari.
Muvaqqat harbiy-sud komissiyalari tomonidan aholi huquqlarining
buzilishi, turli lavozimdagi amaldorlarning o’ldirilishi, rus aholisi tomonidan
sodir etilgan talonchilik, o’g’rilik va boshqa og’ir jinoyatlar, hukumatga qarshi
jinoiy harakatlar va tartibbuzarliklar ko’rib chiqilgan.
Viloyat boshqarmalarida tashkil qilingan sud bo’limlari viloyat harbiy
gubernatori nazoratida amalga oshirilgan. Sud ishlari bo’yicha xech qanday
bilim vaamaliy tajribaga ega bo’lmagan harbiy gubernatorning bunday
vakolatga ega bo’lishi sud ishiga katta zarar etkazgan, juda ko’p
tushunmovchilik va chalkashliklarga olib kelgan. Bu anglashilmovchiliklarni
hal etish uchun murojaatlar qabul qiluvchi yuqori instansiya – Turkiston general
gubernatori bo’lib, u ham etarli bilim va amaliy tajribaga ega bo’lmagan holda
juda ko’p masalalarni o’z xolicha hal etgan. U xatto sud tizimidagi
amaldorlarning huquq va burchlari haqidagi qoidalarni ham o’zi istagancha
o’zgartirganligi taftish jarayonlarida aniqlangan.

Turkiston general gubernatori bu borada Rossiyadagi adliya vaziridan
ham ko’proq vakolatga ega edi. Sud tizimi va hokimiyatning qo’shilib ketishiga
olib kelgan. Bunday holat Rossiyaning o’zida 1864 yilgi sud islohoti natijasida
joriy etilgan sudlov tizimi rivojlanishining umumiy tamoyillari, ya‘ni sudning
ma‘muriyatdan ajratilishi tamoyillariga mutlaqo zid edi. Turkistonda sudni
ma‘muriyatdan ajratish faqatgina uezd darajasida amalga oshgan, ammo bu ham
juda cheklangan darajada bo’lgan.
Boshqaruvning yuqori pog’onalarida, masalan, viloyatda sud ishlari bilan
harbiy gubernatorlarning viloyat boshqarmalari, markaziy apparatda esa
general-gubernator devonxonasining sud bo’limlari shug’ullangan. Viloyat
harbiy gubernatorlarining uezd sud‘yalariga xayfsanlar va tanbehlar berish
huquqiga egaligi amalda sudning ma‘muriyatdan ajratilmaganligining yaqqol
namunasi edi.
Harbiy-byurokratik apparat qo’lida sudlov va ma‘muriy ishlar bevosita
jamlanganligi bois sud Nizomlari ushbu apparat irodasiga to’la bog’liq bo’lgan.
Turkiston xalqlari bunday sudlar oldida o’zlarini ishonchsiz va himoyasiz his
qilganlar, ularning o’zlari o’rgangan an‘anaviy urf-odat va an‘analari asosidagi
me‘yorlardan uzoq bo’lgan bunday huquqiy tartiblarni ―chigal va tushunarsiz‖
deb bilganlar.
Umuman olganda, Turkistonda sud tizimini isloh qilishdan ko’zlangan
asosiy maqsad islom dini va din peshvolarining aholiga ta‘sirini kamaytirishdan
iborat bo’lsa-da, amalda bu kutilgan natijani bermadi. Ko’p o’tmasdan, yangi
o’rnatilgan tartiblarning talab darajasida emasligi ma‘lum bo’ldi. Birinchidan,
ma‘muriy boshqaruv bilan mashg’ul amaldorlar sud ishlariga ko’p vaqt ajrata
olmadilar va natijada ko’p muammolar o’z vaqtida echimini topa olmadi.
Ikkinchi tomondan, maxsus huquqiy bilim va saviyaga ega bo’lmagan viloyat,
uezd darajasidagi amaldorlar sudlov tizimida qoniqarli darajada ish olib bora
olmadilar.

1886 yilda o’lkani boshqarishga oid yangi ―Nizom qabul qilinishi bilan ‖
sud tizimini qaytadan tashkil qilish harakatlari boshlandi.
1887 yil 1 yanvardan uezd sudlari tugatilib, ularning o’rniga hududiy
kelishtiruvchi (mirovoy) sudlar institutlari ta‘sis etildi. Viloyat
boshqarmalarining sud bo’limlari o’rniga viloyat sudlari tashkil qilindi.
Sud tizimining eng yuqori instansiyasi sifatida imperiyaning oliy sudlov
tashkiloti – boshqaruvchi Senat departamenti belgilandi. Boshqaruvchi Senat
departamentiga oliy apellyasiya instansiya vazifasini bajarar edi.
Sudlar ustidan nazorat olib borish maqsadida har bir viloyatda prokuror
va ularning o’rtoqlari mansablari ta‘sis etilgan.
SHu davrdan boshlab Turkistonda sud tizimi amaldorlari avvalgidek
saylanmay, balki yuqori instansiyalar orqali tayinlanadigan bo’ldi. CHunonchi,
viloyat sudlari raislari imperator tomonidan, quyi lavozimdagilar esa mutasaddi
vazirlik tomonidan, general-gubernatorning roziligi asosida tayinlanishi
belgilandi.
Turkistonda amalga oshirilgan 1886 yilgi sud islohotlari sudlov tizimini
ma‘muriy boshqaruv apparatidan ajratish maqsadini ko’zlagan bo’lsa-da, ammo
bu faqat rasmiy ahamiyat kasb etgan edi, xolos. Keyinchalik imperiya hukumati
o’lkadagi sudlov tizimini umumrossiya tizimi bilan yaqinlashtirish maqsadida
yana bir bor sud islohotlarini o’tkazishni lozim topdi. SHu maqsadda 1898 yil 2
iyunda imperator yangi islohotlar loyihasini ma‘qulladi. Unga ko’ra,
―Turkiston o’lkasi viloyatlariga sud ustavlarini joriy etish to’g’risida tartib ga
‖
muvofiq, viloyat sudlari o’rniga okrug sudlari joriy etildi. SHuningdek,
Toshkentda Sud palatasi tashkil etilib, unga butun Turkiston bosh sudlov
tashkiloti maqomi berildi.
Okrug sudlari sud raisi, uning o’rtog’i va sud a‘zolaridan iborat bo’lib,
Turkistonning barcha beshta viloyatida joriy etilgan. Okrug sudlarining
yig’ilishlarida sudlanuvchining aybdor yoki aybdor emasligini belgilovchi

maslahatchilar ishtirok etganlar. Jazo chorasini sud‘yalar va sudning ikki a‘zosi
belgilaganlar. Maslahatchilar qatnashganda qabul qilingan sud Nizomlari
o’zgarmas hisoblangan, maslahatchilar ishtirok etmagan taqdirlarida ular
ustidan Toshkent Sud palatasiga arz qilish mumkin bo’lgan. Maslahatchilar
ishtirokida qabul qilingan, lekin okrug sudlari va Toshkent sud palatasida sud
qilish qonuniy tartibi buzilgan ishlar boshqaruvchi Senatda ko’rib chiqilgan.
YUqorida qayd etilgan sudlar bilan birgalikda Turkistonda harbiy sudlar
faoliyat ko’rsatishda davom etgan va muhim ahamiyat kasb etgan. Ularda
nafaqat harbiy unvonga ega bo’lgan kishilar, balki ―mustasno tartibdagina bu‖
sudlarning vakolatiga berilgan oddiy fuqarolarning ham ishlari ko’rib chiqilgan.
1892 yilda ―harbiy vaziyatda deb e‘lon qilingan joylar to’g’risida
‖
hukumatning Nizomiga ko’ra ―oliy hukumatga qarshi isyon ko’targan ,
‖
―telefon, telegraf va boshqa ―snaryad ga ataylabdan zarar etkazgan, politsiya
‖
amaldorlari va harbiy soqchilarga hujum qilgan va qurolli qarshilik ko’rsatgan ,
‖
xizmat vazifasini bajarishda mansabdor shaxslarga hujum qilgan va shu kabi
ishlarni sodir etgan fuqarolik idoralariga qarashli shaxslarning ishini harbiy
sudga oshirilishiga ruxsat bergan. Bu xolat sudlov jarayonlarida
o’zboshimchalik bilan ish tutishga katta imkon yaratdi va ayniqsa, xalq
g’alayonlarini bostirish ham ularning ishtirokchilarini jazolashda hurbiy
sudlarga cheksiz vakolatlar bergan.
Shu tariqa Rossiyaning o’zida 1864 yilgi sud islohoti natijasida joriy
etilgan sudlov tizimi rivojlanishining umumiy tamoyillari va yangi huquqiy
me‘yorlar Turkistonda 35 yildan keyin va asosan, evropalik aholining oliy va
o’rta tabaqasiga nisbatan tadbiq qilingan. 35

Mahalliy xalqlarga nisbatan o’tkazilgan islohotlarda ularning
konservativlik xususiyati har tomonlama qo’llab-quvvatlangan. Tub aholi
35 Брусина О.И. Брак и развод в народных судах Туркестана: взаимодействие адата и шариата при
российском управлении // Этнографическое обозрение. 2012. № 1. 14 с.

asosan ―saylov tizimi natijasida qayta shakllantirilgan va butunlay‖
ma‘muriyatga bog’liq bo’lgan xalq sudlarining xizmatidan foydalangan.
Xalq va hukumat o’rtasida qarama-qarshiliklar kuchaygan davrlarda
imperiya hukumati tomonidan tashkil etilgan va harbiy, harbiy-dala va maxsus
sudlar bilan birga imperiya hukumati manfaatlarini himoya qiluvchi sudlar ishga
tushganlar.
Imperiya sudlari va an‘anaviy qozilik sudlari ayrim xolatlarda bir-birini
to’ldirsa, ko’p xolatlarda bir-biriga zid edi.
Politsiya va jazolash organlari. Turkistonda Rossiya imperiyasi
boshqaruvi joriy etilganidan boshlab, general-gubernatordan tortib to volost
boshqaruvchisigacha bo’lgan amaldorlarning barchasiga politsiya (mirshablik)
vakolati berilgan edi. Hukumat tomonidan qabul qilingan me‘yoriy hujjatlarda
bu boradagi vakolatlar yil sayin kuchaytirib borilgan. Xususan, o’kani
boshqarish haqidagi 1886 yilgi ―Nizom da belgilangan tegishli moddalar,
‖
Rossiya hukumati tomonidan joylarda va markazda hukmron tizimga nisbatan
qarshilik ko’rsatishning o’sib borishi tufayli ―istisno tartib da qabul qilingan
‖
qonuniy hujjatlar aynan shu maqsadlarga qaratilgan edi.
Davlat tartibini himoya qilish choralari to’g’risida 1881 yil avgustda
qabul qilingan ―Nizom jazo organlari vakolatlari doirasini ancha
‖
kengaytirgan. Unga ko’ra, hukumat lozim deb hisoblagan paytda
―kuchaytirilgan va favqulodda himoyalanish choralari ni joriy etishi mumkin
‖
bo’lgan.
―Kuchaytirilgan himoya choralari ―qaysidir biror hududda mavjud
‖
davlat tuzumiga yoki ma‘lum bir shaxslarga va ularning mulklariga tajovuz
qilinganda tadbiq etilgan, shuningdek, ularni mavjud qonunlarning qo’llanishi
‖
tartibni ta‘minlash uchun etarli bo’lmay qolgan holatlarda ham qo’llash mumkin
bo’lgan.

Turkistonda ―kuchaytirilgan himoya choralari butun 1905 yil davomida,‖
1906 yilda ―favqulodda himoya choralari joriy etilgunicha amal qilgan. Ushbu
‖
holat O’rta Osiyo temir yo’li tarmoqlarida, u o’tgan shaharlarda tadbiq etilgan.
―Istisno Nizomlari amal qilayotgan paytda butun ma‘muriyatning politsiya va
‖
jazo berish sohasidagi faoliyati cheklanmagan xususiyatiga ega bo’lgan.
General-gubernatorlarga ―ijtimoiy tartibni va davlat xavfsizligini buzishi
mumkin bo’lgan holatlarga nisbatan majburiy Nizomlarni ishlab chiqish huquqi
‖
berilgan. Bu Nizomlarning buzilishi ma‘muriy tartibda ko’rib chiqilgan.
General-gubernator aybdorlarga 500 rubl miqdorida jarima belgilash va ularni
uch oygacha hibsda saqlash huquqiga ega bo’lgan.
Politsiya boshliqlari va jandarm boshqarmalarining rahbarlari uchun
―davlat jinoyatlarini sodir etish va ularga aloqadorlikda, shuningdek
g’ayriqonuniy tashkilotlar aloqadorligi bilan asosli gumon uyg’otuvchi barcha
shaxslarni ikki haftadan ko’p bo’lmagan muddatda hibs etish huquqi berilgan.
‖
Ularga, shuningdek, har qanday paytda muassasalar, fabrikalar va zavodlarda
tintuv o’tkazish va mulkning har qanday shaklini xatga tushirish huquqlari
berilgan.
Hokimiyatning mustamlaka shakliga xos bo’lgan zo’ravonlik va qatag’on
siyosatida yuqorida qayd etilgan choralar bilan bir qatorda “ tozalovlar o’tkazib
‖
turish alohida o’rin egalllagan.
Uezd boshliqlarining vakolatlari politsiya boshqarmalari boshliqlari
vakolatlari darajasiga qadar keng vakolatlarga ega edilar. Uezd boshliqlari
huzurida imperiya armiyasining xizmatdagi ofitserlari xizmat qiladigan hududiy
nozirliklar (pristav) tashkil etilgan. Hududiy nozirlarga o’lponlar yig’ishni
boshqarish, majburiyatlarni bajarish, uezd boshliqlarining Nizom va
buyruqlarini bajarish va o’z hududlarida aholi ustidan kuchli nazorat o’rnatish
vakolati berilgan. Hududiy nozirliklar turli ko’rinishdagi ishlarni oldindan

ko’rib chiqish, 3 kundan ko’p bo’lmagan muddatga ma‘muriy tartibda qamoqqa
olish va 5 rubl atrofida jarimaga tortish huquqiga ega bo’lganlar.
―Siyosiy ishonchsiz deb topilgan barcha shaxslar ro’yxati Maxsus‖
bo’lim hisobida turgan va ular ustidan yashirin nazorat o’rnatilgan.
―Hukumatga qarshi qaratilgan deb topilgan har qanday hatti-harakatlar tufayli
‖
tintuvlar o’tkazilgan va qamoqqa olingan. Maxsus bo’limning faoliyat doirasi
Toshkent shahri va unga yaqin hududlar bilan chegaralangan. O’lkada tobora
avj olib borgan norozilik harakatlariga qarshi kurashish, ularning oldini olish
uchun Maxsus bo’limning faoliyatini yanada kengaytirish maqsadida 1907 yil
15 dekabrda Ichki ishlar vazirligi Politsiya departamenti Maxsus bo’limining
buyrug’i bilan Maxsus bo’lim Turkiston hududiy (tuman) qo’riqlash bo’limiga
(TXQB) aylantirilgan.
1911 yilda Turkiston general-gubernatori Turkiston qo’riqlash bo’limi
huzurida ―Buxoro va Xiva xonliklarida davlatga qarshi siyosiy harakatlarni
qidirish va tadqiq etish vaqtinchalik bo’limini ta‘sis etish haqidagi Nizom
‖
ishlab chiqildi. Biroq, Politsiya departamenti xonlikning ichki hayotiga dahl
qiluvchi ushbu tashkilot xonliklar hukumatining noroziligiga olib kelishi va
siyosiy agentlikka bo’lgan ishonchning so’nishiga sabab bo’lishi mumkinligi
tufayli uni rad etdi.
Biroq xonliklar nazorati amalda davom ettirilgan. Maxsus bo’lim
tomonidan Buxoro va Xiva xonliklarining maxfiy josuslari xizmatiga katta
mablag’ ajratilgan. Asosiy ishni ―filer (izquvar) lar amalga oshirgan. Ular
‖
―siyosiy ishonchsiz deb topilgan shaxslarni nafaqat Turkiston, balki butun
‖
Rossiya hududi bo’ylab ta‘qib qilganlar. Turkistonda panislomchilik harakatlari
haqida ma‘lumot olish uchun filerlar Afg’oniston va Eronga komandirovkaga
jo’natilgan. Izquvarlar kuzatilayotgan shaxsning har bir qadamini ta‘qib
qilganlar.

Maxsus bo’limda maxfiy josuslar xizmati ayniqsa qadrlangan. Har bir
tashkilotning o’z agenti bo’lib, ular maxsus bo’limga josuslik xabarlarini
etkazib turganlar. Xususan, inqilobiy tashkilotlarda josuslar ish olib borishi shart
bo’lgan. Maxfiy xizmatchilar o’zlari ish olib borayotgan tashkilotlar haqida
ayg’oqchilik xabarlarini to’plash bilan birga siyosiy partiyalar hayotida,
inqilobchilarning qamalishida ham faol ishtirok etganlar. ―Qo’riqlash
muassasalari haqidagi Maxsus Nizom da belgilab berilishicha, ular ―davlat‖
jinoyati to’g’risidagi ishlar bo’yicha maxfiy tergov o’tkazish bilan
shug’ullanganlar va har oyning beshinchi sanasida Rossiya Politsiya
departamentiga natijalarni taqdim etganlar. 36

Turkiston qo’riqlash bo’limi rasman Turkiston general-gubernatori
devonxonasiga bo’ysungan bo’lsa-da, amalda mustaqil muassasa maqomida,
Ichki ishlar bo’limi Politsiya departamentining farmonlari va buyruqlari asosida
ish olib borgan. Rossiya imperiyasi ichki ishlar vazirligining politsiya
departamenti organi bo’lgan.
Qo’riqlash bo’limlari haqidagi Nizomga muvofiq, Ashxobod va Verniy
shaharlaridagi qidiruv punktlari boshliqlari, Toshkent va O’rta Osiyo temir
yo‘li jandarma boshqarmasi boshliqlari har oyda filerlar va maxfiy agentlar
tomonidan yig’ilgan ma‘lumotlarni Turkiston Qo’riqlash bo’limi boshlig’iga
etkazib turganlar.
Turkiston hududiy qo’riqlash bo’limi siyosiy qidiruv ishidan tashqari,
Turkiston general-gubernatorining shaxsiy xavfsizligini ham nazorat qilib
borgan. SHuningdek, Turkistonga kelgan chet el fuqarolari ustidan oshkora va
yashirin kuzatuv o’rnatgan.
36 Абдурахимова Н.А., Рустамова Г.К., Колониальная система власти в Туркестане во второй половине
XIX
– I четверти XX вв. – Т., 1999. 71 с.

Bu davrda jazolash organlari orasida turmalar alohida o’rin tutgan.
Barcha shahar va qishloqlarda fuqarolik va harbiy turmalar qurilgan va ularning
ta‘minoti uchun g’aznadan yiliga 80 ming rublgacha mablag’ ajratilgan.
Sirdaryo viloyatining Toshkent shahrida o’lka darajasidagi,
PetroAleksandrovsk, Avliyoota, Kazaalinsk kabi shaharlarda uezd darajasidagi
turmalar qurilgan. Eng yirik hisoblangan Toshkent turmasining qurilishi 1872
yilda tugallangan. Unda sudni kutayotgan sudlanuvchilar, hukm muddati
o’qilgan yoki Sibirga og’ir mehnat sharoitlariga va qatag’onlikka surgun
qilinganlar; kelishtiruvchi, viloyat va okrug sudlari hukmi bilan hibs etilganlar
saqlangan. Rossiyaning Evropa qismi va Sibir turmalariga jo’natiladigan
mahbuslar ham u er orqali o’tganlar. 1885 yildan boshlab, maxsus keyingi
bosqich muassasalarini qurish boshlangan.
Samarqand viloyatida esa 5 ta turma qurib bitkazilgan. Samarqandda
viloyat darajasidagi turma, Jizzax, Xo’jand, Kattaqo’rg’onda 3 ta uezd
darajasidagi turmalari qurilgan. O’rta Osiyo temir yo’li qurilishi bilan
Samarqand turmasi orqali ham boshqa joylarga mahbuslar jo’natila boshlagan.
Avval mahbuslarni Toshkent turmasi orqali Orenburgga jo’natilgan bo’lsa, endi
ularni Kaspiybo’yi temir yo’li orqali Krasnovodskka jo’natilgan. Farg’ona
viloyatida to’rtta turma tashkil qilingan. Turmalardan tashqari, o’lkada hibs
uylari, harbiy avaxtalar va boshqa mayda qamoqxona turlarining keng tarmog’i
faoliyat ko’rsatgan.
Qamoqxona tartibi asosini tutqunlikda saqlash to’g’risidagi Nizom,
surgunlar to’g’risidagi Nizom, qamoqxona umumiy yo’riqnomasi va turli
toifadagi mahbuslarning holatini belgilab beruvchi va yiliga yangilanib
turadigan tartiblar va boshqa shu kabi hujjatlar belgilab bergan. Masalan, 1886
yil 29 fevralda ―Guberniya, uezd qamoqxonalari va jo’natish turmalarida
siyosiy mahbuslarni saqlash qoidalari e‘lon qilingan. Ularga ko’ra, siyosiy‖
mahbuslar boshqa mahbuslardan ajratilganlar, jandarmeriya amaldorlari bunday

mahbuslar saqlanadigan xonalarga kechasi va kunduzi xohlagan paytda
kirishlari mumkin bo’lgan, ―davlat jinoyatlari da ayblangan shaxslar yakka‖
holda xonalarda saqlanishlari shart bo’lgan.
Nafaqat turmalar ma‘muriyati, balki ayrim quyi bo’g’inlardagilar ham
tomonidan mahbuslar mehnatini suiiste‘mol qilish holatlariga yo’l ochib
berilgan. Aslida ish vaqti yoz oylari 11 soatdan, qishda esa 10 soatdan
oshmasligi shart bo’lsa-da, amalda bunga doimo rioya etilavermagan.
Rossiyaning ko’plab ichki guberniyalaridan farqli ravishda, Turkistonda
hibsxonalar qo’shinlar tomonidan muhofaza qilingan. Bu holat to birinchi jahon
urushi boshlanguniga qadar saqlanib qolgan.
Qamoqxonalar ma‘muriyatining faoliyati hukumat tomonidan kam
nazorat qilingan. Tergovdagilar va mahbuslarga nisbatan zo’ravonlik ishlatish
odatiy hodisa hisoblangan. Uchta ―tub viloyatlar – Sirdaryo, Farg’ona va
‖
Samarqand viloyatlarida ―turmalar to’g’risida vasiylik qo’mita lari tuzilishi
‖
bilan bu boradagi holat yanada og’irlashgan. Hibsxonalarning xo’jalik va
moliyaviy faoliyatini nazorat qilgan amaldorlar, harbiy xizmatchilar ishga
olinganlar va mahbuslar huquqlarini himoya qilish haqida hattoki so’z ham
bormagan. Ular podsho jazolovchi siyosatini amalga oshiruvchi asosiy organ
hisoblangan Turmalar bosh boshqarmasi ko’rsatmalariga qat‘iy amal qilgan
holda ish olib borganlar. Keyinchalik mustamlaka hukumatiga qarshi
norozilikning kuchayib borishi natijasida turmalar qurilishini kengaytirishga
ehtiyoj yuzaga kelgan. Turkiston hukumatining surgun qilinganlarga og’ir
sharoitli qamoqxonalarni qurish zarurriyati to’g’risidagi iltimosi muhokama
qilingan, turma sharoitlarini borgan sari og’irlashtirish to’g’risida borgan sari
keng chora-tadbirlar qabul qilingan, barcha mavjud qonun-qoidalarni chetlab
o’tishga imkon beruvchi hukumatning ―favqulodda jazolash mexanizmlari
‖
kengaytirilgan.

SHu tariqa, imperiyaning Turkistondagi jazolash organlarining asosini
tashkil qilgan turmalar hukumat siyosatidan norozi bo’lgan turli ijtimoiy-siyosiy
harakatlarga qarshi ayovsiz kurash vositalaridan biri bo’lib xizmat qildi.
Turkiston harbiy Okrugi (THO). Turkiston general-gubernatorligida joriy
etilgan harbiylashtirilgan mustamlaka tizimida o’lka, viloyat, uezd, bo’lim,
shahar boshliqlaridan iborat barcha lavozimlarni egallagan harbiylar o’zi
boshqargan hududdagi harbiy qismlar boshlig’i ham bo’lib, bu hol o’lkani
itoatda tutib turishda katta rol o’ynar edi.
Rossiya imperiyasiga nafaqat Turkistonni, balki Buxoro va Xiva
xonliklarini ham o’z ta‘siri ostida saqlab turish uchun muntazam qo’shin zarur
edi. Shu sababli
1867 yilda imperiyaning to’la hukmronligi ostida bo’lgan Turkiston
generalgubernatorligi tashkil etilishi bilan Turkiston harbiy okrugi (THO)
vujudga keldi.
Rus zobitlari va soldatlaridan tashkil etilgan THO harbiy xizmat bilan bir
qatorda Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklarida imperiya
hukmronligini ta‘minlash va ularning chegaralarini qo’riqlash va harbiy-statistik
tadqiqotlar olib borish asosida tabiiy iqlim, iqtisodiy salohiyat, ijtimoiy ahvol,
siyosiy va harbiy vaziyat hamda xalq kayfiyatini chuqur o’rganish; hukumatga
qarshi harakatlarni bostirish va xalqni to’la itoatda saqlash, qo’shni
mamlakatlarda strategik maqsadlarda razvedka ishlarini olib borish va ulardagi
ichki vaziyatni tahlil etish kabi muhim vazifalarni bajargan.
THO Rossiya imperiyasining o’lkadagi asosiy tayangan kuchi bo’lib,
uning tarkibida jami 48 000 harbiylar xizmat qilgan. O’lkaga juda ko’p rus
harbiy oilalari ko’chirib keltirilgan va ular uchun tegishli sharoitlar yaratilgan.
Harbiy tayanchni kuchaytirish maqsadida Ettisuv viloyatiga Rossiyadan
kazaklar ham ko’chirib keltirilib, ulardan maxsus harbiy qismlar tashkil
qilingan.

Dastlabki kunlardanoq nafaqat Turkiston general-gubernatorligi, balki
Xiva va Buxoro xonligi chegaralari ham imperiya qo’shinlari ixtiyoriga berilgan
edi. Harbiy qismlar chegarani qo’riqlash bilan cheklanmay, balki qo’shni
mamlakatlardagi ichki vaziyatni ham chuqur o’rganib borish uchun razvedka
ishlari olib borilgan. Biron bir xorijiy yoki sharq tillarini yaxshi bilgan bunday
harbiy razvedkachilar xizmati tufayli imperiya hukumati qo’shni
mamlakatlardagi ichki vaziyat, Rossiyaga munosabat, aholining kayfiyati, savdo
va boj masalalaridan doimo xabardor bo’lib turgan.
THO tarkibida nafaqat harbiylar, balki sharq va mahalliy tillarni yaxshi
bilgan tadqiqotchilar ham ish olib borganlar. Xuddi Turkistonda ma‘muriy-
siyosiy boshqaruv harbiy boshqaruvga asoslangandek, THO faoliyatida ham
harbiylar, razvedkachilar va tadqiqotchilar faoliyati uyg’unlashib ketgan edi.
Ular mamlakatning barcha hududlarida rekogsitsinirovka ishlari bilan birga
strategik va amaliy maqsadlarda iqtisodiy, tabiiy, ijtimoiy, jug’rofiy
yo’nalishlarda statistik ma‘lumotlar to’plash uchun juda katta tadqiqotlarni
amalga oshiradilar.
Bunday tadqiqotlar natijasida o’lkaning deyarli har bir hududi, hatto
kichkina qishloqlardan tortib, to yirik markaz shaharlargacha olib boradigan
yo’llar va ularni turli fasllardagi holatlari, ichki va tashqi savdo yo’llari, har bir
aholi yashash punktida harbiylarni joylashtirish imkoniyati, harbiy
to’qnashuvlar paytidagi harakat imkoniyatlari haqida juda batafsil ma‘lumotlar
to’planadi. Bu ma‘lumotlar rasmiy hukumatga o’lkada imperiya manfaatlarini
doimo ta‘minlab, himoya qilib turishda juda zarur edi.
Boshqaruv tizimi harbiy asosda tashkil etilgan Turkistonda o’lka, viloyat,
uezd rahbarlari harbiylardan tayinlangan bo’lib, ular ayni paytda o’zlari idora
etgan hududlardagi harbiy qismlar boshliqlari ham edi. Mamlakat ichida
Turkiston harbiy okrugi davlat ahamiyatga molik ob‘ektlar – hukumat idoralari,
turmalarni qo’riqlashdan tashqari muhim iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan

temir yo’llarni ham nazorat ostida tutib turganlar. Butun o’lka ham ichki, ham
tashqi jihatdan to’liq harbiy nazorat ostiga olingan edi. Bunday nazorat va
harbiylashtirilgan boshqaruv mahalliy aholining hukumatga qarshi har qanday
qarshiliklarini juda keskin va qisqa fursatda bostirish imkonini bergan. 1898 yil
Andijon qo’zg’oloni, 1916 yil umum Turkiston qo’zg’olonlarining shafqatsiz
bostirilishi va ularning ishtirokchilarining harbiy sudlar orqali og’ir jazolanishi
bunga yaqqol misol edi.
Butun Turkistonni qamrab olgan 1916 yil qo’zg’oloni davomida o’lkada
harbiy holat joriy etilib, qo’zg’olonchilar harbiy sud tomonidan sud qilinib,
shafqatsiz jazolandilar. 40
Garchi o’lkada mahalliy sud tizimi – qozi va biy

40
Васильев Д.М. Организация управления в Русском Туркестане по
проектам Положения об управлении
1870-х гг.//«НАУКОВЕДЕНИЕ» http://naukovedenie.ru Выпуск 5 (24),
сентябрь – октябрь 2014 publishing@naukovedenie.ru ; Эшонова Ш.
Правовые основы организации и деятельности судов казиев в Средней
Азии. – Т., 2010.
sudlari hamda rus sudlari mavjud bo’lsa-da, qo’zg’olonchilar siyosiy jinoyatchi
sifatida qaralib, ularni sud qilish va jazolash harbiy sudlar zimmasiga
yuklatilgan. Bunday keng ko’lamdagi vazifalarni amalga oshirish uchun
hukumatga katta kuch va mablag’ zarur edi. Rasmiy hukumat bu sohaga
mablag’ni ayamas edi. Turkistonga Rossiyadan oddiy askarlar, oliy unvon
sohibi bo’lgan harbiylar, kazaklar, harbiy vrachlar, razvedkachilar jalb etilgan.
THO uchun kazarmalar, cherkovlar, kasalxonalar, harbiylarning oilasi va
farzandlari uchun maktablar, ko’ngil ochar joylar tashkil etiladi.
THO qo’shinlari ichida jinoyatchilik ham ko’p uchrab turgan, bunday
holatlar ko’pincha ichkilikbozlik bilan bog’liq bo’lib, asosan o’zaro urushlar,

o’g’rilik sifatida uchrab turgan. SHu sababli harbiy qismlar uchun maxsus sud
tizimi tashkil etilgan.
THO tarkibida 25 ta batalon bo’lib, shundan 18 tasi chegarani
qo’riqlagan. Bundan tashqari 8 ta kazak polklari xizmat qilgan. Qo’shinlarning
umumiy soni 47 867 kishi bo’lib, shundan 1 402 kishi general, ofitser va boshqa
harbiy unvonli kishilar, qolgan 46 465 kishi oddiy askarlardan iborat bo’lgan.
Harbiylar tinch paytda asosan mirshablik, harbiy maqsadlar uchun yo’llar,
ko’priklar qurish, yangi istehkomlar barpo etish, eskilarini ta‘mirlash, harbiylar
uchun uy, kazarma, boshqarmalar qurish ishlari bilan shug’ullanganlar. O’lkada
573 ta harbiy post bo’lib, doimiy ravishda ko’payib borgan.
THO tarkibida safarbarlik, harbiy yo’l, hisobot, xo’jalik, gospital, sud,
mahkama, arxiv kabi o’nlab bo’limlar faoliyat ko’rsatardi. Bunday o’lkan
hajmdagi qo’shin va uning boshqaruvi uchun hukumat har yili katta mablag’
sarflagan. Turkiston aholisidan olingan daromadlarning katta qismi harbiy
xarajatlarga yo’naltirilar edi. O’lkadagi mahalliy aholi harbiy xizmat huquqidan
va qurol saqlashdan mahrum etilgan bo’lib, bu ularni itoatda saqlab turish uchun
atayin tashkil etilgan edi. Mahalliy aholi harbiy xizmatdan ozod qilinganligi
uchun ularga maxsus soliq solingan.

XULOSA

Xulosa qilib aytganda Turkistonda mustamlaka tuzumi sharoitida tashkil
etilgan politsiya, jazo va harbiy tizim muassasalarining faoliyati o’lka aholisini
imkon qadar nazoratda va itoatda saqlashga qaratilgan bo’lib, buning uchun
mustabid hukumat mablag’ni ayamagan, aksincha, o’lka byudjetining katta
qismi ana shu xarajatlarga yo’naltirilgan. Mazkur tartiblar yil sayin
kuchaytirilib, sarf-xarajatlar ham ortib borgan.

XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida hukmronlik q ilgan
Chorizm davrida zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy buyruqbozlik tizimi
totalitar markaz o’z qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib respublikalarning
mustaqilligini, fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham kamsitish, ularni
xo’rlash qul qilishdan iborat edi.
50-yillarning boshlaridan boshlab mustamlakachilik masalalari bilan
shug’ullanayotgan tarixchilar ―bo’ysundirish , ―mustamlaka kabi‖ ‖
atamalardan voz kechib, ularga tuzatish kiritib, ularni o’rniga ―kirgizish ,
‖
―birlashtirish , ―ixtiyoriy birlashtirishning progressiv ahamiyati kabi
‖ ‖
siyosatni qullab yangicha mavzuga yondashib tadqiqotlar qiladilar. XX asr 50-
60 yillarida Toshkent tarixi va uning boshqaruv sistemasi va adliya
masalalariga bag’ishlangan ayrim asarlar orasida M.E.Masson, M.D.Vahobov,
V.A.Shishkinlar asarlarida Toshkentning arxeologiyasi, o’tmish tarixiga oid
faktlar keltirilgan.
XX asrning 60-yillarida yozilgan F.A. Ozodaev, A.M. Aminov,
Yu.A.Sokolovlarning asarlarida Toshkentda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi,
shaharning XIX asr o’rtalarigacha tarixiy o’tmishi, uning 1865 yilda Chorizm
tomonidan bosib olinishi o’z aksini topgan.
Yana shuni alohida takidlashimiz kerakki, XIX asr 80 yillaridan XX asr
boshlariga qadar mahalliy qozilar tomonidan Toshkent shahar boshqarmasiga
barcha qabul qilingan hukm va qarorlari junatilgani arxiv materiallarida o‘z
aksini topgan. Shu davr ichida sud mahkama ishidagi faqat Toshkent shahriga
xos har bir yil uchun (yanvardan dekabr oxirigacha) ko’rib chiqilgan mahalliy
sud idorasi chiqargan hukm va qaror ostida rus tilida ko’rilgan ishlarni qabul
qilinganligi kuzatilgan.
Rossiya imperiyasiga nafaqat Turkistonni, balki Buxoro va Xiva
xonliklarini ham o’z ta‘siri ostida saqlab turish uchun muntazam qo’shin zarur
edi. Shu sababli

1867 yilda imperiyaning to’la hukmronligi ostida bo’lgan Turkiston
generalgubernatorligi tashkil etilishi bilan Turkiston harbiy okrugi (THO)
vujudga keldi.
Rus zobitlari va soldatlaridan tashkil etilgan THO harbiy xizmat bilan bir
qatorda Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklarida imperiya
hukmronligini ta‘minlash va ularning chegaralarini qo’riqlash va harbiy-statistik
tadqiqotlar olib borish asosida tabiiy iqlim, iqtisodiy salohiyat, ijtimoiy ahvol,
siyosiy va harbiy vaziyat hamda xalq kayfiyatini chuqur o’rganish; hukumatga
qarshi harakatlarni bostirish va xalqni to’la itoatda saqlash, qo’shni
mamlakatlarda strategik maqsadlarda razvedka ishlarini olib borish va ulardagi
ichki vaziyatni tahlil etish kabi muhim vazifalarni bajargan.
Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida (1867–1917 yy.) Turkiston
o’lkasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida tub o’zgarishlar yuz berdi.
Xususan, bunday o’zgarishlar ilm-fan va ta‘lim sohasiga ham doir bo’lib,
mustamlaka ma‘muriyati ilm-fan va ta‘lim sohasini o’z maqsadlariga
bo’ysundirgan holda uning rivojlanishini ta‘minlagan. Rossiya imperiyasining
hukmron doiralari yangi bosib olingan erlardan ko’proq iqtisodiy foyda olish,
mahalliy aholining tobeligini ta‘minlash maqsadida o’lkani va bu erdagi
shartsharoitlarni tizimli o’rganishga harakat qiladi.
Rus hukmatining o’lkadagi ma‘muriy boshqaruvi ham O’rta Osiyo haqida
iloji boricha tezroq ilmiy ma‘lumotlarga ega bo’lishga qiziqardi. Bundan
ko’zlangan asosiy maqsad uning er osti va usti boyliklari joylashgan manzillar
haqida batafsil ma‘lumotga ega bo’lish va u erlarga harbiy harakatlarni boshlash
edi. Shu maqsadda Rossiya imperiyasining markaziy va o’lkadagi mahalliy
amaldorlari Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi bilanoq bir qator
boshqaruv organlari, ilmiy jamiyatlar va muassasalarni tashkil etadilar. Shuning
uchun ham ushbu mavzuni tadqiq qilishda yuqorida keltirilgan boshqaruv
organlari va ilmiy muassasalarning hujjatlari alohida o‘rganildi.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
I. Ўзбекистон Республикаси Президентлари асарлари

1. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни
янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш

концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик
палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. –Тошкент:
«Ўзбекистон», 2010.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент:
Маънавият, 2008.
3. Каримов И.А. Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан
қурмоқдамиз. ―Туркистон газетаси мухбирининг саволларига‖
жавоблар. // Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз. – 7-
жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999.
4. Каримов И.А. Бу буюк Ватанда инсон улуғ, хотира – муқаддас.
2011 йил 9 май // Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва
фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз
тараққи
еEтининг бош мезонидир. – 19- жилд. – Тошкент: Ўзбекистон,
2011.
5. Каримов И.А. Тарихдан сабоқ олиб, замон билан ҳамқадам
бўлиб яшаш – бугунги ҳа
еEтнинг ўткир талаби. Президент Ислом
Каримовнинг интервьюсидан келиб чиқадиган хулосалар. 2012 йил 14
май// Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги (ЎзА)нинг веб-сайти –
www.uza.uz.
6. Каримов И.А. Эл-юртга ҳалол, виждонан хизмат қилиш – ҳар
бир раҳбарнинг муқаддас бурчи. ―Халқ сўзи газетаси, 2004 йил 26
‖
май.
7. Мирзи
еEев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини
таъминлаш – юрт тараққи
еEти ва халқ фаровонлигининг гарови.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг
24йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза //
http://www.press-service.uz/uz/news/5384/

8. МирзиеEев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон
давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.:
―Ўзбекистон , 2016. Б. 6.
‖
9. Мирзи
еEев Ш.М. Танқидий таҳлил, катъий тартиб-интизом ва
шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик
қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда
ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017
йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг
кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. - Тошкент:
«Ўзбекистон», 2017.
II.Илмий адабиётлар
1. Абдуллаев P.M. Из истори национального движения в Туркестане
после февраля 1917 г.// ―Общественные науки в Узбекистане ,
‖
1993, №5.
2. Абдурахимова Н.А. Из истории Туркестанского чиновничества
второй половин
еE XIX - начале XX в. // сборн. ―Вопросы
социальноэкономической истории дореволюцинного Туркестана . -
‖
Ташкент, 1985, С.32-47.
3. Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система и власть в
Туркестане во второй половине XIX -первой четверти XX вв.//
Ташкент, РНУ, 1999.
4. Абрамов И. Положение об управлении Туркестанская края. //
Ташкент, 1916.
5. Алимова Д. Мустабид тизимнинг Узбекистон миллий бойликларини
талаш си
еEсати. -Тошкент, Шарқ, 2000.

6. Аминов А.М. Торговые сношения Средней Азии с Россией в
XYIXIX вв. -Ташкент, 1952.
7. Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии
(Колониальный период). -Ташкент, 1959.
8. Аминов А.М., Бабаходжаев А. Экономические и политические
последствия присоединения Средней Азии к России. -Ташкент,
1966.
9. Бартольд В.В. Об одном уйгурском документе. // Соч., т. YIII.- М.,
1973.
10. Бейсембиев Т.К. ―Таърих-и Шахрихи-как исторический
источник.//
Алма-Ата., Наука, 1987.
11. Вахабов М.Г. Ташкент в период треEх революций.-Ташкент., 1967.
12. Васильев Д.В. Становление и развитие системы управления
Туркестанского края 1865 – 1886 гг. // Дисс. на соиск. уч. степ. кан.
ист. наук. Москва, 1999.
13. Гаевский B.C. Историческая справка о городе Ташкенте.// -
Ташкент., 1907.
14. Daniel Brower. Turkestan and the Fate of the Russian Empire. New
York, 2003.
15. Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем.
Исторический очерк. – Т., Электро-печатная А.О. Порцева, 1912.
16. Жумаев У. Хорижий тарихшуносликда Россия империясининг
Туркистондаги Молиявий си
еEсати таҳлили. Миллий университет
тарихчиларининг Ўзбекистон илм-фан ривожига қўшган ҳиссаси. –
Т.,2016. 24-252 б.

17.Зияева Д. Ўзбекистон шаҳарлари XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ
аср бошида. – Т., 2014.
18. ЗиеEев Х. Ўзбекистон мустамлака зулм исканжасида. – Т., 2003.
19. Зияева Д. Ўрта Оси
еEда Россия империясининг бож си еEсати ва унинг
савдо муносабатларига таъсири (XIX асрнинг охири – XX аср
бошлари) // Божхона иши тарихи, – Т., 2016,
20. Зияева Д.Х. Мустамлака даврида Туркистонда ―Зироатчилик ва
давлат мулки бошқамаси фаолияти // ―Ўзбекистон қишлоқ
‖
хўжалиги масалалари: тарих ва тараққи
еEт . – С – Т., 2016. ‖
21. Кастельская З.Д. Из истории Туркистонского края (1865 – 1917). –
М.:
Наука, 1980.
22. Morrison A.S. Russian rule in Samarkand, 1868 – 1910: A Comparison
with British India.– Oxford and New York: Oxford University Press,
2008.
23. Материалы, относящиеся к ―Проекту положения об управлении
Туркистонским краем . Пояснительная записка к Проекту
‖
положения об управлении в областях Туркистонского
генералгубернатора. – Спб.: Военная типография (в здании
Главного штаба), 1874.
24. Материалы, относящиеся к проекту Положения об управлении
Туркистонской областью. – Т., 1866.
25. Мусаев Н. XIX аср охири – XX аср бошида Туркистонда саноат
ишлаб чиқаришининг шакланиши ва ривожланиши. – Т., 2002.
26. Махкамова Н.Р. Периодическая печать 20–30–х годов ХХ века как
источник по социально–экономической истории Узбекистана //
Тарихий манбашунослик муаммолари. Республика илмий–амалий

анжумани материаллари 2008 йил 25 апрел – Тошкент.: 2008. –
306– 309 бетлар.
27.Мустабид тузумнинг Ўзбекистон миллий бойликларини талаш
сиеEсати: тарих шоҳидлиги ва сабоқлари (1865–1990 йиллар)/ Лойиҳа
раҳбари ва муҳаррир: Д.А. Алимова/ .– Т.: Шарқ. 2000.– 432 б.
28. Мяскова Л. История партийных архивов Узбекистана. – Ташкент:
Узбекистан, 1984. –14 с.
29. Мўминов Ҳ. Туркистон АССР советларининг съездлари –
Ўзбекистон тарихини ўрганишнинг муҳим манбаси. Тарихий
манбашунослик муаммолари. Республика илмий–амалий анжумани
материаллари 2008 йил 25 апрел // – Тошкент.: 2008–260–264 бетлар.
30. Мнухина Р.С. Источниковедение истории нового и новейшего
времени. –. М.: Высшая школа. 1970.– 328 с.
31. Ноль-де А.Э. Сперанский М.М. Биография. – М., 2004.
32. Назаров М. Туркистон Интервенция ва гражданлар уруши даврида
(1918–1920 йй.). – Т.:Ўздавнашр. 1961. –299 б
33. Независимость и история: новые подходы к изучению истории
Узбекистана. – Т.: Университет. 1997. –52 c.
34. Пантусов Н. О податях и повинностях, сушествовавших в бўвшем
Кокандском ханстве, в последнее время, правления Худаярхана. /
Туркестанские Ведомости 1876. №16.
35. Пантусов Н. Сбори и пошлини в бывшем Кокандском ханстве. /
Туркестанские Ведомости. 1876, №30.
36. Покровский Н. Н. О принципах издания документов XX в. //
Вопросы истории. 1999, № 6.
37. Проект Всеподданнейшего отч
еEта Генерал-Адъютанта К.П.
Кауфмана I. 7 ноября 1867 – 25 марта 1881 г. Издание

военноучеEного комитета Главного штаба. – Спб.: Военная
типография (в здании Главного штаба), 1885.
38. Тиллабоев. С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида
маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Т.: Фан, 2008.
39.Турсунова Р.Ю. Городское самоуправление в Туркистоне (1877 –
1918).:
Дисс. ... канд. ист. наук. – Т., 2000.
40. Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской
империи (вторая половина ХIХ века). Монография. Уфа, БашГУ,
1999.
41. Федоров Г.П. Моя служба в Туркистоне // Исторический Вестник. –
1913. – сентябрь-октябрь.
42. Эргашев Ф., Абдурахимова Н., Сугуралиева Ф. Туркистонда молия
хўжалик идоралари тизими. – Т., 2008.
43. Эшонова Ш. Правовые основы организации и деятельности судов
казиев в Средней Азии. – Т., 2010.
4. Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихи (энг қадимги даврлардан ҳозиргача)
// Коллектив монография. Масъул муҳаррир: Д.Зияева. Тошкент,
2012.
45. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. Д.А.Алимова,
Э.В.Ртвеладзе.  Т., 2001.
III. Диссертация ва авторефератлар Авторефератлар
1. Аберкулов Д.Н. Дехканство Туркестана в 1917 –1921 г (на материалах
Самаркандской, Сырдарьинской и Ферганской областей) Автореферат
дисс. канд. Ист. Наук.–Т.: ИИ АН Республики
Узбекистан. 2000. –31 с.
2. Камолов Д.П. История судебной системы в Туркестанской АССР
Автореферат дисс. канд. Ист. Наук.–Т.: ИИ АН Республики

Узбекистан. 2008. – 30 cтр.
3. Куллиев Х. Складывание экономических и духовных основ
тоталитарного cтроя в Туркестане (1917–1920 гг.). – Автореф. Дисс.
…канд. ист. наук. – Т.: 1998. 30 c.
IV. Даврий матбуот
1. Постановление Кабинета Миниcтров Республики Узбекистан от 16
декабря 1996 г. «О подготовке и издании «Новой истории
Узбекистана». // Народное слово. 17 декабря, 1996 г.
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг1998 йил 27
июлдаги ―Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси қошидаги
Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида ги қарори //‖
Халқ сўзи. 1998 йил 29 июль.
3. Ўзбекистон тарихи. ЎзР ФА илмий журнали 1998–2010 йй.

Turkiston o‘lkasida davlat muassasalari tarixidan (XIX asr oxiri-XX asr boshlari)

Sotib olish