Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	94.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Turkiston oʻlkasida harbiy ma’muriy hokimyat tizimining vujudga kelishi

to langan. Shaharlarning yеvropalik aholi yashaydigan qismlarida ma’muriyatʻ
harbiy gubernatorlar tomonidan tayinlangan.
Turkiston general-gubernatorligining siyosiy va ma’muriy markazi bo lgan
ʻ
Toshkent o ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. 1868-yil fevralda eski shaharni
ʻ
boshqarish uchun maxsus idora - shahar boshqarmasi tuziladi va unga
Toshkentdagi xar bir daxadan 1 tadan 4 ta oqsoqol , 4 ta qozi, 4 ta ariq oqsoqoli
kiritiladi. Toshkentni eski shahar qismini boshqarish uchun ijtimoiy-xo jalik
ʻ
boshqarmasi tuzilib, unga 18 ta a’zo kiritiladi. Lekin mahalliy aholining shahar
boshqarmasi ustidan tez-tez norozilik bildirib turishlari uning faoliyati qoniqarli
bo lmaganligidan dalolat beradi. Chunonchi, 1869-yil avgust oyida o lka general-
ʻ ʻ
gubernatorining uyi oldida to plangan katta olomon boshqarma tomonidan g ayri-
ʻ ʻ
qonuniy soliqlar ko payib ketganligidan arz qilgan. Mazkur shikoyatni o rganish
ʻ ʻ
uchun tuzilgan komissiya uning asosli ekanligini tasdiqlash bilan birga, eng asosiy
aybdor shahar boshlig i ekanligini aniqlagan.
ʻ
1870-yilda shaharning ruslar yashaydigan yangi qismi uchun ham 9 kishidan
iborat alohida ijtimoiy-xo jalik boshqarmasi tuziladi. Bu boshqarmaga shahar
ʻ
boshlig i rais edi. Boshqarma rus aholisi o rtasida soliq va yig imlarni taqsimlash
ʻ ʻ ʻ
hamda to plash bilan shug ullangan. Toshkentning eski va yangi shahar
ʻ ʻ
boshqarmalaridagi barcha ishlar shahar boshlig i va ma’muriyatning farmoyishi
ʻ
hamda ruxsati bilangina bajarilar, ular mustaqil ravishda biror qaror yoki tadbirni
amalga oshira olmas edilar.
Eski shahar boshqarmasiga kiritilgan mahalliy vakillar xo jalik ishlarini olib
ʻ
borish bo yicha yangi tartib-qoidalar rus tilida bo lganligi sababli ulardan mutlaqo
ʻ ʻ
bexabar edilar. Yangi shahar xo jalik boshqarmasi a’zolari esa fakat ruslardan
ʻ
iborat bo lib, ular ham mahalliy tartiblar va aholining urf-odatlaridan umuman
ʻ
bexabar bo lganlar. Eski shahardagi boshqarma a’zolari, xususan, oqsoqollar,
ʻ
qozilar maosh bilan ta’minlanmaganligi, ularga mahalliy aholi tomonidan tushgan
to lovlarning ma’lum qismi berilishi birinchidan xalqqa og ir yuk bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
ikkinchidan turli suiste’molliklarga olib kelar edi. Aholisi va hududi yil sayin ortib,
18

Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat va agrar g alayonlar yuz berganʻ
gubernalardan ko chib kelayotgan dehqonlarning zararli ta’sirini kesish uchun
ʻ
Turkiston general-gubernatorligida tuman politsiyasi mahkamasini tuzish g oyasini
ʻ
ilgari surdi. Graf Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida tinglab,
Turkiston o lkasi boshqaruv idorasini tubdan o zgartirish bo yicha Vazirlar
ʻ ʻ ʻ
Kengashi a’zosi, Davlat nazoratchisi P.Xaritonov raisligidagi maxsus Kengashida
muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston general-gubernatori Samsonovning
imperatorga 1909-yil bo yicha yo llagan axborotnomasi va senator Palenning
ʻ ʻ
taftishi yakunlari asos qilib olingan. Kengash Turkiston general-gubernatorining
barcha talablarini asosli deb topgan. Turkistonga oid barcha tadbirlar uning
roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini tasdiqladi. Imperator saroyi, moliya,
adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idoralarini boshqarishda unga
imperiya vaziri vakolatlari berilgan. Metropoliya hukumati o z siyosatini
ʻ faqat shu
birgina shaxs , Turkiston general-gubernatori orqali amalga oshiradigan bo ldi.
ʻ
Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o lkasining rus va tub aholisi uchun
ʻ
maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi o rtasida inqilobiy harakatni
ʻ
to xtatish va Turkiston xalqlari o rtasida milliy-ozodlik harakatining barcha
ʻ ʻ
ko rinishlarini bo g ib tashlashga oid bir qator tavsiyalar berilgan. Harbiy
ʻ ʻ ʻ
vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo limi Turkiston general-gubernatoriga Ryazan
ʻ
guberniyasi ahvoli haqidagi hisobotni berib, unga imperatorning fikri mavjudligiga
e’tiborini qaratdi. Ryazan gubernatori unda inqilobiy kuchlar tag-tomiri bilan
yo qotilmagani, nisbiy osoyishtalik aldamchi bo lib, inqilob uchqunlari istalgan
ʻ ʻ
vaqtda alanga olinishi mumkinligini unutmagan holda “Toj-taxtning sodiq
xizmatchilariga doimo ko z-quloq bo lib turish lozimligini” uqtirgan va Nikolay II
ʻ ʻ
o z qo li bilan “Mutlaqo to g ri” degan dastxat yozgan edi. Turkiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
generalgubernatori markazdan ana shunday andoza-dasturlar olib va keng
vakolatlarga ega bo lib, o lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus
ʻ ʻ
mustamlakachi ma’murlari joylarda josuslik nazoratini keng yo lga qo ydilar.
ʻ ʻ
Toshkent temir yo li jandarmpolitsiya boshqarmasi boshlig i, alohida jandarmlar
ʻ ʻ
korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi xodimlarga 1910-yil 19-iyunda yuborgan
26

qaytishga majbur bo’ldi. Urush davrida Toshkentning zodogon boylari
mudofaachilarni qo’llab turdilar. Toshkentlik Qozoqbek Dodhoh o’g’li mulla
Solihbek Oxund (1812-1867-y.) butun boyligini Toshkent mudofasi uchun
sarflab, 45 kunlik qamal chog’ida xalqni moddiy jihatdan qo’llab turgan 7
.
Chernyayev 1864 - 1865-yil qishini harbiy tayyorgarlik bilan o’tkazgan.
Uning qo’shinlari Sibir va Orenburgdan еtib kelgan qurol-yarog’, yangi
batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan to’ldirilgan. 1865-yil bahoridan
Chernyayevning yangi hujumi boshlangan. 1865-yil 29-aprelida kuni Niyozbek
qal’asi taslim bo’lgan 8
, Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz
anhoriga Chirchiq daryosidan suv chiqarib beruvchi to’g’onni buzib tashlab,
shahar aholisini suvsiz qoldirilgan. Alimquli Amirlashkar katta qo’shin bilan
Qo’qondan Toshkentga еtib kelgan. Toshkent uchun shiddatli janglar bo’lgan.
Alimquli Amirlashkar og’ir yaralandi va halok bo’lgan. Nihoyat shahar
himoyachilarining qarshiligi sindirilgan, 15-iyun kuni Chernyayev Toshkentni
zabt etgan. 17-iyunda Chernyayev Toshkentning nufuzli kishilari bilan muzokara
olib boradi va zo’ravonlik bilan shahar o’z ixtiyoriga ko’ra rus qo’shinlariga
taslim bo’lgani, shahar aholisi o’z dinida qolishi, ishlar shariat asosida olib
borilishi, hovli va bog’lar o’z egallari qo’lida qolishi to’g’risida ikki tomonlama
ahdnoma imzolangan. Toshkent Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga
aylantirilgan. Natijada Orenburg General-gubernatorligi tarkibida Turkiston
viloyati tuzilgan, uning harbiy gubernatori etib general Chernyayev tayinlangan.
1866-yil 28-yanvarda Chinozdan Sirdaryo tomonga 14 rota askar, 600 kazak,
16 ta to’pdan iborat harbiy otryad safarbar qilingan 9
. Lekin Chernyayev
boshchiligidagi Jizzaxga uyushtirilgan ushbu hujum mag’lubiyatga uchragan.
Shundan so’ng O’zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peterburga chaqirib
olingan, o’rniga general Romanovskiy tayinlangan. Romanovskiy Sibir va
7
Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.:Таълим мабаи, 2003. – Б.10
8
Ўзбекистон пойтаҳти Тошкент 2200 ёшда (Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбедейига бағишланган
Халқаро илмий конфереция материяллари). – Т.:Фан, 2009. – Б.298.
9
Завоевание Туркестана. Заметки по среднеазиатскому вопросу, Д. И. Романовского // Русский вестник, №
7. – СПб., 1868. – С. 165.
9

qaratilgan kurashlarning o sib borganidan dalolat bergan. Sud amaliyoti jarayonidaʻ
sud hujjatlariga nopisandlik ko zga tashlangan. Guvohlarni chetlashtirish yoki
ʻ
ularni davlat xizmatida bo lib, ma’muriyatga bo ysinuvchi mahsus ekspertlarning
ʻ ʻ
ma’lumotlari bilan almashtirishga yo l qo yilgan. Bularning barchasi mustamlaka
ʻ ʻ
hokimiyatiga sudlov mashinasini o zi uchun maqul tarzda moslashtirilganini
ʻ
ko rishimiz mumkin.
ʻ
Yuqorida tilga olingan sudlar bilan bir qatorda Turkistonda harbiy sudlar ham
faoliyat olib borgan. Ularda faqat harbiy unvonga ega kishilar emas, balki ishlari
istisno tariqasida mazkur sudlarga oshirilgan shahslar ham sud qilingan. Harbiy
sudlar dastlab Samarqand, Marg ilon, O sh kabi shaharlarda faoliyat ko rsatgan
ʻ ʻ ʻ 34
.
1892-yilda hukumatning “harbiy holatda deb e’lon qilingan hududlar
to g risida”gi qarori e’lon qilingan. Bu qaror mustamlaka hokimiyatining
ʻ ʻ
zo ravonligini ta’minlagan. Unga ko ra harbiy bo lmagan fuqorolar hokimiyatga
ʻ ʻ ʻ
qarshi isyon qilgani, politsiya va boshqa amaldorlarga hujum qilgani, qurolli
qarshilik ko rsatgani uchun harbiy sudga tortilishi mumkin bo lgan
ʻ ʻ 35
2. Turkistonda
mustamlaka tuzimi inqirozga yuz tutgan yillarda xalqni jazolash uchun harbiy
sudlar keng ko lamda joriy qilingan.
ʻ
1916-yil iyulda Turkistonda mustamlakachilikka qarshi eng yirik
milliyozodlik qo zg oloni boshlangan. Yuzaga kelgan vaziyatdan qattiq tashvishga
ʻ ʻ
tushgan Rossiya imperiyasi hukumati qo zgolonni bostirish uchun shoshilinch
ʻ
choralar ko rishga kirishgan. 1916-yil 17-iyulda Turkistonda harbiy holat e’lon
ʻ
qilindi. Ommaviy va tartibsiz hibsga olishlar o tkazilib, qo zg olon qatnashchilari
ʻ ʻ ʻ
harbiy sudga berilgan. Harbiy sudlov nizomining moddalarida ko rsatilgan tartibda
ʻ
imperiya armiyasi ofitsyerlari sirasidan “mahsus harbiy sudlar” tashkil qilindi.
Harbiy vazir D.S.Shuvayev mahalliy ma’murlarga yo llagan xabarnomasida
ʻ
qo zg olonga taluqli ishlarni zudlik bian ko rib chiqish uchun ushbu sudlarga
ʻ ʻ ʻ
o lkaning barcha hududlariga hech qanday to sqinliksiz kirish, ayrim shahslar
ʻ ʻ
34
Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O zbekiston davlati va huquqi tarixi. - “O zbekiston Faylasuflari
ʻ ʻ
Milliy Jamiyati Nashriyoti”, T.:2011. - B.201.
35
Abduraximova N., Ergashev F. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. - T.:Akademiya, 2002. - B.139.
34

tadqiq etish orqali dastlab filial bo limlar, keyin esa bunday tashkilotlarningʻ
markaziy idoralirini aniqlashga muvaffaq bo lingan
ʻ 27
.
Alohida jandarmlar korpusi shtabi boshlig i general shtab general-leytenanti
ʻ
Gerselman esa temir yo l ishchilari ustidan nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda
ʻ
ularning atrofidagi yеrlarda paydo bo luvchi har qanday shahslarni nazoratga olish
ʻ
to g risida maxfiy ko rsatma yo lladi. Rossiya imperiyasi 1892-yil 18-iyundan
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuchga kirgan “Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar”ni
Turkiston o lkasida tatbiq etdi.
ʻ
“Kuchli muhofazada” deb e’lon qilingan joyda Turkiston general-gubernatori
majlis-yig inlarni tarqatib yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot
ʻ
organlarini ta’qiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa
huquqlarni olgan. “Favqulodda muhofaza” deb e’lon qilingan joyda esa butun
hokimiyat general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo liga o tgan. 1892-yil
ʻ ʻ
18-iyundagi “qoidalar” esa harbiy holatni o rnatib, fuqarolar ishini ham harbiylar
ʻ
qo liga topshirdi. Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887-yilgi Nizom va
ʻ
1892-yilgi qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892-1917-yillarda muntazam amal qildi.
Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vakolatlari е tmaganday,
endi o lkada xuddi mustabid
ʻ xonlar zamonasiga taqlidona , eng oliy jazo-o lim ʻ
jazosini oshkora ijro etishga ruxsat olishgan.
General-gubernator harbiy vazirga yo llagan maktubida yozgan: “Tajriba
ʻ
shuni ko rsatdiki, bu o lkada oshkora qatl ijrosigina mahalliy aholiga yaxshi ta’sir
ʻ ʻ
ko rsata oladi. Sizdan, Rossiya hududida o lim hukmini oshkora ijro etmaslik
ʻ ʻ
haqidagi qonunni Turkiston o lkasiga tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari
ʻ
ijozatlarini olib bersangiz, deb iltimos qilaman”. Rus amaldorlari Turkiston
xalqlari huquqlarini cheklash sababini shunday izohladilar: “Turkiston o lkasining
ʻ
y е rli aholisi hali juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o z ma’muriyati va
ʻ
sudini o zlari saylash huquqini tushunishi va qadriga etishi uchun hali juda go r va
ʻ ʻ
nodondir. Mazkur jamiyat qonun tomonidan o ziga berilgan haq-huquqlardan
ʻ
foydalnishni bilmaydi. Bu huquq uning faqat zarariga xizmat qiladi”. Rus
27
Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг.) - Т.:Фан, 1997. - C .45.
28

Buxoro amiri o’z qo’shinlarini to’plab dushmanni daf etish uchun Samarqand
tomon yurgan. Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurish qilgan. Ikki
tomon qo’shinlari Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to’qnashgan, qattiq jang
natijasida amir qo’shinlari tor-mor etilgan. Bu orada Samarqandda istilochilarga
qarshi qo’zg’olon ko’tarilgan. Shahrisabz va Kitob hokimlari Jo’rabek va
Bobobek hamda amirning o’g’li Abdumalik To’ra 27-may kuni Samarqandga
qo’shin bilan еtib kelib, qo’zg’olonchilar bilan birgalikda Kaufman tomonidan
Samarqandga qoldirilgan polkovnik Nazarov va mayor Shtempel boshliq harbiy
qismlar bilan qattiq jang qilganlar. Jang 8 kun davom etgan. 500 kishidan iborat
dushman kuchlaridan 275 ta askar qirib tashlangan va yarador qilingan.
Samarqanddagi voqealardan xabar topgan Kaufman zudlik bilan Samarqandga
qaytib kelgan va 8-iyun kuni shaharni to’plardan yoppasiga o’qqa tutishga, aholini
beomon otish, shaharni yondirishga buyrug’ bergan. Aholi qirg’in qilingan,
masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirilgan, qadimiy noyob moddiy va ma’naviy
obidalar Peterburga olib ketilgan.
1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o’rtasida sulh bitimi
imzolangan. Buxoro amirligi Rossiya impreyasining vassaliga, ya’ni xorijiy
mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qila olmaydigan davlatga aylantirilgan. 1868-
yil 28-iyunda Zarafshon okrugi tashkil etilgan 11
. Sulhga binoan, Xo’jand,
O’ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on Rossiya imperiyasi tarkibiga
kiritilgan, amir 125 ming tilla (500 ming so’m) tovon to’lash majburiyatini olgan.
To’lanadigan tovon pulidan 10 ming tillo zudlik bilan undirilgan 12
. Bunday
bosqinchilik, talonchilik asoslangan sulh aholining yuqori tabaqa vakillarining
nafratini kuchaytirdi. Abdumalik, Jo’rabek va Bobobek kuchlari nafaqat
bosqinchilarga, shuningdek, amir Muzaffarga qarshi ham qaratilgan edi. Ular
Abdumalikni amir deb e’lon qilganlar. Amir Muzaffar endi bosqinchilarga emas,
Kaufman yordamida o’z vatandoshlariga qarshi urushga kirishgan va 1870-yil
avgustida ularni kuch bilan bostirib, o’z taxtini saqlab qolgan. Shahrisabz va
Kitob bekliklari amirlik tarkibida qolgan.
11
Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.:Нур, 1992. - Б.31.
12
Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқандий. Тарихи жохономайи // Шарқ юлдузи , № 8. 1991. – Б.139.
11

mahalliy aholi vakili edi. Duma - shahar boshqarmasining farmoyish beruvchi
organi, mahkama esa ijroiya organi edi.1Shahar dumasining mablag i uncha kattaʻ
emas edi. Chunki shahar daromadi to g ridan-to g ri o lka byudjetiga qo shilib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ketgan edi, shu sababli duma mablag lari asosan ko chmas mulkdan kelgan
ʻ ʻ
tushumlar, do konlar, karvonsaroylar, foytun xaydovchilaridan tushadigan
ʻ
soliqlardan, savdo va hunarmandchilik bilan shug ullanish huquqini olish uchun
ʻ
to lanadigan to lovlardan iborat edi. Duma o lka ma’muriyati
ʻ ʻ ʻ nazorati ostida ish
olib borar , uning qarorlari o lka general-gubernatori tasdiqlagandan keyingina
ʻ
kuchga kirar edi. 1877 - 1914 yillarda davrida shahar dumasining 1280 majlisi
bo lib o tgan. Duma faoliyati davomida shahar byudjeti, shahardagi suv quvurlari
ʻ ʻ
(vodoprovod), elektr tarmog i, tramvay, bog dorchilik va taftish kabi masalalar
ʻ ʻ
ko rilgan va muhokama qilingan. SHahar byudjetida defitsit, ya’ni taqchillik yil
ʻ
sayin o sib borgan va 1909-yilda 287 ming rublga etgan. Byudjetning asosiy qismi
ʻ
shahar boshqarmasi va politsiyasini saqlashga, mustamlakachilar yashovchi yangi
shahar obodonchiligi, maorifi va sog likni saqlash sohalariga sarflangan. Mahalliy
ʻ
aholi yashaydigan eski shaharga esa byudjetning 1/3 qismini sarflash belgilangan,
xolos. Ammo amalda shu ham sarflanmagan. Duma faoliyati mahalliy aholi
vakillarini qoniqtirmaganligi sababli ular doimiy o z noroziliklarini bildirib
ʻ
kelganlar. Chunonchi, 1905 - 1906 yillarda tub aholi vakillari - eski shahar
daromadi - yangi shahar daromadidan ko pligini, bu daromaddan mahalliy aholi
ʻ
hech qanday foyda ko rmayotganligi va uni faqatgina - yangi shahar obodonchiligi
ʻ
uchun sarf qilinayotganligini ta’kidlab, Duma tarkibiga mahalliy millat vakillari
bilan - yangi shahar vakillari a’zolarini teng mikdorda saylanishini talab qilganlar.
‖
Darhaqiqat, е vropaliklar yashaydigan yangi shaharda suv ta’minoti,
ko kalamzorlashtirish, yoritish tarmog i yaxshi yo lga qo yilgan bo lib, faqatgina
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoritkichlar uchun bir-yilda 30-40 ming rubl sarflangan. 1908-yilda Toshkentda ilk
elektrostansiya qurilgach, yoritish vositalari asta-sekin elektr tarmog i bilan
ʻ
almashtirila boshlangan, eski, kerosinli yoritkichlar eski shaharga berilgan.
Elektrostansiya yangi shaharning markaziy ko chalari hamda o lka ma’muriyati
ʻ ʻ
xonadonini yoritishga xizmat qilgan. Boshqaruvning eng quyi darajasi - volost va
20

1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog’ida Kaufman bilan
Muhammad Rahimxon II uchrashuvi bo’ldi 15
. Bu еrda tarixda Gandimiyon
shartnomasi deb nom olgan shartnoma imzolangan. Shartnomaga muvofiq Xiva
xonligi Rossiyaning vasaliga aylantirilgan. Amudaryo quyi oqimining o’ng
tomonidagi еrlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan, xonlikka 2 million 200
ming so’m tovon to’lash yuklatilgan, Rossiya savdogarlari Buxoroda erkin savdo
qilish huquqini, Amudaryo chap qirg’og’ida savdo omborlari qurish huquqini
qo’lga kiritganlar 33
.
Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, Qo’qon xonligini tugatishga
kirishgan. Bu vaqt Qo’qon xonligida xokimiyat uchun ichki kurash avjga chiqqan
edi. 1868-yil 13-fevralda Kaufman va Qo’qon xoni Xudoyorxon o’rtasida
shartnoma imzolangan bo’lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari
Rossiya tasarrufiga o’tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo’qon
xonligining barcha hududlarida hech qanday moneliksiz faoliyat yuritish,
karvonsaroylarga ega bo’lish huquqi berilgan edi. Bu shartnomadan qoniqmagan
kuchlarning Xudoyorxondan noroziligi ortib borgan. Buning ustiga xonlik hududi
qisqarganligini ro’kach qilib, xazinani to’ldirish uchun yangi-yangi soliqlar joriy
etilgan. Xudoyorxon bosqinchilarga o’zini yaqin tutar, Qo’qon bilan Rossiya
o’rtasidagi munosabatlarni yahshilashga harakat qilgan. Bunday vaziyat Farg’ona
vodiysida Xudoyorxonga qarshi g’alayonlarni keltirib chiqargan.
Qozg’alonchilarning bir qismiga mullo Is’hoq boshchilik qilgan, o’zini Qo’qon
xoni Olimxonning nabirasi Po’latxon deb e’lon qilgan. Xonlikda Xudoyorxonning
o’g’illari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, ukasi Sulton Murod, nevarasi
Nazarbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va boshqalar ham bosh
ko’targanlar. Ular bir tomondan, Rossiya impreyasi bosqinchilarga qarshi,
ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo’lib qolgan Xudoyorxonga
qarshi kurash boshlagan edilar. Xalq qozg’alonchi kuchlarga ergashadi va 1873-
yildan e’tiboran butun vodiyda qozg’alon boshlangan. Xudoyorxon ularni
bostirishga ojizlik qilib, oxiri Qo’qondan Toshkentga qochib ketgan.
15
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi… – B. 174.
13

Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi boyliklarini musodara qilib, o’zini
Orenburgga jo’natib yuborgan. Xon u еrdan qochib hajga ketadi va hayoti
ayanchli yakun topgan. Xudoyorxon qochgach, qozg’alonchi kuchlar kimni xon
qilib ko’tarish masalasida ikkiga bo’linib ketadi. Ayrim kuchlar Nasriddinbekni,
boshqalari Po’latxonni taxtga chiqarmoqchi bo’lgan, ziddiyat yanada kuchayib
borgan. Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni batamom
bosib olish uchun 1875-yil avgustda katta qo’shinlarni urushga safarbar etgan.
Nasriddinbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobochi bosqinchilarga taslim bo’lib
ular tomoniga o’tganlar. 1876-yil fevralda Po’latxon boshchiligidagi xalq
qozg’alonlari qon bilan bostirilgan. Po’latxon 1876-yil 1-martda dorga osib
o’ldirilgan, uning safdoshlari ayovsiz jazolangan. 1873-1876-yillardagi Farg’ona
vodiysidagi qozg’alonlar xalqning milliy ozodlik harakati edi. Buni o’sha davrda
Kaufman ham xalq qozg’aloni deb e’tirof etgan.
Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus farmoniga binoan Qo’qon
xonligi tugatilgan, uning o’rniga Farg’ona viloyati tuzilib, Turkiston general-
gubernatorligi tarkibiga kiritilgan. Viloyatga Skobelev harbiy gubernator etib
tayinlangan. U tez orada harbiy yurishlar tashkil etib, Oloy vodiysini ham o’z
tasarrufiga kiritgan.
14

Kurs ishining ob’ekti qilib O zbekiston tarixiga oid asosiy adabiyotlar vaʻ
monografiyalardan foydalangan holda Podsho Rossiyasi mustamlaka tuzimi
tarixini o rgangan bir qator monagrafiyalari va alohida ajratib olingan manbalar
ʻ
ilmiy kurs ishi ishining asosiy obyekti hisoblanadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik
siyosati davrida Turkistonda davlat boshqaruv tuzumini o’rnatilishi jarayonini
o’rganilishi ko’plab tatqiqotchilar o’rtasida katta qiziqishga sabab bo’lib
kelmoqda. Tarixiy adabiyotlarning kompleks tahlili shuni ko’rsatadiki, tadqiq
etilayotgan mavzu bir necha bor ilmiy o’rganish obekti bo’lib kelgan. U asosan
mafkuraviy tazyiq ostida o’rnatilgan. Metodologik yondashuvlarning xarakteriga
Turkistonda XIX asr oxiri XX asr birinchi choragida boshqaruv tizimi o’rnatilishi
u yoki bu darajada yorituvchi ilmiy adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi
guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:
1. Rossiya imperiyasi hukmronligi davriga oid adabiyotlar.
2. Sovet davri adabiyotlari.
3. Mustaqillik davrida nashr etilgan ilmiy adabiyotlar.
Mavzuga oid birinchi guruh adabiyotlariga Rossiya imperiyasining O’rta
Osiyoga mustamlakachilik harakatlarining amalgam oshirishda qatnashgan harbiy
va davlat amaldorlarining kudaliklari va o’sha davr muarrixlarining asrlarini
keltirish mumkin. Jumladan, N.I. Kraft, V.N. Kaplun, S.N. Tregubov, Fioletev, M.
A. Trentev, A.I. Dobrosmislov, I. Livov, L.F. Kostenko, N. Frideriks, Y.
Tolbuxov, V.A. Rozenbax kabilarni keltirish mumkin.
Mavzuga oid ikkinchi guruh adabiyotlar ro’yhatiga P. G. Galuzo, V. V.
Bartold, Mustafo Cho’qayev, S.R. Rajabov, H. Ziyoyev, N.A. Xalfin, G. Safarov
kabi muallifni asrlarini keltirish mumkin. Yuqorida keltirib o’tgan sovet davri
adabiyotlarda Turkistonda sovetlar hokimiyatini o’rnatilishi, yangi tizimni ishga
tushishi va nazorat organlarining joriy qilinishi haqida keng ma’lumotlar keltirib
o’tilgan.
Turkistonda boshqaruv tizimiga oid uchinchi guruh adabiyotlarga mustaqillik
yillarida tariximizni jumladan, Rossiya imperiyasi va sovet mustamlakachiligi
4

qishloq boshqaruvi mahalliy aholi vakillariga topshirilgan. Volostlar oqsoqollar
tomonidan boshqarilgan. Oqsoqol volostning tinchligini nazorat qilgan ; xalq sudi
qaramog idagi jinoyatlar bo yicha dastlabki tergovni o tkazgan, 3 so mgachaʻ ʻ ʻ ʻ
jarima solgan. Agar volost oqsoqoli rus ma’muriyatini qoniqtirmasa, viloyat harbiy
gubernatori yangidan saylovlar o tkazish yoki uning o rniga vaqtincha boshqa
ʻ ʻ
kishini tayinlashi mumkin edi. O lka ma’muriyati bu huquqdan juda keng
ʻ
foydalangan.
O lkada 1882-yilda taftish ishlarini olib borgan F.K.Girsning hisobotida qayd
ʻ
etilishicha, uch yil mobaynida Sirdaryo viloyatidagi volost oqsoqollaridan 38 kishi
(oqsoqollarning 35%) o z vazifasidan ozod qilingan. Bunday hodisalar boshqa
ʻ
viloyatlarda ham sodir bo lib turar edi.
ʻ
Volost boshqaruvchisini saylash ikki bosqichdan iborat bo lgan. Dastlab har
ʻ
ellik xonadon egalari ichidan bir nafar kishi saylab olingan. Keyin saylangan
kishilar rus ma’muriyati ishtirokidagi volost yig inida ishtirok etganlar. Volost
ʻ
yig ini vakolatiga volost boshqarmasi mudirini, qozilik va biylik an’anaviy
ʻ
sudyalarini saylash, quyi ma’muriyat mansabdor shaxslarining pullik ta’minotini
aniqlash, suvdan foydalanish va suv ta’minoti masalalari, yo llar, ko priklar,
ʻ ʻ
xo jalik qurilishlari va boshqalar ustidan nazorat o rnatish masalalari bilan
ʻ ʻ
shug ullanish kirgan. Volost boshqaruvchisi xo jalik faoliyatidan tashqari
ʻ ʻ
volostdagi osoyishtalikni nazorat qilgan, dastlabki jinoiy tergovlarni amalga
oshirgan, rus ma’muriyatining barcha ko rsatmalari va farmoyishlarini xalqqa
ʻ
etkazish kabi alohida mirshablik ishlari bilan shug ullangan. Agar volost
ʻ
boshqaruvchisining shaxsi ma’lum bir sabablar yuzasidan rus ma’muriyati
vakillarini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori Turkiston general-
gubernatorining roziligi bilan yangi saylovlarni belgilash yoki o zining xohishiga
ʻ
ko ra uni boshqa nomzodga vaqtincha almashtirish huquqiga ega bo lgan.
ʻ ʻ
O lkada mahalliy aholi bilan bir qatorda imperiya hukumati ruxsati bilan
ʻ
Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ko chib kelgan rus aholisining soni yil
ʻ
sayin ortib borgan. Ularning ko chib kelishi va joylashishi hamda hayotini tashkil
ʻ
etishda Ko chirish boshqarmasi (“
ʻ Переселенческое управление ”) katta rol
21

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi Prezidentiʻ
Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida
ʻ
mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini
keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini y
ʻ е tkazish uchun zarur
muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb ta’kidlab
o tdi.
ʻ
O’zb е kiston R е spublikasi zamonaviy mustaqil davlat sifatida 1991-yilda tarix
sahnasida paydo bo’ldi. Holbuki mamlakatimizning birinchi Prezidenti
I.A.Karimov haqqoniy takidlaganidek “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib o’sgan
yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun
insonga albatta, tarixiy xotira kerak”. Mana shu xotirani mumkin qadar to’liq
tiklash, xalq g’ururini ko’tarish, uning o’zligini anglashiga turtki berish uchun
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti o’zi tashabbusi bilan chiqdi va
yurtimiz tarixi jamiyatshunos alimlari oldiga ma’suliyatli vazifani qo’ydi. O’zining
“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida jumladan shunday dedi “Modomiki, o’z
tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan biz
haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan
qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish
zarur” 2
.
Shu maqsadda I.A.Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi
suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy
taraqqiyotning qonuniyatlrini chuqur o rganish, O zb
ʻ ʻ е kistonda davlatchilikning
qaror topishini ta’minlangan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish , Podsho tuzumi va
sov е t tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga
alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mustaqil O zb
ʻ е kistonning k е lajagi
bo lgan
ʻ yosh avlodni tarbiyalash , ular ongida milliy istiqlol tafakkurini va
1
Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi b о ‘lishi kerak. - T.: О ‘zbekiston, 2017. - B.47.
2
Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – T.:Шарқ, 1998. – Б.24-25.
2

o ynadi. Ushbu boshqarma Rossiyaning markaziy hududlaridan aholini ko chiribʻ ʻ
keltirish , ular bilan bog liq ma’lumotlarni to plab borish, ko chib kelganlarni
ʻ ʻ ʻ
mahalliy aholiga tegishli erlarga joylashtirish vazifalarini bajargan.
Rus aholisi uchun shaharlarda alohida ma’muriyat tashkil etilgan. Ular uchun
shahar hududida yangi qismlar, shahardan tashqarida esa alohida qishloqlar - rus
manzilgohlari tashkil qilingan 20
.
20
Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. - T.:2010. – B.97.
22

vatanparvarlik g oyalarini shakllantirishda Tarix fanining o rni va imkoniyatlariʻ ʻ
ch е ksizdir. Tarixiy o tmishsiz biror-bir xalqning buguni bo lmagan va k
ʻ ʻ е lajagi
ham bo lmaydi. Tarix fani odamlarni uylantiradi, bo lib o tgan tarixiy voq
ʻ ʻ ʻ е alarni
farqlash tahlil qilish va ulardan amaliy va hayotiy xulosalar chiqarishga yordam
b е radi. XIX asrning 40-yillarida Podsho Rossiyasi tomonidan O rta Osiyo
ʻ
xonliklariga qarshi harbiy yurishlar r е jasi qabul qilinishi va shu r е janing uzoq
tarixga ega ekanligi o quvchilarning ongiga singdirilar edi “Turkistonda
ʻ
mustamlaka tizimi: muammo va е chimlar (XIX asr ikkinchi yarmi XX asr birinchi
choragi)” d е b nomlagan mazkur kurs ishini o rganish
ʻ davrida Podsho Rossiyasi
qo shinlarining Turkistonni bosib olinishining iqtisodiy va siyosiy sabablarini,
ʻ
o lka xalqlarining o z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari va bu
ʻ ʻ
yo lda
ʻ b е rgan qurbonlarini , bosqinchilar tomonidan qilgan vahshiyliklarni, harbiy
muvaffaqqiyatlar zo rovonlik bilan qo lga
ʻ ʻ kiritilganligini ochib b е rish , ularning
asosiy maqsadi O rta Osiyo xonliklarini arzon xom ashyo y
ʻ е tkazib b е ruvchi o z ʻ
mustamlakasiga aylantirish, Turkiston o lkasida mustamlaka boshqaruv
ʻ tizimi
joriy qilinishi , ma’muriy-hududiy bo linishi, Podsho tuzumi qo shinlarining O rta
ʻ ʻ ʻ
Osiyo xonliklariga bostirib kirishning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sabablarini
o quvchilarga yanada chuqurroq anglab olishlari uchun kr
ʻ е postnoy huquqining
b е kor qilinishi , bozor iqtisodi sanoatining, birinchi navbatdagi to qimachilik
ʻ
sanoatining rivojlanishi , 1860 - 1917-yiilarda Rossiyada kapitalistik islohatlarining
rivojlanganligi XIX asrning ikkinchi yarmidan O rta Osiyo xonliklariga Rossiya
ʻ
imperiyasining tajavuzkorlik siyosati, hokimiyatni sovetlar qo liga o tishi va yangi
ʻ ʻ
tizimni ishga tushishi haqida ma’lumotlar yoritilgan.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Kurs ishining predmeti Podsho
Rossiyasi tomonidan Turkistonni mustamlakaga aylantirilishi uni boshqarish
to g risida 1865-1886-yilgi nizomlarni ilmiy jihatdan tahlili qilish, Podsho
ʻ ʻ
tuzumiga qarshi xalq norozilik harakatlarini yoritish , Rossiyadagi ijtimoiy
sohadagi o zgarishlar va ularning o lkamiz hayotiga ta’siri, o lkadagi agrar,
ʻ ʻ ʻ
industrial siyosat negizlarini, mustamlaka tizimning harbiy xalq boshqaruviga
asoslanganligini yoritish ilmiy ishning asosiy predmeti hisoblanadi.
3

extiyojlari ham o sib borgan Toshkent shahrida ijtimoiyxo jalik masalalarini xalʻ ʻ
etilish darajasi talabga mutlaqo javob bermas edi 19
.
Toshkent shahar hokimi ma’muriyat tomonidan tayinlangan va u, odatda
Toshkent shahri boshlig i hisoblangan. Bu xol shahardagi o z-o zini boshqaruv
ʻ ʻ ʻ
amalda mustamlaka ma’muriyatiga bo ysunganligi va uning to liq nazoratida
ʻ ʻ
bo lishini ta’minlab, aniq maqsadga yo naltirilgan davlat siyosatining mohiyatini
ʻ ʻ
yaqqol ko rsatib turar edi.
ʻ
Rossiya imperiyasining markaziy hududlarida shaharlarni boshqarish
bo yicha yangi tartiblar kiritilishi munosabati bilan 1877 yil iyunda Toshkentda
ʻ
ham shunday harakatlar boshlanib, shahar dumasi tashkil etiladi. Yangi - Shahar
nizomiga muvofiq , 1877-yilda butun shahar xo jaligini boshqarish Toshkentning
ʻ
har ikkala qismini yalpi aholisi tomonidan saylanadigan shahar Dumasi qo liga
ʻ
o tdi. Duma a’zoligiga saylovlarda ishtirok etish huquqidan ko chmas mulk
ʻ ʻ
(shahar foydasiga soliq yig iladigan vaqflar ham bunga kirgan) sohibi bo lgan, 25
ʻ ʻ
yoshdan oshgan, Rossiya fuqaroligiga ega aholigina foydalangan. Bu talablarga
javob bermagan aholi toifasi saylovlarga qo yilmagan. Saylovchilar mulkiy
ʻ
holatiga ko ra tabaqalarga bo lingan. Har bir tabaqa uni tashkil etgan kishilar soni
ʻ ʻ
qanchaligidan qat’iy nazar bir xil miqdordagi a’zolarni - 24 kishini saylagan.
Masalan, birinchi chaqiriq Duma tarkibiga birinchi toifali a’zo sifatida 24 kishi
saylangan. Ulardan faqat 6 nafari mahalliy aholi vakillari edi. Ikkinchi toifali a’zo
sifatida - 8 nafar, uchinchi toifali a’zo qilib - 7 nafar mahalliy millat kishilari
saylangan. Shunday qilib, 80 ming kishidan iborat bo lgan mahalliy aholi 21
ʻ
nomzodni saylash huquqiga ega bo lgan. 1877-yildagi ma’lumotlarga ko ra 3921
ʻ ʻ
kishini tashkil etgan rus aholisi esa Duma a’zoligiga 48 nomzodni saylagan. Shu
tariqa Toshkent Dumasi a’zolarining 1/3 qismi shaharning eski qismida yashovchi
mahalliy aholi vakillaridan, 2/3 qismi -yangi qismda yashovchi ruslardan
saylangan. Ya’ni, Dumaning 72 ta a’zosidan 1/3 qismigina mahalliy aholi vakillari
edi. Dumaning ijroiya organi - shahar Mahkamasiga vakillar saylashda ham huddi
shunday tengsizlikka yo l qo yilgan. Mahkamaning 6 ta a’zosidan faqat 1 kishigina
ʻ ʻ
19
Sagdullayev A., Movlonov U. - O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. “Akademiya” - T.:2006, - B.86.
ʻ
19

almashtirildi. Ularning qoshida sud tergovchilari, viloyat prokurorlari va ularning
o rinbosarlari lavozimlari tasis qilingan. Viloyat sudyalari mirovoy sudyalarʻ
qurultoylari funksiyalarini bajarar va mirovoy sudyalar vakolatiga kirmaydigan
fuqoroviy ishlarni, shuningdek muqaddam viloyat boshqaruvlarining sudlov
bo limlari yuritgan ishlarni ko rgan.
ʻ ʻ
Keyinchalik, 1898-yil islihot o tkazilib “sud nizomlarini Turkiston o lkasi
ʻ ʻ
viloyatlarida joriy qilish qoidalari”ga muvofiq tugatilgan viloyat sudlari o rniga
ʻ
okrug sudlarini va butun Turkiston uchun bosh sudlov idorasi huqulariga ega
bo lgan Toshkent sudlov idorasi joriy qilindi. U faqat imperiyaning oily sudlov
ʻ
idorasi - Senatga bo y singan. Okrug sudlari Turkistonning beshta viloyatida joriy
ʻ
qilingan. Ular sud raisi, uning o rinbosari va sud a’zolaridan iborat bo lgan. Okrug
ʻ ʻ
sudlarining yig ilishlarida sudlanuvchining aybdor yoki aybdor emasligini
ʻ
belgilovchi sud maslahatchilari ishtirok etardi. Jazo chorasini sudya va sudning
ikki a’zosi belgilagan. Sud maslahatchilari ishtirokida qabul qilingan okrug sudlari
qarorlari qatiy hisoblangan , ular ishtirokisiz qabul qilingan qarorlar ustidan esa
Toshkent sudlov palatasiga shikoyat berish mumkin bo lgan.
ʻ
Okrug sudlari va Toshkent sudlov palatasi tomonidan sud maslahatchilari
ishtirokida qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat faqat sud amaliyotining
qonuniy tartibi buzilgan holdagina berilishi mumkin edi. Shikoyat Rossiya
imperiyasi oily idorasi Senat tomonidan ko rib chiqilgan.
ʻ
Yuqorida ko rsatilgan sudlarning faoliyati eng avvalo, Turkistondagi
ʻ
inqilobiy va milliy ozodlik harakati ishtirokchilariga qarshi qaratilgan edi. Sudlov
statistikasi Turkistonda dehqonlar harakatlariga qarshi qatag onlarning
ʻ
kuchayganligini qayd etdi. Ular quyidagi moddalar bo yicha nomlanardi:
ʻ
“boshqaruv tartibiga qarshi harakatlar”, “tartib va osoyishtalikni buzish”, “zo lik
ʻ
ishlatish bilan talonchilik qilish”, “mansabdor shahslarni haqorat qilish” kabilar
edi. Birgina Farg ona viloyatida 1904-yilda faqat miravoy sudyalar tomonidan:
ʻ
“boshqaruv tartibiga qarshi harakatlar” 48 ta, tartib va osoyishtalikni buzish
bo yicha 113 ta, talon-taroj va mulkka zarar y
ʻ е tkazish bo yicha 206 ta ish ko rib ʻ ʻ
hukm chiqarilgan. Mazkur raqamlar hokimiyat zulmi va zo ravonligiga qarshi
ʻ
33

davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotni keng yoritilgan asarlar yaratild.
Istiqlolo davrida olib borilgan tatqiqodlarda Rossiya imperiyasi va sovetlar
davridagi Turkiston o’lkasida joriy qilingan boshqaruv tizimi, bu siyosatga qarshi
mahalliy millat vakillarining milliy ozodlik harakatlarining vujudga kelishi
jarayonlari, boshqaruv sohasida kadrlar muammosi masalalari atroflicha
o’rganilgan. Mustaqillik yillarida tatqiqod olib borganlar sirasiga F. Isxakov, N.A.
Abduraximova, G. Rustamov, F. Ergahev, A.N. Rasulov, D. Nasretdinova, H.
Ziyoyev, Q. Rajabov, M. Haydarov, D. Ziyoyeva, J. Ismoilova, S. Azamxo’jayev,
F. Ahmadjonov, B. Eshov kabilarni misol qilib keltirish mumkin.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi XIX
asrning ikkinchi yarmidan XX asrning 20 yillarigacha bo’lgan davrnini o rganibʻ
tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Rossiya imperiyasining O rta Osiyoga
ʻ
yurishi va Turkiston o lkasini
ʻ mustalakaga aylantirilishi , Turkiston General-
gubernatorligining tashkil etilishi, Imperiya manfaatlariga mos boshqaruv
tuzimining joriy qilinishi, politsiya, sud-huquq tizimidagi o zgarishlar, XX asrning
ʻ
birinchi choragidagi o lkadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va Turkiston
ʻ
muhtoriyatining tashkil qilinishi , boshqaruv sohasidagin kadrlar muommosini
yoritish va ilmiy xulosa qilish tadqiqot oldiga qo yilgan asosiy masala va farazlar
ʻ
hisoblanadi.
Kurs ishi hajmi. Ushbu kurs ishi, kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar bandidan tashklil topgan.
5

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ’lishi kerak. - T.: О ’zbekiston, 2017.
II Asosiy adabiyotlar:
2. Ziyoyev.H - Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda - T.:1998.
3. Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O . Vatan tarixi (XVI- XX asr
ʻ
boshlari) ikkinchi kitob. - T.:2010.
4. Sagdullayev A., Movlonov U. - O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.
ʻ
“Akademiya” - T.:2006
5. Eshov B. О ’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. - T.:2012.
6. Sodiqov H., J о ’rayev N. О ’zbekiston tarixi. - T.:2011.
7. Бартольд В. В. Сочинения Том II . Обшие труды и история Средней Азии,
труды и история Кавказа и Восточной Европы. - Москва, 1963.
8. Ismoilova J. XX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning
«yangi shahar» qismi tarixi. - T.:2004.
9. Tillaboyev S. B. Turkiston о ’lkasining ma’muriy boshqaruv tizimida mahalliy
aholi vakillarining ishtiroki. – T.:2008.
10. Musayev N. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Turkistonda
sanoat ishlab chiqarishning shakllanishi. - T.:2008.
11. Abduraximova N. Turkistonda chor mustamlakachilik tizimi. – T.: 2002.
12. Костенька Л. Ф. Туркестанские войска и условия их битовой походной
и боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875.
13. Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и война за
независимость в начале 20 века. Автореф. Доктор дисс. наук. - Т.:1994.
14. Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917
гг.) - Т.: Фан, 2001. - С. 26.
15. Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O zbekiston davlati va huquqi
ʻ
tarixi. - T.:2011.
16. Boltaboyev S. Chorizm hukumronligi davrida islom. - Namangan, 2005.
38

XULOSA
Kurs ishini yozish davomida , tadqiq etilgan tarixiy manba va mavzuga oid
ilmiy asarlar tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Turkistonda tashkil
qilingan Podsho tuzumining bosqinchilik siyosati, mustabidchilik, markaz va
hudud orasidagi munosabatlarning egos е ntristik illatlari , shuningd е k Rossiya
tarixiy rivojlanishining o ziga xos xususiyati, uning boshqa tarixiy davrlardaʻ
to plagan mustamlakachilik an’analari va tajribasi bilan b
ʻ е lgilangan. Shunga ko ra ʻ
o lkada harbiy zo ravonlikka, tashqi va ichki iqtisodiy zo rlash uslublariga, ilgarigi
ʻ ʻ ʻ
milliy davlatchilik m е xanizmlarini parchalash va milliy asosdagi hudud tabiiy
tadrijining imkoniyatlarini buzishga , Rossiya davlatiligi asoslarini o rnatishga
ʻ
yo naltirilgan tizim tashkil qilindi. Kapitalizm va burjua islohotlarining erkin
ʻ
rivojlanishiga tayangan n е giz mod е lining sifat o zgarishlari m
ʻ е tropoliyaning
o zida mazkur jarayonlarning ijtimoiy qoloqligi sababli ilk davrlarda Turkistonda
ʻ
salbiy rol o ynagan.
ʻ
- Hukumat mustamlakachilik tizimini tashkil etish jarayonining n е gizida
ilmiy adabiyotlarga tayanib quyidagi asosiy yo nalishlar mavjudligini ko rsatish
ʻ ʻ
mumkin;
- O rta Osiyo xonliklari va b
ʻ е vosita Rossiyaga qo shib olingan hududlarning ʻ
Rossiya namunasida shakllantirildi;
- tizimning barcha muhim majmualarini egallagan va nazorat qilgan Rossiya
byurokratiyasi harbiy, fuqarolik hamda sud hukumatining markazlashtirilishi ;
- g azna uchun arzon va samarali bo lgan o lkaning tabiiy, moddiy hamda
ʻ ʻ ʻ
inson manbalaridan foydalanish tizimini t е zda joriy etish maqsadida d е vonning
institustionalizastiya va rastionalizastiya qilinishi.
Shu bilan birga harbiy-ma’muriy, rasmiy-byurokratik tizimining ustunlarini
mustahkamlovchi va Turkiston jamiyatining barcha hayotiy muhim sohalarida
Rossiya amaldorlari apparatining hukmronligini tasdiqlovchi farmonlar, qarorlar
va ko rsatmalarning turli vazirliklar hamda idoralar tomonidan tahrir qilingan
ʻ
1886-yilgi qonun hujjatlari asosida boshqaruvning imp е riyaga oid andozalarining
36

birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo’shinlariga qarshi kurashish uchun
qo’shin bilan yordam berishga va’da qilganlar. Biroq rasmiy hujjatlarni
bo’lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatgan. Bularni qutqarish
uchun Angliya tomonidan Turkiya homiyligida mayor Volf Buxoroga yuborilgan,
ammo uning 1843-1845-yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi,
zindondagilar qatl etilgan. Volfning o’zi zo’rga qochib qutilgan. Shuningdek,
1843-yilda Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfaatlari yo’lida
ishlagani ma’lum. OstIndiya kompaniyasi O’rta Osiyo bozorlariga kirish va
egallab olish, bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini
ta’minlashga zo’r berdi. Bu borada ular Hind va Eron savdogarlaridan ham keng
foydalangan. Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi
Rossiya impreyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh
bo’lganidan foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yuborgan. Rossiya
imperiyasining Orta Osiyoni bosib olishi tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko’p
vaqtga cho’zilmadi. 1865-1895yillarda kechgan istilochilik jarayoni o’zaro
sarxadlari belgilab olinmagan O’rta Osiyo xalqlarini imperiyaga mute bo’lishiga
olib keldi 4
.
Xonliklarning shimoliy-g’arbiy hududida Orenburg General-gubernatori
Perovskiy katta qo’shin bilan 1853-yilda Qo’qon xonligining strategik ahamiyatga
molik bo’lgan Oqmasjid (hozirgi Qizilo’rda) qal’asini bosib olgan. Rus
manbalarida keltirilishicha, Oqmasjid qamalining dastlabki kunlaridanoq qal’a
qo’mondoni Muhammad Vali halok bo’lgan. Qal’a himoyachilaridan 230 kishi
talofat ko’rdi, 74 kishi asir olindi, 35 kishi yarador bo’ldi. Qamal jarayonida
ruslardan jami 106 kishi halok bo’ldi va yaralandi 5
. 1855-1857-yillardagi Qrim
urushi munosabati bilan Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoni zabt etish bo’yicha
katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormagan 6
. Xonliklarning shimoliy-
sharqiy tomonidan esa Sibir General-gubernatori Gosford 1860-yilda Qo’qon
xonligi hududiga qarashli harbiy istehkomlarga hujum qilib, To’qmoq, Pishpak va
4
Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.:Шарқ, 2002. – Б.24.
5
Русское знамя в Средней Азии // Исторический вестник, № 8. – СПб., 1899. – C. 107.
6
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi (XVI–XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.:Sharq,
2010. – B. 154-155.
7

Kaufman 1873-yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56
to’pzambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshlagan. Ayni paytda Xivaga
qarshi Orenburg, Mang’ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi
qo’shinlari ham yurishga kirishgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II
bosqinchilarga qarshi o’z qo’shinlarining bir qismini Muhammadmurod
devonbegi boshchiligida Chorjo’y tomonga, yana bir qismini amir To’ra
boshchiligida Xazoraspga, yana bir qismini Eltuzar inoq boshchiligida Qo’ng’irot
tomonga, Inoqbek boshchiligidagi qismni Xo’jayliga safarbar etgan. Amudaryo
bo’ylarida qirg’inbarot janglar bo’lgan. 1873-yil 18-may kuni Kaufman otryadlari
Amudaryodan o’tib Xazoraspni egallagan, Qo’ng’irot va Xo’jayli shaharlari,
Mang’it qal’asi zabt etilib, talangan. Istilochi qo’shinlar Xivaga yaqinlashib
qolganda Muhammad Rahimxon poytaxtni tashlab chiqgan va turkman ovuliga
yashiringan. Xivalik Otajon to’ra Kaufman huzuriga kelib shaharni vayron
etmaslikni so’ragan. Kaufman shaharni zabt etib, Otajon to’raga xonni topishni
buyurgan va xon xazinasini, moddiy-ma’naviy boyliklarni qo’lga kiritadi.
Harbiy yurishlarda ishtirok etgan rus harbiylarining esdaliklariga nazar
tashlaydigan bo’lsak, ayrim ma’lumotlarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, Xivaga
qarshi harbiy yurishda ishtirok etgan polkovnik Kolokolsevning kundaliklarida
Jizzaxdan Xivaga qadar Rossiya qo’shinlarining Turkiston harbiy okrugi
yo’nalishidagi harbiy harakatlari qayd etib borilgan. Ushbu kundalikda rus
qo’shinlarining Xivaga 28-may kungi dastlabki hujumida ko’rilgan talofatlarni
aniq keltirgan. Unda keltirilishicha, ruslardan jami 40 kishi (shundan 4 tasi halok
bo’lgan, qolganlari esa yaralangan) talofat ko’rdi, bundan tashqari 2 ta
shtabofitseri, 6 ta ober-ofitrser va bir necha otryad rahbarlari yaralangan 13
. Boshqa
bir manbada keltirilishicha, ushbu hujumda halok bo’lganlar 4 kishi (1 tasi
ofitser), yaradorlar 41 kishi (shular qatorida general Veryovkin va 6 ta ofitser)ni
tashkil etgan 14
.
13
Экспедиция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник полковника Колокольцова //
Военный сборник. – СПб., 1873. – C. 67.
14
Скобелев в Туркестане (1869-1877) // Исторический вестник. № 10, 1916. – C. 114.
12

boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshlagan. Perovskiy va Gosfordlarning
harbiy harakatlari amalda Rossiya impreyasining O’rta Osiyoga e’lon qilinmagan
bosqinchilik yurishining boshlanishi edi. Turkistonni bosib olish masalasi podshoh
Aleksandr II tomonidan 1859 va 1861-yillarda o’tkazilgan kengashida muhokama
qilingan va birinchi navbatda Qo’qon xonligini qarshi harbiy harakatlarni
boshlashga qaror qilingan.
1864-yil may oyida Qo’qon xonligi hududiga sharq tomondan Chernyayev
qo’mondonligidagi Rossiya qo’shinlari, g’arbdan Verevkin qo’shinlari bostirib
kirgan. Ular tomonidan Qo’qon xonligining muhim va tayanch shaharlari:
Avliyoota, Suzoq, Turkiston egallangan. Bosqinchilar 1864-yil 14-iyulda
Chimkentga yurish boshlagan. Bu orada Qo’qon xoni Sulton Sayyidxon va
Alimquli Amirlashkar bor kuchlarini to’plab, Chimket atrofida jangga
tayyorlangan. Uch kun davomida qattiq jang bo’lgan. Jangda Alimquli
Amirlashkar qo’shinlari g’olib chiqgan, Chernyayev qo’shinlari jangda еngilib,
orqaga chekinishga majbur bo’lgan. Alimquli Amirlashkar o’z qo’shinlarini
bosqinchilar egallagan shaharlarni ozod qilish uchun jangga tayyorlayotgan bir
paytda Buxoro amiri Muzaffarning Qo’qon xonligi hududlariga bostirib kirganligi
to’g’risida xabar olingan. Alimquli Amirlashkar o’z qo’shinini bosqinchilarga
emas, Buxoro amiriga qarshi Qo’qonni himoya qilishga otlantirishga majbur
bo’lgan. Vaziyat Chernyayevga qo’l keldi, uning qo’shinlari Orenburg otryadlari
bilan Sayramda qo’shilib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga yangidan yurish
uyushtirdi va shaharni bosib olgan.
Mansab va unvonlarga o’ch Chernyayev 1864-yil 2-oktabr kuni Toshkentga
hujum boshladi. Toshkent Qo’qon xonligining eng yirik, muhim strategik
ahamiyatga molik shaharlaridan bo’lib, 100 ming atrofida aholi yashagan. Shahar
Shayxontoxur, Sebzor, Beshyog’och va Ko’kcha dahalariga bo’lingan. 12
darvozasi, 189 masjid, 10 madrasasi mavjud bo’lgan. Toshkent uzunligi 25
chaqirim, eni 2-3 metr, balandligi 5-7 metr bo’lgan devor bilan o’rab olingan edi.
Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli Chernyayev qattiq
mag’lubiyatga uchradi, jangda 72 zobit va askarni yo’qotgan. Chimkentga
8

Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshlashga
tayyorgarlik ko’rgan. Rossiya imperiyasi qo’shinlari tomonidan Qo’qon hududlari
bosib olinayotgan bir paytda Buxoro amiri tomoshabin bo’lib turgan bo’lsa, endi
Buxoro amirligi hududlariga hujum boshlangan paytda Qo’qon xoni Xudoyorxon
sukut saqlab turgan. 1866-yil 8-mayda general Romanovskiyning Erjar tomon
yurishi Buxoro qo’shining mag’lubiyati va istehkomlashtirilgan o’rdaning qo’lga
kiritilishi bilan tugagan 10
. Amir Jizzaxga qochishga majbur bo’ladi. Romanovskiy
yurishni Xo’jand tomonga yo’naltirgan, 1866-yil 19-22 may kunlari bo’lgan qattiq
janglar natijasida Xo’jand egallangan. 1866-yil avgustda Orenburgdan General-
gubernator Krijanovskiy Toshkentga kelgan va Romanovskiy bilan birgalikda
Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlangan. Katta qo’shin yordamida 1866-
yil oktabrda O’ratepa viloyati, Zomin qal’asi bosib olingan. Jizzax uchun katta
jang bo’lgan. Jizzax shahri balandligi 4 metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan
o’rab olingan bo’lib, qal’aga o’xshash mudofaga ega edi. Shaharda 10 ming
himoyachi askar, 53 to’p bor edi. Himoyachilar shaharga kirib chiqadigan
darvozalarni tuproq bilan ko’mib tashlab jang olib borganlar. Nihoyat 11-18
oktyabr kunlari bo’lgan jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egallagan.
Aleksandr II 1867-yil 14-iyulda Turkiston General-gubernatorligi va
Turkiston harbiy okrugini tuzish to’g’risida farmon bergan. General-gubernator va
okrug qo’mondoni etib general-ad’yutant K. P. fon Kaufman tayinlangan. Unga
urush e’lon qilish, sulh tuzish, harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik
ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan. Shu boisdan u “Yarim podshoh”
deb etirof etilgan. Bu tadbir Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi
yo’lidagi harakatida yangi bosqich bo’lgan.
Kaufman navbatdagi yurishni Samarqandga tomon boshlagan. 1868-yil 1may
kuni shahar yaqinidagi Cho’ponota tepaligida Buxoro amiri qo’shinlari bilan jang
qilib, ularni osongina mag’lubiyatga uchratgan, dovrug’i olamni tutgan
Samarqand 2-may kuniyoq deyarli jangsiz dushmanga taslim bo’lgan.
10
Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.:Нур, 1992. – Б.30.
10

tashkil etish talabi bilan chiqgan. Turkiston o lkasi boshliqlarining iltimoslarigaʻ
javoban katta mablag ajratildi va markazdan qidiruv ishlari bo yicha mutahasislar
ʻ ʻ
yuborilgan, biroq ushbu masalaning uzil-kesil etilishiga urush va u bilan birga
ma’muriyat boshiga yog ilgan yangi muammolar halaqit bergan.
ʻ
30

I BOB. TURKISTON O LKASIDA MUSTAMLAKA BOSHQARUVʻ
TIZMINING JORIY ETILISHI
1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga
aylantirilishi
Turkiston o’lkasining uch xonlikka bo’linib ketishi uning nafaqat
siyosiyiqtisodiy va ma’naviy-madaniy tanazzulga yuz tutishiga olib keldi,
mamlakatni boshqarib boradigan davlatchilik asoslarining zaiflashib ketishiga, bir
millat va diniy e’tiqodga ega bo’lgan mintaqada mahalliychilikni kuchayib
ketishiga ham sabab bo’ldi. XIX asrning 50-yillarida Turkiston xar tomonlama
inqirozga uchragan hudud edi. Bu inqiroz boshqa mamlakatlar ta’siri ostida emas,
balki astasekinlik bilan o’zaro ichki nizolar orqali pishib еtilgan edi.. Inqiroz
o’lkani Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishini tezlashtirdi va imkoniyat
yaratdi. Rossiya imperiyasining Turkiston boyliklariga qiziqish Pyotr I davrida
boshlangan bo’lib, bosqinchilikga tayyorgarlik bir yarim asr davom etdi 3
. XIX asr
o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya
davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ularning har biri o’zbek xonliklari
bilan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya
Rossiyaning Turkistonga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda edi.
Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlarini to’plash
maqsadida, 1831-1833-yillarda yuborilgan leytenant Aleksandr Byorns
Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo sayyoh sifatida kelgan. U
yig’ilgan dallilar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik “Buxoroga sayohat”
nomli kitob yozgan. Bu asarida Turkiston haqida qimmatli ma’lumotlarni
keltiragan.
Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi
ittifoqqa uyushtirishga harakat qilgan. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati
mayor Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan
yuborgan. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida bo’lib, Rossiya tajovuzidan
saqlanish uchun uchta xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarini
3
Qoraboyev U., Soatov G‘. O‘zbekiston madaniyati. – T.:Taffakkur-bo‘stoni, 2011. – B. 110.
6

Generalgubernatorga berilgan vakolatlar uning nafaqat barcha boshqaruv, balki sud
va jamoat hayoti sohalariga ham aralashuviga imkon yaratgan edi.
Yuqorida aytib o tilganidek, Rossiya imperiyasi 1908-yilning yozida Turkistongaʻ
yo llagan alohida jandarmlar korpusi qo mondoni, general-mayor baron Taube
ʻ ʻ
milliy-ozodlik harakati va inqilobiy voqealar ishtirokchilariga nisbatan nihoyatda
shafqatsiz bo lishni ta’kidlab, sudlardan ularga faqat o lim jazosini berishni talab
ʻ ʻ
qilgan. Baron Taube “Turkistonda dor qurish uchun xazinadan hech qanday sarf-
harajatlar bo lmasligini uqtirib, dor o rnini qayrag ochlar bajaradi”
ʻ ʻ ʻ 24
, deb aytib
o tgan. Mirshablarga jangovar o qlarni osmonga emas, balki to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
olomonga qarata otish huquqidan foydalanishga rasman ijozat qilingan.
Turkiston ma’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo llaniladigan jazo choralarini
ʻ
rus ishchi-dehqonlariga ham qo llash huquqi berildi.
ʻ Davlat nazoratchisi , stats-
sekretar (maxfiy kotib) P.A.Xaritonov raisligida o tgan va Turkiston o lka
ʻ ʻ
boshqaruvini o zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag ishlangan oliy amaldorlar
ʻ ʻ
kengashida (1911-y) Turkiston general-gubernatori A.V.Samsonov General-
gubernator hokimiyatini imperator hazrati oliylarining Kavkazdagi noibi
hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab qildi. Bu talabni Turkiston o lkasini
ʻ
1908-1910-yillar davomida atroflicha taftish qilib, o lkaning yangi nizomi uchun
ʻ
boy materiallar to plab qaytgan senator graf K.K.Palen ham qo llab-quvvatladi.
ʻ ʻ
Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan taqdimnomasida
imperiya idorasini mustahkamlash, “Turkiston generalgubernatorligi ma’muriy-
politsiya amaldorlariga o zlariga qarashli aholiga uncha ahamiyatli bo lmagan
ʻ ʻ
xatti-harakatlari uchun qo llaniladigan jazo berish huquqlarini yanada
ʻ
kengaytirish” 25
taklif qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora “mahalliy
turmushni to g ri yo lga solish uchun zarurdir”. Senator Turkiston shaharlarida
ʻ ʻ ʻ
mustaqil politsiya boshqarmalari, Toshkentda ober-politsmeyster lavozimini joriy
etish va o lkadagi mirshab-politsiya xizmatchilari sonini ko paytirishni ham taklif
ʻ ʻ
qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish uchun va Yevropaning
24
Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и война за независимость в начале 20 века.
Автореф. Доктор дисс. наук. - Т.:1994. - С.21.
25
Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг.) - Т.:Фан, 2001. - С.26.
25

ustidan y е tarli ma’lumotlar olingan zahoti boshqa qatnashchilarning tergovi
tugashini kutib o tirmasdan, ularni sudga tortish huquqi bergan.ʻ
Sud jarayonlari yopiq eshiklar ortida o tkazilgan. Sud ayblanuvchilar taqdirini
ʻ
ko pi bilan ikki-uch kunda hal qilgan.
ʻ
Rossiya imperiyasi tomonidan qayta tashkil qilingan sudlar, harbiy, mahsus
sudlar va boshqa sudlar bilan birga samoderjaviye siyosiy tuzumi manfaatlarini
himoya qilar va mahalliy aholi vakillari ustidan to la huquqiy zo ravonlikni amalga
ʻ ʻ
oshirgan. Umuman aytganda, mustamlakachilik siyosati v amilliy zulm , siyosiy va
insoniy huquqlarni yo qligi, adolatsizlik va zo ravonlik mazlum xalqning ozodlik
ʻ ʻ
kurashlariga zamin hozirlagan 36
.
36
Ziyoyev H. О ‘zbekiston Mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. (miloddan oldingi asrlardan to 1991-yil 31-
avgustgacha) - T.:Sharq, 2001. - B.158.
35

Turkiston o lkasida harbiy ma’muriy hokimyatʻ
tizimining vujudga kelishi
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………………… 3-6
I BOB. TURKISTON O LKASIDA MUSTAMLAKA BOSHQARUV
ʻ
TIZMINING JORIY ETILISHI ………………………………………………………………………………… 7-23
1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi ….… 7-15
1.2. Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tiziminig joriy
qilinishi… ………………………………………………………….……………………………...………………………………... 16-23
II BOB. TURKISTON O LKASIDA HARBIY-MA’MURIY HOKIMIYAT
ʻ
TIZIMINIG JORIY QILINISHI ………………………………..…………….……………………………… 24-36
2.1. Turkiston o’lkasida harbiy boshqaruv tizimining joriy etilishi …………………..… 24-
31
2.2. Turkiston o’lkasida sudlov tizimining joriy etilishi ………………………………………… 32-
36
XULOSA ………………………………………………………….……………………………...………………………………... 37-38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………...………………………………… 39

2.2. Turkiston o’lkasida sudlov tizimining joriy etilishi
Rossiya imperiyasi hukumron doiralari o rtasida Turkistonda sud tiziminiʻ
joriy etish uzoq tortishuvlarga sabab bo lgan. Chunki yangi hukumat o lka
ʻ ʻ
aholisini sud va qonunchilik tizimi haqida aniq tasavvurga ega bo lmagan va
ʻ
mavjud tizimni extiyotkorlik bilan o zgartirishga harakat qilgan
ʻ 29
. 1865-yil 6-
avgustdagi Nizomga ko ra o troq aholi uchun qozilik sudlari, ko chmanchi aholi
ʻ ʻ ʻ
uchun esa biylik sudlari amal qiladigan bo ldi. Qozikalon
ʻ lavozimi bekor qilinib ,
barcha qozilar huquqi jihatdan tenglashtirildi. Loyihaga ko ra qozilik va biylik sudi
ʻ
volost boshliqlari va ularning yordamchilari tomonidan uch yil muddatga
saylanadigan bo ldi
ʻ 30
. Kaufman 1968-yil yanvarda mahalliy aholi uchun
oqsoqollar, ariq oqsoqollarini ham uch yil muddatga saylash huquqini bergan.
Shunigdek aholiga muammolar yuzasidan o z qozisiga hohlasa rus sudlariga
ʻ
murojat qilish huquqini bergan 31
.
Turkistonda sudlov tizimining qayta tuzishdan maqsad, uni Rossiya
imperiyasidagi shunday tizimga moslashtirish va uni ma’muriyatdan nisbatan
mustaqil qilishdan iborat edi. Biroq yuqorida ta’rifi keltirilgan mohiyat e’tibori
bilan mustamlaka tizimining so ngi kunlariga qadar amalda bo lgan kuchaytirilgan
ʻ ʻ
va favqulotda qo riqlov to g risidagi nizomlar tufayli sudning ma’muriyatdan
ʻ ʻ ʻ
ajratilishi faqat rasmiy harakterga ega bo ldi. Shunga qaramay XIX asr oxiridagi
ʻ
sud tuzilishi oldingisidan farq qilgan.
Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o ziga xos mustamlakchi mezonida
ʻ
ish tutdildi. 1865-1886-yillar mobaynida o lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq
ʻ
sudlari, ya’ni shariyat asosida ish ko ruvchi qozi sudlari faoliyat ko rsatgan. Rus
ʻ ʻ
sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, miravoy
sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan
mahrum etishga daxldor bo lmagan
ʻ jinoiy ishlar , davlat hazinasi manfaatlariga oid
bo lmagan 2000 so mgacha miqdorda bo lgan da’volarni ko rishgan. Viloyatlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
29
Tillaboyev S. Turkiston о ‘lkasining ma’muriy boshqaruv tizimida mahalliy aholi vakillarining ishtiroki. - T.:Fan,
2008. - B.87.
30
Tillaboyev S., Zamonov A. О ‘zbekiston tarixi. - T.:Sharq, 2010. - B.53.
31
Бартольд В. В. Сочинения Том II . Обшие труды и история Средней Азии, труды и история Кавказа и
Восточной Европы. - Москва, 1963. - С.358.
31

boshqarmalari esa tuman sudlari hukumlaridan shikoyatlarini, ularning ishlarini
qayta ko rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagiʻ
jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o g irlash,
ʻ ʻ ʻ
soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan
ishlarni ham ko rishgan
ʻ 32
.
Rossiya imperiyasi mustamlakachi amaldorlar hukumatdan islom dini
vakillariga sud, oila-nikoh, mol-mulk merosi va taqsimot kabi ishlarni bajarishga
ruhsat bermaslikni talab etganlar. Shuning uchun ham imperiya hukumati o z
ʻ
yo lidagi mana shu to siqlarni yo q qilish maqsadida 1880-yili barcha viloyat
ʻ ʻ ʻ
boshliqlariga hamma sohada boshqaruvni o z qo liga oluvchi mahkama tashkil
ʻ ʻ
etish vazifasini yukladi. Natijada davlat sudlari bilan bir qatorda uch xil
ko rinishdagi sud mahkamalari tashkil etilgan:
ʻ
Farg ona, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuvning o troq aholisi uchun tashkil
ʻ ʻ
etilgan sudlar.
Shu viloyatlarning ko chmanchi aholisi uchun tashkil etilgan sud
ʻ
mahkamalari.
Kaspiyorti viloyatlarining mahalliy aholisi uchun tashkil etilgan sud
mahkamalari 33
.
1886-yilgi “Nizom”ga ko ra uyezd sudlari tugatilib ularning o rniga uchastka
ʻ ʻ
miravoy sudlar ta’sis etildi. 1864-yildagi “Nizom”ga ko ra miravoy sudyalar
ʻ
shahar va qishloq boshqaruv organlari tomonidan uch yil muddatga saylanishi
lozim edi. Biroq Turkistonda sudlov nizomlari qabul qilingan davrga kelib
Aleksand III ning aksilislohatlari amalgam oshirilib , 1864-yil nizomlarining u yoki
bu darajada demokratik institutlari tarqatib yuborildi. Peterburg, Moskva va
Odessadan tashqari barcha е rda miravoy sudyalar instituti bekor qilinib,
tayinlanuvchi shahslar: shaharlarda shahar sudyalari, qishloqlarda zemestvo
boshliqlari bilan almashtirildi. Turkistonda ham miravoy sudyalar saylanmay, balki
tayinlanardi. Viloyat boshqaruvlarining sudlov bo limlari viloyat sudlari bilan
ʻ
32
Muhamedov H ., Muqimov Z ., Husanov O . O ʻ zbekiston davlati va huquqi tarixi . - T .: O ʻ zbekiston Faylasuflari
Milliy Jamiyati Nashriyoti , 2011. - B.201.
33
Boltaboyev S. Chorizm hukumronligi davrida islom. - Namangan, 2005. - B.33.
32

k е ngaytirilishi va mustahkamlanishi bu siyosiy yo nalishning amaliy ko rinishiʻ ʻ
edi.
Shu bilan birga m е tropoliya va mustamlakachilikning turli madaniyatli
asoslari, xo jalik
ʻ darajasining oshirilishi , ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi
hamda hudud iqtisodiyotining eksport-xomashyoga tayanishini rag batlantirish
ʻ
zaruriyati o z mablag larini sarflashga va sotuvning yangi bozorlarini
ʻ ʻ
k е ngaytirishga erishmoqchi bo lgan, ancha kuch yig ib olgan Rossiya burjuaziyasi
ʻ ʻ
manfaatini ko zlab, umumiy bozor tizimiga xizmat kursatuvchi sohalarda
ʻ
hukumatning nazoratchilik vazifalarini qisman ch е klanishiga olib k е ldi.
Yangi boshqaruv tizimining Turkiston zaminiga joriy etilishi qiyin va og riqli
ʻ
ikechdi. U mahalliy jamiyat taraqqiyotining ichki tendensiyalarini jiddiy o zgartira
ʻ
olmadi. Insonga zulm qilishga, qadr-qimmatini toptashga asoslangan tuzumga
qarshilik ko rsatuvchi kuchlar kuchli mustamlaka tazyiqi ostida ham y
ʻ е tilib
kelmoqda edi.
37

ko rsatmasida 1905-1907-yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barchaʻ
shahslar haqida ma’lumot to plashni buyurdi. “Hech qanday tashviqotga yo l
ʻ ʻ
qo yilmasin, deb yozgan edi u, aqllar bezovtaligiga zudlik bilan chora ko rilsin, ish
ʻ ʻ
tashlashdan alohida ogoh bo linsin”
ʻ 26
. General-gubernatorning “Ishchilar o rtasida ʻ
jinoiy adabiyotlar tarqalishiga zinhor yo l qo yilmasin”, degan buyrug iga
ʻ ʻ ʻ
benuqson rioya etish buyurilgan.
Siyosiy politsiya tomonidan joylarga maxsus so rov-anketa yuborilgan. Unda
ʻ
quyidagi savollar bor edi: “1905-1906-yillarda ish tashlashlar qancha bo lgan? Ish
ʻ
tashlash maqsadi va hususiyati qanday? 1907-yili qancha inqilobiy chiqishlar va
terror aktlari sodir bo lgan? Sotsial-demokratlar va sotsial- inqilobchilar
ʻ
tashkilotlarida qancha hodimlaringiz bor?”. Anketada inqilobiy chiqishlar salmog i
ʻ
har bir joyda qanday bo lgani va uning yondosh aholiga ta’sirini aniq tasvirlash
ʻ
zarurligi ko rsatilib, jandarm-politsiya bo limlari o z hududlarida yashirin
ʻ ʻ ʻ
ig vogarlik bilan shug ullanuvchi xodimlarga ega bo lishlari majburiy ekanligi
ʻ ʻ ʻ
jiddiy tarzda uqtirilgan. Imperiya ichki ishlar vazirligi politsiya departamenti
Maxsus bo limi yuborgan mutlaqo maxfiy yo llanmasida politsiyajandarmeriya
ʻ ʻ
bo limlari boshliqlariga aholi o rtasida agentura tarmog iga ega bo lish ishiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
shahsan javobgar ekanliklari ta’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy
firqalarda o z josuslarini orttirishlari juda muhimligi alohida ko rsatilgan. Bu
ʻ ʻ
tadbir, maxsus bo limning fikricha, o tgan 1905-yildagiga o xshash voqealarning
ʻ ʻ ʻ
oldini olgan. Maxsus bo lim tavsiyalari asosida o lkadagi barcha amaldorlarga
ʻ ʻ
general-gubernator tomonidan hukumatga qarshi yo nalishdagi harakatlar
ʻ
to g risida arzimas ko rinishda bo lsa ham, xabar qilish, ayniqsa, uyushgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
harakat, yo ish tashlash hollariga alohida e’tibor qaratish topshirildi. Ana shunday
hollarni sinchiklab o rganish juda zarur va maqsadga muvofiq ekanligini tajriba
ʻ
ko rsatadi,-deb yozgan edi o z ko rsatmasida general-gubernator. Ba’zan arzimas,
ʻ ʻ ʻ
samarasiz va befoyda ko ringan
ʻ bir kunlik ish tashlash , yo boshqa hollar ma’lum
muhitning, ayrim shaxslarning ichki intizomi, qobilyati, tashkilotchiligi va faol
chiqishga layoqatini ko rsatish uchun sinov vazifasini o taydi. Bunday hollarni
ʻ ʻ
26
Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и война за независимость в начале 20 века.
Автореф. Доктор дисс. наук. - Т.:1994. - С.36.
27

O lka boshqaruv tizimining keyingi bo g ini viloyat harbiy gubernatorlari edi.ʻ ʻ ʻ
Ular bir vaqtning o zida u yoki bu viloyatga joylashtirilgan qo shinning miqdoriga
ʻ ʻ
bog liq holda komandirlar korpusi yoki diviziya huquqida qo shin qo mondoni
ʻ ʻ ʻ
ham hisoblangan. Harbiy gubernatorlarga nafaqat ma’muriy, balki politsiya va
sudga xos vazifalar ham yuklatilgan edi. Ularga mahalliy millatga mansub
shaxslarga 100 so mdan ortiq bo lmagan miqdordagi jarima solish va ularni
ʻ ʻ
ma’muriy tartibda bir oygacha qamab qo yish huquqi berilgan. Shuningdek, barcha
ʻ
sud va jazo muassasalari ustidan nazorat o rnatish, siyosiy va jinoiy ishlar bo yicha
ʻ ʻ
hukmlarni tasdiqlash , mustamlaka ma’muriyatining quyi bo g inlardagi
ʻ ʻ
qonunbuzarliklar ustidan mahalliy aholining ariza va shikoyatlarini ko rib chiqish
ʻ
vakolati berilgan. Viloyatlardagi muhim ma’muriy muassasa harbiy gubernatorlar
huzuridagi mahkama hisoblangan. Mahkamalar bo limlarni o z ichiga olib,
ʻ ʻ
ularning soni mustamlaka tartibini o rnatish va mustahkamlash darajasiga qarab
ʻ
oshib borgan. Masalan, dastlabki davrlarda boshqaruv, xo jalik, sud va hisob-kitob
ʻ
sho balaridan iborat 3-4 ta bo lim faoliyat ko rsatgan bo lsa, XIX asrning 80-
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillariga kelib qurilish, chegaralarni belgilash, qishloq-vrachlik, veterinariya,
davlat mulkini boshqarishi, еr va soliq ishlari, o rmon sho balari, shuningdek, har
ʻ ʻ
bir viloyat mahkamasi huzurida bosmaxona va statistika qo mitalari ochiladi
ʻ 17
.
Viloyat mahkamalarida xo jalik bo limlari asosiy rol o ynab, ular zimmasiga
ʻ ʻ ʻ
quyidagi muhim vazifalar yuklangan: o troq va ko chmanchi aholining er ishlarini
ʻ ʻ
-tartibga solish, vaqf ishlari , mahalliy aholining suvdan foydalanish va soliq to lash
ʻ
ishlarini boshqarish, davlat muassasalarini pul majburiyatlari va ularni idora qilish
sarf-xarajatlari smetasini tuzish, bojxona to lovlarini yig ish va o lkaning
ʻ ʻ ʻ
xomashyo resurslarini qazib olish uchun ruxsatnomalar berish, savdo bitimlari va
pudratlarini rasmiylashtirish.
Mustamlaka hukumatining mahalliy aholi hayotining barcha sohalariga
o zboshimchalik bilan aralashuvi va har tomonlama bo ysundirish tamoyili
ʻ ʻ
boshqaruvning quyi organlari tuzilishi va vazifalarini ko rib chiqish jarayonida
ʻ
yanada aniq-ravshan namoyon bo ladi. Bu, birinchi navbatda, uezd boshliqlari
ʻ
17
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O . Vatan tarixi (XVI- XX asr boshlari) ikkinchi kitob. - T.:Sharq,
ʻ
2010. – B.536.
16

rahbarligidagi uezd ma’muriyatiga tegishli. Uezd boshliqlari, odatda shahar
oqsoqoli, davlat muassasasi boshlig i, yʻ е r-soliq xizmati raisi, politsiya boshlig i, ʻ
uezdda joylashtirilgan qo shin qo mondoni kabi bir qancha lavozimlarni egallagan.
ʻ ʻ
Tizimning bu tarmog i zimmasiga volostlar va qishloqlardagi tartibintizomni
ʻ
nazorat qilish, soliqlarni hisob-kitob qilish, y е r va suv haqidagi doimiy janjallarni
hal etish , mahalliy ma’muriy va sud organlariga saylovlar o tkazish ishlarining
ʻ
asosiy og irligi yuklatilgan edi.
ʻ
Amalda bu tarmoq eng layoqatsiz, shaxsiy g arazli maqsadlarni ko zlovchi
ʻ ʻ
bo lib chiqdi. Ularning faoliyatini kuchaytirish, qayta tashkil etish kun tartibiga
ʻ
qayta-qayta qo yilib turar edi. Bunda asosiy e’tibor uezd ma’muriyatini politsiya
ʻ
va jazo vakolatlari bilan kuchaytirish, xalq qahru g azabiga uchragan amaldorlarni
ʻ
o z vaqtida qo shni uezdlar va viloyatlarga o tkazish, ularning juda haddan
ʻ ʻ ʻ
oshganlarini javobgarlikka tortish kabi choralar qo llashga qaratilgan. Manbalarda
ʻ
qayd etilishicha, birgina 1883-yilda Farg ona viloyatida mustamlaka
ʻ
amaldorlarining noqonuniy xatti-harakatlari ustidan 238 marta tergov olib
borilgan, 106 holat bo yicha tekshirish o tkazilgan, lavozimdan foydalanib, jinoyat
ʻ ʻ
sodir etgani uchun 18 kishi sudga berilgan, qolgan ishlar harbiy gubernator
buyrug i bilan to xtatib qo yilgan
ʻ ʻ ʻ 18
.
Mahalliy aholiga qonunga xilof ravishda og ir soliqlar solish amaldorlar axloqi
ʻ
nuqtayi nazaridan odatiy hodisa edi. Yo llar, ko priklar va boshqa inshootlarni
ʻ ʻ
qurish va ta’mirlash uchun aholidan yig ilgan mablag larni talontaroj qilish,
ʻ ʻ
tamagirlik hamda volost va qishloqlar oqsoqollari lavozimini sotish, vaqf yеrlari va
mulklari bilan bog liq turli qing ir ishlar va boshqalar juda avj olgan edi. Shaharlar
ʻ ʻ
dahalarga bo linib, uy sohiblarining yig inlari saylagan saylovchilarning
ʻ ʻ
qurultoyida saylangan oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Shahar daxalarining
oqsoqollari harbiy gubernator tomonidan tayinlanadigan bosh oqsoqolga
bo ysunganlar. Bosh oqsoqolga quyi politsiya xizmatchilari - mirshablar, shahar
ʻ
sug orish tizimining boshliqlari - miroblar hamda sudyalar - qozilar va biylar ham
ʻ
tobe bo lganlar. Ularning barchasiga alohida to plangan mablag hisobidan maosh
ʻ ʻ ʻ
18
Shamsutdinov R.SH. Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. - T.:2010. – B.94.
17

II BOB. TURKISTON O LKASIDA HARBIY-MA’MURIY HOKIMIYATʻ
TIZIMINING JORIY QILINISHI
2.1. Turkiston o’lkasida harbiy boshqaruv tizimining joriy etilishi
1865-yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg
va G arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi
ʻ
va umumiy ahvolini o rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzildi
ʻ 21
. Ushbu
komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o rganish hamda
ʻ
ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to plashdan
ʻ
iborat bo lgan. Komissiya o z ish jarayonida bosib olingan yеrlardan quyidagi
ʻ ʻ
qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi:
Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo lda to plagan holda o lkani boshqarish.
ʻ ʻ ʻ
Siyosiy hokimiyatga ega bo lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yеrli
ʻ
aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo liga
ʻ
topshirish.
Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo lgan davlat
ʻ
manfaatlariga ziyon еtkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish.
Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo yish
ʻ 22
.
Ko rinib
ʻ turibdiki , “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka
asoslangan o lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi.
ʻ
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda ma ’ muriy va davlat
muassasalari tizimidagi o ʻ zgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi va jazolash
organlarida ham jiddiy o ʻ zgarishlar yuz berdi . Ular orasida markaziy va mahalliy
organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881- yil 14- avgustdagi
“ Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini qo ʻ riqlash choralari to ʻ g ʻ risidagi nizom ”
alohida o ʻ rin tutadi . Ushbu “ Nizom ” ga muvofiq , Rossiya imperiyasi o ʻ z ixtiyoriga
ko ʻ ra “ kuchaytirilgan ” yoki “ favqulotda ” qo ʻ riqlov holatini joriy qila olardi .
“ Kuchaytirilgan qo ʻ riqlov ” joylarda mavjud davlat tuzumiga qarshi jinoiy
tajavuzlar uyushtirilsa , mavjud tartibni saqlash uchun doimiy amalda bo ʻ lgan
21
О ‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. - B.191-192.
22
Ismoilova J. XX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning “yangi shahar” qismi tarixi. - T.: Fan
va texnologiya, 2004. - B.17.
23

1.2. Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tiziminig
joriy qilinishi
1886-yilda Turkiston o lkasini boshqarish haqida Nizom qabul qilindi.ʻ
Nizomga muvofiq, Turkiston o lkasining ma’muriy-hududiy bo linishi
ʻ ʻ
o zgartirildi. Jumladan, Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi.
ʻ
Sirdaryo viloyatining Xo jand uezdi Samarqand viloyatining tarkibiga kiritildi.
ʻ
Keyinchalik Samarqand viloyati Jizzax, Kattaqo rg on, Samarqand va Xo jand
ʻ ʻ ʻ
uezdlaridan tashkil topdi 16
. Farg ona viloyati hududlarining ichki tuzilishi
ʻ
o zgarishlarsiz qoldirildi. Sirdaryo viloyatida muqaddam tuzilgan uezdlar qatoriga
ʻ
Amudaryo bo limi qo shildi. Qurama uezdi Toshkent uezdi deb o zgartirildi.
ʻ ʻ ʻ
Sirdaryo , Farg ona va Samarqand viloyatlari “tub viloyatlar” deb ataladigan bo ldi.
ʻ ʻ
1881-yilda imperiya qo shinlari tomonidan Axalteka vohasi bosib olinganidan
ʻ
keyin bu erda Kaspiybo yi harbiy bo limi tashkil etildi. 1882-yilda bo lim
ʻ ʻ ʻ
viloyatga aylantirilib, Kavkaz noibligi tarkibiga kiritildi. Markazi Ashxobod shahri
bo lgan bu viloyat 1899-yili Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga o tkazildi.
ʻ ʻ
Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobod, Krasnovodsk, Mang ishloq, Marv va
ʻ
Tejen uezdlari kirar edi. Shu tariqa, XIX asrning oxirlariga kelib, Turkiston
generalgubernatorligi 5 ta viloyat - Sirdaryo, Samarqand, Farg ona, Kaspiyorti va
ʻ
Yettisuv viloyatlariga bo lib boshqariladigan yirik mustamlaka o lka edi.
ʻ ʻ
Hokimiyatning mustamlakachilik tizimining eng yuqori pog onasida imperator
ʻ
tomonidan tayinlanadigan general-gubernator turar edi. U tashqi siyosiy,
ma’muriy, harbiy, sud, xo jalik ishlarini o z qo lida birlashtirgan, Turkiston
ʻ ʻ ʻ
aholisidan soliq yig ish miqdorlarini belgilagan, chet elliklarga rus fuqaroligini
ʻ
bergan, siyosiy sabablar bilan xohlagan kishini 5 yil muddatga o lkadan chiqarib
ʻ
yuborish, ishlarni ko rib chiqish uchun harbiy va harbiy-dala sudlariga oshirish,
ʻ
nafaqat rus sudlari, balki qozilar va biylar sudlari tomonidan chiqarilgan o lim
ʻ
jazosi berish to g risidagi hukmni tasdiqlash huquqiga ega bo lgan. U Turkiston
ʻ ʻ ʻ
xalqlarini harbiy va amaldorlardan iborat byurokratik apparat - Turkiston general-
gubernatorligi devoni yordamida boshqargan.
16
Ziyoyev H. Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda - T.:1998. – B.186.
15

shovinistlari xalqning ko tarilishi sababini esa quyidagicha izohlashgan: “O lkaniʻ ʻ
bir hovuch rus qo shini bilan istilo qilishda misli ko rilmagan jangovar matonat
ʻ ʻ
ko rsatgan rus kishisi еrlilar o rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangan edi.
ʻ ʻ
Kelgindilarning temir irodasi oldidagi qo rquv esa erli aholida musulmonchilik
ʻ
tarbiyalangan g ayridinlarga nafratini ular qalbining eng tubiga yashirgan edi. Ana
ʻ
shuning uchun ham dastlab rus hokimiyati ularni osongina boshqarib keldi. Ammo
endilikda еrli omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi”. Andijon
tumanboshisi polkovnik I.Brjezitskiy bu fikrni yanada oydinlashtiradi: “O lkadagi
ʻ
27 yillik xizmatimdan kelib chiqib shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning
yovvoyi y е rlilarga insonparvarlik mutlaqo to g ri kelmaydi”. Knyaz Mansurov
ʻ ʻ
Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada yashirin tarzda hukm surib, 1861-
yilda bekor qilingan qullik (krepostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson
amalga oshirilganini tan olishning zamirida tarixiy haqiqat yotardi. Rossiya
parlamenti Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov Turkistonda krepostnoy huquq
amalda ekanligi haqida gapirganda hech qanday mubolag a bo lmagan.
ʻ ʻ
1907-yil avgustdayoq hukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston
o lkasida politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bo lim tashkil qilingan.
ʻ ʻ
Bo limga 10 nafar “Filyor” - sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshlig i
ʻ ʻ
yuborilgan. Mahalliy politsiya vat emir yo l jandarm bo limlarining boshliqlari
ʻ ʻ
Maxsus bo limga o lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakat bilan bog liq barcha
ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlarni ma’lum qilishlari shart edi. Mahsus bo lim shuningdek mahalliy
ʻ
politsiya va jandarmeyalarni nazorat qilish huquqini ham qo lga kiritgan.
ʻ
1907-yil oktyabrda Maxsus bo lim o rnida Turkiston tuman qo riqlov bo limi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil qilindi 28
. Qo riqlov bo limlari to g risidagi maxsus nizom ular “…davlat
ʻ ʻ ʻ ʻ
jinoyatlari to g risidagi ishlarni mahfiy tekshirish bilan shug ullanishi”, tekshirish
ʻ ʻ ʻ
natijalari har oyning beshinchi kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi
lozimligini belgilagan edi.
Keyinchalik mahalliy tashkilot politsiya va qidiruv muassaslari surishtiruv
ishlari bilan favqulotda band ekanini bahona qilib, o lka jandarm boshqaruvini
ʻ
28
Abduraximova N., Ergashev F. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. - T.:Akademiya, 2002. - B.132.
29

qonunlarning qo ʻ llanishi y е tarli bo ʻ lmagan taqdirda joriy qilinardi . “ Favqulotda
qo ʻ riqlov ” holati esa tajovuzlar tufayli ma ’ lum joy aholisi buzilgan tartibni zudlik
bilan tiklash uchun favqulotda choralar ko ʻ rish zaruriyatini talab qiluvchi
qo ʻ zg ʻ olish kayfiyati keltirilganida joriy qilinardi . 1892- yildan boshlab
Turkistonda doimiy ravishda “ Kuchaytirilgan qo ʻ riqlov ” yoki “ Favqulotda
qo ʻ riqlov ” holatida bo ʻ lib keldi . Favqulotda holatlar amalda bo lgan davrda butunʻ
mahalliy ma’muriyatning politsiya va jazolash funksiyalari cheklanmagan tus oldi.
Shuni takidlab o tish kerakki Turkiston general-gubernatorligi juda katta
ʻ
hududlarga ega bo lib, butun Rossiya imperiyasi hududining 1/18 qismini tashkil
ʻ
etgan. Turkiston o lkasini Rossiya tasirida saqlash uchun katta qo shin zarur
ʻ ʻ
bo lgan. Turkiston harbiy okrugi tashkil etilgandan so ng, u
ʻ ʻ е rga 87 polk, 7 ta
kazak polkidan iborat 19 ta batalyon mavjud bo lib, qo shinng umumiy soni 31313
ʻ ʻ
askar edi. Bu davrda Turkiston aholisini 1847041 kishini tashkil qilganini hisobga
oladigan bo lsak har 59 kishiga 1 ta askar to g ri kelgan
ʻ ʻ ʻ 23
. General-gubernatorlarga
jamoat tartibi va davlat xavfsizligi buzilishini oldini olishga tegishli predmetlar
bo yicha majburiy qarorlarni chiqarish huquqi berilgan. Ushbu qarorlarni buzish
ʻ
hollari general-gubernator tomonidan ma’muriy tartibda ko rib chiqarilardi va
ʻ
aybdorlarni 500 rublgacha jarimaga tortish yoki 3 oylik muddatgacha qamoqqa
hukm qilish huquqiga ega bo lgan. Politsiya boshliqlari va jandarm boshqaruvlari
ʻ
rahbarligida jinoyat sodir etganlik yoki ularga dahldorlikda, shuningdek qonunga
xilof tashkilotlarga daxldorlikda asosli shubxa qilingan barcha shahslarni ikki
haftagacha hibsda saqlash huquqi berilgan edi. Shuningdek ularga barcha joy,
fabrika va zavodlarda har qanday vaqtda tintuv o tkazib, har qanday mulkni
ʻ
musodara qilishga ruhsat berilgan. Mahalliy ma’muriyatlar kuchaytirilgan
qo riqlov holati e’lon qilingan taqdirdagina ana shunday huquqlarga ega bo lgan.
ʻ ʻ
Ushbu Nizomning barcha moddalari favqulotda qo riqlov sharoitda ham to liq o z
ʻ ʻ ʻ
kuchini saqlab qolgan. Bundan tashqari general-gubernatorga qo shimcha ravishda
ʻ
bir qator keng vakolatlar ham berilgan edi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima
solish, bir oy muddatgacha vaqtli nashrlar va oiliy o quv yurtlarni yopib qo yish.
ʻ ʻ
23
Костенька Л. Ф. Туркестанские войска и условия ix битовой походной и боевой жизни // Военный
сборник, № 5, 1875. - С.208.
24

Turkiston oʻlkasida harbiy ma’muriy hokimyat tizimining vujudga kelishi

Купить