Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 94.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Turkiston oʻlkasida harbiy ma’muriy hokimyat tizimining vujudga kelishi

Купить
Turkiston o lkasida harbiy ma’muriy hokimyatʻ tizimining vujudga kelishi MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………………… 3-6 I BOB. TURKISTON O LKASIDA MUSTAMLAKA BOSHQARUV ʻ TIZMINING JORIY ETILISHI ………………………………………………………………………………… 7-23 1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi ….… 7-15 1.2. Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tiziminig joriy qilinishi… ………………………………………………………….……………………………...………………………………... 16-23 II BOB. TURKISTON O LKASIDA HARBIY-MA’MURIY HOKIMIYAT ʻ TIZIMINIG JORIY QILINISHI ………………………………..…………….……………………………… 24-36 2.1. Turkiston o’lkasida harbiy boshqaruv tizimining joriy etilishi …………………..… 24- 31 2.2. Turkiston o’lkasida sudlov tizimining joriy etilishi ………………………………………… 32- 36 XULOSA ………………………………………………………….……………………………...………………………………... 37-38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………...………………………………… 39 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi Prezidentiʻ Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida ʻ mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini y ʻ е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi” 1 , deb ta’kidlab o tdi. ʻ O’zb е kiston R е spublikasi zamonaviy mustaqil davlat sifatida 1991-yilda tarix sahnasida paydo bo’ldi. Holbuki mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov haqqoniy takidlaganidek “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga albatta, tarixiy xotira kerak”. Mana shu xotirani mumkin qadar to’liq tiklash, xalq g’ururini ko’tarish, uning o’zligini anglashiga turtki berish uchun O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti o’zi tashabbusi bilan chiqdi va yurtimiz tarixi jamiyatshunos alimlari oldiga ma’suliyatli vazifani qo’ydi. O’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida jumladan shunday dedi “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur” 2 . Shu maqsadda I.A.Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlrini chuqur o rganish, O zb ʻ ʻ е kistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlangan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish , Podsho tuzumi va sov е t tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mustaqil O zb ʻ е kistonning k е lajagi bo lgan ʻ yosh avlodni tarbiyalash , ular ongida milliy istiqlol tafakkurini va 1 Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ‘lishi kerak. - T.: О ‘zbekiston, 2017. - B.47. 2 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – T.:Шарқ, 1998. – Б.24-25. 2 vatanparvarlik g oyalarini shakllantirishda Tarix fanining o rni va imkoniyatlariʻ ʻ ch е ksizdir. Tarixiy o tmishsiz biror-bir xalqning buguni bo lmagan va k ʻ ʻ е lajagi ham bo lmaydi. Tarix fani odamlarni uylantiradi, bo lib o tgan tarixiy voq ʻ ʻ ʻ е alarni farqlash tahlil qilish va ulardan amaliy va hayotiy xulosalar chiqarishga yordam b е radi. XIX asrning 40-yillarida Podsho Rossiyasi tomonidan O rta Osiyo ʻ xonliklariga qarshi harbiy yurishlar r е jasi qabul qilinishi va shu r е janing uzoq tarixga ega ekanligi o quvchilarning ongiga singdirilar edi “Turkistonda ʻ mustamlaka tizimi: muammo va е chimlar (XIX asr ikkinchi yarmi XX asr birinchi choragi)” d е b nomlagan mazkur kurs ishini o rganish ʻ davrida Podsho Rossiyasi qo shinlarining Turkistonni bosib olinishining iqtisodiy va siyosiy sabablarini, ʻ o lka xalqlarining o z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari va bu ʻ ʻ yo lda ʻ b е rgan qurbonlarini , bosqinchilar tomonidan qilgan vahshiyliklarni, harbiy muvaffaqqiyatlar zo rovonlik bilan qo lga ʻ ʻ kiritilganligini ochib b е rish , ularning asosiy maqsadi O rta Osiyo xonliklarini arzon xom ashyo y ʻ е tkazib b е ruvchi o z ʻ mustamlakasiga aylantirish, Turkiston o lkasida mustamlaka boshqaruv ʻ tizimi joriy qilinishi , ma’muriy-hududiy bo linishi, Podsho tuzumi qo shinlarining O rta ʻ ʻ ʻ Osiyo xonliklariga bostirib kirishning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sabablarini o quvchilarga yanada chuqurroq anglab olishlari uchun kr ʻ е postnoy huquqining b е kor qilinishi , bozor iqtisodi sanoatining, birinchi navbatdagi to qimachilik ʻ sanoatining rivojlanishi , 1860 - 1917-yiilarda Rossiyada kapitalistik islohatlarining rivojlanganligi XIX asrning ikkinchi yarmidan O rta Osiyo xonliklariga Rossiya ʻ imperiyasining tajavuzkorlik siyosati, hokimiyatni sovetlar qo liga o tishi va yangi ʻ ʻ tizimni ishga tushishi haqida ma’lumotlar yoritilgan. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Kurs ishining predmeti Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonni mustamlakaga aylantirilishi uni boshqarish to g risida 1865-1886-yilgi nizomlarni ilmiy jihatdan tahlili qilish, Podsho ʻ ʻ tuzumiga qarshi xalq norozilik harakatlarini yoritish , Rossiyadagi ijtimoiy sohadagi o zgarishlar va ularning o lkamiz hayotiga ta’siri, o lkadagi agrar, ʻ ʻ ʻ industrial siyosat negizlarini, mustamlaka tizimning harbiy xalq boshqaruviga asoslanganligini yoritish ilmiy ishning asosiy predmeti hisoblanadi. 3 Kurs ishining ob’ekti qilib O zbekiston tarixiga oid asosiy adabiyotlar vaʻ monografiyalardan foydalangan holda Podsho Rossiyasi mustamlaka tuzimi tarixini o rgangan bir qator monagrafiyalari va alohida ajratib olingan manbalar ʻ ilmiy kurs ishi ishining asosiy obyekti hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosati davrida Turkistonda davlat boshqaruv tuzumini o’rnatilishi jarayonini o’rganilishi ko’plab tatqiqotchilar o’rtasida katta qiziqishga sabab bo’lib kelmoqda. Tarixiy adabiyotlarning kompleks tahlili shuni ko’rsatadiki, tadqiq etilayotgan mavzu bir necha bor ilmiy o’rganish obekti bo’lib kelgan. U asosan mafkuraviy tazyiq ostida o’rnatilgan. Metodologik yondashuvlarning xarakteriga Turkistonda XIX asr oxiri XX asr birinchi choragida boshqaruv tizimi o’rnatilishi u yoki bu darajada yorituvchi ilmiy adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir: 1. Rossiya imperiyasi hukmronligi davriga oid adabiyotlar. 2. Sovet davri adabiyotlari. 3. Mustaqillik davrida nashr etilgan ilmiy adabiyotlar. Mavzuga oid birinchi guruh adabiyotlariga Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoga mustamlakachilik harakatlarining amalgam oshirishda qatnashgan harbiy va davlat amaldorlarining kudaliklari va o’sha davr muarrixlarining asrlarini keltirish mumkin. Jumladan, N.I. Kraft, V.N. Kaplun, S.N. Tregubov, Fioletev, M. A. Trentev, A.I. Dobrosmislov, I. Livov, L.F. Kostenko, N. Frideriks, Y. Tolbuxov, V.A. Rozenbax kabilarni keltirish mumkin. Mavzuga oid ikkinchi guruh adabiyotlar ro’yhatiga P. G. Galuzo, V. V. Bartold, Mustafo Cho’qayev, S.R. Rajabov, H. Ziyoyev, N.A. Xalfin, G. Safarov kabi muallifni asrlarini keltirish mumkin. Yuqorida keltirib o’tgan sovet davri adabiyotlarda Turkistonda sovetlar hokimiyatini o’rnatilishi, yangi tizimni ishga tushishi va nazorat organlarining joriy qilinishi haqida keng ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Turkistonda boshqaruv tizimiga oid uchinchi guruh adabiyotlarga mustaqillik yillarida tariximizni jumladan, Rossiya imperiyasi va sovet mustamlakachiligi 4 davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotni keng yoritilgan asarlar yaratild. Istiqlolo davrida olib borilgan tatqiqodlarda Rossiya imperiyasi va sovetlar davridagi Turkiston o’lkasida joriy qilingan boshqaruv tizimi, bu siyosatga qarshi mahalliy millat vakillarining milliy ozodlik harakatlarining vujudga kelishi jarayonlari, boshqaruv sohasida kadrlar muammosi masalalari atroflicha o’rganilgan. Mustaqillik yillarida tatqiqod olib borganlar sirasiga F. Isxakov, N.A. Abduraximova, G. Rustamov, F. Ergahev, A.N. Rasulov, D. Nasretdinova, H. Ziyoyev, Q. Rajabov, M. Haydarov, D. Ziyoyeva, J. Ismoilova, S. Azamxo’jayev, F. Ahmadjonov, B. Eshov kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrning 20 yillarigacha bo’lgan davrnini o rganibʻ tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Rossiya imperiyasining O rta Osiyoga ʻ yurishi va Turkiston o lkasini ʻ mustalakaga aylantirilishi , Turkiston General- gubernatorligining tashkil etilishi, Imperiya manfaatlariga mos boshqaruv tuzimining joriy qilinishi, politsiya, sud-huquq tizimidagi o zgarishlar, XX asrning ʻ birinchi choragidagi o lkadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va Turkiston ʻ muhtoriyatining tashkil qilinishi , boshqaruv sohasidagin kadrlar muommosini yoritish va ilmiy xulosa qilish tadqiqot oldiga qo yilgan asosiy masala va farazlar ʻ hisoblanadi. Kurs ishi hajmi. Ushbu kurs ishi, kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bandidan tashklil topgan. 5 I BOB. TURKISTON O LKASIDA MUSTAMLAKA BOSHQARUVʻ TIZMINING JORIY ETILISHI 1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi Turkiston o’lkasining uch xonlikka bo’linib ketishi uning nafaqat siyosiyiqtisodiy va ma’naviy-madaniy tanazzulga yuz tutishiga olib keldi, mamlakatni boshqarib boradigan davlatchilik asoslarining zaiflashib ketishiga, bir millat va diniy e’tiqodga ega bo’lgan mintaqada mahalliychilikni kuchayib ketishiga ham sabab bo’ldi. XIX asrning 50-yillarida Turkiston xar tomonlama inqirozga uchragan hudud edi. Bu inqiroz boshqa mamlakatlar ta’siri ostida emas, balki astasekinlik bilan o’zaro ichki nizolar orqali pishib еtilgan edi.. Inqiroz o’lkani Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishini tezlashtirdi va imkoniyat yaratdi. Rossiya imperiyasining Turkiston boyliklariga qiziqish Pyotr I davrida boshlangan bo’lib, bosqinchilikga tayyorgarlik bir yarim asr davom etdi 3 . XIX asr o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ularning har biri o’zbek xonliklari bilan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya Rossiyaning Turkistonga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda edi. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlarini to’plash maqsadida, 1831-1833-yillarda yuborilgan leytenant Aleksandr Byorns Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo sayyoh sifatida kelgan. U yig’ilgan dallilar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik “Buxoroga sayohat” nomli kitob yozgan. Bu asarida Turkiston haqida qimmatli ma’lumotlarni keltiragan. Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat qilgan. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati mayor Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yuborgan. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida bo’lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish uchun uchta xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarini 3 Qoraboyev U., Soatov G‘. O‘zbekiston madaniyati. – T.:Taffakkur-bo‘stoni, 2011. – B. 110. 6 birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo’shinlariga qarshi kurashish uchun qo’shin bilan yordam berishga va’da qilganlar. Biroq rasmiy hujjatlarni bo’lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatgan. Bularni qutqarish uchun Angliya tomonidan Turkiya homiyligida mayor Volf Buxoroga yuborilgan, ammo uning 1843-1845-yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindondagilar qatl etilgan. Volfning o’zi zo’rga qochib qutilgan. Shuningdek, 1843-yilda Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfaatlari yo’lida ishlagani ma’lum. OstIndiya kompaniyasi O’rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo’r berdi. Bu borada ular Hind va Eron savdogarlaridan ham keng foydalangan. Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi Rossiya impreyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yuborgan. Rossiya imperiyasining Orta Osiyoni bosib olishi tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko’p vaqtga cho’zilmadi. 1865-1895yillarda kechgan istilochilik jarayoni o’zaro sarxadlari belgilab olinmagan O’rta Osiyo xalqlarini imperiyaga mute bo’lishiga olib keldi 4 . Xonliklarning shimoliy-g’arbiy hududida Orenburg General-gubernatori Perovskiy katta qo’shin bilan 1853-yilda Qo’qon xonligining strategik ahamiyatga molik bo’lgan Oqmasjid (hozirgi Qizilo’rda) qal’asini bosib olgan. Rus manbalarida keltirilishicha, Oqmasjid qamalining dastlabki kunlaridanoq qal’a qo’mondoni Muhammad Vali halok bo’lgan. Qal’a himoyachilaridan 230 kishi talofat ko’rdi, 74 kishi asir olindi, 35 kishi yarador bo’ldi. Qamal jarayonida ruslardan jami 106 kishi halok bo’ldi va yaralandi 5 . 1855-1857-yillardagi Qrim urushi munosabati bilan Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoni zabt etish bo’yicha katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormagan 6 . Xonliklarning shimoliy- sharqiy tomonidan esa Sibir General-gubernatori Gosford 1860-yilda Qo’qon xonligi hududiga qarashli harbiy istehkomlarga hujum qilib, To’qmoq, Pishpak va 4 Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.:Шарқ, 2002. – Б.24. 5 Русское знамя в Средней Азии // Исторический вестник, № 8. – СПб., 1899. – C. 107. 6 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi (XVI–XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.:Sharq, 2010. – B. 154-155. 7 boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshlagan. Perovskiy va Gosfordlarning harbiy harakatlari amalda Rossiya impreyasining O’rta Osiyoga e’lon qilinmagan bosqinchilik yurishining boshlanishi edi. Turkistonni bosib olish masalasi podshoh Aleksandr II tomonidan 1859 va 1861-yillarda o’tkazilgan kengashida muhokama qilingan va birinchi navbatda Qo’qon xonligini qarshi harbiy harakatlarni boshlashga qaror qilingan. 1864-yil may oyida Qo’qon xonligi hududiga sharq tomondan Chernyayev qo’mondonligidagi Rossiya qo’shinlari, g’arbdan Verevkin qo’shinlari bostirib kirgan. Ular tomonidan Qo’qon xonligining muhim va tayanch shaharlari: Avliyoota, Suzoq, Turkiston egallangan. Bosqinchilar 1864-yil 14-iyulda Chimkentga yurish boshlagan. Bu orada Qo’qon xoni Sulton Sayyidxon va Alimquli Amirlashkar bor kuchlarini to’plab, Chimket atrofida jangga tayyorlangan. Uch kun davomida qattiq jang bo’lgan. Jangda Alimquli Amirlashkar qo’shinlari g’olib chiqgan, Chernyayev qo’shinlari jangda еngilib, orqaga chekinishga majbur bo’lgan. Alimquli Amirlashkar o’z qo’shinlarini bosqinchilar egallagan shaharlarni ozod qilish uchun jangga tayyorlayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarning Qo’qon xonligi hududlariga bostirib kirganligi to’g’risida xabar olingan. Alimquli Amirlashkar o’z qo’shinini bosqinchilarga emas, Buxoro amiriga qarshi Qo’qonni himoya qilishga otlantirishga majbur bo’lgan. Vaziyat Chernyayevga qo’l keldi, uning qo’shinlari Orenburg otryadlari bilan Sayramda qo’shilib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga yangidan yurish uyushtirdi va shaharni bosib olgan. Mansab va unvonlarga o’ch Chernyayev 1864-yil 2-oktabr kuni Toshkentga hujum boshladi. Toshkent Qo’qon xonligining eng yirik, muhim strategik ahamiyatga molik shaharlaridan bo’lib, 100 ming atrofida aholi yashagan. Shahar Shayxontoxur, Sebzor, Beshyog’och va Ko’kcha dahalariga bo’lingan. 12 darvozasi, 189 masjid, 10 madrasasi mavjud bo’lgan. Toshkent uzunligi 25 chaqirim, eni 2-3 metr, balandligi 5-7 metr bo’lgan devor bilan o’rab olingan edi. Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli Chernyayev qattiq mag’lubiyatga uchradi, jangda 72 zobit va askarni yo’qotgan. Chimkentga 8 qaytishga majbur bo’ldi. Urush davrida Toshkentning zodogon boylari mudofaachilarni qo’llab turdilar. Toshkentlik Qozoqbek Dodhoh o’g’li mulla Solihbek Oxund (1812-1867-y.) butun boyligini Toshkent mudofasi uchun sarflab, 45 kunlik qamal chog’ida xalqni moddiy jihatdan qo’llab turgan 7 . Chernyayev 1864 - 1865-yil qishini harbiy tayyorgarlik bilan o’tkazgan. Uning qo’shinlari Sibir va Orenburgdan еtib kelgan qurol-yarog’, yangi batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan to’ldirilgan. 1865-yil bahoridan Chernyayevning yangi hujumi boshlangan. 1865-yil 29-aprelida kuni Niyozbek qal’asi taslim bo’lgan 8 , Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz anhoriga Chirchiq daryosidan suv chiqarib beruvchi to’g’onni buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz qoldirilgan. Alimquli Amirlashkar katta qo’shin bilan Qo’qondan Toshkentga еtib kelgan. Toshkent uchun shiddatli janglar bo’lgan. Alimquli Amirlashkar og’ir yaralandi va halok bo’lgan. Nihoyat shahar himoyachilarining qarshiligi sindirilgan, 15-iyun kuni Chernyayev Toshkentni zabt etgan. 17-iyunda Chernyayev Toshkentning nufuzli kishilari bilan muzokara olib boradi va zo’ravonlik bilan shahar o’z ixtiyoriga ko’ra rus qo’shinlariga taslim bo’lgani, shahar aholisi o’z dinida qolishi, ishlar shariat asosida olib borilishi, hovli va bog’lar o’z egallari qo’lida qolishi to’g’risida ikki tomonlama ahdnoma imzolangan. Toshkent Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga aylantirilgan. Natijada Orenburg General-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzilgan, uning harbiy gubernatori etib general Chernyayev tayinlangan. 1866-yil 28-yanvarda Chinozdan Sirdaryo tomonga 14 rota askar, 600 kazak, 16 ta to’pdan iborat harbiy otryad safarbar qilingan 9 . Lekin Chernyayev boshchiligidagi Jizzaxga uyushtirilgan ushbu hujum mag’lubiyatga uchragan. Shundan so’ng O’zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peterburga chaqirib olingan, o’rniga general Romanovskiy tayinlangan. Romanovskiy Sibir va 7 Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.:Таълим мабаи, 2003. – Б.10 8 Ўзбекистон пойтаҳти Тошкент 2200 ёшда (Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбедейига бағишланган Халқаро илмий конфереция материяллари). – Т.:Фан, 2009. – Б.298. 9 Завоевание Туркестана. Заметки по среднеазиатскому вопросу, Д. И. Романовского // Русский вестник, № 7. – СПб., 1868. – С. 165. 9 Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshlashga tayyorgarlik ko’rgan. Rossiya imperiyasi qo’shinlari tomonidan Qo’qon hududlari bosib olinayotgan bir paytda Buxoro amiri tomoshabin bo’lib turgan bo’lsa, endi Buxoro amirligi hududlariga hujum boshlangan paytda Qo’qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turgan. 1866-yil 8-mayda general Romanovskiyning Erjar tomon yurishi Buxoro qo’shining mag’lubiyati va istehkomlashtirilgan o’rdaning qo’lga kiritilishi bilan tugagan 10 . Amir Jizzaxga qochishga majbur bo’ladi. Romanovskiy yurishni Xo’jand tomonga yo’naltirgan, 1866-yil 19-22 may kunlari bo’lgan qattiq janglar natijasida Xo’jand egallangan. 1866-yil avgustda Orenburgdan General- gubernator Krijanovskiy Toshkentga kelgan va Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlangan. Katta qo’shin yordamida 1866- yil oktabrda O’ratepa viloyati, Zomin qal’asi bosib olingan. Jizzax uchun katta jang bo’lgan. Jizzax shahri balandligi 4 metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan o’rab olingan bo’lib, qal’aga o’xshash mudofaga ega edi. Shaharda 10 ming himoyachi askar, 53 to’p bor edi. Himoyachilar shaharga kirib chiqadigan darvozalarni tuproq bilan ko’mib tashlab jang olib borganlar. Nihoyat 11-18 oktyabr kunlari bo’lgan jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egallagan. Aleksandr II 1867-yil 14-iyulda Turkiston General-gubernatorligi va Turkiston harbiy okrugini tuzish to’g’risida farmon bergan. General-gubernator va okrug qo’mondoni etib general-ad’yutant K. P. fon Kaufman tayinlangan. Unga urush e’lon qilish, sulh tuzish, harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan. Shu boisdan u “Yarim podshoh” deb etirof etilgan. Bu tadbir Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi yo’lidagi harakatida yangi bosqich bo’lgan. Kaufman navbatdagi yurishni Samarqandga tomon boshlagan. 1868-yil 1may kuni shahar yaqinidagi Cho’ponota tepaligida Buxoro amiri qo’shinlari bilan jang qilib, ularni osongina mag’lubiyatga uchratgan, dovrug’i olamni tutgan Samarqand 2-may kuniyoq deyarli jangsiz dushmanga taslim bo’lgan. 10 Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.:Нур, 1992. – Б.30. 10 Buxoro amiri o’z qo’shinlarini to’plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurgan. Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurish qilgan. Ikki tomon qo’shinlari Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to’qnashgan, qattiq jang natijasida amir qo’shinlari tor-mor etilgan. Bu orada Samarqandda istilochilarga qarshi qo’zg’olon ko’tarilgan. Shahrisabz va Kitob hokimlari Jo’rabek va Bobobek hamda amirning o’g’li Abdumalik To’ra 27-may kuni Samarqandga qo’shin bilan еtib kelib, qo’zg’olonchilar bilan birgalikda Kaufman tomonidan Samarqandga qoldirilgan polkovnik Nazarov va mayor Shtempel boshliq harbiy qismlar bilan qattiq jang qilganlar. Jang 8 kun davom etgan. 500 kishidan iborat dushman kuchlaridan 275 ta askar qirib tashlangan va yarador qilingan. Samarqanddagi voqealardan xabar topgan Kaufman zudlik bilan Samarqandga qaytib kelgan va 8-iyun kuni shaharni to’plardan yoppasiga o’qqa tutishga, aholini beomon otish, shaharni yondirishga buyrug’ bergan. Aholi qirg’in qilingan, masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirilgan, qadimiy noyob moddiy va ma’naviy obidalar Peterburga olib ketilgan. 1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o’rtasida sulh bitimi imzolangan. Buxoro amirligi Rossiya impreyasining vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qila olmaydigan davlatga aylantirilgan. 1868- yil 28-iyunda Zarafshon okrugi tashkil etilgan 11 . Sulhga binoan, Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan, amir 125 ming tilla (500 ming so’m) tovon to’lash majburiyatini olgan. To’lanadigan tovon pulidan 10 ming tillo zudlik bilan undirilgan 12 . Bunday bosqinchilik, talonchilik asoslangan sulh aholining yuqori tabaqa vakillarining nafratini kuchaytirdi. Abdumalik, Jo’rabek va Bobobek kuchlari nafaqat bosqinchilarga, shuningdek, amir Muzaffarga qarshi ham qaratilgan edi. Ular Abdumalikni amir deb e’lon qilganlar. Amir Muzaffar endi bosqinchilarga emas, Kaufman yordamida o’z vatandoshlariga qarshi urushga kirishgan va 1870-yil avgustida ularni kuch bilan bostirib, o’z taxtini saqlab qolgan. Shahrisabz va Kitob bekliklari amirlik tarkibida qolgan. 11 Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.:Нур, 1992. - Б.31. 12 Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқандий. Тарихи жохономайи // Шарқ юлдузи , № 8. 1991. – Б.139. 11 Kaufman 1873-yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56 to’pzambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshlagan. Ayni paytda Xivaga qarshi Orenburg, Mang’ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi qo’shinlari ham yurishga kirishgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II bosqinchilarga qarshi o’z qo’shinlarining bir qismini Muhammadmurod devonbegi boshchiligida Chorjo’y tomonga, yana bir qismini amir To’ra boshchiligida Xazoraspga, yana bir qismini Eltuzar inoq boshchiligida Qo’ng’irot tomonga, Inoqbek boshchiligidagi qismni Xo’jayliga safarbar etgan. Amudaryo bo’ylarida qirg’inbarot janglar bo’lgan. 1873-yil 18-may kuni Kaufman otryadlari Amudaryodan o’tib Xazoraspni egallagan, Qo’ng’irot va Xo’jayli shaharlari, Mang’it qal’asi zabt etilib, talangan. Istilochi qo’shinlar Xivaga yaqinlashib qolganda Muhammad Rahimxon poytaxtni tashlab chiqgan va turkman ovuliga yashiringan. Xivalik Otajon to’ra Kaufman huzuriga kelib shaharni vayron etmaslikni so’ragan. Kaufman shaharni zabt etib, Otajon to’raga xonni topishni buyurgan va xon xazinasini, moddiy-ma’naviy boyliklarni qo’lga kiritadi. Harbiy yurishlarda ishtirok etgan rus harbiylarining esdaliklariga nazar tashlaydigan bo’lsak, ayrim ma’lumotlarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, Xivaga qarshi harbiy yurishda ishtirok etgan polkovnik Kolokolsevning kundaliklarida Jizzaxdan Xivaga qadar Rossiya qo’shinlarining Turkiston harbiy okrugi yo’nalishidagi harbiy harakatlari qayd etib borilgan. Ushbu kundalikda rus qo’shinlarining Xivaga 28-may kungi dastlabki hujumida ko’rilgan talofatlarni aniq keltirgan. Unda keltirilishicha, ruslardan jami 40 kishi (shundan 4 tasi halok bo’lgan, qolganlari esa yaralangan) talofat ko’rdi, bundan tashqari 2 ta shtabofitseri, 6 ta ober-ofitrser va bir necha otryad rahbarlari yaralangan 13 . Boshqa bir manbada keltirilishicha, ushbu hujumda halok bo’lganlar 4 kishi (1 tasi ofitser), yaradorlar 41 kishi (shular qatorida general Veryovkin va 6 ta ofitser)ni tashkil etgan 14 . 13 Экспедиция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник полковника Колокольцова // Военный сборник. – СПб., 1873. – C. 67. 14 Скобелев в Туркестане (1869-1877) // Исторический вестник. № 10, 1916. – C. 114. 12 1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog’ida Kaufman bilan Muhammad Rahimxon II uchrashuvi bo’ldi 15 . Bu еrda tarixda Gandimiyon shartnomasi deb nom olgan shartnoma imzolangan. Shartnomaga muvofiq Xiva xonligi Rossiyaning vasaliga aylantirilgan. Amudaryo quyi oqimining o’ng tomonidagi еrlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan, xonlikka 2 million 200 ming so’m tovon to’lash yuklatilgan, Rossiya savdogarlari Buxoroda erkin savdo qilish huquqini, Amudaryo chap qirg’og’ida savdo omborlari qurish huquqini qo’lga kiritganlar 33 . Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, Qo’qon xonligini tugatishga kirishgan. Bu vaqt Qo’qon xonligida xokimiyat uchun ichki kurash avjga chiqqan edi. 1868-yil 13-fevralda Kaufman va Qo’qon xoni Xudoyorxon o’rtasida shartnoma imzolangan bo’lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari Rossiya tasarrufiga o’tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo’qon xonligining barcha hududlarida hech qanday moneliksiz faoliyat yuritish, karvonsaroylarga ega bo’lish huquqi berilgan edi. Bu shartnomadan qoniqmagan kuchlarning Xudoyorxondan noroziligi ortib borgan. Buning ustiga xonlik hududi qisqarganligini ro’kach qilib, xazinani to’ldirish uchun yangi-yangi soliqlar joriy etilgan. Xudoyorxon bosqinchilarga o’zini yaqin tutar, Qo’qon bilan Rossiya o’rtasidagi munosabatlarni yahshilashga harakat qilgan. Bunday vaziyat Farg’ona vodiysida Xudoyorxonga qarshi g’alayonlarni keltirib chiqargan. Qozg’alonchilarning bir qismiga mullo Is’hoq boshchilik qilgan, o’zini Qo’qon xoni Olimxonning nabirasi Po’latxon deb e’lon qilgan. Xonlikda Xudoyorxonning o’g’illari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, ukasi Sulton Murod, nevarasi Nazarbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va boshqalar ham bosh ko’targanlar. Ular bir tomondan, Rossiya impreyasi bosqinchilarga qarshi, ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo’lib qolgan Xudoyorxonga qarshi kurash boshlagan edilar. Xalq qozg’alonchi kuchlarga ergashadi va 1873- yildan e’tiboran butun vodiyda qozg’alon boshlangan. Xudoyorxon ularni bostirishga ojizlik qilib, oxiri Qo’qondan Toshkentga qochib ketgan. 15 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O‘. Vatan tarixi… – B. 174. 13 Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi boyliklarini musodara qilib, o’zini Orenburgga jo’natib yuborgan. Xon u еrdan qochib hajga ketadi va hayoti ayanchli yakun topgan. Xudoyorxon qochgach, qozg’alonchi kuchlar kimni xon qilib ko’tarish masalasida ikkiga bo’linib ketadi. Ayrim kuchlar Nasriddinbekni, boshqalari Po’latxonni taxtga chiqarmoqchi bo’lgan, ziddiyat yanada kuchayib borgan. Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni batamom bosib olish uchun 1875-yil avgustda katta qo’shinlarni urushga safarbar etgan. Nasriddinbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobochi bosqinchilarga taslim bo’lib ular tomoniga o’tganlar. 1876-yil fevralda Po’latxon boshchiligidagi xalq qozg’alonlari qon bilan bostirilgan. Po’latxon 1876-yil 1-martda dorga osib o’ldirilgan, uning safdoshlari ayovsiz jazolangan. 1873-1876-yillardagi Farg’ona vodiysidagi qozg’alonlar xalqning milliy ozodlik harakati edi. Buni o’sha davrda Kaufman ham xalq qozg’aloni deb e’tirof etgan. Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus farmoniga binoan Qo’qon xonligi tugatilgan, uning o’rniga Farg’ona viloyati tuzilib, Turkiston general- gubernatorligi tarkibiga kiritilgan. Viloyatga Skobelev harbiy gubernator etib tayinlangan. U tez orada harbiy yurishlar tashkil etib, Oloy vodiysini ham o’z tasarrufiga kiritgan. 14 1.2. Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tiziminig joriy qilinishi 1886-yilda Turkiston o lkasini boshqarish haqida Nizom qabul qilindi.ʻ Nizomga muvofiq, Turkiston o lkasining ma’muriy-hududiy bo linishi ʻ ʻ o zgartirildi. Jumladan, Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. ʻ Sirdaryo viloyatining Xo jand uezdi Samarqand viloyatining tarkibiga kiritildi. ʻ Keyinchalik Samarqand viloyati Jizzax, Kattaqo rg on, Samarqand va Xo jand ʻ ʻ ʻ uezdlaridan tashkil topdi 16 . Farg ona viloyati hududlarining ichki tuzilishi ʻ o zgarishlarsiz qoldirildi. Sirdaryo viloyatida muqaddam tuzilgan uezdlar qatoriga ʻ Amudaryo bo limi qo shildi. Qurama uezdi Toshkent uezdi deb o zgartirildi. ʻ ʻ ʻ Sirdaryo , Farg ona va Samarqand viloyatlari “tub viloyatlar” deb ataladigan bo ldi. ʻ ʻ 1881-yilda imperiya qo shinlari tomonidan Axalteka vohasi bosib olinganidan ʻ keyin bu erda Kaspiybo yi harbiy bo limi tashkil etildi. 1882-yilda bo lim ʻ ʻ ʻ viloyatga aylantirilib, Kavkaz noibligi tarkibiga kiritildi. Markazi Ashxobod shahri bo lgan bu viloyat 1899-yili Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga o tkazildi. ʻ ʻ Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobod, Krasnovodsk, Mang ishloq, Marv va ʻ Tejen uezdlari kirar edi. Shu tariqa, XIX asrning oxirlariga kelib, Turkiston generalgubernatorligi 5 ta viloyat - Sirdaryo, Samarqand, Farg ona, Kaspiyorti va ʻ Yettisuv viloyatlariga bo lib boshqariladigan yirik mustamlaka o lka edi. ʻ ʻ Hokimiyatning mustamlakachilik tizimining eng yuqori pog onasida imperator ʻ tomonidan tayinlanadigan general-gubernator turar edi. U tashqi siyosiy, ma’muriy, harbiy, sud, xo jalik ishlarini o z qo lida birlashtirgan, Turkiston ʻ ʻ ʻ aholisidan soliq yig ish miqdorlarini belgilagan, chet elliklarga rus fuqaroligini ʻ bergan, siyosiy sabablar bilan xohlagan kishini 5 yil muddatga o lkadan chiqarib ʻ yuborish, ishlarni ko rib chiqish uchun harbiy va harbiy-dala sudlariga oshirish, ʻ nafaqat rus sudlari, balki qozilar va biylar sudlari tomonidan chiqarilgan o lim ʻ jazosi berish to g risidagi hukmni tasdiqlash huquqiga ega bo lgan. U Turkiston ʻ ʻ ʻ xalqlarini harbiy va amaldorlardan iborat byurokratik apparat - Turkiston general- gubernatorligi devoni yordamida boshqargan. 16 Ziyoyev H. Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda - T.:1998. – B.186. 15 O lka boshqaruv tizimining keyingi bo g ini viloyat harbiy gubernatorlari edi.ʻ ʻ ʻ Ular bir vaqtning o zida u yoki bu viloyatga joylashtirilgan qo shinning miqdoriga ʻ ʻ bog liq holda komandirlar korpusi yoki diviziya huquqida qo shin qo mondoni ʻ ʻ ʻ ham hisoblangan. Harbiy gubernatorlarga nafaqat ma’muriy, balki politsiya va sudga xos vazifalar ham yuklatilgan edi. Ularga mahalliy millatga mansub shaxslarga 100 so mdan ortiq bo lmagan miqdordagi jarima solish va ularni ʻ ʻ ma’muriy tartibda bir oygacha qamab qo yish huquqi berilgan. Shuningdek, barcha ʻ sud va jazo muassasalari ustidan nazorat o rnatish, siyosiy va jinoiy ishlar bo yicha ʻ ʻ hukmlarni tasdiqlash , mustamlaka ma’muriyatining quyi bo g inlardagi ʻ ʻ qonunbuzarliklar ustidan mahalliy aholining ariza va shikoyatlarini ko rib chiqish ʻ vakolati berilgan. Viloyatlardagi muhim ma’muriy muassasa harbiy gubernatorlar huzuridagi mahkama hisoblangan. Mahkamalar bo limlarni o z ichiga olib, ʻ ʻ ularning soni mustamlaka tartibini o rnatish va mustahkamlash darajasiga qarab ʻ oshib borgan. Masalan, dastlabki davrlarda boshqaruv, xo jalik, sud va hisob-kitob ʻ sho balaridan iborat 3-4 ta bo lim faoliyat ko rsatgan bo lsa, XIX asrning 80- ʻ ʻ ʻ ʻ yillariga kelib qurilish, chegaralarni belgilash, qishloq-vrachlik, veterinariya, davlat mulkini boshqarishi, еr va soliq ishlari, o rmon sho balari, shuningdek, har ʻ ʻ bir viloyat mahkamasi huzurida bosmaxona va statistika qo mitalari ochiladi ʻ 17 . Viloyat mahkamalarida xo jalik bo limlari asosiy rol o ynab, ular zimmasiga ʻ ʻ ʻ quyidagi muhim vazifalar yuklangan: o troq va ko chmanchi aholining er ishlarini ʻ ʻ -tartibga solish, vaqf ishlari , mahalliy aholining suvdan foydalanish va soliq to lash ʻ ishlarini boshqarish, davlat muassasalarini pul majburiyatlari va ularni idora qilish sarf-xarajatlari smetasini tuzish, bojxona to lovlarini yig ish va o lkaning ʻ ʻ ʻ xomashyo resurslarini qazib olish uchun ruxsatnomalar berish, savdo bitimlari va pudratlarini rasmiylashtirish. Mustamlaka hukumatining mahalliy aholi hayotining barcha sohalariga o zboshimchalik bilan aralashuvi va har tomonlama bo ysundirish tamoyili ʻ ʻ boshqaruvning quyi organlari tuzilishi va vazifalarini ko rib chiqish jarayonida ʻ yanada aniq-ravshan namoyon bo ladi. Bu, birinchi navbatda, uezd boshliqlari ʻ 17 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O . Vatan tarixi (XVI- XX asr boshlari) ikkinchi kitob. - T.:Sharq, ʻ 2010. – B.536. 16 rahbarligidagi uezd ma’muriyatiga tegishli. Uezd boshliqlari, odatda shahar oqsoqoli, davlat muassasasi boshlig i, yʻ е r-soliq xizmati raisi, politsiya boshlig i, ʻ uezdda joylashtirilgan qo shin qo mondoni kabi bir qancha lavozimlarni egallagan. ʻ ʻ Tizimning bu tarmog i zimmasiga volostlar va qishloqlardagi tartibintizomni ʻ nazorat qilish, soliqlarni hisob-kitob qilish, y е r va suv haqidagi doimiy janjallarni hal etish , mahalliy ma’muriy va sud organlariga saylovlar o tkazish ishlarining ʻ asosiy og irligi yuklatilgan edi. ʻ Amalda bu tarmoq eng layoqatsiz, shaxsiy g arazli maqsadlarni ko zlovchi ʻ ʻ bo lib chiqdi. Ularning faoliyatini kuchaytirish, qayta tashkil etish kun tartibiga ʻ qayta-qayta qo yilib turar edi. Bunda asosiy e’tibor uezd ma’muriyatini politsiya ʻ va jazo vakolatlari bilan kuchaytirish, xalq qahru g azabiga uchragan amaldorlarni ʻ o z vaqtida qo shni uezdlar va viloyatlarga o tkazish, ularning juda haddan ʻ ʻ ʻ oshganlarini javobgarlikka tortish kabi choralar qo llashga qaratilgan. Manbalarda ʻ qayd etilishicha, birgina 1883-yilda Farg ona viloyatida mustamlaka ʻ amaldorlarining noqonuniy xatti-harakatlari ustidan 238 marta tergov olib borilgan, 106 holat bo yicha tekshirish o tkazilgan, lavozimdan foydalanib, jinoyat ʻ ʻ sodir etgani uchun 18 kishi sudga berilgan, qolgan ishlar harbiy gubernator buyrug i bilan to xtatib qo yilgan ʻ ʻ ʻ 18 . Mahalliy aholiga qonunga xilof ravishda og ir soliqlar solish amaldorlar axloqi ʻ nuqtayi nazaridan odatiy hodisa edi. Yo llar, ko priklar va boshqa inshootlarni ʻ ʻ qurish va ta’mirlash uchun aholidan yig ilgan mablag larni talontaroj qilish, ʻ ʻ tamagirlik hamda volost va qishloqlar oqsoqollari lavozimini sotish, vaqf yеrlari va mulklari bilan bog liq turli qing ir ishlar va boshqalar juda avj olgan edi. Shaharlar ʻ ʻ dahalarga bo linib, uy sohiblarining yig inlari saylagan saylovchilarning ʻ ʻ qurultoyida saylangan oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Shahar daxalarining oqsoqollari harbiy gubernator tomonidan tayinlanadigan bosh oqsoqolga bo ysunganlar. Bosh oqsoqolga quyi politsiya xizmatchilari - mirshablar, shahar ʻ sug orish tizimining boshliqlari - miroblar hamda sudyalar - qozilar va biylar ham ʻ tobe bo lganlar. Ularning barchasiga alohida to plangan mablag hisobidan maosh ʻ ʻ ʻ 18 Shamsutdinov R.SH. Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. - T.:2010. – B.94. 17 to langan. Shaharlarning yеvropalik aholi yashaydigan qismlarida ma’muriyatʻ harbiy gubernatorlar tomonidan tayinlangan. Turkiston general-gubernatorligining siyosiy va ma’muriy markazi bo lgan ʻ Toshkent o ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. 1868-yil fevralda eski shaharni ʻ boshqarish uchun maxsus idora - shahar boshqarmasi tuziladi va unga Toshkentdagi xar bir daxadan 1 tadan 4 ta oqsoqol , 4 ta qozi, 4 ta ariq oqsoqoli kiritiladi. Toshkentni eski shahar qismini boshqarish uchun ijtimoiy-xo jalik ʻ boshqarmasi tuzilib, unga 18 ta a’zo kiritiladi. Lekin mahalliy aholining shahar boshqarmasi ustidan tez-tez norozilik bildirib turishlari uning faoliyati qoniqarli bo lmaganligidan dalolat beradi. Chunonchi, 1869-yil avgust oyida o lka general- ʻ ʻ gubernatorining uyi oldida to plangan katta olomon boshqarma tomonidan g ayri- ʻ ʻ qonuniy soliqlar ko payib ketganligidan arz qilgan. Mazkur shikoyatni o rganish ʻ ʻ uchun tuzilgan komissiya uning asosli ekanligini tasdiqlash bilan birga, eng asosiy aybdor shahar boshlig i ekanligini aniqlagan. ʻ 1870-yilda shaharning ruslar yashaydigan yangi qismi uchun ham 9 kishidan iborat alohida ijtimoiy-xo jalik boshqarmasi tuziladi. Bu boshqarmaga shahar ʻ boshlig i rais edi. Boshqarma rus aholisi o rtasida soliq va yig imlarni taqsimlash ʻ ʻ ʻ hamda to plash bilan shug ullangan. Toshkentning eski va yangi shahar ʻ ʻ boshqarmalaridagi barcha ishlar shahar boshlig i va ma’muriyatning farmoyishi ʻ hamda ruxsati bilangina bajarilar, ular mustaqil ravishda biror qaror yoki tadbirni amalga oshira olmas edilar. Eski shahar boshqarmasiga kiritilgan mahalliy vakillar xo jalik ishlarini olib ʻ borish bo yicha yangi tartib-qoidalar rus tilida bo lganligi sababli ulardan mutlaqo ʻ ʻ bexabar edilar. Yangi shahar xo jalik boshqarmasi a’zolari esa fakat ruslardan ʻ iborat bo lib, ular ham mahalliy tartiblar va aholining urf-odatlaridan umuman ʻ bexabar bo lganlar. Eski shahardagi boshqarma a’zolari, xususan, oqsoqollar, ʻ qozilar maosh bilan ta’minlanmaganligi, ularga mahalliy aholi tomonidan tushgan to lovlarning ma’lum qismi berilishi birinchidan xalqqa og ir yuk bo lsa, ʻ ʻ ʻ ikkinchidan turli suiste’molliklarga olib kelar edi. Aholisi va hududi yil sayin ortib, 18 extiyojlari ham o sib borgan Toshkent shahrida ijtimoiyxo jalik masalalarini xalʻ ʻ etilish darajasi talabga mutlaqo javob bermas edi 19 . Toshkent shahar hokimi ma’muriyat tomonidan tayinlangan va u, odatda Toshkent shahri boshlig i hisoblangan. Bu xol shahardagi o z-o zini boshqaruv ʻ ʻ ʻ amalda mustamlaka ma’muriyatiga bo ysunganligi va uning to liq nazoratida ʻ ʻ bo lishini ta’minlab, aniq maqsadga yo naltirilgan davlat siyosatining mohiyatini ʻ ʻ yaqqol ko rsatib turar edi. ʻ Rossiya imperiyasining markaziy hududlarida shaharlarni boshqarish bo yicha yangi tartiblar kiritilishi munosabati bilan 1877 yil iyunda Toshkentda ʻ ham shunday harakatlar boshlanib, shahar dumasi tashkil etiladi. Yangi - Shahar nizomiga muvofiq , 1877-yilda butun shahar xo jaligini boshqarish Toshkentning ʻ har ikkala qismini yalpi aholisi tomonidan saylanadigan shahar Dumasi qo liga ʻ o tdi. Duma a’zoligiga saylovlarda ishtirok etish huquqidan ko chmas mulk ʻ ʻ (shahar foydasiga soliq yig iladigan vaqflar ham bunga kirgan) sohibi bo lgan, 25 ʻ ʻ yoshdan oshgan, Rossiya fuqaroligiga ega aholigina foydalangan. Bu talablarga javob bermagan aholi toifasi saylovlarga qo yilmagan. Saylovchilar mulkiy ʻ holatiga ko ra tabaqalarga bo lingan. Har bir tabaqa uni tashkil etgan kishilar soni ʻ ʻ qanchaligidan qat’iy nazar bir xil miqdordagi a’zolarni - 24 kishini saylagan. Masalan, birinchi chaqiriq Duma tarkibiga birinchi toifali a’zo sifatida 24 kishi saylangan. Ulardan faqat 6 nafari mahalliy aholi vakillari edi. Ikkinchi toifali a’zo sifatida - 8 nafar, uchinchi toifali a’zo qilib - 7 nafar mahalliy millat kishilari saylangan. Shunday qilib, 80 ming kishidan iborat bo lgan mahalliy aholi 21 ʻ nomzodni saylash huquqiga ega bo lgan. 1877-yildagi ma’lumotlarga ko ra 3921 ʻ ʻ kishini tashkil etgan rus aholisi esa Duma a’zoligiga 48 nomzodni saylagan. Shu tariqa Toshkent Dumasi a’zolarining 1/3 qismi shaharning eski qismida yashovchi mahalliy aholi vakillaridan, 2/3 qismi -yangi qismda yashovchi ruslardan saylangan. Ya’ni, Dumaning 72 ta a’zosidan 1/3 qismigina mahalliy aholi vakillari edi. Dumaning ijroiya organi - shahar Mahkamasiga vakillar saylashda ham huddi shunday tengsizlikka yo l qo yilgan. Mahkamaning 6 ta a’zosidan faqat 1 kishigina ʻ ʻ 19 Sagdullayev A., Movlonov U. - O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. “Akademiya” - T.:2006, - B.86. ʻ 19 mahalliy aholi vakili edi. Duma - shahar boshqarmasining farmoyish beruvchi organi, mahkama esa ijroiya organi edi.1Shahar dumasining mablag i uncha kattaʻ emas edi. Chunki shahar daromadi to g ridan-to g ri o lka byudjetiga qo shilib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ketgan edi, shu sababli duma mablag lari asosan ko chmas mulkdan kelgan ʻ ʻ tushumlar, do konlar, karvonsaroylar, foytun xaydovchilaridan tushadigan ʻ soliqlardan, savdo va hunarmandchilik bilan shug ullanish huquqini olish uchun ʻ to lanadigan to lovlardan iborat edi. Duma o lka ma’muriyati ʻ ʻ ʻ nazorati ostida ish olib borar , uning qarorlari o lka general-gubernatori tasdiqlagandan keyingina ʻ kuchga kirar edi. 1877 - 1914 yillarda davrida shahar dumasining 1280 majlisi bo lib o tgan. Duma faoliyati davomida shahar byudjeti, shahardagi suv quvurlari ʻ ʻ (vodoprovod), elektr tarmog i, tramvay, bog dorchilik va taftish kabi masalalar ʻ ʻ ko rilgan va muhokama qilingan. SHahar byudjetida defitsit, ya’ni taqchillik yil ʻ sayin o sib borgan va 1909-yilda 287 ming rublga etgan. Byudjetning asosiy qismi ʻ shahar boshqarmasi va politsiyasini saqlashga, mustamlakachilar yashovchi yangi shahar obodonchiligi, maorifi va sog likni saqlash sohalariga sarflangan. Mahalliy ʻ aholi yashaydigan eski shaharga esa byudjetning 1/3 qismini sarflash belgilangan, xolos. Ammo amalda shu ham sarflanmagan. Duma faoliyati mahalliy aholi vakillarini qoniqtirmaganligi sababli ular doimiy o z noroziliklarini bildirib ʻ kelganlar. Chunonchi, 1905 - 1906 yillarda tub aholi vakillari - eski shahar daromadi - yangi shahar daromadidan ko pligini, bu daromaddan mahalliy aholi ʻ hech qanday foyda ko rmayotganligi va uni faqatgina - yangi shahar obodonchiligi ʻ uchun sarf qilinayotganligini ta’kidlab, Duma tarkibiga mahalliy millat vakillari bilan - yangi shahar vakillari a’zolarini teng mikdorda saylanishini talab qilganlar. ‖ Darhaqiqat, е vropaliklar yashaydigan yangi shaharda suv ta’minoti, ko kalamzorlashtirish, yoritish tarmog i yaxshi yo lga qo yilgan bo lib, faqatgina ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yoritkichlar uchun bir-yilda 30-40 ming rubl sarflangan. 1908-yilda Toshkentda ilk elektrostansiya qurilgach, yoritish vositalari asta-sekin elektr tarmog i bilan ʻ almashtirila boshlangan, eski, kerosinli yoritkichlar eski shaharga berilgan. Elektrostansiya yangi shaharning markaziy ko chalari hamda o lka ma’muriyati ʻ ʻ xonadonini yoritishga xizmat qilgan. Boshqaruvning eng quyi darajasi - volost va 20 qishloq boshqaruvi mahalliy aholi vakillariga topshirilgan. Volostlar oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Oqsoqol volostning tinchligini nazorat qilgan ; xalq sudi qaramog idagi jinoyatlar bo yicha dastlabki tergovni o tkazgan, 3 so mgachaʻ ʻ ʻ ʻ jarima solgan. Agar volost oqsoqoli rus ma’muriyatini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori yangidan saylovlar o tkazish yoki uning o rniga vaqtincha boshqa ʻ ʻ kishini tayinlashi mumkin edi. O lka ma’muriyati bu huquqdan juda keng ʻ foydalangan. O lkada 1882-yilda taftish ishlarini olib borgan F.K.Girsning hisobotida qayd ʻ etilishicha, uch yil mobaynida Sirdaryo viloyatidagi volost oqsoqollaridan 38 kishi (oqsoqollarning 35%) o z vazifasidan ozod qilingan. Bunday hodisalar boshqa ʻ viloyatlarda ham sodir bo lib turar edi. ʻ Volost boshqaruvchisini saylash ikki bosqichdan iborat bo lgan. Dastlab har ʻ ellik xonadon egalari ichidan bir nafar kishi saylab olingan. Keyin saylangan kishilar rus ma’muriyati ishtirokidagi volost yig inida ishtirok etganlar. Volost ʻ yig ini vakolatiga volost boshqarmasi mudirini, qozilik va biylik an’anaviy ʻ sudyalarini saylash, quyi ma’muriyat mansabdor shaxslarining pullik ta’minotini aniqlash, suvdan foydalanish va suv ta’minoti masalalari, yo llar, ko priklar, ʻ ʻ xo jalik qurilishlari va boshqalar ustidan nazorat o rnatish masalalari bilan ʻ ʻ shug ullanish kirgan. Volost boshqaruvchisi xo jalik faoliyatidan tashqari ʻ ʻ volostdagi osoyishtalikni nazorat qilgan, dastlabki jinoiy tergovlarni amalga oshirgan, rus ma’muriyatining barcha ko rsatmalari va farmoyishlarini xalqqa ʻ etkazish kabi alohida mirshablik ishlari bilan shug ullangan. Agar volost ʻ boshqaruvchisining shaxsi ma’lum bir sabablar yuzasidan rus ma’muriyati vakillarini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori Turkiston general- gubernatorining roziligi bilan yangi saylovlarni belgilash yoki o zining xohishiga ʻ ko ra uni boshqa nomzodga vaqtincha almashtirish huquqiga ega bo lgan. ʻ ʻ O lkada mahalliy aholi bilan bir qatorda imperiya hukumati ruxsati bilan ʻ Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ko chib kelgan rus aholisining soni yil ʻ sayin ortib borgan. Ularning ko chib kelishi va joylashishi hamda hayotini tashkil ʻ etishda Ko chirish boshqarmasi (“ ʻ Переселенческое управление ”) katta rol 21 o ynadi. Ushbu boshqarma Rossiyaning markaziy hududlaridan aholini ko chiribʻ ʻ keltirish , ular bilan bog liq ma’lumotlarni to plab borish, ko chib kelganlarni ʻ ʻ ʻ mahalliy aholiga tegishli erlarga joylashtirish vazifalarini bajargan. Rus aholisi uchun shaharlarda alohida ma’muriyat tashkil etilgan. Ular uchun shahar hududida yangi qismlar, shahardan tashqarida esa alohida qishloqlar - rus manzilgohlari tashkil qilingan 20 . 20 Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. - T.:2010. – B.97. 22 II BOB. TURKISTON O LKASIDA HARBIY-MA’MURIY HOKIMIYATʻ TIZIMINING JORIY QILINISHI 2.1. Turkiston o’lkasida harbiy boshqaruv tizimining joriy etilishi 1865-yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi ʻ va umumiy ahvolini o rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzildi ʻ 21 . Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o rganish hamda ʻ ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to plashdan ʻ iborat bo lgan. Komissiya o z ish jarayonida bosib olingan yеrlardan quyidagi ʻ ʻ qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo lda to plagan holda o lkani boshqarish. ʻ ʻ ʻ Siyosiy hokimiyatga ega bo lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yеrli ʻ aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo liga ʻ topshirish. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo lgan davlat ʻ manfaatlariga ziyon еtkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo yish ʻ 22 . Ko rinib ʻ turibdiki , “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. ʻ XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda ma ’ muriy va davlat muassasalari tizimidagi o ʻ zgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi va jazolash organlarida ham jiddiy o ʻ zgarishlar yuz berdi . Ular orasida markaziy va mahalliy organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881- yil 14- avgustdagi “ Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini qo ʻ riqlash choralari to ʻ g ʻ risidagi nizom ” alohida o ʻ rin tutadi . Ushbu “ Nizom ” ga muvofiq , Rossiya imperiyasi o ʻ z ixtiyoriga ko ʻ ra “ kuchaytirilgan ” yoki “ favqulotda ” qo ʻ riqlov holatini joriy qila olardi . “ Kuchaytirilgan qo ʻ riqlov ” joylarda mavjud davlat tuzumiga qarshi jinoiy tajavuzlar uyushtirilsa , mavjud tartibni saqlash uchun doimiy amalda bo ʻ lgan 21 О ‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. - B.191-192. 22 Ismoilova J. XX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning “yangi shahar” qismi tarixi. - T.: Fan va texnologiya, 2004. - B.17. 23 qonunlarning qo ʻ llanishi y е tarli bo ʻ lmagan taqdirda joriy qilinardi . “ Favqulotda qo ʻ riqlov ” holati esa tajovuzlar tufayli ma ’ lum joy aholisi buzilgan tartibni zudlik bilan tiklash uchun favqulotda choralar ko ʻ rish zaruriyatini talab qiluvchi qo ʻ zg ʻ olish kayfiyati keltirilganida joriy qilinardi . 1892- yildan boshlab Turkistonda doimiy ravishda “ Kuchaytirilgan qo ʻ riqlov ” yoki “ Favqulotda qo ʻ riqlov ” holatida bo ʻ lib keldi . Favqulotda holatlar amalda bo lgan davrda butunʻ mahalliy ma’muriyatning politsiya va jazolash funksiyalari cheklanmagan tus oldi. Shuni takidlab o tish kerakki Turkiston general-gubernatorligi juda katta ʻ hududlarga ega bo lib, butun Rossiya imperiyasi hududining 1/18 qismini tashkil ʻ etgan. Turkiston o lkasini Rossiya tasirida saqlash uchun katta qo shin zarur ʻ ʻ bo lgan. Turkiston harbiy okrugi tashkil etilgandan so ng, u ʻ ʻ е rga 87 polk, 7 ta kazak polkidan iborat 19 ta batalyon mavjud bo lib, qo shinng umumiy soni 31313 ʻ ʻ askar edi. Bu davrda Turkiston aholisini 1847041 kishini tashkil qilganini hisobga oladigan bo lsak har 59 kishiga 1 ta askar to g ri kelgan ʻ ʻ ʻ 23 . General-gubernatorlarga jamoat tartibi va davlat xavfsizligi buzilishini oldini olishga tegishli predmetlar bo yicha majburiy qarorlarni chiqarish huquqi berilgan. Ushbu qarorlarni buzish ʻ hollari general-gubernator tomonidan ma’muriy tartibda ko rib chiqarilardi va ʻ aybdorlarni 500 rublgacha jarimaga tortish yoki 3 oylik muddatgacha qamoqqa hukm qilish huquqiga ega bo lgan. Politsiya boshliqlari va jandarm boshqaruvlari ʻ rahbarligida jinoyat sodir etganlik yoki ularga dahldorlikda, shuningdek qonunga xilof tashkilotlarga daxldorlikda asosli shubxa qilingan barcha shahslarni ikki haftagacha hibsda saqlash huquqi berilgan edi. Shuningdek ularga barcha joy, fabrika va zavodlarda har qanday vaqtda tintuv o tkazib, har qanday mulkni ʻ musodara qilishga ruhsat berilgan. Mahalliy ma’muriyatlar kuchaytirilgan qo riqlov holati e’lon qilingan taqdirdagina ana shunday huquqlarga ega bo lgan. ʻ ʻ Ushbu Nizomning barcha moddalari favqulotda qo riqlov sharoitda ham to liq o z ʻ ʻ ʻ kuchini saqlab qolgan. Bundan tashqari general-gubernatorga qo shimcha ravishda ʻ bir qator keng vakolatlar ham berilgan edi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima solish, bir oy muddatgacha vaqtli nashrlar va oiliy o quv yurtlarni yopib qo yish. ʻ ʻ 23 Костенька Л. Ф. Туркестанские войска и условия ix битовой походной и боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875. - С.208. 24 Generalgubernatorga berilgan vakolatlar uning nafaqat barcha boshqaruv, balki sud va jamoat hayoti sohalariga ham aralashuviga imkon yaratgan edi. Yuqorida aytib o tilganidek, Rossiya imperiyasi 1908-yilning yozida Turkistongaʻ yo llagan alohida jandarmlar korpusi qo mondoni, general-mayor baron Taube ʻ ʻ milliy-ozodlik harakati va inqilobiy voqealar ishtirokchilariga nisbatan nihoyatda shafqatsiz bo lishni ta’kidlab, sudlardan ularga faqat o lim jazosini berishni talab ʻ ʻ qilgan. Baron Taube “Turkistonda dor qurish uchun xazinadan hech qanday sarf- harajatlar bo lmasligini uqtirib, dor o rnini qayrag ochlar bajaradi” ʻ ʻ ʻ 24 , deb aytib o tgan. Mirshablarga jangovar o qlarni osmonga emas, balki to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ olomonga qarata otish huquqidan foydalanishga rasman ijozat qilingan. Turkiston ma’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo llaniladigan jazo choralarini ʻ rus ishchi-dehqonlariga ham qo llash huquqi berildi. ʻ Davlat nazoratchisi , stats- sekretar (maxfiy kotib) P.A.Xaritonov raisligida o tgan va Turkiston o lka ʻ ʻ boshqaruvini o zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag ishlangan oliy amaldorlar ʻ ʻ kengashida (1911-y) Turkiston general-gubernatori A.V.Samsonov General- gubernator hokimiyatini imperator hazrati oliylarining Kavkazdagi noibi hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab qildi. Bu talabni Turkiston o lkasini ʻ 1908-1910-yillar davomida atroflicha taftish qilib, o lkaning yangi nizomi uchun ʻ boy materiallar to plab qaytgan senator graf K.K.Palen ham qo llab-quvvatladi. ʻ ʻ Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan taqdimnomasida imperiya idorasini mustahkamlash, “Turkiston generalgubernatorligi ma’muriy- politsiya amaldorlariga o zlariga qarashli aholiga uncha ahamiyatli bo lmagan ʻ ʻ xatti-harakatlari uchun qo llaniladigan jazo berish huquqlarini yanada ʻ kengaytirish” 25 taklif qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora “mahalliy turmushni to g ri yo lga solish uchun zarurdir”. Senator Turkiston shaharlarida ʻ ʻ ʻ mustaqil politsiya boshqarmalari, Toshkentda ober-politsmeyster lavozimini joriy etish va o lkadagi mirshab-politsiya xizmatchilari sonini ko paytirishni ham taklif ʻ ʻ qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish uchun va Yevropaning 24 Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и война за независимость в начале 20 века. Автореф. Доктор дисс. наук. - Т.:1994. - С.21. 25 Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг.) - Т.:Фан, 2001. - С.26. 25 Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat va agrar g alayonlar yuz berganʻ gubernalardan ko chib kelayotgan dehqonlarning zararli ta’sirini kesish uchun ʻ Turkiston general-gubernatorligida tuman politsiyasi mahkamasini tuzish g oyasini ʻ ilgari surdi. Graf Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida tinglab, Turkiston o lkasi boshqaruv idorasini tubdan o zgartirish bo yicha Vazirlar ʻ ʻ ʻ Kengashi a’zosi, Davlat nazoratchisi P.Xaritonov raisligidagi maxsus Kengashida muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston general-gubernatori Samsonovning imperatorga 1909-yil bo yicha yo llagan axborotnomasi va senator Palenning ʻ ʻ taftishi yakunlari asos qilib olingan. Kengash Turkiston general-gubernatorining barcha talablarini asosli deb topgan. Turkistonga oid barcha tadbirlar uning roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini tasdiqladi. Imperator saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idoralarini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berilgan. Metropoliya hukumati o z siyosatini ʻ faqat shu birgina shaxs , Turkiston general-gubernatori orqali amalga oshiradigan bo ldi. ʻ Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o lkasining rus va tub aholisi uchun ʻ maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi o rtasida inqilobiy harakatni ʻ to xtatish va Turkiston xalqlari o rtasida milliy-ozodlik harakatining barcha ʻ ʻ ko rinishlarini bo g ib tashlashga oid bir qator tavsiyalar berilgan. Harbiy ʻ ʻ ʻ vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo limi Turkiston general-gubernatoriga Ryazan ʻ guberniyasi ahvoli haqidagi hisobotni berib, unga imperatorning fikri mavjudligiga e’tiborini qaratdi. Ryazan gubernatori unda inqilobiy kuchlar tag-tomiri bilan yo qotilmagani, nisbiy osoyishtalik aldamchi bo lib, inqilob uchqunlari istalgan ʻ ʻ vaqtda alanga olinishi mumkinligini unutmagan holda “Toj-taxtning sodiq xizmatchilariga doimo ko z-quloq bo lib turish lozimligini” uqtirgan va Nikolay II ʻ ʻ o z qo li bilan “Mutlaqo to g ri” degan dastxat yozgan edi. Turkiston ʻ ʻ ʻ ʻ generalgubernatori markazdan ana shunday andoza-dasturlar olib va keng vakolatlarga ega bo lib, o lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus ʻ ʻ mustamlakachi ma’murlari joylarda josuslik nazoratini keng yo lga qo ydilar. ʻ ʻ Toshkent temir yo li jandarmpolitsiya boshqarmasi boshlig i, alohida jandarmlar ʻ ʻ korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi xodimlarga 1910-yil 19-iyunda yuborgan 26 ko rsatmasida 1905-1907-yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barchaʻ shahslar haqida ma’lumot to plashni buyurdi. “Hech qanday tashviqotga yo l ʻ ʻ qo yilmasin, deb yozgan edi u, aqllar bezovtaligiga zudlik bilan chora ko rilsin, ish ʻ ʻ tashlashdan alohida ogoh bo linsin” ʻ 26 . General-gubernatorning “Ishchilar o rtasida ʻ jinoiy adabiyotlar tarqalishiga zinhor yo l qo yilmasin”, degan buyrug iga ʻ ʻ ʻ benuqson rioya etish buyurilgan. Siyosiy politsiya tomonidan joylarga maxsus so rov-anketa yuborilgan. Unda ʻ quyidagi savollar bor edi: “1905-1906-yillarda ish tashlashlar qancha bo lgan? Ish ʻ tashlash maqsadi va hususiyati qanday? 1907-yili qancha inqilobiy chiqishlar va terror aktlari sodir bo lgan? Sotsial-demokratlar va sotsial- inqilobchilar ʻ tashkilotlarida qancha hodimlaringiz bor?”. Anketada inqilobiy chiqishlar salmog i ʻ har bir joyda qanday bo lgani va uning yondosh aholiga ta’sirini aniq tasvirlash ʻ zarurligi ko rsatilib, jandarm-politsiya bo limlari o z hududlarida yashirin ʻ ʻ ʻ ig vogarlik bilan shug ullanuvchi xodimlarga ega bo lishlari majburiy ekanligi ʻ ʻ ʻ jiddiy tarzda uqtirilgan. Imperiya ichki ishlar vazirligi politsiya departamenti Maxsus bo limi yuborgan mutlaqo maxfiy yo llanmasida politsiyajandarmeriya ʻ ʻ bo limlari boshliqlariga aholi o rtasida agentura tarmog iga ega bo lish ishiga ʻ ʻ ʻ ʻ shahsan javobgar ekanliklari ta’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy firqalarda o z josuslarini orttirishlari juda muhimligi alohida ko rsatilgan. Bu ʻ ʻ tadbir, maxsus bo limning fikricha, o tgan 1905-yildagiga o xshash voqealarning ʻ ʻ ʻ oldini olgan. Maxsus bo lim tavsiyalari asosida o lkadagi barcha amaldorlarga ʻ ʻ general-gubernator tomonidan hukumatga qarshi yo nalishdagi harakatlar ʻ to g risida arzimas ko rinishda bo lsa ham, xabar qilish, ayniqsa, uyushgan ʻ ʻ ʻ ʻ harakat, yo ish tashlash hollariga alohida e’tibor qaratish topshirildi. Ana shunday hollarni sinchiklab o rganish juda zarur va maqsadga muvofiq ekanligini tajriba ʻ ko rsatadi,-deb yozgan edi o z ko rsatmasida general-gubernator. Ba’zan arzimas, ʻ ʻ ʻ samarasiz va befoyda ko ringan ʻ bir kunlik ish tashlash , yo boshqa hollar ma’lum muhitning, ayrim shaxslarning ichki intizomi, qobilyati, tashkilotchiligi va faol chiqishga layoqatini ko rsatish uchun sinov vazifasini o taydi. Bunday hollarni ʻ ʻ 26 Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и война за независимость в начале 20 века. Автореф. Доктор дисс. наук. - Т.:1994. - С.36. 27 tadqiq etish orqali dastlab filial bo limlar, keyin esa bunday tashkilotlarningʻ markaziy idoralirini aniqlashga muvaffaq bo lingan ʻ 27 . Alohida jandarmlar korpusi shtabi boshlig i general shtab general-leytenanti ʻ Gerselman esa temir yo l ishchilari ustidan nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda ʻ ularning atrofidagi yеrlarda paydo bo luvchi har qanday shahslarni nazoratga olish ʻ to g risida maxfiy ko rsatma yo lladi. Rossiya imperiyasi 1892-yil 18-iyundan ʻ ʻ ʻ ʻ kuchga kirgan “Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar”ni Turkiston o lkasida tatbiq etdi. ʻ “Kuchli muhofazada” deb e’lon qilingan joyda Turkiston general-gubernatori majlis-yig inlarni tarqatib yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot ʻ organlarini ta’qiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa huquqlarni olgan. “Favqulodda muhofaza” deb e’lon qilingan joyda esa butun hokimiyat general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo liga o tgan. 1892-yil ʻ ʻ 18-iyundagi “qoidalar” esa harbiy holatni o rnatib, fuqarolar ishini ham harbiylar ʻ qo liga topshirdi. Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887-yilgi Nizom va ʻ 1892-yilgi qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892-1917-yillarda muntazam amal qildi. Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vakolatlari е tmaganday, endi o lkada xuddi mustabid ʻ xonlar zamonasiga taqlidona , eng oliy jazo-o lim ʻ jazosini oshkora ijro etishga ruxsat olishgan. General-gubernator harbiy vazirga yo llagan maktubida yozgan: “Tajriba ʻ shuni ko rsatdiki, bu o lkada oshkora qatl ijrosigina mahalliy aholiga yaxshi ta’sir ʻ ʻ ko rsata oladi. Sizdan, Rossiya hududida o lim hukmini oshkora ijro etmaslik ʻ ʻ haqidagi qonunni Turkiston o lkasiga tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari ʻ ijozatlarini olib bersangiz, deb iltimos qilaman”. Rus amaldorlari Turkiston xalqlari huquqlarini cheklash sababini shunday izohladilar: “Turkiston o lkasining ʻ y е rli aholisi hali juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o z ma’muriyati va ʻ sudini o zlari saylash huquqini tushunishi va qadriga etishi uchun hali juda go r va ʻ ʻ nodondir. Mazkur jamiyat qonun tomonidan o ziga berilgan haq-huquqlardan ʻ foydalnishni bilmaydi. Bu huquq uning faqat zarariga xizmat qiladi”. Rus 27 Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг.) - Т.:Фан, 1997. - C .45. 28 shovinistlari xalqning ko tarilishi sababini esa quyidagicha izohlashgan: “O lkaniʻ ʻ bir hovuch rus qo shini bilan istilo qilishda misli ko rilmagan jangovar matonat ʻ ʻ ko rsatgan rus kishisi еrlilar o rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangan edi. ʻ ʻ Kelgindilarning temir irodasi oldidagi qo rquv esa erli aholida musulmonchilik ʻ tarbiyalangan g ayridinlarga nafratini ular qalbining eng tubiga yashirgan edi. Ana ʻ shuning uchun ham dastlab rus hokimiyati ularni osongina boshqarib keldi. Ammo endilikda еrli omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi”. Andijon tumanboshisi polkovnik I.Brjezitskiy bu fikrni yanada oydinlashtiradi: “O lkadagi ʻ 27 yillik xizmatimdan kelib chiqib shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning yovvoyi y е rlilarga insonparvarlik mutlaqo to g ri kelmaydi”. Knyaz Mansurov ʻ ʻ Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada yashirin tarzda hukm surib, 1861- yilda bekor qilingan qullik (krepostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson amalga oshirilganini tan olishning zamirida tarixiy haqiqat yotardi. Rossiya parlamenti Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov Turkistonda krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda hech qanday mubolag a bo lmagan. ʻ ʻ 1907-yil avgustdayoq hukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston o lkasida politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bo lim tashkil qilingan. ʻ ʻ Bo limga 10 nafar “Filyor” - sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshlig i ʻ ʻ yuborilgan. Mahalliy politsiya vat emir yo l jandarm bo limlarining boshliqlari ʻ ʻ Maxsus bo limga o lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakat bilan bog liq barcha ʻ ʻ ʻ ma’lumotlarni ma’lum qilishlari shart edi. Mahsus bo lim shuningdek mahalliy ʻ politsiya va jandarmeyalarni nazorat qilish huquqini ham qo lga kiritgan. ʻ 1907-yil oktyabrda Maxsus bo lim o rnida Turkiston tuman qo riqlov bo limi ʻ ʻ ʻ ʻ tashkil qilindi 28 . Qo riqlov bo limlari to g risidagi maxsus nizom ular “…davlat ʻ ʻ ʻ ʻ jinoyatlari to g risidagi ishlarni mahfiy tekshirish bilan shug ullanishi”, tekshirish ʻ ʻ ʻ natijalari har oyning beshinchi kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi lozimligini belgilagan edi. Keyinchalik mahalliy tashkilot politsiya va qidiruv muassaslari surishtiruv ishlari bilan favqulotda band ekanini bahona qilib, o lka jandarm boshqaruvini ʻ 28 Abduraximova N., Ergashev F. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. - T.:Akademiya, 2002. - B.132. 29 tashkil etish talabi bilan chiqgan. Turkiston o lkasi boshliqlarining iltimoslarigaʻ javoban katta mablag ajratildi va markazdan qidiruv ishlari bo yicha mutahasislar ʻ ʻ yuborilgan, biroq ushbu masalaning uzil-kesil etilishiga urush va u bilan birga ma’muriyat boshiga yog ilgan yangi muammolar halaqit bergan. ʻ 30 2.2. Turkiston o’lkasida sudlov tizimining joriy etilishi Rossiya imperiyasi hukumron doiralari o rtasida Turkistonda sud tiziminiʻ joriy etish uzoq tortishuvlarga sabab bo lgan. Chunki yangi hukumat o lka ʻ ʻ aholisini sud va qonunchilik tizimi haqida aniq tasavvurga ega bo lmagan va ʻ mavjud tizimni extiyotkorlik bilan o zgartirishga harakat qilgan ʻ 29 . 1865-yil 6- avgustdagi Nizomga ko ra o troq aholi uchun qozilik sudlari, ko chmanchi aholi ʻ ʻ ʻ uchun esa biylik sudlari amal qiladigan bo ldi. Qozikalon ʻ lavozimi bekor qilinib , barcha qozilar huquqi jihatdan tenglashtirildi. Loyihaga ko ra qozilik va biylik sudi ʻ volost boshliqlari va ularning yordamchilari tomonidan uch yil muddatga saylanadigan bo ldi ʻ 30 . Kaufman 1968-yil yanvarda mahalliy aholi uchun oqsoqollar, ariq oqsoqollarini ham uch yil muddatga saylash huquqini bergan. Shunigdek aholiga muammolar yuzasidan o z qozisiga hohlasa rus sudlariga ʻ murojat qilish huquqini bergan 31 . Turkistonda sudlov tizimining qayta tuzishdan maqsad, uni Rossiya imperiyasidagi shunday tizimga moslashtirish va uni ma’muriyatdan nisbatan mustaqil qilishdan iborat edi. Biroq yuqorida ta’rifi keltirilgan mohiyat e’tibori bilan mustamlaka tizimining so ngi kunlariga qadar amalda bo lgan kuchaytirilgan ʻ ʻ va favqulotda qo riqlov to g risidagi nizomlar tufayli sudning ma’muriyatdan ʻ ʻ ʻ ajratilishi faqat rasmiy harakterga ega bo ldi. Shunga qaramay XIX asr oxiridagi ʻ sud tuzilishi oldingisidan farq qilgan. Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o ziga xos mustamlakchi mezonida ʻ ish tutdildi. 1865-1886-yillar mobaynida o lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq ʻ sudlari, ya’ni shariyat asosida ish ko ruvchi qozi sudlari faoliyat ko rsatgan. Rus ʻ ʻ sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, miravoy sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan mahrum etishga daxldor bo lmagan ʻ jinoiy ishlar , davlat hazinasi manfaatlariga oid bo lmagan 2000 so mgacha miqdorda bo lgan da’volarni ko rishgan. Viloyatlar ʻ ʻ ʻ ʻ 29 Tillaboyev S. Turkiston о ‘lkasining ma’muriy boshqaruv tizimida mahalliy aholi vakillarining ishtiroki. - T.:Fan, 2008. - B.87. 30 Tillaboyev S., Zamonov A. О ‘zbekiston tarixi. - T.:Sharq, 2010. - B.53. 31 Бартольд В. В. Сочинения Том II . Обшие труды и история Средней Азии, труды и история Кавказа и Восточной Европы. - Москва, 1963. - С.358. 31 boshqarmalari esa tuman sudlari hukumlaridan shikoyatlarini, ularning ishlarini qayta ko rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagiʻ jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o g irlash, ʻ ʻ ʻ soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan ishlarni ham ko rishgan ʻ 32 . Rossiya imperiyasi mustamlakachi amaldorlar hukumatdan islom dini vakillariga sud, oila-nikoh, mol-mulk merosi va taqsimot kabi ishlarni bajarishga ruhsat bermaslikni talab etganlar. Shuning uchun ham imperiya hukumati o z ʻ yo lidagi mana shu to siqlarni yo q qilish maqsadida 1880-yili barcha viloyat ʻ ʻ ʻ boshliqlariga hamma sohada boshqaruvni o z qo liga oluvchi mahkama tashkil ʻ ʻ etish vazifasini yukladi. Natijada davlat sudlari bilan bir qatorda uch xil ko rinishdagi sud mahkamalari tashkil etilgan: ʻ Farg ona, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuvning o troq aholisi uchun tashkil ʻ ʻ etilgan sudlar. Shu viloyatlarning ko chmanchi aholisi uchun tashkil etilgan sud ʻ mahkamalari. Kaspiyorti viloyatlarining mahalliy aholisi uchun tashkil etilgan sud mahkamalari 33 . 1886-yilgi “Nizom”ga ko ra uyezd sudlari tugatilib ularning o rniga uchastka ʻ ʻ miravoy sudlar ta’sis etildi. 1864-yildagi “Nizom”ga ko ra miravoy sudyalar ʻ shahar va qishloq boshqaruv organlari tomonidan uch yil muddatga saylanishi lozim edi. Biroq Turkistonda sudlov nizomlari qabul qilingan davrga kelib Aleksand III ning aksilislohatlari amalgam oshirilib , 1864-yil nizomlarining u yoki bu darajada demokratik institutlari tarqatib yuborildi. Peterburg, Moskva va Odessadan tashqari barcha е rda miravoy sudyalar instituti bekor qilinib, tayinlanuvchi shahslar: shaharlarda shahar sudyalari, qishloqlarda zemestvo boshliqlari bilan almashtirildi. Turkistonda ham miravoy sudyalar saylanmay, balki tayinlanardi. Viloyat boshqaruvlarining sudlov bo limlari viloyat sudlari bilan ʻ 32 Muhamedov H ., Muqimov Z ., Husanov O . O ʻ zbekiston davlati va huquqi tarixi . - T .: O ʻ zbekiston Faylasuflari Milliy Jamiyati Nashriyoti , 2011. - B.201. 33 Boltaboyev S. Chorizm hukumronligi davrida islom. - Namangan, 2005. - B.33. 32 almashtirildi. Ularning qoshida sud tergovchilari, viloyat prokurorlari va ularning o rinbosarlari lavozimlari tasis qilingan. Viloyat sudyalari mirovoy sudyalarʻ qurultoylari funksiyalarini bajarar va mirovoy sudyalar vakolatiga kirmaydigan fuqoroviy ishlarni, shuningdek muqaddam viloyat boshqaruvlarining sudlov bo limlari yuritgan ishlarni ko rgan. ʻ ʻ Keyinchalik, 1898-yil islihot o tkazilib “sud nizomlarini Turkiston o lkasi ʻ ʻ viloyatlarida joriy qilish qoidalari”ga muvofiq tugatilgan viloyat sudlari o rniga ʻ okrug sudlarini va butun Turkiston uchun bosh sudlov idorasi huqulariga ega bo lgan Toshkent sudlov idorasi joriy qilindi. U faqat imperiyaning oily sudlov ʻ idorasi - Senatga bo y singan. Okrug sudlari Turkistonning beshta viloyatida joriy ʻ qilingan. Ular sud raisi, uning o rinbosari va sud a’zolaridan iborat bo lgan. Okrug ʻ ʻ sudlarining yig ilishlarida sudlanuvchining aybdor yoki aybdor emasligini ʻ belgilovchi sud maslahatchilari ishtirok etardi. Jazo chorasini sudya va sudning ikki a’zosi belgilagan. Sud maslahatchilari ishtirokida qabul qilingan okrug sudlari qarorlari qatiy hisoblangan , ular ishtirokisiz qabul qilingan qarorlar ustidan esa Toshkent sudlov palatasiga shikoyat berish mumkin bo lgan. ʻ Okrug sudlari va Toshkent sudlov palatasi tomonidan sud maslahatchilari ishtirokida qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat faqat sud amaliyotining qonuniy tartibi buzilgan holdagina berilishi mumkin edi. Shikoyat Rossiya imperiyasi oily idorasi Senat tomonidan ko rib chiqilgan. ʻ Yuqorida ko rsatilgan sudlarning faoliyati eng avvalo, Turkistondagi ʻ inqilobiy va milliy ozodlik harakati ishtirokchilariga qarshi qaratilgan edi. Sudlov statistikasi Turkistonda dehqonlar harakatlariga qarshi qatag onlarning ʻ kuchayganligini qayd etdi. Ular quyidagi moddalar bo yicha nomlanardi: ʻ “boshqaruv tartibiga qarshi harakatlar”, “tartib va osoyishtalikni buzish”, “zo lik ʻ ishlatish bilan talonchilik qilish”, “mansabdor shahslarni haqorat qilish” kabilar edi. Birgina Farg ona viloyatida 1904-yilda faqat miravoy sudyalar tomonidan: ʻ “boshqaruv tartibiga qarshi harakatlar” 48 ta, tartib va osoyishtalikni buzish bo yicha 113 ta, talon-taroj va mulkka zarar y ʻ е tkazish bo yicha 206 ta ish ko rib ʻ ʻ hukm chiqarilgan. Mazkur raqamlar hokimiyat zulmi va zo ravonligiga qarshi ʻ 33 qaratilgan kurashlarning o sib borganidan dalolat bergan. Sud amaliyoti jarayonidaʻ sud hujjatlariga nopisandlik ko zga tashlangan. Guvohlarni chetlashtirish yoki ʻ ularni davlat xizmatida bo lib, ma’muriyatga bo ysinuvchi mahsus ekspertlarning ʻ ʻ ma’lumotlari bilan almashtirishga yo l qo yilgan. Bularning barchasi mustamlaka ʻ ʻ hokimiyatiga sudlov mashinasini o zi uchun maqul tarzda moslashtirilganini ʻ ko rishimiz mumkin. ʻ Yuqorida tilga olingan sudlar bilan bir qatorda Turkistonda harbiy sudlar ham faoliyat olib borgan. Ularda faqat harbiy unvonga ega kishilar emas, balki ishlari istisno tariqasida mazkur sudlarga oshirilgan shahslar ham sud qilingan. Harbiy sudlar dastlab Samarqand, Marg ilon, O sh kabi shaharlarda faoliyat ko rsatgan ʻ ʻ ʻ 34 . 1892-yilda hukumatning “harbiy holatda deb e’lon qilingan hududlar to g risida”gi qarori e’lon qilingan. Bu qaror mustamlaka hokimiyatining ʻ ʻ zo ravonligini ta’minlagan. Unga ko ra harbiy bo lmagan fuqorolar hokimiyatga ʻ ʻ ʻ qarshi isyon qilgani, politsiya va boshqa amaldorlarga hujum qilgani, qurolli qarshilik ko rsatgani uchun harbiy sudga tortilishi mumkin bo lgan ʻ ʻ 35 2. Turkistonda mustamlaka tuzimi inqirozga yuz tutgan yillarda xalqni jazolash uchun harbiy sudlar keng ko lamda joriy qilingan. ʻ 1916-yil iyulda Turkistonda mustamlakachilikka qarshi eng yirik milliyozodlik qo zg oloni boshlangan. Yuzaga kelgan vaziyatdan qattiq tashvishga ʻ ʻ tushgan Rossiya imperiyasi hukumati qo zgolonni bostirish uchun shoshilinch ʻ choralar ko rishga kirishgan. 1916-yil 17-iyulda Turkistonda harbiy holat e’lon ʻ qilindi. Ommaviy va tartibsiz hibsga olishlar o tkazilib, qo zg olon qatnashchilari ʻ ʻ ʻ harbiy sudga berilgan. Harbiy sudlov nizomining moddalarida ko rsatilgan tartibda ʻ imperiya armiyasi ofitsyerlari sirasidan “mahsus harbiy sudlar” tashkil qilindi. Harbiy vazir D.S.Shuvayev mahalliy ma’murlarga yo llagan xabarnomasida ʻ qo zg olonga taluqli ishlarni zudlik bian ko rib chiqish uchun ushbu sudlarga ʻ ʻ ʻ o lkaning barcha hududlariga hech qanday to sqinliksiz kirish, ayrim shahslar ʻ ʻ 34 Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O zbekiston davlati va huquqi tarixi. - “O zbekiston Faylasuflari ʻ ʻ Milliy Jamiyati Nashriyoti”, T.:2011. - B.201. 35 Abduraximova N., Ergashev F. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. - T.:Akademiya, 2002. - B.139. 34 ustidan y е tarli ma’lumotlar olingan zahoti boshqa qatnashchilarning tergovi tugashini kutib o tirmasdan, ularni sudga tortish huquqi bergan.ʻ Sud jarayonlari yopiq eshiklar ortida o tkazilgan. Sud ayblanuvchilar taqdirini ʻ ko pi bilan ikki-uch kunda hal qilgan. ʻ Rossiya imperiyasi tomonidan qayta tashkil qilingan sudlar, harbiy, mahsus sudlar va boshqa sudlar bilan birga samoderjaviye siyosiy tuzumi manfaatlarini himoya qilar va mahalliy aholi vakillari ustidan to la huquqiy zo ravonlikni amalga ʻ ʻ oshirgan. Umuman aytganda, mustamlakachilik siyosati v amilliy zulm , siyosiy va insoniy huquqlarni yo qligi, adolatsizlik va zo ravonlik mazlum xalqning ozodlik ʻ ʻ kurashlariga zamin hozirlagan 36 . 36 Ziyoyev H. О ‘zbekiston Mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. (miloddan oldingi asrlardan to 1991-yil 31- avgustgacha) - T.:Sharq, 2001. - B.158. 35 XULOSA Kurs ishini yozish davomida , tadqiq etilgan tarixiy manba va mavzuga oid ilmiy asarlar tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Turkistonda tashkil qilingan Podsho tuzumining bosqinchilik siyosati, mustabidchilik, markaz va hudud orasidagi munosabatlarning egos е ntristik illatlari , shuningd е k Rossiya tarixiy rivojlanishining o ziga xos xususiyati, uning boshqa tarixiy davrlardaʻ to plagan mustamlakachilik an’analari va tajribasi bilan b ʻ е lgilangan. Shunga ko ra ʻ o lkada harbiy zo ravonlikka, tashqi va ichki iqtisodiy zo rlash uslublariga, ilgarigi ʻ ʻ ʻ milliy davlatchilik m е xanizmlarini parchalash va milliy asosdagi hudud tabiiy tadrijining imkoniyatlarini buzishga , Rossiya davlatiligi asoslarini o rnatishga ʻ yo naltirilgan tizim tashkil qilindi. Kapitalizm va burjua islohotlarining erkin ʻ rivojlanishiga tayangan n е giz mod е lining sifat o zgarishlari m ʻ е tropoliyaning o zida mazkur jarayonlarning ijtimoiy qoloqligi sababli ilk davrlarda Turkistonda ʻ salbiy rol o ynagan. ʻ - Hukumat mustamlakachilik tizimini tashkil etish jarayonining n е gizida ilmiy adabiyotlarga tayanib quyidagi asosiy yo nalishlar mavjudligini ko rsatish ʻ ʻ mumkin; - O rta Osiyo xonliklari va b ʻ е vosita Rossiyaga qo shib olingan hududlarning ʻ Rossiya namunasida shakllantirildi; - tizimning barcha muhim majmualarini egallagan va nazorat qilgan Rossiya byurokratiyasi harbiy, fuqarolik hamda sud hukumatining markazlashtirilishi ; - g azna uchun arzon va samarali bo lgan o lkaning tabiiy, moddiy hamda ʻ ʻ ʻ inson manbalaridan foydalanish tizimini t е zda joriy etish maqsadida d е vonning institustionalizastiya va rastionalizastiya qilinishi. Shu bilan birga harbiy-ma’muriy, rasmiy-byurokratik tizimining ustunlarini mustahkamlovchi va Turkiston jamiyatining barcha hayotiy muhim sohalarida Rossiya amaldorlari apparatining hukmronligini tasdiqlovchi farmonlar, qarorlar va ko rsatmalarning turli vazirliklar hamda idoralar tomonidan tahrir qilingan ʻ 1886-yilgi qonun hujjatlari asosida boshqaruvning imp е riyaga oid andozalarining 36 k е ngaytirilishi va mustahkamlanishi bu siyosiy yo nalishning amaliy ko rinishiʻ ʻ edi. Shu bilan birga m е tropoliya va mustamlakachilikning turli madaniyatli asoslari, xo jalik ʻ darajasining oshirilishi , ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi hamda hudud iqtisodiyotining eksport-xomashyoga tayanishini rag batlantirish ʻ zaruriyati o z mablag larini sarflashga va sotuvning yangi bozorlarini ʻ ʻ k е ngaytirishga erishmoqchi bo lgan, ancha kuch yig ib olgan Rossiya burjuaziyasi ʻ ʻ manfaatini ko zlab, umumiy bozor tizimiga xizmat kursatuvchi sohalarda ʻ hukumatning nazoratchilik vazifalarini qisman ch е klanishiga olib k е ldi. Yangi boshqaruv tizimining Turkiston zaminiga joriy etilishi qiyin va og riqli ʻ ikechdi. U mahalliy jamiyat taraqqiyotining ichki tendensiyalarini jiddiy o zgartira ʻ olmadi. Insonga zulm qilishga, qadr-qimmatini toptashga asoslangan tuzumga qarshilik ko rsatuvchi kuchlar kuchli mustamlaka tazyiqi ostida ham y ʻ е tilib kelmoqda edi. 37 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ I. Rahbariy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ’lishi kerak. - T.: О ’zbekiston, 2017. II Asosiy adabiyotlar: 2. Ziyoyev.H - Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda - T.:1998. 3. Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O . Vatan tarixi (XVI- XX asr ʻ boshlari) ikkinchi kitob. - T.:2010. 4. Sagdullayev A., Movlonov U. - O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. ʻ “Akademiya” - T.:2006 5. Eshov B. О ’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. - T.:2012. 6. Sodiqov H., J о ’rayev N. О ’zbekiston tarixi. - T.:2011. 7. Бартольд В. В. Сочинения Том II . Обшие труды и история Средней Азии, труды и история Кавказа и Восточной Европы. - Москва, 1963. 8. Ismoilova J. XX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning «yangi shahar» qismi tarixi. - T.:2004. 9. Tillaboyev S. B. Turkiston о ’lkasining ma’muriy boshqaruv tizimida mahalliy aholi vakillarining ishtiroki. – T.:2008. 10. Musayev N. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning shakllanishi. - T.:2008. 11. Abduraximova N. Turkistonda chor mustamlakachilik tizimi. – T.: 2002. 12. Костенька Л. Ф. Туркестанские войска и условия их битовой походной и боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875. 13. Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и война за независимость в начале 20 века. Автореф. Доктор дисс. наук. - Т.:1994. 14. Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг.) - Т.: Фан, 2001. - С. 26. 15. Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O zbekiston davlati va huquqi ʻ tarixi. - T.:2011. 16. Boltaboyev S. Chorizm hukumronligi davrida islom. - Namangan, 2005. 38

Turkiston oʻlkasida harbiy ma’muriy hokimyat tizimining vujudga kelishi

Купить