• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 74.0KB
Покупки 11
Дата загрузки 22 Апрель 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi

– tizimning barcha muhim majmualarini egallagan va nazorat qilgan Rossiya byurokratiyasi harbiy, fuqarolik hamda sud hukumatining markazlashtirilishi; – g’azna uchun arzon va samarali bo’lgan o’lkaning tabiiy, moddiy hamda inson manbalaridan foydalanish tizimini t е zda joriy etish maqsadida d е vonning institustionalizastiya va rastionalizastiya qilinishi. Shu bilan birga mahalliy jamiyat uchun Podsho tuzumining mustamlakachilik vazifalarini amalga oshirishda, joylarda ijtimoiy tayanch va “ayg’oqchi” kadrlar zahirasini yaratishga xizmat qilgan ba’zi an’anaviy, ijtimoiy-huquqiy va ma’muriy institutlar hamda m е ’yorlardan foydalanishga asoslangan vositali tayanchi mavjud edi. Tub aholining Podsho tuzumiga sodiq bo’lgan kam sonli vakillaridan “saylov asosida” tuzilgan mazkur institutlari harbiylashtirilgan rus byurokratiyasidan tashkil etilgan o’lka, viloyat va u е zd tizimlari hamda davlat idoralari bilan muvofiqlashuvi va uyg’unlashuvi juda qiyin k е chdi. Hatto, yuqori darajali markazlashtirish va Podsho amaldorlarining “xushyor” rahnamoligiga qaramay, ular “oqilona” tashkillashtirilmay qolav е rdi. Bu hol harbiy-ma’muriy tizimga juda mos k е lar edi. “Yuqorida” taxmin qilinganiga qaramay, ular yangi hukumat uchun k е ng va ishonchli ijtimoiy n е giz yaratishga imkon tug’dirgan. Harbiy-ma’muriy, rasmiy-byurokratik tizimining ustunlarini mustahkamlovchi va Turkiston jamiyatining barcha hayotiy muhim sohalarida Rossiya amaldorlari apparatining hukmronligini tasdiqlovchi farmonlar, qarorlar va ko’rsatmalarning turli vazirliklar hamda idoralar tomonidan tahrir qilingan 1886-yilgi qonun hujjatlari asosida boshqaruvning imp е riyaga oid andozalarining k е ngaytirilishi va mustahkamlanishi bu siyosiy yo’nalishning amaliy ko’rinishi edi. Shu bilan birga m е tropoliya va mustamlakachilikning turli madaniyatli asoslari, xo’jalik darajasining oshirilishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi hamda hudud iqtisodiyotining eksport-xomashyoga tayanishini rag’batlantirish zaruriyati o’z mablag’larini sarflashga va sotuvning yangi bozorlarini k е ngaytirishga erishmoqchi bo’lgan, ancha kuch yig’ib olgan Rossiya burjuaziyasi 44 1.2Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi. Mahalliy boshqaruv Turkiston general-gubernatorligi (rus. Туркестанское генерал-губернаторство) — ma ʼ muriyhududiy birlik . Rossiya Imperiyasi bosib olgan G arbiy Turkiston hududida Rossiya imperatori Aleksandr II farmoni bilanʻ tashkil etilgan (1867-yil 11-iyul). Xuddi shu yili Turkiston harbiy okrugi ham tuzilgan. Turkistonning birinchi general-gubernatori etib rus podshosining yaqin mulozimi generalad yutant K.P.fon Kaufman tayinlandi. U 14 yil mobaynida ʼ (1867—1881-yillarda) Turkiston o lkasini qattiqqo llik bilan boshqargan. Kavkaz, ʻ ʻ Boltiqbo yi o lkalaridagi ozodlik harakatlarini bostirishda tajribali ma mur va usta ʻ ʻ ʼ siyosatchi ekanligini ko rsatgan fon Kaufmanni "Turkistonning Bunyodkori" deb ʻ ulug lashgan. U Toshkentjamoatchiligi vakillari yig ilishi (1868-yil 22-yanvar)da ʻ ʻ birinchi bor ruslarni Turkiston xalqlarining "Katta Og asi" deb atagan. Turkiston ʻ 19-asrning boshlarida Britaniya Imperiyasi va Rossiya Imperiyasi orasida tortishuvlarga sabab bo lgan. ʻ 1 Rossiya imperatori fon Kaufmanga o lkani boshqarishda cheklanmagan ʻ huquq va vakolatlar bergan, natijada uni xalq "Yarim Podsho" deb bilgan. Ichki va tashqi siyosatda uning erkin ish yuritishi mumkinligi imperator tomonidan berilgan "Oltin Yorliq"da o z aksini topgan. ʻ 1868—1880-yillar davomida harbiy istilolar natijasida dastlab 2 viloyatdan iborat generalgubernatorlikka yana 3 viloyat qo shildi. 19-asrning oxirlarida ʻ Turkiston general-gubernatorligiga Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Farg ona va ʻ Zakaspiy kabi 5 viloyatdan iborat bo lib hududi Yevropa Rossiyasining U3 ʻ qismiga teng edi. Turkiston general-gubernatorligining barcha hududi 1.779.618 chaqirimga teng bo lgan. Rossiya hukmdor doiralari Turkistonni imperiyaning ʻ tarkibiy qismiga aylantirish va xalqlarini ruslashtirish uchun barcha vositalarni 1 Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020 9 darajali vazifa xisoblagani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o’zgarishlarni amalga oshirmagan. Shunday bo’lsada yuqori davlat organlari o’z nazoratlariga olib quyi organlarni nazorat qilishgan 1 . Rossiya imperiyasi o’lkani istilo qilgandan keyin mahalliy xalqlarni mustamlaka istibdodiga soluvchi qonun “Turkiston O’lkasini boshqarish haqidagi Nizom” ni joriy qilgan 2 . Bu qonunga ko’ra mahalliy aholi siyosiy huquqlaridan mahrum etilgan. Chunonchi, ularning vakillari oiliy va o’rta lavozimlarga yaqinlashtirilmay, hokimiyat tamomila rus harbiylari va amaldorlari qo’lida to’plangan 38 . Podsho Rossiyasi Turkiston o’lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik mustamlakachi davlatiga aylangan. Yevropa va Osiyoning bir qismini o’z ichiga olgan bu imperiya boshqa mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda o’ziga xos mustamlakachilik tizimini yuzaga keltirdi. Bunday zo’ravonlik va zulmga asoslangan mustamlakachilik tizimi Turkistonda keng ko’lamda amalga oshirila boshlandi. Bu siyosat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga ilmaslik kabi o’ta millatchilik ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o’z hukmronligini o’rnatish va boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni ko’rgan. Chunki, boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo’lib, bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch hisoblangan. Turkiston gener а l-gubern а torligini boshq а rish bo’yich а ilk d а sturiy hujj а tl а rning ishl а b chiqilishid а “h а rbiy v а ziyat” omili h а l qiluvchi а h а miyatg а eg а bo’ldi. Ul а r yangi hududl а r bosib olinishi bil а n, yuz а g а kelg а n v а qoid а t а rzid а “muv а qq а t” х ususiyatg а eg а edi. Chunonchi, “Sird а ryo v а Yettisuv viloyatl а rid а gi boshq а ruv to’g’risid а gi nizom” 1867-yili “t а jrib а t а rzid а uch yilg а ” joriy qilindi. Bu Nizomda soliq tizimini izga solish maqsadida xo’jalik boshqarmalarini tuzish belgilab qo’yilgan edi 3 . Und а n t а shq а ri, 1868-yilning iyunid а “Z а r а fshon okrugini 1 Эшов Б. Ўзбекистонда Давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 426. 2 Sodiqov H., Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 122. 38 Зиёев Ҳ. Истиқлол – маънавият негизи. – Т.: Маънавият, - Б. 6. 3 Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областей. – СПб., 1867, – С. 47-48. 20 iborat bo’lib, ular ham mahalliy tartiblar va aholining urf-odatlaridan umuman bexabar bo’lganlar. Eski shahardagi boshqarma a‘zolari, xususan, oqsoqollar, qozilar maosh bilan ta‘minlanmaganligi, ularga mahalliy aholi tomonidan tushgan to’lovlarning ma‘lum qismi berilishi birinchidan xalqqa og’ir yuk bo’lsa, ikkinchidan turli suiste‘molliklarga olib kelar edi. Aholisi va hududi yil sayin ortib, extiyojlari ham o’sib borgan Toshkent shahrida ijtimoiyxo’jalik masalalarini xal etilish darajasi talabga mutlaqo javob bermas edi. 1 Toshkent shahar hokimi ma‘muriyat tomonidan tayinlangan va u, odatda Toshkent shahri boshlig’i hisoblangan. Bu xol shahardagi o’z-o’zini boshqaruv amalda mustamlaka ma‘muriyatiga bo’ysunganligi va uning to’liq nazoratida bo’lishini ta‘minlab, aniq maqsadga yo’naltirilgan davlat siyosatining mohiyatini yaqqol ko’rsatib turar edi. Rossiya imperiyasining markaziy hududlarida shaharlarni boshqarish bo’yicha yangi tartiblar kiritilishi munosabati bilan 1877 yil iyunda Toshkentda ham shunday harakatlar boshlanib, shahar dumasi tashkil etiladi. YAngi ―Shahar nizomi ga muvofiq, 1877 yilda butun shahar xo’jaligini boshqarish‖ Toshkentning har ikkala qismini yalpi aholisi tomonidan saylanadigan shahar Dumasi qo’liga o’tdi. Duma a‘zoligiga saylovlarda ishtirok etish huquqidan ko’chmas mulk (shahar foydasiga soliq yig’iladigan vaqflar ham bunga kirgan) sohibi bo’lgan, 25 yoshdan oshgan, Rossiya fuqaroligiga ega aholigina foydalangan. Bu talablarga javob bermagan aholi toifasi saylovlarga qo’yilmagan. Saylovchilar mulkiy holatiga ko’ra tabaqalarga bo’lingan. Har bir tabaqa uni tashkil etgan kishilar soni qanchaligidan qat‘iy nazar bir xil miqdordagi a‘zolarni – 24 kishini saylagan. Masalan, birinchi chaqiriq Duma tarkibiga birinchi toifali a‘zo sifatida 24 kishi saylangan. Ulardan faqat 6 nafari mahalliy aholi vakillari edi. Ikkinchi toifali a‘zo sifatida – 8, uchinchi toifali a‘zo qilib – 7 nafar mahalliy millat kishilari saylangan. SHunday qilib, 80 ming kishidan iborat bo’lgan mahalliy aholi 21 nomzodni saylash huquqiga ega bo’lgan. 1877 yildagi ma‘lumotlarga ko’ra 3921 kishini tashkil etgan rus aholisi esa Duma a‘zoligiga 48 1 Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020 16 Imperiya mustamlakachilari qishloqlarni boshqarishda 1867-yilgi Turkiston general-gubernatorligining viloyatlarni boshqarish haqidagi “Vaqtli nizom loyihasi” deb atalgan hujjatlar majmuasiga amal qilganlar. Unga ko’ra ko’chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruv tizimi joriy etilgan 1 . Turkiston viloyatining ko’chmanchi aholisi urug’lar, bo’limlar va guruhlarga bo’lingan. Urug’larni urug’boshilar – manaplar, sultonlar va katta biylar; bo’limlarni – biylar; guruhlarni – to’g’ochlar boshqarganlar. Sulton, manap va biy unvonlari asosan otadan bolaga meros bo’lib o’tgan 2 . Shunga qaramay, sulton, manap va biylarning o’rniga saylangan yangi shaxslar mahalliy aholi boshqaruvchisi, imperiya harbiy amaldorining tasdig’idan o’tishlari lozim bo’lgan. 1867-yil 11-iyulda imperator Aleksand II Turkiston harbiy okrugini ta’sis etdi va O’rta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan hududlar hisobodan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to’g’risida farmon e’lon qildi. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o’lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo’lishi, o’lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi, Generalgubernator o’lkada joylashgan qo’shinga qo’mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo’g’iniga yerlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o’lka boshkaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o’lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o’lkaning ma’muriyhududiy bo’linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko’rsatib o’tilgan. Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o’z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblangani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o’zgarishlarni amalga oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida bo’lgan quyi boshqaruv organlari, soliq tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqaruvning dastlab saqlanib qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va 1 Абдурахимова Н. Туркистонда чор мустамлакачилик тизими. – Тошкент: Академия, 2002. – Б. 55. 2 Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 11. 27 Kurs ishilarga ko’ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo’lishi vaqt o’tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi. Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi General-gubernatorlik bilan bog’lanishga, uning ko’rsatmalarini o’z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko’rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o’rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general-gubernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo’ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo’yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo’lgan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to’g’risidagi qaror qabul qilingan. 1867-yil 11-aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog’iston va O’rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganligi to’g’risida farmon e’lon qilingan. Birinchi general-gubernator qilib K. P. Kaufman (1818 – 1882) tayinlangan 1 . K.P. Kaufman o’ziga berilgan “Turkiston o’lkasida tartib o’rnatuvchi” nomini oqlab 15 yil davomida imperiyaga o’lkadagi mustamlakachilik siyosatini mustahkamlashga sadoqat bilan xizmat qilgan 2 . Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarini o’z ichiga olgan edi. Manbalarining ma’lumot berishicha, imperiya hukumatining 1867-yilgi manifestiga ko’ra, Kaufmanga “o’lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish, qo’shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o’zaro aloqalariga tegishli muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o’zaro kelishuvga erishish va qarorlar kabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo’natishda cheklanmagan vakolatlar berilgan” 3 . 1 Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Тошкент: Фан, 2008. – Б. 28. 2 Мусаев Н. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. – Т.: Иқтисод-молия, 2008. – Б. 7. 3 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, – Б. 425. 26 alohida o’rin tutadi. Ushbu “Nizom”ga muvofiq, Rossiya imperiyasi o’z ixtiyoriga ko’ra “kuchaytirilgan” yoki “favqulotda” qo’riqlov holatini joriy qila olardi. “Kuchaytirilgan qo’riqlov” joylarda mavjud davlat tuzumiga qarshi jinoiy tajavuzlar uyushtirilsa, mavjud tartibni saqlash uchun doimiy amalda bo’lgan qonunlarning qo’llanishi yetarli bo’lmagan taqdirda joriy qilinardi. “Favqulotda qo’riqlov” holati esa tajovuzlar tufayli ma’lum joy aholisi buzilgan tartibni zudlik bilan tiklash uchun favqulotda choralar ko’rish zaruriyatini talab qiluvchi qo’zg’olish kayfiyati keltirilganida joriy qilinardi. 1892-yildan boshlab Turkistonda doimiy ravishda «Kuchaytirilgan qo’riqlov yoki “Favqulotda qo’riqlov” holatida bo’lib keldi. Favqulotda holatlar amalda bo’lgan davrda butun mahalliy ma’muriyatning politsiya va jazolash funksiyalari cheklanmagan tus oldi. Shuni takidlab o’tish kerakki Turkiston general-gubernatorligi juda katta hududlarga ega bo’lib, butun Rossiya imperiyasi hududining 1/18 qismini tashkil etgan. Turkiston o’lkasini Rossiya tasirida saqlash uchun katta qo’shin zarur bo’lgan. Turkiston harbiy okrugi tashkil etilgandan so’ng, u yerga 87 polk, 7 ta kazak polkidan iborat 19 ta batalyon mavjud bo’lib, qo’shinng umumiy soni 31313 askar edi. Bu davrda Turkiston aholisini 1847041 kishini tashkil qilganini hisobga oladigan bo’lsak har 59 kishiga 1 ta askar to’g’ri kelgan 1 . General-gubernatorlarga jamoat tartibi va davlat xavfsizligi buzilishini oldini olishga tegishli predmetlar bo’yicha majburiy qarorlarni chiqarish huquqi berilgan. Ushbu qarorlarni buzish hollari general-gubernator tomonidan ma’muriy tartibda ko’rib chiqarilardi va aybdorlarni 500 rublgacha jarimaga tortish yoki 3 oylik muddatgacha qamoqqa hukm qilish huquqiga ega bo’lgan. Politsiya boshliqlari va jandarm boshqaruvlari rahbarligida jinoyat sodir etganlik yoki ularga dahldorlikda, shuningdek qonunga xilof tashkilotlarga daxldorlikda asosli shubxa qilingan barcha shahslarni ikki haftagacha hibsda saqlash huquqi berilgan edi. Shuningdek ularga barcha joy, fabrika va zavodlarda har qanday vaqtda tintuv o’tkazib, har qanday mulkni musodara qilishga ruhsat berilgan. Mahalliy ma’muriyatlar kuchaytirilgan qo’riqlov holati e’lon qilingan 1 Костенка Л. Ф. Туркестанские войска и условия их бытовой походной и боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875. – С. 208. 32 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o’rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ’ib qilish, johon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi” 1 , deb takidlab o’tdi. Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o’zgarishlar bosqichma- bosqich, ba’zan bir n е cha o’n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o’tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O’rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o’rganmasdan, bugungi kunda buyuk d е b ta’riflash mumkin bo’lgan hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to’liq tushunish va baholash mumkin emas. O’zb е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A. Karimov takidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o’zlikni anglashni, ta’bir joiz bo’lsa milliy iftixorni tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi” 2 . Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarlarida “O’z tarixini bilmaydiga, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q” 3 . Shu maqsadda I.A. Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlrini chuqur o’rganish, O’zb е kistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlangan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, Podsho tuzumi va sov е t tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir. 1 Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47. 2 Каримов И. А. Ўзбекистон XIX аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. – Б. 140. 3 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 4. 2 boshqaruvidagi harbiy-mirshablik ruhi aniq o’z ifodasini topgan. Yuqoridagilarni isboti sifatida Rus zodagonlaridan biri A. B. Vrevskiy “Turkiston xalqlari o’zlarini boshqaruvchi va sud qiluvchi yagona hokimiyatga o’rgangan”, deb o’lkada qattiqo’l mustabid idora zarurligiga ishora qilgan 42 . Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimini dastlabki yillarida ilgarigi boshqaruvga ham tayanib ish ko’rgan. Buni birinchi marta Orenburg General-gubernatori Krijanovskiy Toshkent aholisiga nisbatan qo’llagan 1 . Toshkent shahri bosib olinganidan so’ng 1864 – 1865-yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg General-gubernatorligi tarkibida 1865-yil harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M. G. Chernyayev gubernator etib tayinlanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865-yil 6-avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to’g’risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo’lida bo’limlarga bo’linib, ularni bo’lim boshliqlari boshqargan. Bo’lim boshlig’i bir vaqtning o’zida bo’lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo’lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo’ysungan. Shuningdek, bu “Nizom”ga ko’ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsoqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo’shatish, almashtirish vakolatiga ega bo’lgan” 2 . Turkiston hududida dastlabki hisob-kitoblarga ko’ra, 453 ming kishi istiqomat qilar edi. Turkiston viloyatining ichki ma’muriy-hududiy bo’linish tizimi sof harbiy vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo’lib, uning asosini harbiy-hududiy birliklar tashkil qilar edi. Viloyat uch bo’limdan iborat bo’lib, keyinchalik Sirdaryo nomini olgan o’ng qanotga Aralsk, 1-frot (keyinchalik Kazalinsk deb nomlandi ) va Perovsk; markazga Turkiston va Chimkent rayonlari; chap qanotga Avliyoota, Narke va Pishpek shaharlari kiradi 45 . 1 Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 350. 2 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 423. 45 Абдураҳимова Н.,Ергашев Ф. Туркистонда чор мустмлака тизими. – T.: Академия, 2002. – Б. 30. 22 o’lkaning xomashyo resurslarini qazib olish uchun ruxsatnomalar berish, savdo bitimlari va pudratlarini rasmiylashtirish. Mustamlaka hukumatining mahalliy aholi hayotining barcha sohalariga o’zboshimchalik bilan aralashuvi va har tomonlama bo’ysundirish tamoyili boshqaruvning quyi organlari tuzilishi va vazifalarini ko’rib chiqish jarayonida yanada aniq-ravshan namoyon bo’ladi. Bu, birinchi navbatda, uezd boshliqlari rahbarligidagi uezd ma‘muriyatiga tegishli. Uezd boshliqlari, odatda shahar oqsoqoli, davlat muassasasi boshlig’i, er-soliq xizmati raisi, politsiya boshlig’i, uezdda joylashtirilgan qo’shin qo’mondoni kabi bir qancha lavozimlarni egallagan. Tizimning bu tarmog’i zimmasiga volostlar va qishloqlardagi tartibintizomni nazorat qilish, soliqlarni hisob-kitob qilish, er va suv haqidagi doimiy janjallarni hal etish, mahalliy ma‘muriy va sud organlariga saylovlar o’tkazish ishlarining asosiy og’irligi yuklatilgan edi. Amalda bu tarmoq eng layoqatsiz, shaxsiy g’arazli maqsadlarni ko’zlovchi bo’lib chiqdi. Ularning faoliyatini kuchaytirish, qayta tashkil etish kun tartibiga qayta-qayta qo’yilib turar edi. Bunda asosiy e‘tibor uezd ma‘muriyatini politsiya va jazo vakolatlari bilan kuchaytirish, xalq qahru g’azabiga uchragan amaldorlarni o’z vaqtida qo’shni uezdlar va viloyatlarga o’tkazish, ularning juda haddan oshganlarini javobgarlikka tortish kabi choralar qo’llashga qaratilgan. Manbalarda qayd etilishicha, birgina 1883 yilda Farg’ona viloyatida mustamlaka amaldorlarining noqonuniy xatti-harakatlari ustidan 238 marta tergov olib borilgan, 106 holat bo’yicha tekshirish o’tkazilgan, lavozimdan foydalanib, jinoyat sodir etgani uchun 18 kishi sudga berilgan, qolgan ishlar harbiy gubernator buyrug’i bilan to’xtatib qo’yilgan. 1 Mahalliy aholiga qonunga xilof ravishda og’ir soliqlar solish amaldorlar axloqi nuqtayi nazaridan odatiy hodisa edi. Yo’llar, ko’priklar va boshqa inshootlarni qurish va ta‘mirlash uchun aholidan yig’ilgan mablag’larni talontaroj qilish, tamagirlik hamda volost va qishloqlar oqsoqollari lavozimini sotish, vaqf erlari va mulklari bilan bog’liq turli qing’ir ishlar va boshqalar juda avj olgan edi. 1 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI– XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.: Sharq, 2010. – 536 б . 14 urushidagi (1855—1857) mag`lubiyati Yevropadagi o`z o`rnini saqlab qolishi uchun Angliyaning Rossiyaga qarshi siyosatidan voz kechishga majbur etadigan "hujumkor qurol" zarurligini ko`rsatdi. Bunday "qurol" Hindiston bo`lib, u tomonga yo'1 o`rta Osiyo orqali o`tardi. Hind xalqining katta mashaqqatlar bilan bostirilgan 1857-yildagi qo`zg`oloni inglizlarning Hindistondagi ahvoli omonatligini ko`rsatar edi. Bularning bari Rossiya imperiyasining o`rta Osiyoga hujumini tezlashtirdi. Rossiya o`rta Osiyoga bosib borish niyatidan voz kechmagan holda, savdo yo`llari xavfsizligini ta'minlashi ham zarur edi. Shu munosabat bilan asosiy savdo yo`llarida, birinchi navbatda Orenburgdan Toshkentga boradigan yo`lda harbiy istehkomlar qurildi. 1847-yilda Sirdaryoning quyilish joyida Raim qal'asi qurildi. Rossiyaning chegara hududlariga qurolli guruhlar talonchilik va tinch aholini asir olish maqsadida tez-tez hujum uyushtirayotgani jangovar harakatlarning boshlanishiga bahona bo`ldi. 1853-yilda Qo`qon xonligi Oqmachit qal`asini bosib olishga tayyorlana boshladi. Bu harakatlar Rossiyaning o`rta Osiyo davlatlari hukmdorlari bilan munosabatlarini g’oyat keskinlashtirdi. Rossiya harbiy mahkamlarida ichki siyosiy ziddiyatlar bilan bir-biridan ajratib tashlangan Buxoro amirligi, Qo`qon va Xiva xonliklari jiddiy qarshilik ko`rsata olmaydilar, deb xato hisoblashgandi. Olis masofa, yo'1 yo`qligi (oziq- ovqat va o`q-dorilar bilan ta'minlash, aloqada bo`lib turish qiyinligi) va qurg`oqchil iqlim Rossiya qo`shinlarining asosiy "dushmani" edi. Shunday qilib, mol sotish uchun yangi bozorlarni izlab topish, sanoat uchun yangi xomashyo manbalarini axtarish va Buyuk Britaniyani siqib chiqarish uchun Hindistonga olib boradigan yangi yo`lni izlab topish Rossiya imperiyasining o`rta Osiyoga mustamlaka bosqinchiligini boshlash uchun asosiy sabab bo`ldi. O`RTA OSIYO BOSIB OLINISHINING ASOSIY BOSQICHLARI Rossiya imperiyasi tomonidan o`rta Osiyoni bosib olinishi to`rt bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1847-yildan 1864-yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda Qo`qon xonligining shimoliy viloyatlari bosib olindi va Toshkentni zabt 7 nomzodni saylagan. SHu tariqa Toshkent Dumasi a‘zolarining ⅓ qismi shaharning ―eski qismida yashovchi mahalliy aholi vakillaridan, 2/3 qismi ―yangi qismda‖ ‖ yashovchi ruslardan saylangan. YA‘ni, Dumaning 72 ta a‘zosidan 1/3 kismigina mahalliy aholi vakillari edi. Dumaning ijroiya organi – shahar Mahkamasiga vakillar saylashda ham huddi shunday tengsizlikka yo’l qo’yilgan. Mahkamaning 6 ta a‘zosidan faqat 1 kishigina mahalliy aholi vakili edi. Duma – shahar boshqarmasining farmoyish beruvchi organi, mahkama esa ijroiya organi edi. 1 Shahar dumasining mablag’i uncha katta emas edi. Chunki shahar daromadi to’g’ridan-to’g’ri o’lka byudjetiga qo’shilib ketgan edi, shu sababli duma mablag’lari asosan ko’chmas mulkdan kelgan tushumlar, do’konlar, karvonsaroylar, foytun xaydovchilaridan tushadigan soliqlardan, savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullanish huquqini olish uchun to’lanadigan to’lovlardan iborat edi. Duma o’lka ma‘muriyati nazorati ostida ish olib borar, uning qarorlari o’lka general-gubernatori tasdiqlagandan keyingina kuchga kirar edi. 1877 – 1914 yillarda davrida shahar dumasining 1280 majlisi bo’lib o’tgan. Duma faoliyati davomida shahar byudjeti, shahardagi suv quvurlari (vodoprovod), elektr tarmog’i, tramvay, bog’dorchilik va taftish kabi masalalar ko’rilgan va muhokama qilingan. SHahar byudjetida defitsit, ya‘ni taqchillik yil sayin o’sib borgan va 1909 yilda 287 ming rublga etgan. Byudjetning asosiy qismi shahar boshqarmasi va politsiyasini saqlashga, mustamlakachilar yashovchi yangi shahar obodonchiligi, maorifi va sog’likni saqlash sohalariga sarflangan. Mahalliy aholi yashaydigan eski shaharga esa byudjetning 1/3 kismini sarflash belgilangan, xolos. Ammo amalda shu ham sarflanmagan. Duma faoliyati mahalliy aholi vakillarini qoniqtirmaganligi sababli ular doimiy o’z noroziliklarini bildirib kelganlar. Chunonchi, 1905 – 1906 yillarda tub aholi vakillari ―eski shahar daromadi ―yangi shahar daromadidan ko’pligini, bu ‖ ‖ 1 A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86 17 Britaniya hukumati Rossiyaning Afg`oniston chegaralarida paydo bo`lishiga yo'1 qo`ymaslikka harakat qildi. Buyuk Britaniyaning Ost-Ind kompaniyasi XIX asrdan boshlab oltinga, paxtaga boy bo`lgan va muhim strategik ahamiyat kasb etgan o`rta Osiyo bilan qiziqa boshladi. U mahalliy hukmdorlarni Angliya bilan hamkorlik qilishga og`dirish hamda ayni mahalda ushbu davlatlarning siyosiy holatini o`rganishi lozim bo`lgan o`z ayg`oqchilarini bu yerga yubordi. Birinchi bunday "sayohat" 1824yilda M.Murkroft tomonidan amalga oshirildi. U Buxoroga qadar yetib keldi, biroq qaytib ketayotganida ikki kuzatuvchisi bilan birga halokbo`ldi. 1832-yilda A.Byorns Buxoroda bo`ldi. 1843-yilda 33 yoshli kapitan D.Ebbot Xivaga keldi, shu yilning noyabrida mayor D. Volf Buxoroga jo`natildi. U 1838- yildan beri Nasrulloxon buyrug`i bilan zindonda yotgan polkovnik Ch.Stoddart va kapitan A.Konnolini ozod qilib, olib ketishi lozim edi. Ost-Ind kompaniyasi podsho qo`shinlariga qarshi kurashish uchun qo`shin yuborishni va'da qilib, o`rta Osiyo davlatlariga Rossiyaga qarshi harbiy ittifoq tuzishni taklif etdi. Bunday taklif Stoddart va Konnoli tomonidan Buxoroda kiritildi, lekin bu missiya muvaffaqiyat keltirmadi. Stoddart va Konnoli 1842yilda qatl qilindi, Volf esa Buxorodan arang qutulib ketdi. Bunga javoban Angliya Afg`oniston bilan sulh shartnomasini tuzib, uning amirini qurollantirdi, natijada Afg`oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. o`zbeklar va tojiklar yashab turgan bu hudud 1855-yildan boshlab Afg`oniston viloyatlariga aylandi. Ayni mahalda Rossiyaning o`rta Osiyo xonliklari bilan savdosi jadal sur'atlarda kuchayib bordi. XIX asr o`rtalariga kelib Qo`qon, Xiva va Buxoro Rossiyaning savdodagi bosh hamkoriga aylanishdi. Natijada, XIX asrning II yarmida Rossiyaning o`rta Osiyo davlatlari bilan doimiy savdo-iqtisodiy va siyosiy aloqalari o`rnatildi. Podsho Rossiyaning o`rta Osiyoni mustamlaka qilib bosib olishi sabablaridan biri Amerikada shimol va janub o`rtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861 — 1865) tufayli Amerika paxtasining Yevropaga keltirilishi to`xtaganligidir. Paxta yetishmasligi natijasida to`qimachilik sanoatida inqiroz boshlandi va yangi xomashyo manbalarini izlab topish zarurati yuzaga keldi. Rossiyaning Qrim 6 y е tkazib b е ruvchi o’z mustamlakasiga aylantirish, Turkiston o’lkasida mustamlaka boshqaruv tizimi joriy qilinishi, ma’muriy-hududiy bo’linishi, Podsho tuzumi qo’shinlarining O’rta Osiyo xonliklariga bostirib kirishning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sabablarini o’quvchilarga yanada chuqurroq anglab olishlari uchun kr е postnoy huquqining b е kor qilinishi, bozor iqtisodi sanoatining, birinchi navbatdagi to’qimachilik sanoatining rivojlanishi, 1860 – 1917-yiilarda Rossiyada kapitalistik islohatlarining rivojlanganligi XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo xonliklariga Rossiya imperiyasining tajavuzkorlik siyosati, hokimiyatni sovetlar qo’liga o’tishi va yangi tizimni ishga tushishi haqida ma’lumotlar yoritilgan. Kurs ishining ilmiy ahamiyati: Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoga yurishi va Turkiston o’lkasini mustalakaga aylantirilishi, Turkiston General- gubernatorligining tashkil etilishi, Imperiya manfaatlariga mos boshqaruv tuzimining joriy qilinishi, politsiya, sud-huquq tizimidagi o’zgarishlar, XX asrning birinchi choragidagi o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va Turkiston muhtoriyatining tashkil qilinishi, boshqaruv sohasidagin kadrlar muommosini yoritish va ilmiy xulosa qilish tadqiqot oldiga qo’yilgan asosiy masala va farazlar hisoblanadi. Kurs ishi hajmi: Ushbu kurs ishi, kirish qismi, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bandidan tashklil topgan. 4 to’g’risida arzimas ko’rinishda bo’lsa ham, xabar qilish, ayniqsa, uyushgan harakat, yo ish tashlash hollariga alohida e’tibor qaratish topshirildi. Ana shunday hollarni sinchiklab o’rganish juda zarur va maqsadga muvofiq ekanligini tajriba ko’rsatadi, deb yozgan edi o’z ko’rsatmasida general-gubernator. Ba’zan arzimas, samarasiz va befoyda ko’ringan bir kunlik ish tashlash, yo boshqa hollar ma’lum muhitning, ayrim shaxslarning ichki intizomi, qobilyati, tashkilotchiligi va faol chiqishga layoqatini ko’rsatish uchun sinov vazifasini o’taydi. Bunday hollarni tadqiq etish orqali dastlab filial bo’limlar, keyin esa bunday tashkilotlarning markaziy idoralirini aniqlashga muvaffaq bo’lingan 1 . Alohida jandarmlar korpusi shtabi boshlig’i general shtab general-leytenanti Gerselman esa temir yo’l ishchilari ustidan nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda ularning atrofidagi yerlarda paydo bo’luvchi har qanday shahslarni nazoratga olish to’g’risida maxfiy ko’rsatma yo’lladi. Rossiya imperiyasi 1892-yil 18-iyundan kuchga kirgan “Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar”ni Turkiston o’lkasida tatbiq etdi. “Kuchli muhofazada” deb e’lon qilingan joyda Turkiston generalgubernatori majlis-yig’inlarni tarqatib yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot organlarini ta’qiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa huquqlarni olgan. “Favqulodda muhofaza” deb e’lon qilingan joyda esa butun hokimiyat general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo’liga o’tgan. 1892-yil 18-iyundagi “qoidalar” esa harbiy holatni o’rnatib, fuqarolar ishini ham harbiylar qo’liga topshirdi. Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887- yilgi Nizom va 1892-yilgi qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892–1917-yillarda muntazam amal qildi. Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vakolatlari yetmaganday, endi o’lkada xuddi mustabid xonlar zamonasiga taqlidona, eng oliy jazo-o’lim jazosini oshkora ijro etishga ruxsat olishgan. General-gubernator harbiy vazirga yo’llagan maktubida yozgan: “Tajriba shuni ko’rsatdiki, bu o’lkada oshkora qatl ijrosigina mahalliy aholiga yaxshi ta’sir ko’rsata oladi. Sizdan, Rossiya hududida o’lim hukmini oshkora ijro etmaslik 1 Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) – Т.: Фан, 1997. – . 45. 36 volostdagi osoyishtalikni nazorat qilgan, dastlabki jinoiy tergovlarni amalga oshirgan, rus ma‘muriyatining barcha ko’rsatmalari va farmoyishlarini xalqqa etkazish kabi alohida mirshablik ishlari bilan shug’ullangan. Agar volost boshqaruvchisining shaxsi ma‘lum bir sabablar yuzasidan rus ma‘muriyati vakillarini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori Turkiston general- gubernatorining roziligi bilan yangi saylovlarni belgilash yoki o’zining xohishiga ko’ra uni boshqa nomzodga vaqtincha almashtirish huquqiga ega bo’lgan. O’lkada mahalliy aholi bilan bir qatorda imperiya hukumati ruxsati bilan Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ko’chib kelgan rus aholisining soni yil sayin ortib borgan. Ularning ko’chib kelishi va joylashishi hamda hayotini tashkil etishda Ko’chirish boshqarmasi (Pereselencheskoe upravlenie) katta rol o’ynadi. Ushbu boshqarma Rossiyaning markaziy hududlaridan aholini ko’chirib keltirish, ular bilan bog’liq ma‘lumotlarni to’plab borish, ko’chib kelganlarni mahalliy aholiga tegishli erlarga joylashtirish vazifalarini bajargan. Rus aholisi uchun shaharlarda alohida ma‘muriyat tashkil etilgan. Ular uchun shahar hududida yangi qismlar, shahardan tashqarida esa alohida qishloqlar – rus manzilgohlari tashkil qilingan. 1 2.2. Turkiston o’lkasida harbiy-ma’muriy hokimiyat tiziminig joriy qilinishi XIX asrning ikkinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojiali burilish yasagan davr bo’ldi. Turkistonda boshqaruvni tashkil qilishga Rossiya imperiyasi uni bosib olgan damdan boshlab kirishdi. O’rta Osiyoni bosib olingan hududlarida o’z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi 1 Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020 19 Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Kurs ishining predmeti XIX asr o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya – Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnash kelishi va raqobatda ruslar qulining baland kelishi, Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonni mustamlakaga aylantirilishi uni boshqarish to’g’risida 1865-1886-yilgi nizomlarni ilmiy jihatdan tahlili qilish, Podsho tuzumiga qarshi xalq norozilik harakatlarini yoritish, Rossiyadagi ijtimoiy sohadagi o’zgarishlar va ularning o’lkamiz hayotiga ta’siri, o’lkadagi agrar, industrial siyosat negizlarini, mustamlaka tizimning harbiy xalq boshqaruviga asoslanganligini yoritish ilmiy ishning asosiy predmeti hisoblanadi. Kurs ishining ob’yekti qilib O’zbekiston tarixiga oid asosiy adabiyotlar va monografiyalardan foydalangan holda Podsho Rossiyasi mustamlaka tuzimi tarixini o’rgangan bir qator monagrafiyalari va alohida ajratib olingan manbalar ilmiy kurs ishi ishining asosiy obyekti hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mustaqil O’zb е kistonning k е lajagi bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash, ular ongida milliy istiqlol tafakkurini va vatanparvarlik g’oyalarini shakllantirishda Tarix fanining o’rni va imkoniyatlari ch е ksizdir. Tarixiy o’tmishsiz biror-bir xalqning buguni bo’lmagan va k е lajagi ham bo’lmaydi. Tarix fani odamlarni uylantiradi, bo’lib o’tgan tarixiy voq е alarni farqlash tahlil qilish va ulardan amaliy va hayotiy xulosalar chiqarishga yordam b е radi. XIX asrning 40-yillarida Podsho Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyo xonliklariga qarshi harbiy yurishlar r е jasi qabul qilinishi va shu r е janing uzoq tarixga ega ekanligi o’quvchilarning ongiga singdirilar edi “Turkistonda mustamlaka tizimi: muammo va yechimlar (XIX asr ikkinchi yarmi XX asr birinchi choragi)” d е b nomlagan mazkur kurs ishini o’rganish davrida Podsho Rossiyasi qo’shinlarining Turkistonni bosib olinishining iqtisodiy va siyosiy sabablarini, o’lka xalqlarining o’z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari va bu yo’lda b е rgan qurbonlarini, bosqinchilar tomonidan qilgan vahshiyliklarni, harbiy muvaffaqqiyatlar zo’rovonlik bilan qo’lga kiritilganligini ochib b е rish, ularning asosiy maqsadi O’rta Osiyo xonliklarini arzon xom ashyo 3 qozilar va biylar sudlari tomonidan chiqarilgan o’lim jazosi berish to’g’risidagi hukmni tasdiqlash huquqiga ega bo’lgan. U Turkiston xalqlarini harbiy va amaldorlardan iborat byurokratik apparat – Turkiston general-gubernatorligi devoni yordamida boshqargan. O’lka boshqaruv tizimining keyingi bo’g’ini viloyat harbiy gubernatorlari edi. Ular bir vaqtning o’zida u yoki bu viloyatga joylashtirilgan qo’shinning miqdoriga bog’liq holda komandirlar korpusi yoki diviziya huquqida qo’shin qo’mondoni ham hisoblangan. Harbiy gubernatorlarga nafaqat ma‘muriy, balki politsiya va sudga xos vazifalar ham yuklatilgan edi. Ularga mahalliy millatga mansub shaxslarga 100 so’mdan ortiq bo’lmagan miqdordagi jarima solish va ularni ma‘muriy tartibda bir oygacha qamab qo’yish huquqi berilgan. SHuningdek, barcha sud va jazo muassasalari ustidan nazorat o’rnatish, siyosiy va jinoiy ishlar bo’yicha hukmlarni tasdiqlash, mustamlaka ma‘muriyatining quyi bo’g’inlardagi qonunbuzarliklar ustidan mahalliy aholining ariza va shikoyatlarini ko’rib chiqish vakolati berilgan. Viloyatlardagi muhim ma‘muriy muassasa harbiy gubernatorlar huzuridagi mahkama hisoblangan. Mahkamalar bo’limlarni o’z ichiga olib, ularning soni mustamlaka tartibini o’rnatish va mustahkamlash darajasiga qarab oshib borgan. Masalan, dastlabki davrlarda boshqaruv, xo’jalik, sud va hisobkitob sho’balaridan iborat 3-4 ta bo’lim faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, XIX asrning 80-yillariga kelib qurilish, chegaralarni belgilash, qishloq-vrachlik, veterinariya, davlat mulkini boshqarishi, er va soliq ishlari, o’rmon sho’balari, shuningdek, har bir viloyat mahkamasi huzurida bosmaxona va statistika qo’mitalari ochiladi. 1 Viloyat mahkamalarida xo’jalik bo’limlari asosiy rol o’ynab, ular zimmasiga quyidagi muhim vazifalar yuklangan: o’troq va ko’chmanchi aholining er ishlarini ―tartibga solish , vaqf ishlari, mahalliy aholining suvdan foydalanish va soliq‖ to’lash ishlarini boshqarish, davlat muassasalarini pul majburiyatlari va ularni idora qilish sarf-xarajatlari smetasini tuzish, bojxona to’lovlarini yig’ish va 1 Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998 13 aholining turmush tarziga katta o’zgarishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Undan tashqari, yangi bosib olingan yerlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotganligi, boshqaruv tizimida faoliyat olib borayotgan o’z odamlari bo’lmaganligi, mahalliy sharoitni to’liq bilmaslik kabilar ham an’anaviy boshqaruv tizimini ma’lum muddat saqlab qolishga majbur qilgan 1 . 1868-yilda imperiya Ministrlar Kengashi tomonidan Turkiston Generalgubernatoriga ikki yil ichida yangi “Nizom” loyihasini tayyorlab taqdim qilinishi to’g’risida ko’rsatma berilgan. 1871-yilda fon Kaufman rahbarligida Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risida “Nizom” loyihasi tayyorlanib taqdim etilgan bo’sada, muhokamada tasdiqlanmay qaytarilgan. Ushbu loyiha 1873-yilda qayta ishlanib, ikkinchi marotaba Ministrlar kengashiga jo’natiladi. Ammo, bu safar ham “Nizom” loyihasida kamchiliklar mavjud bo’lib, “qoniqarsiz, yer masalasi tartiblari esa siyosiy jixatdan xavfli” bo’lganligi tufayli tasdiqlanmay qaytarilgan. Ammo, shunga qaramasdan ushbu “Nizom” loyihasidagi tartiblar 1876-yilda yangi tashkil etilgan Farg’ona viloyatiga joriy etilgan. 1882-yil 8-mayda imperatorning Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish to’g’risidagi farmoni e’lon qildi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F.K. Girs tayinlangan. 1883yilda Girs taftish ishlarini tugallab, imperatorga General-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning ahvoli to’g’risidagi hisobotni, “O’lkani boshqarish to’g’risidagi nizom loyihasi”ga qo’shib taqdim etdi 2 . 1884-yil 21-yanvarda imperator Aleksandr III ning ko’rsatmasi bilan Davlat Kengashi a’zosi, general-ad’yutant, graf N. Ignatev raisligida “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizomning qayta ishlangan so’nggi loyihasini ishlab chiqish” bo’yicha komissiya tashkil qilindi. Imperiyaning oliy doiralari tomonidan tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy vazifasi “O’lkani Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo’yish maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolarni boshqarish 1 Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 32. 2 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, – Б. 427. 28 taqdirdagina ana shunday huquqlarga ega bo’lgan. Ushbu Nizomning barcha moddalari favqulotda qo’riqlov sharoitda ham to’liq o’z kuchini saqlab qolgan. Bundan tashqari general-gubernatorga qo’shimcha ravishda bir qator keng vakolatlar ham berilgan edi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima solish, bir oy muddatgacha vaqtli nashrlar va oiliy o’quv yurtlarni yopib qo’yish. Generalgubernatorga berilgan vakolatlar uning nafaqat barcha boshqaruv, balki sud va jamoat hayoti sohalariga ham aralashuviga imkon yaratgan edi. Yuqorida aytib o’tilganidek, Rossiya imperiyasi 1908-yilning yozida Turkistonga yo’llagan alohida jandarmlar korpusi qo’mondoni, general-mayor baron Taube milliy-ozodlik harakati va inqilobiy voqealar ishtirokchilariga nisbatan nihoyatda shafqatsiz bo’lishni ta’kidlab, sudlardan ularga faqat o’lim jazosini berishni talab qilgan. Baron Taube “Turkistonda dor qurish uchun xazinadan hech qanday sarf-harajatlar bo’lmasligini uqtirib, dor o’rnini qayrag’ochlar bajaradi” 1 , deb aytib o’tgan. Mirshablarga jangovar o’qlarni osmonga emas, balki to’g’ridan-to’g’ri olomonga qarata otish huquqidan foydalanishga rasman ijozat qilingan. Turkiston ma’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo’llaniladigan jazo choralarini rus ishchi-dehqonlariga ham qo’llash huquqi berildi. Davlat nazoratchisi, stats-sekretar (maxfiy kotib) P. A. Xaritonov raisligida o’tgan va Turkiston o’lka boshqaruvini o’zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag’ishlangan oliy amaldorlar kengashida (1911-y.) Turkiston general-gubernatori A. V. Samsonov General-gubernator hokimiyatini imperator hazrati oliylarining Kavkazdagi noibi hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab qildi. Bu talabni Turkiston o’lkasini 1908–1910-yillar davomida atroflicha taftish qilib, o’lkaning yangi nizomi uchun boy materiallar to’plab qaytgan senator graf K. K. Palen ham qo’llab-quvvatladi. Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan taqdimnomasida imperiya idorasini mustahkamlash, “Turkiston generalgubernatorligi ma’muriy-politsiya amaldorlariga o’zlariga qarashli aholiga uncha ahamiyatli bo’lmagan xatti-harakatlari uchun qo’llaniladigan jazo berish 1 Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века. Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 21. 33 Dastlab Turkiston viloyatining ma’muriy markazi qilib Chimkent shahri belgilandi. Rus qo’shinlari Toshkentni egallaganidan so’ng, to u Rossiya tarkibiga rasman kiritilguniga qadar, bu shahar Turkistonning ma’muriy markazi bo’lib turdi. 1866-yilda Imperiyaga rasman qo’shib olingan Toshkent va uning atrofidagi hududlar Toshkent rayoni deb atalgan alohida birlikni tashkil qildi. 1866-yili Turkiston viloyati tarkibida Erjar-Zomin bo’limlari, O’ratepa va Jizzax tumanlari tashkil qilindi. Mustamlaka o’lkalarni boshqarish asoslari absolyutizm davridayoq yuzaga kelgan bo’lib, ular smaderjaviya (podisho hokimiyati)ning Volgabo’yi, Sibir, Qozog’iston, Kavkaz va boshqa qator hududlardagi manfaatlarini ozmiko’pmi ta’minlab kelargan. Ular zamirida harbiy va harbiy bo’lmagan hokimiyat birlashar hamda ma’muriy, sudlov xo’jalik va boshqa vazifalar bitta muassasa qo’lida jamlanar edi. Xuddi shunga o’xshash boshqaruv usuli, deyarli o’zgarmagan tartibda zamonga moslangan holda Turkiston o’lkasida ham sekin astalik bilan joriy qilina boshlangan. 1 Rossiya imperiyasi Turkistonda keng ko’lamli bosqinchilik yurishlarini boshlar ekan, o’lkani boshqarishga doir oldindan puxta tayyorlangan rejaga ega bo’lmagan. Vaholanki, bosib olingan yerlarda boshqaruvni tashkil qilish bilan bog’liq tayyor loyihalar ham yo’q edi. Mana shunday sharoitda Turkiston viloyatining ma’muriy tuzilishini tartibga solishga qaratilgan me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish tashabbusi Rus harbiy qo’mondonligiga o’tgan. Huddi shunday hujjatlardan birinchisi Yangi Qo’qon liniyasi qo’mondoni M. G. Chernayevning Harbiy shtabida ishlab chiqilib, harbiy vazirlikda ko’rib chiqilib, qayta ishlangan va 1865-yilning 6-avgustida Aleksandr II “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat nizom”ga imzo chekgan 46 . Ushbu hujjatga muvofiq, mahalliy ma’muriyat boshlig’i harbiy general- gubernator hisoblanib, uning qo’liga harbiy va harbiy bo’lmagan hokimiyat berilgan edi. Bunday lavozimga rus amaldorlari tayinlanib, mahalliy aholi ustidan umumiy nazorat yurituvchi mahalliy boshqaruvchilar bo’ysundirilgan edi. Ularga quyidagi vazifalar yuklatilgan: karvon tijorati xavfsizligini ta’minlash; tub 1 A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86 23 ishga soldi. O lkadagi siyosiy, ma muriy, iqtisodiy va madaniy islohotlar ana shuʻ ʼ maqsadga qaratilgan edi.Asriy milliy davlatchilikni yo qotib ruscha idora usulini ʻ qo llash uchun Sankt-Peterburgningoliy siyosiy doiralari qonunlar majmuasini ʻ ishlab chiqdi. U tarixga "Turkiston o lkasini boshqarish haqidagi Nizom" nomi ʻ bilan kirgan. Nizomga ko ra, o lka hokimiyati "harbiyxalq boshqaruvi" deb ʻ ʻ nomlandi. Turkiston general-gubernatorligi viloyatlar(oblast), tuman (uyezd), jabhalar (uchastka), bo lislar (volost) va oqsoqolliklarga bo lindi. ʻ ʻ Viloyatlar, tumanlar va jabhalarni rus ofitsergenerallari, bo lis va ʻ oqsoqolliklarni esa mahalliy xalq vakillari boshqargan. Viloyatlarga harbiy gubernatorlar, tuman — uyezd boshliqlari, jabhalarga esa uchastka pristavlari tayinlangan. Mustamlakachilar mahalliy boshqaruv idoralariga ma sul shaxslar ʼ tayinlanishida nihoyat hushyor ish tutib, ilg or, taraqqiyparvar va millatparvar ʻ kishilar bo lis boshqaruvchisi, oqsoqol, yuzboshi yoki qozi sifatida saylanib qolsa, ʻ ularni lavozimga tasdiqlamaslik uchun turli hiylanayranglarni ishga solganlar. Turkistonda mustamlaka idorasi 1898-yilgacha "harbiyxalq", undan keyin esa "ma muriypolitsiya boshqaruvi" deb atalgan bo lsa ham uning mohiyati mazmunan ʼ ʻ o zgarmagan, barcha vakolatlar rus ma muriyati qo lida jamlangan. ʻ ʼ ʻ Turkistondagi siyosiy idora tizimi "tub aholi o rtasida har qanday norozilikni ʻ tagtugi bilan shafqatsiz bostirish, bironbir dushmanlik holati sezilsa, darhol uning kuchayishiga yo l qo ymay bo g ib tashlash, tartibbuzarlar va ularning ʻ ʻ ʻ ʻ maslakdoshlariga tegishli saboq berish va ularga rus qudratini ko rsatib qo yish ʻ ʻ uchun har qanday choratadbirlar ko rish" ruhi bilan sug orilgan. ʻ ʻ Turkistondagi milliy ozodlik harakatini bo g ib tashlash, istiqlol uchun ʻ ʻ kurashga qodir shaxslarni "zararsizlantirish" rejasi ishlab chiqilib, uni ijro etishga barcha mustamlaka arboblari jalb etilgan. Rus dvoryan pomeshchiklari o lkani ʻ ruslashtirishning iqtisodiy tomonini ko zlab, Davlat dumasida Turkiston ʻ o lkasidagi "ortiqcha" yerlarni musodara qilishni yoqlab muxoliflarini siquvga ʻ 10 TURKISTONDA MUSTAMLAKA BOSHQARUV TIZIMINING TAKOMILLASHTIRILISHI. REJA Kirish I. Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlaka boshqaruv tizimini o’rnatilishi. I.1 Rossiya imperiyasining bosqinchilik yurishlari. I.2 Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi. II. Turkiston o’lkasida mustamlaka boshqaruv tizmining joriy etilishi. II.1 Turkiston o’lkasini boshqaruv to’g’risidagi Nizom asosida boshqarilishi II.2 Turkiston o’lkasida harbiy-ma’muriy hokimiyat tiziminig joriy qilinishi II.3 Politsiya va sud organlarining tuzilishi va uning funksiyalari III . Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar V. Ilovalar 1 III. Xulosa Kurs ishini yozish davomida, tadqiq etilgan tarixiy manba va mavzuga oid ilmiy asarlar tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Turkistonda tashkil qilingan Podsho tuzumining bosqinchilik siyosati, mustabidchilik, markaz va hudud orasidagi munosabatlarning egos е ntristik illatlari, shuningd е k Rossiya tarixiy rivojlanishining o’ziga xos xususiyati, uning boshqa tarixiy davrlarda to’plagan mustamlakachilik an’analari va tajribasi bilan b е lgilangan. Shunga ko’ra o’lkada harbiy zo’ravonlikka, tashqi va ichki iqtisodiy zo’rlash uslublariga, ilgarigi milliy davlatchilik m е xanizmlarini parchalash va milliy asosdagi hudud tabiiy tadrijining imkoniyatlarini buzishga, Rossiya davlatiligi asoslarini o’rnatishga yo’naltirilgan tizim tashkil qilindi. Kapitalizm va burjua islohotlarining erkin rivojlanishiga tayangan n е giz mod е lining sifat o’zgarishlari m е tropoliyaning o’zida mazkur jarayonlarning ijtimoiy qoloqligi sababli ilk davrlarda Turkistonda salbiy rol o’ynagan. Hukumat mustamlakachilik tizimini tashkil etish jarayonining n е gizida ilmiy adabiyotlarga tayanib quyidagi asosiy yo’nalishlar mavjudligini ko’rsatish mumkin; – O’rta Osiyo xonliklari va b е vosita Rossiyaga qo’shib olingan hududlarning Rossiya namunasida shakllantirildi; 43 aholidan soliq yig’imlarini to’plash; aholining majburiyatlarni va ma’muriyat ko’rsatmalarini bajarshni nazorat qilishdan iborat bo’lgan. Mahalliy boshqaruvchilar zimmasiga sudlov funksiyalari ham yuklatilgan bo’lib, ular mahalliy va rus aholisi arlashgan qotillik, o’g’irlik va talonchilik bilan bog’liq jinoiy ishlar bilan shug’ullanganlar. Bundan tashqari, ular shariat sudlov muassasalarining faoliyatini ham nazorat qilganlar. Mahalliy boshqaruvchilarning xo’jalik funksiyalari ham belgilab berilgan bo’lib, unda o’rmonlarning butligi, sug’orish tarmoqlaridagi suv taqsimoti va bu tarmoqlarni yaroqli holda saqlashni kuzatib borish bilan chegaralangan edi 47 . Xuddi shunga o’xshash majburiyatlar “1865-yilgi muvaqqat Nizom”da shahar hokimlari zimmasiga ham yuklatilgan bo’lib, bu lavozimga yirik shaharlarda rus ofitserlari tayinlangan. Ushbu boshqaruv apparatida “mahalliy” deb ataluvchi ma’muriyat ko’makchi rol o’ynar edi. O’rta Osiyoda xonlik davrida bo’lgani kabi shaharlarning tub aholisi yashaydigan mahallalarni oqsoqollar boshqarar edi. Bosh oqsoqolga mahalla tomonidan saylanuvchi shahar tumanlari oqsoqollari bo’ysungan. Politsiya vazifasini raislar bajarganlar. Ular bozorlarda asosan tosh- tarozini, savdo va jamoat tartibini nazorat qilardilar. Soliq yig’imlari bilan zakotchi shug’ullangan. Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o’rmon, suv inshootlarini qo’riqlash, o’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o’z vaqtida va o’z miqdorida to’lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo’lim boshlig’iga yetkazishdan iborat bo’lgan. Mahalliy aholining o’troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo’yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo’lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o’zgartirish huquqiga ega bo’lgan. Ko’chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o’tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko’rilgan. 1865-yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G’arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi 24 huquqlarini yanada kengaytirish” 1 taklif qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora “mahalliy turmushni to’g’ri yo’lga solish uchun zarurdir”. Senator Turkiston shaharlarida mustaqil politsiya boshqarmalari, Toshkentda ober-politsmeyster lavozimini joriy etish va o’lkadagi mirshab-politsiya xizmatchilari sonini ko’paytirishni ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish uchun va Yevropaning Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat va agrar g’alayonlar yuz bergan gubernalardan ko’chib kelayotgan dehqonlarning zararli ta’sirini kesish uchun Turkiston general-gubernatorligida tuman politsiyasi mahkamasini tuzish g’oyasini ilgari surdi. Graf Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida tinglab, Turkiston o’lkasi boshqaruv idorasini tubdan o’zgartirish bo’yicha Vazirlar Kengashi a’zosi, Davlat nazoratchisi P. Xaritonov raisligidagi maxsus Kengashida muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston general-gubernatori Samsonovning imperatorga 1909-yil bo’yicha yo’llagan axborotnomasi va senator Palenning taftishi yakunlari asos qilib olingan. Kengash Turkiston general-gubernatorining barcha talablarini asosli deb topgan. Turkistonga oid barcha tadbirlar uning roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini tasdiqladi. Imperator saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idoralarini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berilgan. Metropoliya hukumati o’z siyosatini faqat shu birgina shaxs, Turkiston general-gubernatori orqali amalga oshiradigan bo’ldi. Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o’lkasining rus va tub aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi o’rtasida inqilobiy harakatni to’xtatish va Turkiston xalqlari o’rtasida milliy-ozodlik harakatining barcha ko’rinishlarini bo’g’ib tashlashga oid bir qator tavsiyalar berilgan. Harbiy vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo’limi Turkiston general-gubernatoriga Ryazan guberniyasi ahvoli haqidagi hisobotni berib, unga imperatorning fikri mavjudligiga e’tiborini qaratdi. Ryazan gubernatori unda inqilobiy kuchlar tag-tomiri bilan yo’qotilmagani, nisbiy osoyishtalik aldamchi bo’lib, inqilob uchqunlari istalgan vaqtda alanga olinishi mumkinligini unutmagan holda “Toj-taxtning sodiq 1 Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) - Т.: Фан, 2001. – Б. 26. 34 II. Turkiston o’lkasida mustamlaka boshqaruv tizmining joriy etilishi. 2.1 Turkiston o’lkasini boshqaruv to’g’risidagi Nizom asosida boshqarilishi 1886 yilda Turkiston o’lkasini boshqarish haqida Nizom qabul qilindi. ―Nizom ga muvofiq, Turkiston o’lkasining ma‘muriy-hududiy bo’linishi‖ o’zgartirildi. Jumladan, Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. Sirdaryo viloyatining Xo’jand uezdi Samarqand viloyatining tarkibiga kiritildi. Keyinchalik Samarqand viloyati Jizzax, Kattaqo’rg’on, Samarqand va Xo’jand uezdlaridan tashkil topdi. 1 Farg’ona viloyati hududlarining ichki tuzilishi o’zgarishlarsiz qoldirildi. Sirdaryo viloyatida muqaddam tuzilgan uezdlar qatoriga Amudaryo bo’limi qo’shildi. Qurama uezdi Toshkent uezdi deb o’zgartirildi. Sirdaryo, Farg’ona va Samarqand viloyatlari ―tub viloyatlar deb ataladigan bo’ldi. ‖ 1881 yilda imperiya qo’shinlari tomonidan Axalteka vohasi bosib olinganidan keyin bu erda Kaspiybo’yi harbiy bo’limi tashkil etildi. 1882 yilda bo’lim viloyatga aylantirilib, Kavkaz noibligi tarkibiga kiritildi. Markazi Ashxobod shahri bo’lgan bu viloyat 1899 yili Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga o’tkazildi. Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobod, Krasnovodsk, Mang’ishloq, Marv va Tejen uezdlari kirar edi. Shu tariqa, XIX asrning oxirlariga kelib, Turkiston generalgubernatorligi 5 ta viloyat – Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona, Kaspiyorti va Ettisuv viloyatlariga bo’lib boshqariladigan yirik mustamlaka o’lka edi. Hokimiyatning mustamlakachilik tizimining eng yuqori pog’onasida imperator tomonidan tayinlanadigan general-gubernator turar edi. U tashqi siyosiy, ma‘muriy, harbiy, sud, xo’jalik ishlarini o’z qo’lida birlashtirgan, Turkiston aholisidan soliq yig’ish miqdorlarini belgilagan, chet elliklarga rus fuqaroligini bergan, siyosiy sabablar bilan xohlagan kishini 5-yil muddatga o’lkadan chiqarib yuborish, ishlarni ko’rib chiqish uchun harbiy va harbiy-dala sudlariga oshirish, nafaqat rus sudlari, balki 1 Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020 12 I. Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlaka boshqaruv tizimini o’rnatilishi. 1.1 Rossiya imperiyasining bosqinchilik yurishlari. Rossiyada XVII asrdan boshlab tovar-pul munosabatlari gurkirab rivojlandi. o`rta Osiyo davlatlari bilan ham savdo-sotiq qilish zaruriati yuzaga keldi. Rossiya hukmdorlari o`z elchilarini O`rta Osiyo davlatlari xonlari huzuriga birin-ketin jo`nata boshladilar. Pyotr I (1672—1725) hukmronlik qilgan davrdan boshlab, Rossiya imperiyasi harakatlarida bu davlatlarni kuch bilan bosib olish niyati borligi ko`zga tashlanadi, chunonchi, Pyotr I Bekovich-Cherkasskiyboshchiligida o`rta Osiyoga ekspeditsiya jo`natadi. Bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shundan so`ng Pyotr I yangicha yo'l tutdi. O'rta Osiyoga qilinadigan keyingi yurishlar xavfsiz bo`lishini ta'minlash uchun istehkomlar tizimini qurib, O'rta Osiyo davlatlari chegarasi tomon asta-sekin siljib borish to`g`risida buyruq berdi. Shunday istehkomlardan dastlabki yettitasi 1718-yilda Irtish daryosi sohilida qurildi. Semipalatinsk shahri shu tariqa dunyoga keldi. 1 Rossiya imperiyasining keyingi hukmdorlari ham ushbu strategik rejani amalga osh 2 irishni davom ettirdilar, chunki Rossiyada ip-gazlama sanoati rivojlangani sayin o`rta Osiyoning bozor sifatidagi ahamiyati orta bordi. Rus savdogarlari Xitoydan siqib chiqarilgani, shuningdek, Turkiya va Eronga Britaniya tovarlari kirib kelib, rus savdo-sotig`i cheklangani sari bu mintaqa ahamiyati orta bordi. O`rta Osiyoda ingliz savdosi ortib borishi munosabati bilan Rossiya hukmron doiralari o`z halovatini yo`qota boshladi. Ular Angliya o`rta Osiyo hududini bosib olib, Kaspiy dengizi sohiliga chiqishidan xavotirda edilar. Buyuk 1 Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998 2 A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86 5 IV. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 430 b. 2. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак . – Т .: Ўзбекистон , 2017. – 102 б . 3. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Калониальная система власти в Туруркистане во второй ролевени ХIХ-первой четверти ХХ в.в. – Т.: Университет, 1999. – 211 б. 4. Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – 240 б. 5. Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI– XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.: Sharq, 2010. – 536 б . 6. Sodiqov H.,Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – 366 б . 7. Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998 8. Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020 46 tug а tilishi hisobig а m а rk а zi Yangi M а rg’ilon (F а rg’on а ) sh а hri bo’lg а n F а rg’on а viloyati. Yettisuv viloyati Sevestapolsk, Ko’p а l, Verniy, Issiqko’l v а To’qmoq uyezdl а rig а bo’lingan edi. 1882-yili u Turkiston ener а l-gubern а torligi t а rkibid а n chiq а rildi. Sird а ryo viloyati t а rkibid а 1868-yili А vliyoot а , Q а z а l а , Qur а m а (m а rk а zi Qo’yliq qishlog’i), Perovsk, Turkiston, Х o’j а nd v а CHimkent uyezdl а ri t а shkil qilindi. Toshkent sh а hri must а qil m а ’muriy birlikni t а shkil etgan. Z а r а fshon okrugi hududi d а stl а b S а m а rq а nd v а K а tt а qo’rg’on bo’liml а rig а bo’lingan edi. 1871-yild а ul а rg а yangi m а ’muriy-hududiy birlik tog’li tum а nl а r qo’shildi. U Z а r а fshon d а ryosining yuqorisid а joyl а shg а n m а yd а beklikl а rd а n tuzildi. S а m а rq а nd bo’limi ucht а , K а tt а qo’rg’on bo’limi es а bitt а tum а nd а n ibor а t bo’lgan. Х iv а х onligid а n а jr а tib oling а n hududning bir qismid а t а shkil qiling а n А mud а ryo bo’limi Chimboy v а Sho’r ах on uch а stk а l а rig а bo’lingan. F а rg’on а viloyati hududid а А ndijon, Qo’qon, M а rg’ilon, N а m а ng а n, O’sh v а Chust uyezdl а ri bo’lib, ul а r bil а n bir v а qtd а Chimyon (1879-yild а n boshl а b Isf а r а ) uyezdi tuzilg а n edi, uning hududi 1881-yild а Qo’qon v а M а rg’ilon uyezdl а rig а bo’lib yuborildi. Hududni t а shkill а shtirish tizimid а gi eng quyi bo’g’in bo’lis (volost) hisobl а ngan. Biroq, bo’lis boshq а ruvi izchil r а vishd а f а q а t F а rg’on а viloyati h а md а Z а r а fshon okrugid а joriy qilingan. Boshq а joyl а rd а es а , ko’chm а nchi а holi sonining ko’pligi tuf а yli, bo’lisl а r bil а n bir q а tord а , а holi o’troq yashovchi tumanl а rd а oqsoqollikl а r h а m t а shkil qilindi. Х o’j а nd uyezdi o’zig а х os х ususiyatg а eg а bo’lib, uning hududi ucht а Х o’j а nd, O’r а tep а v а Jizz ах r а yonl а rig а bo’lingan. Umum а n olg а nd а , imperiya tomonid а n Turkistond а а m а lg а oshirilg а n m а ’muriy-hududiy bo’linishd а o’lk а ning t а biiy, t а ri х iy, iqtisodiy v а milliy х ususiyatl а ri hisobg а olinm а di. U h а qli r а vishd а byurokr а tik-g’ а zn а а h а miyatig а molik deb а t а lg а n hududl а rni t а shkill а shtirish bo’yich а umumimperiya t а dbirining qonuniy d а vomi bo’ldi. “1863–1867 yill а rd а gi muv а ff а qiyatl а r, – deb yoz а di Turkistonning birinchi Gener а l-gubern а tori K.P. 30 xizmatchilariga doimo ko’z-quloq bo’lib turish lozimligini” uqtirgan va Nikolay II o’z qo’li bilan “Mutlaqo to’g’ri” degan dastxat yozgan edi. Turkiston generalgubernatori markazdan ana shunday andoza-dasturlar olib va keng vakolatlarga ega bo’lib, o’lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus mustamlakachi ma’murlari joylarda josuslik nazoratini keng yo’lga qo’ydilar. Toshkent temir yo’li jandarmpolitsiya boshqarmasi boshlig’i, alohida jandarmlar korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi xodimlarga 1910-yil 19-iyunda yuborgan ko’rsatmasida 1905–1907- yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barcha shahslar haqida ma’lumot to’plashni buyurdi. “Hech qanday tashviqotga yo’l qo’yilmasin, deb yozgan edi u, aqllar bezovtaligiga zudlik bilan chora ko’rilsin, ish tashlashdan alohida ogoh bo’linsin” 1 . General-gubernatorning “Ishchilar o’rtasida jinoiy adabiyotlar tarqalishiga zinhor yo’l qo’yilmasin”, degan buyrug’iga benuqson rioya etish buyurilgan. Siyosiy politsiya tomonidan joylarga maxsus so’rov-anketa yuborilgan. Unda quyidagi savollar bor edi: “1905–1906-yillarda ish tashlashlar qancha bo’lgan? Ish tashlash maqsadi va hususiyati qanday? 1907-yili qancha inqilobiy chiqishlar va terror aktlari sodir bo’lgan? Sotsial-demokratlar va sotsial- inqilobchilar tashkilotlarida qancha hodimlaringiz bor?”. Anketada inqilobiy chiqishlar salmog’i har bir joyda qanday bo’lgani va uning yondosh aholiga ta’sirini aniq tasvirlash zarurligi ko’rsatilib, jandarm-politsiya bo’limlari o’z hududlarida yashirin ig’vogarlik bilan shug’ullanuvchi xodimlarga ega bo’lishlari majburiy ekanligi jiddiy tarzda uqtirilgan. Imperiya ichki ishlar vazirligi politsiya departamenti Maxsus bo’limi yuborgan mutlaqo maxfiy yo’llanmasida politsiyajandarmeriya bo’limlari boshliqlariga aholi o’rtasida agentura tarmog’iga ega bo’lish ishiga shahsan javobgar ekanliklari ta’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy firqalarda o’z josuslarini orttirishlari juda muhimligi alohida ko’rsatilgan. Bu tadbir, maxsus bo’limning fikricha, “o’tgan 1905-yildagiga o’xshash voqealarning oldini olgan. Maxsus bo’lim tavsiyalari asosida o’lkadagi barcha amaldorlarga general-gubernator tomonidan hukumatga qarshi yo’nalishdagi harakatlar 1 Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века. Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 36. 35 Shaharlar dahalarga bo’linib, uy sohiblarining yig’inlari saylagan saylovchilarning qurultoyida saylangan oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Shahar daxalarining oqsoqollari harbiy gubernator tomonidan tayinlanadigan bosh oqsoqolga bo’ysunganlar. Bosh oqsoqolga quyi politsiya xizmatchilari – mirshablar, shahar sug’orish tizimining boshliqlari – miroblar hamda sudyalar – qozilar va biylar ham tobe bo’lganlar. Ularning barchasiga alohida to’plangan mablag’ hisobidan maosh to’langan. Shaharlarning evropalik aholi yashaydigan qismlarida ma‘muriyat harbiy gubernatorlar tomonidan tayinlangan. Turkiston general-gubernatorligining siyosiy va ma‘muriy markazi bo’lgan Toshkent o’ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. 1868 yil fevralda eski shaharni boshqarish uchun maxsus idora – shahar boshqarmasi tuziladi va unga Toshkentdagi xar bir daxadan 1 tadan 4 ta oqsoqol, 4 ta qozi, 4 ta arik oqsoqol kiritiladi. Toshkentni eski shahar qismini boshqarish uchun ijtimoiy-xo’jalik boshqarmasi tuzilib, unga 18 ta a‘zo kiritiladi. Lekin mahalliy aholining shahar boshqarmasi ustidan tez-tez norozilik bildirib turishlari uning faoliyati qoniqarli bo’lmaganligidan dalolat beradi. Chunonchi, 1869 yil avgust oyida o’lka general- gubernatorining uyi oldida to’plangan katta olomon boshqarma tomonidan g’ayri- qonuniy soliqlar ko’payib ketganligidan arz qilgan. Mazkur shikoyatni o’rganish uchun tuzilgan komissiya uning asosli ekanligini tasdiqlash bilan birga, eng asosiy aybdor shahar boshlig’i ekanligini aniqlagan. 1870 yilda shaharning ruslar yashaydigan yangi qismi uchun ham 9 kishidan iborat alohida ijtimoiy-xo’jalik boshqarmasi tuziladi. Bu boshqarmaga shahar boshlig’i rais edi. Boshqarma rus aholisi o’rtasida soliq va yig’imlarni taqsimlash hamda to’plash bilan shug’ullangan. Toshkentning eski va yangi shahar boshqarmalaridagi barcha ishlar shahar boshlig’i va ma‘muriyatning farmoyishi hamda ruxsati bilangina bajarilar, ular mustaqil ravishda biror qaror yoki tadbirni amalga oshira olmas edilar. Eski shahar boshqarmasiga kiritilgan mahalliy vakillar xo’jalik ishlarini olib borish bo’yicha yangi tartib-qoidalar rus tilida bo’lganligi sababli ulardan mutlaqo bexabar edilar. Yangi shahar xo’jalik boshqarmasi a‘zolari esa fakat ruslardan 15 olishgan. 1910-yilning 7-aprelida Davlat dumasi "Turkiston o lkasini boshqarishʻ haqidagi Nizom"ning 270-moddasini "Turkiston ko chmanchilarining ortiqcha ʻ yerlarini kolonizatsiya ehtiyojlari uchun" musodara etishga ruxsat beruvchi qo shimcha bilan to ldirish masalasini muhokama qildi. Rus mustamlakachi ʻ ʻ shovinistlari tovushi baland kelib qonun loyihasi qabul qilindi va 1910-yilning 19- dekabrdan qonun kuchga kirdi. To qqiz yil ichida ana shu konunga ko ra, ʻ ʻ Sirdaryo-Farg ona ko chiruvchilik rayoni bo yicha tub aholining 744,9 ming ʻ ʻ ʻ desyatina yeri ruslarga taqsimlab berildi. Podshoning musodarachilik siyosati o ta ʻ shafqatsizlik bilan davom ettirildi. Imperiya xukmdor doiralari Turkiston o lkasi rus va tub aholisi uchun ʻ maxsus siyosat dasturini ishlab chikdi. Harbiy mirshablik ruhi Turkiston general-gubernatorligi siyosiy tuzumida o zining yaqqol ifodasini topgan. ʻ Turkiston generalgubernatori bir vaqtning o zida o lka bosh hokimi, okrug ʻ ʻ qo mondoni, bosh prokuror va bosh mirshab vazifalarini bajargan. ʻ 1 1 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI– XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.: Sharq, 2010. – 536 б . 11 ma’lumotlarni ma’lum qilishlari shart edi. Mahsus bo’lim shuningdek mahalliy politsiya va jandarmeyalarni nazorat qilish huquqini ham qo’lga kiritgan. 1907-yil oktyabrda Maxsus bo’lim o’rnida Turkiston tuman qo’riqlov bo’limi tashkil qilindi 1 . Qo’riqlov bo’limlari to’g’risidagi maxsus nizom ular “.....davlat jinoyatlari to’g’risidagi ishlarni mahfiy tekshirish bilan shug’ullanishi”, tekshirish natijalari har oyning beshinchi kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi lozimligini belgilagan edi. Keyinchalik mahalliy tashkilot politsiya va qidiruv muassaslari surishtiruv ishlari bilan favqulotda band ekanini bahona qilib, o’lka jandarm boshqaruvini tashkil etish talabi bilan chiqgan. Turkiston o’lkasi boshliqlarining iltimoslariga javoban katta mablag’ ajratildi va markazdan qidiruv ishlari bo’yicha mutahasislar yuborilgan, biroq ushbu masalaning uzil-kesil etilishiga urush va u bilan birga ma’muriyat boshiga yog’ilgan yangi muammolar halaqit bergan. Rossiya imperiyasi hukumron doiralari o’rtasida Turkistonda sud tizimini joriy etish uzoq tortishuvlarga sabab bo’lgan. Chunki yangi hukumat o’lka aholisini sud va qonunchilik tizimi haqida aniq tasavvurga ega bo’lmagan va mavjud tizimni extiyotkorlik bilan o’zgartirishga harakat qilgan 2 . 1865-yil 6- avgustdagi Nizomga ko’ra o’troq aholi uchun qozilik sudlari, ko’chmanchi aholi uchun esa biylik sudlari amal qiladigan bo’ldi. Qozikalon lavozimi bekor qilinib, barcha qozilar huquqi jihatdan tenglashtirildi. Loyihaga ko’ra qozilik va biylik sudi volost boshliqlari va ularning yordamchilari tomonidan uch yil muddatga saylanadigan bo’ldi 3 . Kaufman 1968-yil yanvarda mahalliy aholi uchun oqsoqollar, ariq oqsoqollarini ham uch yil muddatga saylash huquqini bergan. Shunigdek aholiga muammolar yuzasidan o’z qozisiga hohlasa rus sudlariga murojat qilish huquqini bergan 4 . 1 Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – . 132. 2 Тиллабоев С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 87. 3 Тиллабоев С., Замонов А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: Шарқ, 2010. – Б. 53. 4 Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 358. 38 ko’rsatgani uchun harbiy sudga tortilishi mumkin bo’lgan 1 . Turkistonda mustamlaka tuzimi inqirozga yuz tutgan yillarda xalqni jazolash uchun harbiy sudlar keng ko’lamda joriy qilingan. 1916-yil iyulda Turkistonda mustamlakachilikka qarshi eng yirik milliyozodlik qo’zg’oloni boshlangan. Yuzaga kelgan vaziyatdan qattiq tashvishga tushgan Rossiya imperiyasi hukumati qo’zgolonni bostirish uchun shoshilinch choralar ko’rishga kirishgan. 1916-yil 17-iyulda Turkistonda harbiy holat e’lon qilindi. Ommaviy va tartibsiz hibsga olishlar o’tkazilib, qo’zg’olon qatnashchilari harbiy sudga berilgan. Harbiy sudlov nizomining moddalarida ko’rsatilgan tartibda imperiya armiyasi ofitserlari sirasidan “mahsus harbiy sudlar” tashkil qilindi. Harbiy vazir D.S. Shuvayev mahalliy ma’murlarga yo’llagan xabarnomasida qo’zg’olonga taluqli ishlarni zudlik bian ko’rib chiqish uchun ushbu sudlarga o’lkaning barcha hududlariga hech qanday to’sqinliksiz kirish, ayrim shahslar ustidan yetarli ma’lumotlar olingan zahoti boshqa qatnashchilarning tergovi tugashini kutib o’tirmasdan, ularni sudga tortish huquqi bergan. Sud jarayonlari yopiq eshiklar ortida o’tkazilgan. Sud ayblanuvchilar taqdirini ko’pi bilan ikki-uch kunda hal qilgan. Rossiya imperiyasi tomonidan qayta tashkil qilingan sudlar, harbiy, mahsus sudlar va boshqa sudlar bilan birga samoderjaviye siyosiy tuzumi manfaatlarini himoya qilar va mahalliy aholi vakillari ustidan to’la huquqiy zo’ravonlikni amalga oshirgan. Umuman aytganda, mustamlakachilik siyosati v amilliy zulm, siyosiy va insoniy huquqlarni yo’qligi, adolatsizlik va zo’ravonlik mazlum xalqning ozodlik kurashlariga zamin hozirlagan 2 1 Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – Б. 139. 2 Зиёев Ҳ. Ўзбекистон Мустақиллиги учун курашларнинг тарихи. (милоддан олдинги асрлардан то 1991йил 31 августгача) – Т.: Шарқ , 2001. – Б. 158. 42 manfaatini ko’zlab, umumiy bozor tizimiga xizmat kursatuvchi sohalarda hukumatning nazoratchilik vazifalarini qisman ch е klanishiga olib k е ldi. Yangi boshqaruv tizimining Turkiston zaminiga joriy etilishi qiyin va og’riqli ikechdi. U mahalliy jamiyat taraqqiyotining ichki tendensiyalarini jiddiy o’zgartira olmadi. Insonga zulm qilishga, qadr-qimmatini toptashga asoslangan tuzumga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar kuchli mustamlaka tazyiqi ostida ham yetilib kelmoqda edi “Tarix ulug’ murabbiy, lekin biz insonlar uning o’gitlariga amal qilmaydigan shogirdlarimiz” shunday tarixda ro’y bergan voqea hodisalardan to’g’ri xulosa chiqarish bugungi kun tarixchisining eng muhim vazifalaridan biridir. Xulosa qilib aytganda, hokiyat bol’sheviklar tomonidan 1917-yil oktayabrda kuch ishlatish yo’li bilan egallanganidan so’ng yakka hukumron partiya bo’lgan bolsheviklar partiyasi jamiyatning barcha jabhalardagi boshqaruvni ishchi va dehqonlarning qo’liga olib berish bohonasida ularni o’z nazorati ostiga ola boshlagan. Yana shuni takidlash kerakki Turkiston ASSRdagi nazorat organlari hisoblangan Militsiya bosh boshqarmasi va ishchi-dehqon inspeksiyasi xalq komissarligi tarkibini malakali va tajribali kadrlar bilan taminlash masalasi tadqiq etilayotgan butun davr mobaynida keskin va dolzarb muammo sifatida saqlanib qoldi. Bu holat, xususan militsiya hodimlari faoliyati uchun xos bo’lgan. Bu holatning jiddiy sabablari mavjud bo’lib, u eng avvalo sovet hokimiyatining dastlabki yillaridagi og’ir iqtisodiy ahvol, iqtisodiyotning tushkunlik va inqirozga uchrashi, sovet hokimiyati siyosatidagi qo’pol xatolar, siyosiy va harbiy vaziyatning keskinlashuvi, Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatning kuchayishi, moddiy ta’minotdagi uzilishlar, militsiyalarning ish haqqi kamligi va ular uchun belgilangan turli imtiyozlarning amalda joriy qilinmaganligi kabi omillar bilan belgilandi. 45 etishga urinish bo`lib o`tdi. Bosib olingan hududlarda Orenburg general- gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi. Ikkinchi bosqich 1865-yilda boshlandi va 1868-yilgacha davom etdi. Bu davrda Qo`qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi bosqinchilik harakatlari olib borildi. Uchinchi bosqich 1873-yildan 1879-yilgacha uchinchi bosqich bo`lib o`tdi, u Xiva xonligini bosib olish va Qo`qon xonligini tugatish bilan yakunlandi. To`rtinchi bosqich 1880-yil oxiridan 1885-yilgacha istiloning amalga oshirildi. Bu davrda jangovar harakatlar asosan hozirgi Turkmaniston hududida olib borildi. Turkman qabilalari bo`ysundirilishi bilan Rossiya imperiyasining o`rta Osiyo hududidagi jangovar harakatlari yakunlandi. Shunday qilib, Rossiya 1865yildan boshlab 1885-yilgacha o`rta Osiyoda uzluksiz urush olib bordi. Bu — bosqinchilik, mustamlaka urushi edi. 1 1 Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998 8 qarorlari qatiy hisoblangan, ular ishtirokisiz qabul qilingan qarorlar ustidan esa Toshkent sudlov palatasiga shikoyat berish mumkin bo’lgan. Okrug sudlari va Toshkent sudlov palatasi tomonidan sud maslahatchilari ishtirokida qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat faqat sud amaliyotining qonuniy tartibi buzilgan holdagina berilishi mumkin edi. Shikoyat Rossiya imperiyasi oily idorasi Senat tomonidan ko’rib chiqilgan. Yuqorida ko’rsatilgan sudlarning faoliyati eng avvalo, Turkistondagi inqilobiy va milliy ozodlik harakati ishtirokchilariga qarshi qaratilgan edi. Sudlov statistikasi Turkistonda dehqonlar harakatlariga qarshi qatag’onlarning kuchayganligini qayd etdi. Ular quyidagi moddalar bo’yicha nomlanardi: “boshqaruv tartibiga qarshi harakatlar”, “tartib va osoyishtalikni buzish”, “zo’lik ishlatish bilan talonchilik qilish”, “mansabdor shahslarni haqorat qilish” kabilar edi. Birgina Farg’ona viloyatida 1904-yilda faqat miravoy sudyalar tomonidan: “boshqaruv tartibiga qarshi harakatlar” 48 ta, tartib va osoyishtalikni buzish bo’yicha 113 ta, talon-taroj va mulkka zarar yetkazish bo’yicha 206 ta ish ko’rib hukm chiqarilgan. Mazkur raqamlar hokimiyat zulmi va zo’ravonligiga qarshi qaratilgan kurashlarning o’sib borganidan dalolat bergan. Sud amaliyoti jarayonida sud hujjatlariga nopisandlik ko’zga tashlangan. Guvohlarni chetlashtirish yoki ularni davlat xizmatida bo’lib, ma’muriyatga bo’ysinuvchi mahsus ekspertlarning ma’lumotlari bilan almashtirishga yo’l qo’yilgan. Bularning barchasi mustamlaka hokimiyatiga sudlov mashinasini o’zi uchun maqul tarzda moslashtirilganini ko’rishimiz mumkin. Yuqorida tilga olingan sudlar bilan bir qatorda Turkistonda harbiy sudlar ham faoliyat olib borgan. Ularda faqat harbiy unvonga ega kishilar emas, balki ishlari istisno tariqasida mazkur sudlarga oshirilgan shahslar ham sud qilingan. Harbiy sudlar dastlab Samarqand, Marg’ilon, O’sh kabi shaharlarda faoliyat ko’rsatgan 1 . 1892-yilda hukumatning “harbiy holatda deb e’lon qilingan hududlar to’g’risida”gi qarori e’lon qilingan. Bu qaror mustamlaka hokimiyatining zo’ravonligini ta’minlagan. Unga ko’ra harbiy bo’lmagan fuqorolar hokimiyatga qarshi isyon qilgani, politsiya va boshqa amaldorlarga hujum qilgani, qurolli qarshilik 1 Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: O’zbekiston Faylasuflari Milliy Jamiyati Nashriyoti, 2011. – B. 201. 41 boshq а rishning muv а qq а t qoid а l а ri”, “F а rg’on а viloyatini boshq а rish bo’yich а 1873-yil muv а qq а t nizom”, “ А mud а ryo bo’limini boshq а rish bo’yich а 1874-yil 21-m а y Nizomi” h а m ishl а b chiqilib, q а bul qiling а n edi. Ul а rning b а rch а si o’z f а oliyatid а “h а rbiy v а m а ’muriy hokimiyatning bird а mligi v а uning bitt а qo’ld а birl а shtirilishini” t а sdiql а di. Shu bil а n birg а , yuqorid а q а yd etilg а n v а ziyat omili v а m а h а lliy j а miyatning а n’ а n а viy ijtimoiyhuquqi tengl а shtirish bor а sid а gi rej а l а rid а n а nch а mur а kk а b bo’lib chiqdi. O’n mingl а b kishil а r imperiya а gressiyasig а q а rshi kur а shg а qo’zg’ а ldil а r. K а ufm а n rus d а vl а tining m а nf аа tl а rini bosqinchil а rg а q а rshi yalpi q а ttiq kur а sh sh а roitid а joriy qilishg а m а jbur bo’ldi. Biron-bir а h а miyatg а molik sh а h а r j а ngsiz t а slim bo’lm а di. “Osiyolikl а r, а lb а tt а , O’rt а Osiyod а gi h а rbiy h а r а k а tl а rimiz qonli solnom а sining d а hsh а tli t а fsilotl а rini jud а ya х shi bilgan, edilar deb yoz а di o’sh а voqe а l а r d а vrid а yash а g а n M. Zinoyev, biroq shund а y bo’ls а d а , yo’limizd а uchr а g а n b а rch а sh а h а r v а q а l’ а l а rni kuch bil а n olishimizg а to’g’ri keldi” 1 . Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati va amaliyoti uning bu o’lkada o’z davlatchiligini joriy etish orqali olib borildi. XVIII asrda tashkil topgan mustaqil Qo’qon xonligi davlati yo’q qilinib bir viloyatga aylantirildi, Turkistonda milliy davlatchilikka barham berildi. Rossiya imperiyasi o’zining boshqaruv tizimini sekin-astalik bilan joriy eta boshladi. Ammo imperiyaning bu o’lkada o’rnatgan ma’muriyati uning tasrrufidagi boshqa o’lkalar boshqaruvidan o’zining keskin harbiy-mirshablik tartibi bilan ajralib turgan. Rossiya hukumatining Turkiston o’lkasi uchun 1865 – 1916-yillar oralig’ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o’nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916-yillar)da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o’zgarishlarda ana shu holat o’z aksini topgan 2 3 . Bu qonunning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o’zgarishlarda Turkistonni 1 «Русский вестник», 1868, № 5; Зияев Ҳ. Завоевание Бухарского и Хивинского ханств царизмом // «Общественные науки в Узбекистане». 1990, № 8 – Б . 39. 2 Hamdamov S., Jo’rayev N. O’bekiston tarixi (birinchi kitob). – T.: Sharq, 2011. – B. 229. 3 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 191. 21 va umumiy ahvolini o’rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzildi 1 . Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o’rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to’plashdan iborat bo’lgan. Komissiya o’z ish jarayonida bosib olingan yerlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo’lda to’plagan holda o’lkani boshqarish. 2. Siyosiy hokimiyatga ega bo’lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo’liga topshirish. 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo’lgan davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo’yish 2 . Ko’rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi”ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o’lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo’yicha Mahkama qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi: 1. Loyihada ko’rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston General-gubernatorligi tashkil etilsin. 2. General-gubernatorga o’lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shartlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin. 3. General-gubernatorga loyihada ko’rsatilgan yerlarda, o’lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so’nggi marta qonuniy tartibda ko’rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo’yicha va yaxlit holda o’zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada ko’rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o’lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko’rish topshirilsin. 1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб… – Б. 191-192. 2 Исмоилова Ж. ХХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошларида Тошкентнинг «яанги шаҳар» қисми тарихи. – Т.: Фан ва технология, 2004. – Б. 17. 25 9. Shamsutdinov.R.SH. Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 2-t. T.: 2020 10. A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86 47 daromaddan mahalliy aholi hech qanday foyda ko’rmayotganligi va uni faqatgina ―yangi shahar obodonchiligi uchun sarf qilinayotganligini ta‘kidlab, Duma‖ tarkibiga mahalliy millat vakillari bilan ―yangi shahar vakillari a‘zolarini teng ‖ mikdorda saylanishini talab qilganlar. Darhaqiqat, evropaliklar yashaydigan yangi shaharda suv ta‘minoti, ko’kalamzorlashtirish, yoritish tarmog’i yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, faqatgina yoritkichlar uchun bir yilda 30-40 ming rubl sarflangan. 1908 yilda Toshkentda ilk elektrostansiya qurilgach, yoritish vositalari asta-sekin elektr tarmog’i bilan almashtirila boshlangan, eski, kerosinli yoritkichlar eski shaharga berilgan. Elektrostansiya yangi shaharning markaziy ko’chalari hamda o’lka ma‘muriyati xonadonini yoritishga xizmat qilgan. Boshqaruvning eng quyi darajasi – volost va qishloq boshqaruvi mahalliy aholi vakillariga topshirilgan. Volostlar oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Oqsoqol volostning tinchligini nazorat qilgan; xalq sudi qaramog’idagi jinoyatlar bo’yicha dastlabki tergovni o’tkazgan, 3 so’mgacha jarima solgan. Agar volost oqsoqoli rus ma‘muriyatini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori yangidan saylovlar o’tkazish yoki uning o’rniga vaqtincha boshqa kishini tayinlashi mumkin edi. O’lka ma‘muriyati bu huquqdan juda keng foydalangan. O’lkada 1882 yilda taftish ishlarini olib borgan F.K.Girsning hisobotida qayd etilishicha, uch yil mobaynida Sirdaryo viloyatidagi volost oqsoqollaridan 38 kishi (oqsoqollarning 35%) o’z vazifasidan ozod qilingan. Bunday hodisalar boshqa viloyatlarda ham sodir bo’lib turar edi. Volost boshqaruvchisini saylash ikki bosqichdan iborat bo’lgan. Dastlab har ellik xonadon egalari ichidan bir nafar kishi saylab olingan. Keyin saylangan kishilar rus ma‘muriyati ishtirokidagi volost yig’inida ishtirok etganlar. Volost yig’ini vakolatiga volost boshqarmasi mudirini, qozilik va biylik an‘anaviy sudyalarini saylash, quyi ma‘muriyat mansabdor shaxslarining pullik ta‘minotini aniqlash, suvdan foydalanish va suv ta‘minoti masalalari, yo’llar, ko’priklar, xo’jalik qurilishlari va boshqalar ustidan nazorat o’rnatish masalalari bilan shug’ullanish kirgan. Volost boshqaruvchisi xo’jalik faoliyatidan tashqari 18 talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to’g’ri keladigan nizom” tuzilishini amalga oshirishdan iborat bo’lgan. Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi Nizom” 1886-yil 12-iyunda tasdiqlangan bo’lsada, ma’muriy tizim bo’yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o’lkasida sobiq Generalgubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o’zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to’ldirilib, o’zgartirilib turilgan. Chunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryanpomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston gener а l-gubern а torligi t а rkibig а G’ а rbiy Sibir gener а lgubern а torligi t а s а rrufid а bo’lg а n Semip а l а tinsk viloyati hududining bir qismi kiritilgan. Cheg а r а chizig’i Semip а l а tinsk viloyati cheg а r а sid а n B а l ха sh ko’lining o’rt а sig а ch а cho’zilib S а risuv d а ryosig а q а d а r cho’zilgan. Orenburg gener а l-gubern а torligi bil а n cheg а r а chizig’i Perovsk ko’rf а zi o’rt а sig а ch а , Termembes tog’ig а , und а n Terken, Q а lm а s, Muzbil, Oqqum, Cho’b а rtep а tog’l а ri bo’yl а b Mo’yinqumning j а nubiy et а kl а ri v а S а risuv d а ryosi Chu d а ryosi bil а n qo’shilg а n joyg а q а d а r borgan . Turkiston gener а l-gubern а torligi 1867 – 1886-yill а rd а viloyat v а uyezdl а rg а bo’ling а n edi. O’rt а Osiyo х onlikl а ri bil а n cheg а r а dosh joyl а rd а uyezdl а r o’rnig а ul а rg а mos r а vishd а gi h а rbiy-hududiy birlikl а r okrugl а r, bo’liml а r v а r а yonl а r t а shkil qiling а n. D а stl а b, Turkiston gener а l-gubern а torligi ikki viloyat: m а rk а zi Toshkentd а bo’lg а n Sird а ryo h а md а m а rk а zi Verniy sh а hrid а bo’lg а n Yettisuv viloyatig а bo’lingan. Keyinch а lik bosib oling а n hududl а r hisobig а qo’shimch а t а rzd а quyid а gi m а ’muriy-hududiy birlikl а r t а shkil qilingan: 1868-yild а m а rk а zi S а m а rq а ndd а bo’lg а n Z а r а fshon okrugi; 1874-yild а m а rk а zi Petro а leks а ndrovsk (To’rtko’l)d а bo’lg а n А mud а ryo bo’limi; 1876-yild а Qo’qon х onligining 29 2. Shu viloyatlarning ko’chmanchi aholisi uchun tashkil etilgan sud mahkamalari. 3. Kaspiyorti viloyatlarining mahalliy aholisi uchun tashkil etilgan sud mahkamalari 1 . 1886-yilgi “Nizom”ga ko’ra uyezd sudlari tugatilib ularning o’rniga uchastka miravoy sudlar ta’sis etildi. 1864-yildagi “Nizom”ga ko’ra miravoy sudyalar shahar va qishloq boshqaruv organlari tomonidan uch yil muddatga saylanishi lozim edi. Biroq Turkistonda sudlov nizomlari qabul qilingan davrga kelib Aleksand III ning aksilislohatlari amalgam oshirilib, 1864-yil nizomlarining u yoki bu darajada demokratik institutlari tarqatib yuborildi. Peterburg, Moskva va Odessadan tashqari barcha yerda miravoy sudyalar instituti bekor qilinib, tayinlanuvchi shahslar: shaharlarda shahar sudyalari, qishloqlarda zemestvo boshliqlari bilan almashtirildi. Turkistonda ham miravoy sudyalar saylanmay, balki tayinlanardi. Viloyat boshqaruvlarining sudlov bo’limlari viloyat sudlari bilan almashtirildi. Ularning qoshida sud tergovchilari, viloyat prokurorlari va ularning o’rinbosarlari lavozimlari tasis qilingan. Viloyat sudyalari mirovoy sudyalar qurultoylari funksiyalarini bajarar va mirovoy sudyalar vakolatiga kirmaydigan fuqoroviy ishlarni, shuningdek muqaddam viloyat boshqaruvlarining sudlov bo’limlari yuritgan ishlarni ko’rgan. Keyinchalik, 1898-yil islihot o’tkazilib “sud nizomlarini Turkiston o’lkasi viloyatlarida joriy qilish qoidalari”ga muvofiq tugatilgan viloyat sudlari o’rniga okrug sudlarini va butun Turkiston uchun bosh sudlov idorasi huqulariga ega bo’lgan Toshkent sudlov idorasi joriy qilindi. U faqat imperiyaning oily sudlov idorasi – Senatga bo’y singan. Okrug sudlari Turkistonning beshta viloyatida joriy qilingan. Ular sud raisi, uning o’rinbosari va sud a’zolaridan iborat bo’lgan. Okrug sudlarining yig’ilishlarida sudlanuvchining aybdor yoki aybdor emasligini belgilovchi sud maslahatchilari ishtirok etardi. Jazo chorasini sudya va sudning ikki a’zosi belgilagan. Sud maslahatchilari ishtirokida qabul qilingan okrug sudlari 1 Болтабоев С. Чоризм ҳукумронлиги даврида ислом. – Наманган, 2005. – Б. 33. 40 Turkistonda sudlov tizimining qayta tuzishdan maqsad, uni Rossiya imperiyasidagi shunday tizimga moslashtirish va uni ma’muriyatdan nisbatan mustaqil qilishdan iborat edi. Biroq yuqorida ta’rifi keltirilgan mohiyat e’tibori bilan mustamlaka tizimining so’ngi kunlariga qadar amalda bo’lgan kuchaytirilgan va favqulotda qo’riqlov to’g’risidagi nizomlar tufayli sudning ma’muriyatdan ajratilishi faqat rasmiy harakterga ega bo’ldi. Shunga qaramay XIX asr oxiridagi sud tuzilishi oldingisidan farq qilgan. Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o’ziga xos mustamlakchi mezonida ish tutdildi. 1865–1886-yillar mobaynida o’lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq sudlari, ya’ni shariyat asosida ish ko’ruvchi qozi sudlari faoliyat ko’rsatgan. Rus sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, miravoy sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan mahrum etishga daxldor bo’lmagan jinoiy ishlar, davlat hazinasi manfaatlariga oid bo’lmagan 2000 so’mgacha miqdorda bo’lgan da’volarni ko’rishgan. Viloyatlar boshqarmalari esa tuman sudlari hukumlaridan shikoyatlarini, ularning ishlarini qayta ko’rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagi jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko’rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o’g’irlash, soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan ishlarni ham ko’rishgan 1 . Rossiya imperiyasi mustamlakachi amaldorlar hukumatdan islom dini vakillariga sud, oila-nikoh, mol-mulk merosi va taqsimot kabi ishlarni bajarishga ruhsat bermaslikni talab etganlar. Shuning uchun ham imperiya hukumati o’z yo’lidagi mana shu to’siqlarni yo’q qilish maqsadida 1880-yili barcha viloyat boshliqlariga hamma sohada boshqaruvni o’z qo’liga oluvchi mahkama tashkil etish vazifasini yukladi. Natijada davlat sudlari bilan bir qatorda uch xil ko’rinishdagi sud mahkamalari tashkil etilgan: 1. Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuvning o’troq aholisi uchun tashkil etilgan sudlar. 1 Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: O’zbekiston Faylasuflari Milliy Jamiyati Nashriyoti, 2011. – B. 201. 39 haqidagi qonunni Turkiston o’lkasiga tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari ijozatlarini olib bersangiz, deb iltimos qilaman” 1 . Rus amaldorlari Turkiston xalqlari huquqlarini cheklash sababini shunday izohladilar: “Turkiston o’lkasining yerli aholisi hali juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o’z ma’muriyati va sudini o’zlari saylash huquqini tushunishi va qadriga etishi uchun hali juda go’r va nodondir. Mazkur jamiyat qonun tomonidan o’ziga berilgan haq-huquqlardan foydalnishni bilmaydi. Bu huquq uning faqat zarariga xizmat qiladi”. Rus shovinistlari xalqning ko’tarilishi sababini esa quyidagicha izohlashgan: “O’lkani bir hovuch rus qo’shini bilan istilo qilishda misli ko’rilmagan jangovar matonat ko’rsatgan rus kishisi erlilar o’rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangan edi. Kelgindilarning temir irodasi oldidagi qo’rquv esa erli aholida musulmonchilik tarbiyalangan g’ayridinlarga nafratini ular qalbining eng tubiga yashirgan edi. Ana shuning uchun ham dastlab rus hokimiyati ularni osongina boshqarib keldi. Ammo endilikda erli omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi”. Andijon tumanboshisi polkovnik I. Brjezitskiy bu fikrni yanada oydinlashtiradi: “O’lkadagi 27 yillik xizmatimdan kelib chiqib shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning yovvoyi yerlilarga insonparvarlik mutlaqo to’g’ri kelmaydi”. Knyaz Mansurov Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada yashirin tarzda hukm surib, 1861yilda bekor qilingan qullik (krepostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson amalga oshirilganini tan olishning zamirida tarixiy haqiqat yotardi. Rossiya parlamenti Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov Turkistonda krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda hech qanday mubolag’a bo’lmagan. 1907-yil avgustdayoq hukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston o’lkasida politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bo’lim tashkil qilingan. Bo’limga 10 nafar “Filyor” – sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshlig’i yuborilgan. Mahalliy politsiya vat emir yo’l jandarm bo’limlarining boshliqlari Maxsus bo’limga o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakat bilan bog’liq barcha 1 Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ). – Т.: Фан, 1997. – . 63. 37 K а ufm а n o’zining podshog а yo’ll а g а n hisobotid а ,... bu turg’un v а o’z turg’unligig а o’r а lg а n m а ml а k а tning butun siyosiy tizimini b а rbod qilg а ni hold а , yakson bo’lg а n kuchl а rni qo’lg а olish, ul а rni o’lk а g а rus d а vl а ti m а nf аа tl а rid а n kelib chiqq а n hold а olib keling а n yangi ijobiy siyosiy v а fuq а roviy d а sturl а rni b а j а rishg а yo’n а ltirishni udd а l а y olm а di”. Real turmush imperiyaning “t а r а qqiyot olib kirish” bor а sid а gi rej а l а rid а n а nch а mur а kk а b bo’lib chiqdi. O’n mingl а b kishil а r imperiya а gressiyasig а q а rshi kur а shg а qo’zg’ а ldil а r. K а ufm а n rus d а vl а tining m а nf аа tl а rini bosqinchil а rg а q а rshi yalpi q а ttiq kur а sh sh а roitid а joriy qilishg а m а jbur bo’ldi. Podsho yorlig’i K.P. K а ufm а ng а “b а rch а siyosiy, cheg а r а v а s а vdo-sotiq ishl а rini h а l qilish, qo’shni m а ml а k а tl а rd а muzok а r а olib borish v а tr а kt а tl а rni imzol а sh, q а rorl а r uchun sh а rtl а rni kelishish” v а kol а tini ber а rdi. U o’lk а d а n а yrim sh ах sl а rni siyosiy s а b а bl а rg а ko’r а besh yilg а ch а bo’lg а n mudd а tg а b а d а rg’ а qilish v а q а rshilik ko’rs а tilg а n t а qdird а , ishni h а rbiy sudg а oshirish huquqig а eg а edi. Gubern а tor а holig а solinuvchi soliql а r miqdorini belgil а r, а jn а biyl а rni rus fuq а roligig а q а bul qil а r, kreditl а rni t а qsiml а r, shu juml а d а n, tub а holig а m а nsub bo’lg а n sh ах sl а rg а o’lim j а zosi berish h а qid а gi hukml а rni ( а g а r ul а r qozilik v а biylik sudl а ri tomonid а n chiq а rilg а n bo’ls а ) bekor qilish huquqig а eg а edi. Rus hukumati o’ziga mustahkam tayanch barpo etish va hukumronligini mustahkamlash maqsadida rus shaharlari va qishloqlarini barpo etishga aloxida ahamiyat berdi. Natijada Rossiyaning turli joylaridan Turkiston o’lkasiga ko’chib keluvchilar soni ortib bordi. XIX asrning oxiriga kelib o’lkadagi ruslar soni 197420 kishiga yetdi 1 . 2.3. Politsiya va sud organlarining tuzilishi va uning funksiyalari XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda ma’muriy va davlat muassasalari tizimidagi o’zgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi va jazolash organlarida ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Ular orasida markaziy va mahalliy organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881-yil 14-avgustdagi “Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini qo’riqlash choralari to’g’risidagi nizom” 1 Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукумронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – Б. 362. 31

Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi

Купить