• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 187.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Февраль 2025
Расширение doc
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Turkistonda 1867-1917 yilarda arxiv ishi tarixi

tartibda bo‘lindi. O‘rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga ega bo‘lgan arxiv fondlari O‘rta Osiyo Markaziy davlat arxivida – Toshkentda saqlanadigan bo‘ldi. Har bir respublikaga oid arxiv fondlari shu respublikaga beriladigan bo‘ldi. 28 1923-yil 29-avgustda qabul qilingan Turkiston ASSR MIQning 130-qarori 14 ta moddadan iborat bo‘lib, uning 1-moddasida: “Barcha dekret va qarorlar albatta rus, o‘zbek, turkman hamda qirg‘iz tillarida nashr etiladi” deb, qayd qilingan. Mazkur qarorga binoan respublika hududidagi barcha muassasalarining ish yuritishi 4 ta: rus, o‘zbek, qirg‘iz [qozoq] va turkman tillarida olib borilishi tartibi belgilandi. Shundan kelib chiqib, Yettisuv, Sirdaryo va Amudaryo viloyatlari – qirg‘iz tilida, Farg‘ona va Samarqandda o‘zbek tilida va Turkman viloyatida esa turkman tilida ish yuritish tizimi joriy qilingan. Keyinchalik O‘zbekiston SSR inqilobiy qo‘mitasi tomonidan aniqrog‘i 1924- yilning 31- dekabrida 48-raqamli qarorni qabul qilgan. Qarorda hukumat, kooperativ, xo‘jalik idoralari va boshqa muassasa, tashkilot va korxonalar doiralarida butun yozuv ishlarini faqat o‘zbek tilida yurgizishga majbur etish vazifasi qo‘yiladi. Buning uchun korxona, tashkilot va muassasalarda ishlarni o‘zbek tilida yurgizish, yo‘riqnomalar nashr etish, yerlik xalqdan amaliy ishchilar (ish yuritish bo‘yicha) tayyorlash va boshqa tashkiliy ishlarni amalga oshirish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bu qarorni joriy qilish yuzasidan, tabiiyki, muayyan ishlar amalga oshirila boshlagan, xususan, maxsus ish qog‘ozlari tayyorlangan. Lekin, XX asrning 30- yillari 2-yarmidan boshlab o‘zbek tiliga bo‘lgan e’tibor rasman susayib borgan. O‘sha murakkab tarixiy jarayon, xalklarning milliy o‘zliklarini anglashlaridan hokimiyatning dahshatli qo‘rquvi, bu qo‘rquv hukmron bo‘lgan qatag‘on davrining achchiq samarasi bugun hech kimga sir emas. Rus tilidan andoza olish (aytish kerakki, bunday hol boshqa tillarda, masalan, tatar tilida ham kuzatiladi), biron-bir darajada bo‘lsin, o‘zini oqlay olmaydi. Umuman, o‘zbek hujjatchiligining boy va uzoq tariximizning ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo‘lsa-da, Oktyabr to‘ntarishidan keyin boshqa joylarda bo‘lgani kabi respublikamizda hujjatchilik bevosita o‘zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo‘nalish nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lib qoldi. Ana shuning va boshqa bir qancha omillarning oqibati 23 qilingan huquqiy hujjatlar va ularning amalga oshirilishi borasidagi chora- tadbirlarga oid rasmiy hujjatlar, o‘lka aholisi va ularning etnik tarkibiga oid statistik ma’lumotlar, mahalliy aholini ruslashtirish masallariga oid, o‘sha davrda tashkil etilgan davlat muassasalari tarixiga oid va boshqa rasmiy hujjatlari to‘plangan. Bunda shuningdek, general-gubernatorlikning Rossiya imperiyasi imperatori, Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan olib borgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalariga oid hujjatlar ham o‘rin olgan. Ushbu kanselyariya dastlab to‘rtta bo‘limdan iborat bo‘lib, ularning biri ya’ni sud ishlari bo‘limi bir necha yilgina faoliyat yuritgan. Shuningdek, kanselyariya tarkibida vaziyat taqozosi bilan vaqtincha tog‘-kon bo‘limi, harbiy yurishlar bo‘limi, qochoqlar stoli kabi bo‘limlar tashkil etilgan. Ushbu muhim masalalar kannselyariyaning doimiy mavjud bo‘lgan va qimmatli hujjatlarga boy 1-3 bo‘limlarida jamlangan. Birinchi bo‘lim ma’muriy boshqaruv va inspektorlik xizmati masalalari bilan shug‘ullangan bo‘lib, bunda jami hujjatlar to‘rtta stolda taqsimlangan. Ushbu to‘rtta stolning uchtasi asosan shaxsiy tarkib hujjatlarini, to‘rtinchi stol esa “sud ishlari va chet elliklar haqida”gi hujjatlarni yuritish va jamlash bilan shug‘ullangan. Ikkinchi bo‘lim o‘lkaga hamda majburiyatlarga oid savollar masalasi bilan shug‘ullangan bo‘lib, hujjatlari beshta alohida stolda taqsimlangan. Ushbu bo‘linmada shuningdek, moliya va xo‘jalik bo‘linmasi faoliyat yuritgan. Bunda yuqorida keltirilgan alohida yo‘nalishlar bo‘yicha hujjatlar yuritilgan va jamlagan. Uchinchi bo‘lim yer mulk va soliq ishlari bo‘yicha hujjatlarni yuritish bilan shug‘ullangan. Bunda shaharlar qurilishi va ularning hisob-kitob ishlarini yuritish alohida uchta stolda taqsimlangan. Keltirib o‘tilgan bo‘limlardan general-gubernatorlik kanselyariyasida nazorat palatasi bo‘limi ham faoliyat ko‘rsatgan. Bunda Turkiston general- gubernatorligi hududida moliyaviy ishlarni nazorat qilish uchun tashkil etilgan 17 XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sovet bosqini natijasida yurtimiz hududida nafaqat respublikamiz, balki barcha Turkiston hududida juda katta o‘zgarishlar yuz berdi. Rossiyaning Turkistonni xom ashyo bazasi sifatida bosib olish ishlari va bu harakatlarni elchilik aloqalari bilan boshlashi arxiv sohasi uchun ham katta ma’lumot bazasi bo‘lib hizmat qildi. 1967-yildan bo‘lgan bosib olish harakatlari davrida Turkiston hududida arxiv sohasida uncha katta islohotlar amalga oshirilmagan. Chunki Rossiya tomonidan olib borilayotgan bosqinchilik harakatlari va ichki kelishmovchiliklar avjiga chiqgan edi. Bundan tashqari ko‘plab hujjatlar SSR tomonidan o‘zlari tashkil etgan arxiv idoralarida to‘plangan. Ko‘plab jiddiy hujjatlar va tarixiy katta ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlar yoki kitoblar, umumiy barcha juda ahamiyatli arxiv hujjatlari Rossiyaga olib ketilar edi. Keyinchalik, bosib olish ishlari tugatilgandan so‘ng arxiv sohasiga ham e’tibor qaratila boshladi. Natijada SSR tomoniddan Turkistonda hududiy arxiv idoralari tasshkillandi. Bu ishlar bir muncha hududni boshqarishda katta ro‘l o‘ynagan. SSR davrida arxiv sohasida olib borilgan ishlar biz uchun katta ro‘l o‘ynaydi. Negaki, bu davrdagi xatolarni takrorlamaslik uchun shu yillardagi arxiv ma’lumotlarini o‘rganishimiz biz uchun ahamiyatli hisoblanadi. O‘sha davrda to‘plangan hujjatlar bizga xo‘jalik ishlarida qancha miqdorda maxsulotlar ishlanganini yetkazadi. Biz bu borada olib borilgan ishlardan o‘zimiz uchun to‘g‘ri xulosa chiqargan holda bugungi kunda arxiv sohasida katta o‘zgarishlarni amalga oshirishimiz darkor. Chunki bu davrdda to‘plangan arxiv materiallari biz uchun katta boylik hisoblanadi. Shuning uchun bu hujjatlarni hozirgi kunda ham elektronlashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Biz kelajak avlod bu sohada katta o‘zgarishlarni amalga oshiri shimiz kerak. 29 imperiyasi apparatining oliy buyurokratik organi bo‘lmish mazkur devon ko‘p minglab kishilarning taqdirini hal qilgan. 2.2. Turkistonda 1867-yilda boshlab ilk arxivning tashkillanishi. 1867- yilda tashkil etilgan va dastlabki vaqtlarda 4 ta, keyinchalik 9 ta bo‘limni o‘z ichiga olgan devon ma’muriy-fuqaroviy va nozirlik tartiblari, yer masalalari va majburiyatlar, yo‘l qurilishi, Xiva va Buxoroning Rossiya imperiyasiga tobeligi bilan bog‘liq hamda sharqning qo‘shni mamlakatlari bilan aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan. Devonxona tarkibida tuzilgan arxiv bo‘limida 1882-yilgacha 9968 ta yig‘majild mujassamlashgan bo‘lib, ular etarli darajada tartibga solinmagan edi. 1904-yilda Turkiston general – gubernatorligi devoni arxivi faoliyatini tekshirgan maxsus komissiya arxivga bo‘limlardan hujjatlar tartibsiz ravishda sarlavha va ro‘yxatsiz topshirilayotganini qayd etgan. Viloyatlar boshqarmalari devonlarida ham arxiv ishi achinarli holatda edi. Xususan Sirdaryo viloyati devoni arxivi joylashgan xona umuman talabga javob bermasligi va 1899-yilgacha ushbu arxivning 2 mingdan ortiq yig‘majildi boshqarma “komissiyasi” tomonidan yo‘q qilishga ajratilganligi taftish hisobotlarida qayd etilgan. Umuman olganda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida arxiv muassasalari umumiy boshqaruv tizimiga ega emas edi. Idoraviy arxivlarda hujjatlarni saqlash va ulardan foydalanish uchun zaruriy shart-sharoitlar etishmas, muassasa boshliqlari esa arxiv hujjatlari to‘g‘risida tasavvurga ega emas edilar. O‘zbekistonda hozirgi ko‘rinishdagi arxiv muassasalari sovetlar hukmronligi davrida tashkil etila boshlangan. Turkiston general-gubernatori huzuridagi kanselyariya general-gubernatorlik rasmiy hujjatlarini yuritish va jamlash maqsadida 1967-yilning noyabr oyida o‘lkaga tashrif buyurgan fon K.P.Kaufman tomonidan tashkil etilgan. Unda o‘lkaning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi, Turkistonda rus harbiyma’muriy boshqaruv tizimining o‘rnatilishi, o‘lkada ma’muriy-hududiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, savdo-madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda qabul 16 O‘zbekistonda arxiv ishi tarixining ilmiy asoslarini o‘rganish; tarixiy dunyoqarashni arxiv hujjatlari asosida rivojlantirish; bozor iqtisodiyoti sharoitida arxivlar faoliyatini jamoatchilik fikriga tayangan holda taraqqiy ettirish; arxiv ishi tarixi va arxiv hujjatlarining ilmiy jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi hamda xalqning tarixiy dunyoqarashini yuksaltirishdagi rolini tahlil etishdan iborat. 7 ishi markaziy boshqarmasi huzuridagi Tekshirish komissiyasi ko‘rib chiqib, o‘z xulolasini boshqarma boshlig‘i tasdig‘iga havola qilardi. Shunday qilib, tashkilotlar hujjatlarini yo‘q qilish huquqi arxiv idorasiga – Arxiv ishi Bosh boshqarmaiga topshirildi. 2.5. Turkiston ASSR arxivlarida ish yuritish. Ma’lumki, 1924-yili O‘rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm sovet respublikalari) da milliy-hududiy chegaralanishi o‘tkazildi. Natijada SSSR tarkibida O‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O‘zSSR tarkibida) va SSSR tarkibida Qozog‘iston ASSR va Qirg‘iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O‘zbekiston SSRning o‘z arxiv tashkilotlari vujudga keldi.oktyabr to‘ntarishidan keyin sho‘rolar tuzumi iqtisodiy, ijtimoiy- siyosyy va madaniy hayotning barcha sohalarini o‘zining istibdod yo‘rig‘iga soldi. Butun mamlakatdagi hujjatchilik, idoraviy ish yuritish tamoyillari ham bu yo‘riq sirtmog‘idan chetda qolmadi. Mohiyatan o‘ta g‘irrom til siyosati tufayli milliy jumhuriyatlardagi tillarning ijtimoiy mavqei pasayib bordi. O‘sha davrdagi o‘lka nufusining 37 foizini o‘zbeklar, 35 foizini qirg‘izlar (qozoqlar bilan birga), 17 foizini tojiklar va atigi 7 foizinigina ruslar tashkil etar edi. Bu hol hisobga olinsa, davlat tilini belgilashdagi mantiqning asossizligini aniq ko‘rish mumkin. Mehnatni ilmiy tashkil qilish muammolariga bag‘ishlab 1921-yilda o‘tkazilgan I Butun Rossiya konferensiyam kun tartibiga kiritilgan boshqarish mehnatini ilmiy tashkil qilish va hujjatlar bilan ishlash masalasi, shuningdek, mamlakatda bu ishlarni muvofiklashtiruvchi va yo‘lga solib turuvchi maxsus tashkilot tuzish masalasining asl mohiyati ham rustilining ijtimoiy mavqeini yanada kuchaytirishdan iborat bo‘lgan. Sho‘ro siyosati go‘yoki o‘zining "millatlar va tillarning tengligini ta’minlash" tamoyilini amalga oshirganday qilib ko‘rsatish maqsadida respublikamizda idoraviy ish yuritishni o‘zbekchalashtirish borasida ba’zi harakatlarni amalga oshirgan. 22 komissiya a’zolarining ishlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi hujjatlar majmui jamlangan. Ushbu bo‘lim gubernatorlikda o‘lkaning moliya va soliq masalalari bilan shug‘ullanuvchi amaldorlari ishlarini nazorat qiluvchi taftishchilarning imperatorga bergan xabarnomalari, ma’ruzalari, hisobotlari, o‘rnatilgan tartib qoidalarni buzgan rus va mahalliy amaldorlarni javobgarlikka tortish bilan shug‘ullangan. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining eng muhim bo‘limlaridan biri bu diplomatik aloqalar bo‘limi bo‘lib, unda gubernatorlikning qo‘shni davlatlar, xususan, Buxoro va Xiva xonliklari, Afg‘oniston, Qashg‘ar va boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan. Kanselyariyaning ushbu bo‘limida shuningdek, diplomatik aloqalarga oid hujjatlar, xususan, Turkiston general-gubernatorligi qoshidagi diplomatik amaldor faoliyatiga oid rasmiy hujjatlar yuritilgan va saqlangan. Shuningdek, general- gubernatorlik kanselyariyasi huzurida Turkiston ommaviy bibliotekasi, muzeyi, “Turkestanskiye vedomosti” gazetasi va uning bosmaxonasi (1872-1881 yy.) faoliyat yuritgan. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi so‘nggi general- gubernator Kuropatkinning iste’foga chiqishi munosabati bilan o‘lkada yangi tashkil etilgan Turkiston Muvaqqat hukumati kanselyariyasiga aylantirilgan (1917 yil aprel oyida). Shunday qilib, Turkistonning birinchi general-gubernatori fon Kaufman tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida tashkil etilgan, O‘zbekiston tarixini yoritishda muhim ahamiyatga ega qimmatli manbalarni o‘zida jamlagan hujjatlar majmui – Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi hisoblanadi. Ushbu kanselyariya hujjatlari hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi I-1 Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi fondida saqlanmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan eng katta hajmli fondlardan biri hisoblangan ushbu jamg‘arma 35 ta ro‘yxat (opis)ga kiritilgan hujjatlardan iborat. Turkiston o‘lkasida 1918-yil mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan izohlanadi. O‘zini idora qiladigan mustaqil davlat 18 KIRISH Ma’naviyatni tiklash, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta tarixiy xotira kerak. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday insonlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi. 1 (O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ) Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida eng avvalo yoshlar va aholi ortasida mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targib qilish, johon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi”, deb ta‘kidlab o‘tdi. 2 Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o‘zgarishlar bosqichma- bosqich, ba’zan bir nеcha o‘n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu bois tarixiy o‘tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan, O‘rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o‘rganmasdan, bugungi kunda buyuk dеb ta’riflash mumkin bo‘lgan hozirgi islohotlarning mohiyati va ahamiyatini to‘liq tushunish va baholash mumkin emas. O‘zbеkiston Rеspublikasi birinchi Prеzidеnti I.A. Karimov ta’kidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, tabir joiz bo‘lsa milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: “Sharq”, 1998. – B. 8-9 2 Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ‘lishi kerak. – T.: О ‘zbekiston, 2017. – B. 47. 3 I. ARXIV TUSHUNCHASI. ARXIV ISHI NAZARIYASINING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI. 1.1. Arxiv atamasi. Arxiv hujjati tushunchasi. Mustaqillikka erishganimizning dastlabki kunlaridanoq mamlakatimizning ilmiy-tarixiy va o‘tmishini xolis yoritishga asoslangan manbalarni tadqiq etish borasida tizimli ishlar belgilab berildi. Istiqlol yillarida jamiyat hayotining barcha sohalari singari, tarix fani sohasiga ham tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Xolislik qoidasi – tarixiy voqe’a, hodisalarni o‘rganayotganda ular bilan bog‘liq bo‘lgan barcha faktlarning hech bir istisnosiz butun majmui bilan birga olib tekshirishni, aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun holda o‘rganishda va haqqoniy yoritishda arxiv hujjatlarining o‘rni beqiyosdir. Shu maqsadda bugungi kunda arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishga keng yo‘l ochib berilgan. Arxiv atamasi bu lotincha “arxivium” so‘zidan olingan bo‘lib, hukumat binosi degan ma’noni anglatadi. Ammo arxiv atamasining hozirgi kundagi qo‘llanilishi umuman boshqacha hisoblanadi. Arxiv – bu idoralar, korxona va tashkilotlar, shuningdek, tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan joy bo‘lib hizmat qiladi. Ba’zi bir arxivshunos olimlarning tadqiqotlarida arxiv tushunchasiga tanqidiy yondashib, quyidagicha fikrlarni keltiradi: “Arxiv shunday joyki undan foydalanuvchi har qanday kishi o‘zi uchun kerakli ma’lumotlarni qiyinchiliksiz topishi, shu ma’lumotlarning aniqligi, tarixi va foydalanuvchilarga tasirini kafolatlaydigan holatda bo‘lishi kerak”. 5 Graig Robersonning fikricha arxiv “haqiqiy hujjatlar uyi” deb fikr bildirladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek arxivda xolisona, haqiqiy, aniq bo‘lgan ma’lumotlar va hujjatlar kiritilishi hamda saqlanishi lozim. Haqiqatdan sodir 5 Antonina Burton. Archive Stories (facts, fictions and the writing of history). – London. 2005.6-bet 8 Arxivshunoslik - bu arxivlar faoliyatini o‘rganuvchi, arxiv ishining nazariy, uslubiy, huquqiy va amaliy masalalarini ishlab chiquvchi kompleks ilmiy fandir. Arxivshunoslikning predmetini arxivlar va ularning faoliyatini olib borish asoslari tashkil qiladi. Arxivshunoslik fanining obyekti sifatida arxivlar, arxiv hujjatlari, arxiv ishini tashkil qilish va rivojlantirish omillari hamda uslublari tushuniladi. o arxiv idoralarida ish yuritish tartibotini belgilash va u bilan tanishtirish; o arxiv hujjatlari bilan ishlash qoidalarini aniqlash va o‘rgatish; o arxivlar, arxiv jamg‘armalari, arxiv hujjatlaridan foydalanish omillari va uslublarini belgilash va ularni o‘rgatish; o arxiv sohasining huquqiy asoslari haqidagi bilimlarni umumlashtirib taqdim etish; 13 muhim o‘rin tutadi”. 3 Birinchi Prezidentimiz Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch asarlarida “O‘z tarixini bilmaydiga, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yoq”. 4 Shu maqsadda I.A. Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlrini chuqur o‘rganish, O‘zbеkistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlangan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, Podsho tuzumi va sovеt tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir. Xalqimizning tarixiy o‘tmishi, o‘zligi, ma’naviyati masalalari yoritilayotganda chuqur ilmiy asos va aniq dalillar zarur. Haqqoniy tarixni yaratishda dalil bo‘ladigan muhim omillar orasida arxiv hujjatlari diqqatga sazovordir. O‘zbekistonning moddiy va ma’naviy hayoti aks etgan noyob arxiv hujjatlari tarix fani uchun boy manba sifatida xizmat qiladi. Markaziy Osiyo mintaqasida ilk arxivlar yozuv bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan. Bu arxivlarga Nisadagi Parfiya arxivi, Xorazmdagi Tuproqqal’a arxivi, Mug‘ qal’asi xarobalaridan topilgan arxivlar kiradi. Birlamchi manbalarda toxiriylar, somoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar va xorazmshohlar saroylarida kutubxona- arxivlari mavjud bo‘lganligi qayd etilgan. Bu davrda Marv, Nishopur, Ray, Balx, Hamadon, Tus, Buxoro, Samarqand, Urganch, Xiva, Nisa, Termiz va boshqa shaharlarning har birida o‘nlab davlat, vaqf va shaxsiy kutubxonalar vujudga kelgan. Buxoroda Sharqdagi eng yirik kutubxonalardan biri. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zaro feodal urushlar, vayronagarchiliklar natijasida arxiv hujjatlari, qo‘lyozmalar yo‘q bo‘lib ketgan. Bizgacha Qo‘qon va Xiva xonlarining arxivlari, Buxoro amirligining Qo‘shbegi arxivi saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga oid hujjatlarning bir qismi mavjud xolos. O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr hujjatlari to‘la saqlangan. 3 Karimov I. A. О ‘zbekiston XIX asr b о ‘sag‘asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., « О ‘zbekiston», 1997. – B. 140. 4 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 4. 4 bo‘lib, Markaziy arxiv boshqarmasini tuzishni rejalashtirish xususida kelishib olindi. Rossiya hukumati tomonidan tashkil qilingan arxiv ishi tizimi Qizil Armiya arxiv ishini ham qisman o‘zida mujassamlashtirgan edi. Sovet hukumati harbiy kuchlar bosh qo‘mondonligi Qizil Armiya va fuqarolar urushi tarixi bo‘yicha materillar yig‘ish to‘g‘risida topshirqlar berdi. Shu maqsadda frontdagi shtablarda shu jumladan, Turkiston frontida harbiy ishlar arxiv bo‘linmalari tuzilib, har bir armiya o‘z ma’lumot (harbiy ishlari haqidagi)larini to‘plashi va ularni Moskvaga jo‘natishlari shart edi. 1918-yilning mayida Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan davlat arxiv jamg‘armasidan so‘ng, o‘sha yilning noyabirida arxiv ishlari boshqaruvi Bosh boshqarmasi kollegiyasi tuziladi. Uning tarkibiga V. Ryazonov (rais), B. N. Storojev (rais o‘rinbosari), A. Polyanskiy, S. B. Veselovskiy va boshqalar kiradi. Kollegiya shu zahotiyoq davlat arxiv idoralarini tashkil etish, arxiv ishlari infratuzilmasini yaxshilashga kirishib ketadi. RSFSR arxiv idoralari markaziy tuzilmasining ajralmas qismi sifatida Turkiston arxiv saqlanmasini joriy qilishga katta e’tibor berdi. Tarixiy nuqtai nazardan baho beradigan bo‘lsak, sovet arxivshunoslik siyosati tashkil etilishi bilanoq, Turkiston o‘lkasida sho‘rolar arxivshunosligi ta’siri sezila boshladi. 1917-yilning birinchi kunlaridayoq o‘lkada yirik arxiv saqlanmasi yo‘q edi. Shu bilan birgalikda arxiv ishini yaxshilashga qaratilgan arxiv ishlari tizimli tashkil etilmagandi. Arxiv ishlarini tashkil qilish va rivojlantirish bo‘yicha o‘lka hukumatiga topshiriq 1918-yilning iyunida kelib tushdi. Bu ishni Turkiston respublikasi Byudjet moliya komissiyasi raisi (MIK xuziridagi) V. N. Kucherbaev boshqardi va 1919 yilning oktyabirida Turkiston ASSR Sovetining 13 – s’ezdida arxiv ishlarini tashkil qilish, boshqaruvi, topshiriq va vazifalari to‘g‘risida ma’ruza qildi. Shundan so‘ng 1919-yilning 30-oktyabirida Turkiston Respublikasi MIK Prezidumi respublika Markaziy arxiv boshqarmasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. 26 qurishga go‘yo ko‘maklashayotgandek ko‘ringan sovet hokimiyatining asl basharasi Turkiston Muxtoriyatini qonga botirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Sovet hukumati Turkiston Muxtoriyati tajribasidan muhim hulosa chiqarib, bu Turkiston hududida o‘ziga xos sovetlar andazasidagi avtonomiyani tashkil etishga kirishgan edi. Bundan ko‘zda tutilgan bosh maqsad Turkistonning kelajakda mustaqil, suviren davlat bo‘lib, ajralib chiqib ketishiga izm bermaslik edi. Bolsheviklar 1918-yil yanvar oyidayoq Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko‘tarishgan edi. 1918-yil 30-aprelda Turkiston Sovetlarining V syezdida “Rossiya 49 Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi haqida Nizom” qabul qilindi va Turkiston ASSRning tuzilganligi e’lon qilindi. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi ma’muriy jihatdan Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo, Ettisuv, Kaspiyorti, keyinchalik Amudaryo (Turkman) viloyatlariga bo‘lingan. Respublika hududi BXSR, XXSR, Qozog‘iston ASSR, Afg‘oniston, Eron, Xitoy davlatlari bilan chegaradosh bo‘lgan. Sovet davridagi kelajakda amalga oshirilishi mo‘ljallangan loyihalar o‘tmishdagi vaqe’a hodisalar va siyosatni kommunistik ma’murlar va tarixchilar arxiv hujjatlari bilan bog‘lab o‘rgandilar. 1917-yil inqilobidan keyin tarixiy taraqqiyotni namoyon qilishni ahamiyatli deb hisoblaydigan marksizm tarafdorlari hisoblangan bolsheviklar tezda chor Rossiyasi arxivlarini o‘z nazoratlariga oldilar. Progressiv va reaksion tendensiyalarni namoyon qilish uchun kommunistik tarixchilar materiallar yig‘a boshladilar. 1930-yillarda Stalin kitoblardagi tarixiy materiallar ustida taxrir olib borgan bir paytda kommunistik partiyadagi bahslar o‘z cho‘qqisiga yetgan edi. Partiya chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan hududlar va u yerda yashaydigan xalqlarga o‘z zulmini o‘tkazuvchi sifatida emas, imperiyaning xalq xaloskori sifatida ifoda etilishiga e’tibor qaratdi. Sovet davrida Leningrad va Moskva shaharlari tashqarisida arxivlardan foydalanish taqiqlab qo‘yildi. Partiya rozilik bergan arxivshunoslargagina ruxsat berilgan bo‘lsada, ularning hujjatlarini qoralashi ta’qiqlangan edi. Ular kun so‘ngida maxsus xodimlarga o‘z qayd 19 yozma manbalarning alohida o‘rni bor. Ularning varatilishi qadimgi davrlardan boshlab to hozirgi vaqtga qadar kechgan jarayonlar bilan bcvosita bog‘liq. Yozma manbalar sirasiga rasmiy hujjatlar, qo‘lyozmalar, olimlarning asarlari, xo‘jalik va turmushga, fan va texnika sohalariga oid barcha yozma ma’lumotlar kiritiladi. Yozma merosning katta qismi, xususan, davlat boshqaruvi. xalqaro diplomatik aloqalar, qonunchilik masalalari, xo‘jalik ishlari, hoshqa turdagi iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlar asosan turli arxivlarda saqlanib kelgan. Hozirgi davrda bunday ma’lumotlarning aksariyati arxivlarda jamlanib ular maxsus nazoratda saqlab kelinadi. Dastlab arxiv hujjatlari hukmdor saroyi. diniy inshoot, kutubxona, olim- ulamo, mulkdor shaxs uyi, turli ustaxona, savdo tashkilot, bank muassasasi, o‘quv dargohida saqlangan bo‘lsa. keyingi davrlarda, ayniqsa o‘rta asrlardan boshlab, ayrim hududlarda qimmatli ma’lumotlarni o‘zida mujassam etgan hujjatlar uchun maxsus binolar ya’ni arxivlar quriladi va ularning faoliyati bilan bog‘liq ma’lum qoidalar ishlab chiqiladi. Yangi davrga kelib arxiv hujjatlari nafaqat boshqaruv idoralari yoki hukmron tabaqalarga tegishli, balki butun xalq mulki ekani jamiyatda e’tirof etiladi va ulardan keng omma foydalanishiga imkoniyatlar yaratiladi. Tarixga nazar solinsa, hukmdorlar o‘rtasida taxt uchun kurash, hududiy masalalarda kelishmovchilik yuzaga kelganda, aynan arxivlarda saqlanayotgan xon shajaralari, diplomatik bitimlar yordamida ularga yechim topish mumkin bo‘lgan. Sirli tabaqalarga mansub aholi o‘rtasida yer-suv, mol-mulk bilan bog‘liq nizolar kelib chiqqanda, bunga tegishli rasmiy hujjatlar, yorliq, hadya, oldi-sotti shartnomalari yordamida bahsli masalalarga oydinlik kiritilgan. Xalq xo‘jaligi, ilm-fan, ma’niyat va san’at sohalarida erishilgan yutuqlar, to‘plangan tajribalar avloddan-avlodga uzatib kelingan va bunda turli xil ma’lumotlar aks ettirilgan hujjatlar mazkur jarayonlar bilan bog‘liq axborotni yetkazib berishda muhim vosita vazifasini bajargan. Shu bois turli tarixiy davrlarda jamiyatda qimmatli 11 sotib olindi va o‘g‘irlandi. Shu bilan birgalikda deyarli har bir shaharda ayniqsa Buxoro va Qarshi shaharlarida XIX asrda savdo-sotiq gullab yashnadi va ushbu shaharlar bozorlarida qo‘lyozmalar va nashr qilingan kitoblar ochiq tarzda namoyishga qo‘yildi. XIX asr oxiri va XX asr 1-choragida Rossiya sharqshunoslari tomonidan namoyish etilgan kolleksiyalar bunga yorqin dalildir. 1873-yilda Rossiya armiyasi tomonidan poytaxt ishg‘ol qilingach, Xiva xonligi hujjatlarini ilk marotaba tartibga solingan A.L. Kunning kolleksiyasi buning misolidir. Osiyo muzeyi direktori tomonidan yuzaga keladigan har qanday imkoniyatni qo‘ldan boy bermaslik to‘g‘risida ko‘rsatma olgan V.V. Bartoldning bosh maqsadi qo‘lyozmalarni qo‘lga kiritish emas, balki, ularni turgan joyini aniqlab, o‘z o‘rnida o‘rganish bo‘lgan. 1915-yil Buxoroga savdo safari davomida V.A. Ivanov 1057 tomga yaqin arab, fors, turk va yahudiy-fors qo‘lyozmalarni to‘plagan. 6 Turkiston o‘lkasini yanada chuqurroq o‘rganish, uning tabiy boyliklari to‘g‘risida statistik va tarixiy ma’lumotlarni bir joyga yig‘ish maqsadida 1873-yil oktyabr oyida Turkiston general – gubernatori K. P. Kaufman Toshkent shahrida Markaziy arxiv tuzish loyihasini ilgari surdi. Markaziy arxivga barcha muassasa va idoralarning tugallangan yig‘majildlari kelib tushishi va shuerda tizimga solinib, tariflanishi ko‘zga tutilgan edi. Arxiv 4 ta bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘limda Turkiston general – gubernatorligi kanselyariyasi hujjatlari; ikkinchi bo‘limda viloyat, shahar sud boshqarmalari va Toshkent yarmarka qo‘mitasi hujjatlari; uchinchi bo‘limda Turkiston harbiy okrugi shtabi, harbiy okrug kengashi, topografik va barcha harbiy bo‘linmalar hujjatlari; to‘rtinchi bo‘limda esa, Sirdaryo viloyat shtabi hujjatlari kelib tushishi rejalashtirilgan edi. Loyihada Toshkent va Sirdaryo viloyatidan tashqari boshqa hududlarda joylashgan muassasalar arxivlari hujjatlariga e’tibor qaratilmagan edi. Markaziy arxiv loyihasi fon Kaufman vafotidan so‘ng amalga oshirilmay unitildi. Turkiston o‘lkasida yetakchi muassasa bu Turkiston general – gubernatorlik devonxonasi edi. Rossiya 6 Chahryar Adle. History of Civilizations of Central Asia.– Paris.UNESCO 2005. – P.72-73. 15 fondini tashkil etuvchi arxiv hujjatlari, ilmiy-texnikaviy, tibbiyot va kino, surat, ovozli hujjatlar, mikrofilm va boshqa manbalar kiradi. O‘zbekistonda arxiv ishi tarixi fani davlat taraqqiyoti va inqirozining faqat bir tomoninigina emas, balki jamiyatning hamma tomonlarini uzviy o‘zaro bog‘liqlikda bir butunlikda arxiv hujjatlari asosida o‘rganadi. U O‘zbekistonning o‘tmishidagi va hozirgi hududida eng qadimgi davrdan to hozirgacha kechgan voqeliklar, insoniyat hayoti, tabiyat va jamiyat taraqqiyoti hamda tanazzulini tahlil qiladi. Uning o‘rganish pretmetiga esa, manashu makondagi jamiki xilma-xil voqea hodisalar ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar hodisasi hamda jarayonlar, umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik faoliyati kiradi. Ma’lumki, tariximiz juda qadim va katta davrni hamda juda keng geografik mintaqani, shuningdek, tub burilish, yuksalish va inqiroz bosqichlarini ham o‘z ichiga oladi. U xilma-xil ijtimoiy voqea va hodisalarga, har xil diniy va madaniy qatlam, g‘oyaviy dunyoqarash, falsafiy oqimlarga boy, jahon sivilizatsiyasining eng qadimiy va navqiron o‘choqlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning arxiv ishi tarixi fanining maqsadi ham tariximizni yoritish, jamiyat hayotidagi o‘rnini ko‘rsatib berish, talabalarning tarixiy tafakkurini yuksaltirish, arxiv ishi tarixi hamda tarixiy taraqqiyotini ilmiy-nazariy tahlil etish, arxivlarning ijtimoiy- ma’naviy hayotdagi o‘rni hamda arxivlarga nisbatan maqsadli yo‘naltirilgan jamoatchilik fikrini shakllantirishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: O‘zbekistonda arxiv ishi tarixini milliy va ma’naviy jihatlarini ilmiy tahlil etish; arxiv va arxiv hujjatlarining davlat hamda jamiyat ravnaqidagi o‘rnini talabalarga tushuntirish; talabalarda arxiv va arxiv ishi tarixi haqidagi tushuncha va ko‘nikmalarni hosil qilish; 6 hisoblangan davlat arxiv jamg‘armasidan so‘ng, o‘sha yilning noyabirida arxiv ishlari boshqaruvi Bosh boshqarmasi kollegiyasi tuziladi. Uning tarkibiga V.Ryazonov (rais), B.N.Storojev (rais o‘rinbosari), A.Polyanskiy, S.B.Veselovskiy va boshqalar kiradi. Kollegiya shu zahotiyoq davlat arxiv idoralarini tashkil etish, arxiv ishlari infratuzilmasini yaxshilashga kirishib ketadi. RSFSR arxiv idoralari markaziy tuzilmasining ajralmas qismi sifatida Turkiston arxiv saqlanmasini joriy qilishga katta e’tibor berdi. Tarixiy nuqtai nazardan baho beradigan bo‘lsak, sovet arxivshunoslik siyosati tashkil etilishi bilanoq, Turkiston o‘lkasida sho‘rolar arxivshunosligi ta’siri sezila boshladi. 1917-yilning birinchi kunlaridayoq o‘lkada yirik arxiv saqlanmasi yo‘q edi Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining muhim vazifasi arxiv hujjatlarini qidirib topish va yig‘ish edi. 1920-1921-yillari 500 dan ortiq fondlar hisobga olindi. 1921-yil oxirigacha davlat arxiv fondlariga 157 ta harbiy va fuqaro tashkilotlari 305 52 mingdan ortiq, 1922-yili esa 83 ta tashkilot tomonidan 200 mingga yaqin yig‘majild topshirildi. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi XKSning 1921-yil 25-yanvardagi qaroriga binoan arxivlarda qo‘lyozma hujjatlargina emas, balki nashr qilingan materiallar va foto hujjatlar ham yig‘ila boshlandi. Arxiv tashkilotlari hujjatlarni qabul qilish bilan birga ularni tartibga keltirish ishlari hamda arxiv hujjatlaridan foydalanishni tashkil qilish bilan shug‘ullandilar. Arxiv hujjatlari ro‘yxatini tuzishdan oldin bu hujjatlar kerak va keraksizlarga ajratilib, ilmiy, amaliy ahamiyati borlarini doimiy saqlash, bunday qimmatga ega bo‘lmaganlarni yo‘q qilish belgilandi. Ya’ni, arxiv materiallarining o‘ziga xos ekspertizasi o‘tkazildi. Bu masala bo‘yicha Turkiston ASSR XKSning 1923-yil 25- yanvardagi “Arxiv hujjatlarini saqlash va yo‘q qilish to‘g‘risida”gi qarorida yo‘lyo‘riqlar, ko‘rsatmalar berildi. Ushbu qarorda arxiv hujjatlarining yo‘q qilinishi quyidagi tartibi o‘rnatilgan edi: arxiv hujjatlari tarkibidan yo‘q qilinadigan hujjatlarni ajratish uchun ajratish komissiyasi tuzilib, ularga arxiv boshqarmasi va arxivni tekshirilayotgan idora vakillari kiritilishi belgilandi. Bu komissiya qarorini Arxiv 21 TURKISTONDA 1867-1917-YILLARDA ARXIV ISHI TARIXI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………….……3-7 I. ARXIV TUSHUNCHASI. ARXIV ISHI NAZARIYASINING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI 1.1. Arxiv atamasi. Arxiv hujjati tushunchasi………………………………...8-10 1.2. Arxivlarning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni…………………………10-13 II. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA ARXIVI ISHI. 2.1. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining tashkil etilishi……..14-16 2.2. Turkistonda 1867-yildan boshlab ilk arxivlarning tashkillanishi…………………………………………………………………16-22 2.3. Turkiston ASSR arxivlarida ish yuritish. ………………………………22-28 III. Xulosa…………………………………………………………………….…..19 IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….…30-31 2 natijasida o‘zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli takomil topmadi. xilligiga erishish borasida ish olib borish bugungi kundagi dolzarb muammolardan. 7 Turkiston ASSRda arxiv ishining tashkil etilishi. Turkiston o‘lkasida 1918-yil mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan izohlanadi. O‘zini idora qiladigan mustaqil davlat qurishga go‘yo ko‘maklashayotgandek ko‘ringan sovet hokimiyatining asl basharasi Turkiston Muxtoriyatini qonga botirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Sovet hukumati Turkiston Muxtoriyati tajribasidan muhim hulosa chiqarib, bu Turkiston hududida o‘ziga xos sovetlar andazasidagi avtonomiyani tashkil etishga kirishgan edi. Bundan ko‘zda tutilgan bosh maqsad Turkistonning kelajakda mustaqil, suviren davlat bo‘lib, ajralib chiqib ketishiga izm bermaslik edi. Bolsheviklar 1918-yil yanvar oyidayoq Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko‘tarishgan edi. 1918-yil 30-aprelda Turkiston Sovetlarining V syezdida “Rossiya 49 Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi haqida Nizom” qabul qilindi va Turkiston ASSRning tuzilganligi e’lon qilindi. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi ma’muriy jihatdan Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo, Ettisuv, Kaspiyorti, keyinchalik Amudaryo (Turkman) viloyatlariga bo‘lingan. Respublika hududi BXSR, XXSR, Qozog‘iston ASSR, Afg‘oniston, Eron, Xitoy davlatlari bilan chegaradosh bo‘lgan. Sovet davridagi kelajakda amalga oshirilishi mo‘ljallangan loyihalar o‘tmishdagi vaqe’a hodisalar va siyosatni kommunistik ma’murlar va tarixchilar arxiv hujjatlari bilan bog‘lab o‘rgandilar. 1917-yil inqilobidan keyin tarixiy taraqqiyotni namoyon qilishni ahamiyatli deb hisoblaydigan marksizm tarafdorlari hisoblangan bolsheviklar tezda chor Rossiyasi arxivlarini o‘z nazoratlariga oldilar. Progressiv va reaksion tendensiyalarni namoyon qilish uchun kommunistik tarixchilar materiallar yig‘a boshladilar. 1930-yillarda Stalin kitoblardagi tarixiy materiallar ustida taxrir olib 7 “O’ZBEKISTON ARXIV ISHI TARIXI” TOSHKENT 2019 24 Kurs ishining maqsadi. O‘zbekiston hududida istiqomad qilayotgan xalqlarga Turkiston tarixi qadim o‘tmishi haqida yoritib berish. Yashab turgan hududimiz umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganligini aniqlashda arxeologik qazishmalardan topilgan eksponatlar bilan bir qatorda arxiv hujjatlarining o‘rni ham beqiyosdir. Fanning dolzarbligi shundan iboratki, talaba yoshlarning Turkistonda arxiv ishi tarixi bo‘yicha bilim va dunyoqarashni boyitish, ularda noyob hujjatlarga nisbatan qiziqishni uyg‘otish, fanning tarixiy va nazariy xususiyatlarini jamiyatimizda olib borilayotgan ishlar orqali amalga oshirishga qaratilganligi bilan belgilanadi. Kurs ishining ahamiyati . Turkistonda arxiv ishi tarixi fani yoshlarga shu hududda yashagan xalqining o‘tmishini aks ettiruvchi qadimgi va bugungi arxivlar tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmaydi. Ushbu fan yoshlarni moddiy va ma’naviy merosni asrab-avaylaydigan vatanparvar, ma’naviy jihatdan komil fuqaro yetib tarbiyalashga xizmat qiladi. O‘zbekistonning arxiv ishi tarixifani orqali arxivlarning davlat va jamiyat ravnaqidagi qadrini talabalarga tushuntirish, ularni arxiv hujjatlarini chuqur tushunishi, tahlil va tadqiq etish malakasini hosil etish va jamoatchilikni arxiv ishi tarixi, mavzu va g‘oyaning mohiyati bilan tanishtirishga ko‘maklashishdan iborat. Shuningdek, jamiyatning ma’naviy manzarasini arxiv hujjatlaridagi manbalar bo‘yicha boyitish, bozor iqtisodiyoti sharoitida tarixiy xotiramizni aks ettiruvchi arxivlarni mablag‘ va qiymat keltiruvchi hodisaga aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymasli uchun amaliy ko‘rsatmalar beradi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. O‘zbekistonning arxiv ishi tarixi fani tadqiqot ob’ektiga yurtimizdan topilgan yog‘och, suyak, teri, xum sirtiga va qog‘ozga yozilgan ilk arxiv hujjatlari, o‘rta asr kutubxona-arxivlar haqida ma’lumot beruvchi manbalar, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv 5 bo‘lgan voqealarni qanday va qaysi holatlarda yuzaga kelishini bilib olish uchun nima qilish kerak. Bu haqda Charlin Stidman shunday deydi: o berilgan ma’lumotlar iqtibos (snoska) lar bilan bo‘lishi; o bayon etilgan voqe’a hodisalarga muallif bevosita ishtirok etishi; o ma’lumotlar telefon orqali, og‘zaki yoki tashlab ketilgan har qanday xatlar orqali emas, aynan arxiv xodimi tomonidan foydalanuvchining o‘zigagina taqdim etilgan bo‘lishi lozim. O‘zbekiston Respublikasining 2010 yil 15 iyunda qabul qilingan “Arxiv ishi to‘g‘risida”gi Qonunning 3-moddasida arxiv atamasiga quyidagicha izoh beriladi. Arxiv bu arxiv hujjatlarini jamlash, hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanishni amalga oshiruvchi muassasa hisoblanadi. Respublikamiz tarixini o‘rganishda arxeologiya, etnografiya, toponimika va moddiy madaniyat yodgarliklari bilan bir qatorda arxivshunoslik ya’ni arxiv hujjatlaridan foydalanishning ahamiyati juda katta hisoblanadi. Arxiv hujjatlarini qidirib topish, ular ustida ishlash va olingan ma’lumotlarni hayotga tadbiq qilish juda murakkab ish hisoblanadi. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar va ayrim shaxslarning ko‘p yillik faoliyatlari haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Arxiv hujjati tushunchasi bu - Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tegishli ekspertiza asosida arxiv ahamiyatiga molik deb topilgan matnli, qo‘lyozma va mashinada o‘qiladigan hujjatlar, ovozli yozuvlar, vidioyozuvlar, kinolentalar, fotosuratlar, fotografiya plyonkalari, chizmalar, sxemalar, xaritalar, shuningdek, boshqa moddiy ashyolardagi yozuvlar – arxiv hujjatlari deyiladi. Mustaqillik yillarida qabul qilingan bir qator huquqiy-me’yoriy hujjatlarda arxiv hujjatlarini jamlash, hisobga olish, saqlash va ulardan faydalanish tizimi xususida keltirilib o‘tiladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining 2010-yil 15- iyunda qabul qilingan “Arxiv ishi to‘g‘risida”gi Qonunning 5-bobi, 20-26 9 borgan bir paytda kommunistik partiyadagi bahslar o‘z cho‘qqisiga yetgan edi. Partiya chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan hududlar va u yerda yashaydigan xalqlarga o‘z zulmini o‘tkazuvchi sifatida emas, imperiyaning xalq xaloskori sifatida ifoda etilishiga e’tibor qaratdi. Sovet davrida Leningrad va Moskva shaharlari tashqarisida arxivlardan foydalanish taqiqlab qo‘yildi. Partiya rozilik bergan arxivshunoslargagina ruxsat berilgan bo‘lsada, ularning hujjatlarini qoralashi ta’qiqlangan edi. Ular kun so‘ngida maxsus xodimlarga o‘z qayd daftarlarini ko‘rsatishlari lozim bo‘lgan. Sovet Ittifoqi bo‘ylab bolshevik senzura kuchlarini yorqin aks ettiruvchi hujjatlaridan ko‘chirmalar oldilar. Bu harakatlardan maqsad tarixchi va o‘quvchilarni real vaqealardan uzoqlashtirib, o‘zgartirilgan tarixga ko‘proq e’tibor qaratishni ko‘zda tutardi. Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach o‘lkada arxiv ishining tashkil etilishga e’tibor qaratila boshlandi. Sho‘rolor hokimiyati rahbarlari yaxshi bilardiki, komunistik g‘oyalarning bajarilish vazifalarining muvaffaqiyatli olib borilishi ko‘p jihatdan qanchalik manbalar ko‘p to‘planishiga, tadqiqotchilar qaysi manbalardan ko‘proq foydalanishiga ham bog‘liq edi. Dunyo ommasiga sho‘rolar tizimini ijobiy tomondan ko‘rsatish zarur edi. Bularning barchasi hujjatli materilallarni maxsus boshqaruv markaziga konsetratratsiya qilishi hukumat vakillari uchun va davlatchilik siyosiy senzurasida efektiv instrument vazifasini o‘tab berishi talab qilinar edi. Shuning uchun sho‘rolar hukumati arxiv idoralari tizimini tiklanishiga katta diqqat-e’tibor qaratishdi. 1918-yilining aprelida RSFSR hukumati tashabbusi bilan Turkistonda markaziy arxiv idoralari boshqarmasini tuzish, arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish xususida qaror qabul qiladi, o‘shanda hukumat topshirig‘iga ko‘ra “arxiv tashkilotlari boshqaruvini tashkil etish” uchun maxsus komissiya tuziladi. Sovet hukumati arxiv ishlariga oktyabr inqilobidan so‘ng katta e’tibor bera boshladi. 1918 yilning 27-28-mayida Moskvada M. X. Pokrovskiy raisligida majlis 25 daftarlarini ko‘rsatishlari lozim bo‘lgan. Sovet Ittifoqi bo‘ylab bolshevik senzura kuchlarini yorqin aks ettiruvchi hujjatlaridan ko‘chirmalar oldilar. Bu harakatlardan maqsad tarixchi va o‘quvchilarni real voqealardan uzoqlashtirib, o‘zgartirilgan tarixga ko‘proq e’tibor qaratishni ko‘zda tutardi . Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach o‘lkada arxiv ishining tashkil etilishga e’tibor qaratila boshlandi. Sho‘rolor hokimiyati rahbarlari yaxshi bilardiki, komunistik g‘oyalarning bajarilish vazifalarining muvaffaqiyatli olib borilishi ko‘p jihatdan qanchalik manbalar ko‘p to‘planishiga, tadqiqotchilar qaysi manbalardan ko‘proq foydalanishiga ham bog‘liq edi. Dunyo ommasiga sho‘rolar tizimini ijobiy 50 tomondan ko‘rsatish zarur edi. Bularning barchasi hujjatli materilallarni maxsus boshqaruv markaziga konsetratratsiya qilishi hukumat vakillari uchun va davlatchilik siyosiy senzurasida efektiv instrument vazifasini o‘tab berishi talab qilinar edi. Shuning uchun sho‘rolar hukumati arxiv idoralari tizimini tiklanishiga katta diqqat e’tibor qaratishdi. 1918-yilining aprelida RSFSR hukumati tashabbusi bilan Turkistonda markaziy arxiv idoralari boshqarmasini tuzish, arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish xususida qaror qabul qiladi, o‘shanda hukumat topshirig‘iga ko‘ra “arxiv tashkilotlari boshqaruvini tashkil etish” uchun maxsus komissiya tuziladi. Sovet hukumati arxiv ishlariga oktyabr inqilobidan so‘ng katta e’tibor bera boshladi. 1918-yilning 27-28-mayida Moskvada M. X. Pokrovskiy raisligida majlis bo‘lib, Markaziy arxiv boshqarmasini tuzishni rejalashtirish xususida kelishib olindi. Rossiya hukumati tomonidan tashkil qilingan arxiv ishi tizimi Qizil Armiya arxiv ishini ham qisman o‘zida mujassamlashtirgan edi. Sovet hukumati harbiy kuchlar bosh qo‘mondonligi Qizil Armiya va fuqarolar urushi tarixi bo‘yicha materillar yig‘ish to‘g‘risida topshirqlar berdi. Shu maqsadda frontdagi shtablarda shu jumladan, Turkiston frontida harbiy ishlar arxiv bo‘linmalari tuzilib, har bir armiya o‘z ma’lumot (harbiy ishlari haqidagi)larini to‘plashi va ularni Moskvaga jo‘natishlari shart edi. 1918-yilning mayida Markaziy Osiyoda yagona 20 II. ROSSIYA IMPERIYASI BOSHQARUVI DAVRIDA TURKISTON ARXIVI ISHI. 2.1. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining tashkil etilishi . 1867- yilda Turkiston general – gubernatorligi tashkil topgan bo‘lsa, 1886- yilda Turkiston o‘lkasi deb qayta nomlandi. U o‘z ichiga Xiva xonligi va Buxoro amirligining bir qismini, Qo‘qon va qirg‘iz xonliklari, Katta O‘rda (Janubiy Qozog‘iston) hududlarini qamrab olgan. 1882-yilda Rossiya imperiyasining Orenburg va G‘arbiy Sibir hududlari Steppe general – gubernatorligiga ko‘chirildi va Qozog‘istonning shimoliy va markaziy hududlarini ham o‘z tarkibiga kiritdi. Podsho hokimiyati tomonidan tayinlangan harbiy boshliqlar mahalliy boshqaruvni rad etib, viloyatlarni boshqarib keldilar. Rossiya hukmronligida g‘arbiy Turkistonning mahalliy aholisi vakillari boshqaruvda eng past mavqe’ga ega edi. Bilimli mahalliy aholining soni haligacha noma’lum edi. Chunki, Rossiya statistiklari ona tilida yozishni biladigan, maktab va madrasalarda ta’lim olgan musulmonlarni butunlay e’tiborsiz qoldirib, faqatgina krill yozuvini o‘qiy oladiganlarni savodli hisoblagan. Turkiston o‘lkasida mustamlaka boshqaruvi davrida turli xil idoralar faoliyat ko‘rsatib, ularning hujjatlari joylarda saqlangan. Chunki maxsus arxivlar tashkil etilmagan edi. Aksariyat idoralarda hujjatlarni saqlash uchun yetarli sharoit va hatto maxsus xona ham ajratilmagan. 1908 – 1909- yillarda o‘lkada taftish o‘tkazgan senator graf K.K. Palen o‘z hisobotida Turkiston general – gubernatorligi kanselyariyasi (devonxona) uchun yangi bino qurulishida arxiv uchun ajratilgan xonaning kichkinagina ekanligini qayd etadi. Bundan tashqari hujjatlarni saqlash ishiga muassasa rahbarlarining o‘zboshimchalik bilan yig‘majildlarni yo‘q qilishga qaratilgan buyruqlari ham salbiy ta’sir o‘tkazar edi. Mahalliy yozma manbalar asosida Markaziy Osiyoda yangi ilmiy bilimlarning rivojlanish davri bo‘ldi. Podsho Rossiyasining oxirgi o‘n yilligida qo‘lyozma va kitoblar savdo maxsulotlari aylantirilgan. Qimmatbaho qo‘lyozmalar Markaziy Osiyoda sotildi, 14 moddalarida va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 5- apreldagi 101-son qarori bilan tasdiqlangan “Arxiv hujjatlarini jamlash, davlat hisobiga olish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risida”gi nizomda o‘z ifodasini topgan. Davlat arxivlari davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlarning faoliyati natijasida yaratilgan arxiv hujjatlari, shuningdek ular tomonidan olingan yoki ularga nodavlat korxonalar, muassasalar va tashkilotlar hamda jismoniy shaxslar topshirgan arxiv hujjatlari bilan jamlanadi. 1.2. Arxivlarning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni. Insoniyatning kelib chiqishi va uning taraqqiyotida tarixning xususan arxiv hujjatlarining o‘rni benihoya kattadir. Bu borada arxiv hujjatlari davlatni markazlashtirish, davlatchilik tarixini o‘rganish natijasida ko‘plab xulosalar chiqarib davlatchilik ishlarini olib borishda katta ahamiyat kassb etadi. Shu yillar davomida bo‘layotgan o‘zgarishlarning ham qisman arxiv hujjatlariga bog‘lasak hato bo‘lmaydi. Chunki sovet davri va undan oldingi va mustaqillikdan keyingi yillar davomidagi qilingan ishlar yuzasidan to‘plangan hujjatlar yuzasidan katta xulosalar chiqarib xatolar to‘ldirib boriladi. Qo‘lga kiritilgan natijalar asosida tarixiy taraqqiyot bosqichlari, jarayonlari, rivojlanish omillari, qonuniyatlari va o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanadi. Tarixiy o‘tmishni o‘rganish nafaqat tarixiy bilimlarga ega bo‘lish, balki tegishli saboqlar chiqarish va kelajak uchun istiqbol rejalarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu tariqa tarixning yaratilishiga zamin bo‘lib xizmat qiluvchi manbalar qimmatli meros hisoblanadi. Ularni avaylab-asrash davlat va jamiyat oldiga qo‘yilgan dolzarb vazifalar sirasiga kiritiladi. Tarixiy manbalarning o‘ziga xos turini tashkil etgan va turli tarixiy davrlarda vujudga kelib, sivilizatsiyalar tarixiga doir ma’lumotlarni o‘zida aks ettirgan 10 1919-yil 15-noyabrda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Arxiv ishi markaziy boshqarmasi tuzildi va V.N. Kucherbaev boshqarma boshlig‘i yetib tayinlandi. Tez orada RSFSR Arxiv ishi bosh boshqarmasi (Bosharxiv)dan Toshkentga vakil qilib D.I. Nechkin yuborildi. Turkkomissiya uni Turkiston ASSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi boshlig‘i qilib tayinladi. D.I.Nechkin MIKning arxiv to‘g‘risidagi qaroriga o‘zgartirishlar kiritdi. Muhim o‘zgartirish shu bo‘ldiki, Turkiston Respublikasi Arxiv ishi markaziy boshqarmasi boshlig‘i RSFSR Bosharxivi roziligi bilan Turkiston Respublikasi Maorf xalq komissarligi qaroriga asosan tayinlanadi deb ko‘rsatildi. Bu bilan Turkiston Respublikasi huquqi, shubhasiz, cheklandi. Mahalliy arxiv tashkilotlari Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Soveti (XKS) ning 1921- yil 25-yanvardagi “Viloyat arxiv fondlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan qonuniy jihatdan rasmiylashdi. Bu qarorga ko‘ra viloyat hududidagi barcha idoralarning ish yuritish hujjatlari viloyat davlat arxivi fondining tarkibiy qismi hisoblanadi, deb ko‘rsatilgan. Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining muhim vazifasi arxiv hujjatlarini qidirib topish va yig‘ish edi. 1920-1921- yillari 500 dan ortiq fondlar hisobga olindi. 1921-yil oxirigacha davlat arxiv fondlariga 157 ta harbiy va fuqaro tashkilotlari 305 mingdan ortiq, 1922-yili esa 83 ta tashkilot tomonidan 200 mingga yaqin yig‘majild topshirildi. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi XKSning 1921-yil 25-yanvardagi qaroriga binoan arxivlarda qo‘lyozma hujjatlargina emas, balki nashr qilingan materiallar va foto hujjatlar ham yig‘ila boshlandi. Ma’lumki, 1924-yili O‘rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm sovet respublikalari) da milliy-hududiy chegaralanishi o‘tkazildi. Natijada SSSR tarkibida O‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O‘zSSR tarkibida) va SSSR tarkibida Qozog‘iston ASSR va Qirg‘iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O‘zbekiston SSRning o‘z arxiv tashkilotlari vujudga keldi. Arxiv hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar o‘rtasida quyidagi 27 15. Исакова М , Иофе В . Архившунослик . / Ўқув қўлланма . – Тошкент : Чўлпон , 2007. 16. Исакова М. Становление и развитие архивного дела в Узбекистане. – Тошкент: Университет, 2012. 17. Isaqova.M, Xaydarov M. Boshqaruvni axborot (hujjatlar) bilan ta’minlash. / O‘quv qo‘llanma. – Т.,2012. 18. Nabiyev.A. Tarixiy o‘lkashunoslik– Toshkent: Oqituvchi‘, 1979. 31 ma’lumotlar aks etgan hujjatlarni avaylab asrash, ularni maxsus joylarda saqlash va himoyalash, bebaho meros sifatida avlodlarga taqdim etish ishlari davom etib kelgan. Hozirgi zamonda arxiv hujjatlariga bo‘lgan talab va qiziqish tobora ortib borayotgani kuzatiladi. Arxiv ma’lumotlari davlat hokimiyati tomonidan belgilanadigan vazifalarni bajarish, ilmiy tadqiqotlar olib borish, aholining ijtimoiy so‘rovlariga javob qaytarish, mulkiy munosabatlarda vujudga keladigan muammolarni huquqiy jihatdan to‘g‘ri hal etish, madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazish ishlarida manbaviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Respublikamizda mustaqillik yillarida arxiv muassasalari va arxiv ishi sohasiga alohida e’tibor berilib, mazkur jarayonda arxivlar faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslarini yaratish ishlari yo‘lga qo‘yildi. Arxiv sohasini rivojlantirish uchun zarur shart- sharoitlar yaratib berildi. Arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar bilan ishlashning tartib-qoidalari ishlab chiqilib, arxiv texnologiyalari takomillashtirildi. Davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun talab qilinadigan ma’lumotlarni tezkor topish va o‘rnatilgan tartibga ko‘ra taqdim etishlari yo‘lga qo‘yilib, bunda arxiv jamg‘armalari hujjatlari to‘g‘risida ro‘yxatlar tuzish va ularni elektron shaklda yuritish alohida samaraga ega. Shuningdek, O‘zbekistonning davlat arxivlari hamda xorijiy mamlakatlarda ish olib borayotgan arxivlar o‘rtasida hamkorlik aloqalari o‘rnatishda o‘zaro manfaatli shartnomalar tuzishga muvaffaq bo‘lindi. Arxivshunoslik sohasi rivojiga respublika hukumati, mutaxassislar, olimlarning say harakatlari alohida hissa bo‘lib qo‘shildi. Arxiv manbalaridan ilmiy izlanishlar olib borishda, huquqiy masalalarni hal qilishda, aholi va tashkilotlarning, hukumat idoralarining ijtimoiy so‘rovnomalarini qoldirishda, turli madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazishda keng foydalanish yo‘lga qo‘yildi. Arxiv deganda hozirgi davrda qimmatli hujjatlar, ma’lumotlar saqlanadigan joy, shuningdek, shunday manbalarning ma’lum majmuasi tushuniladi. Ya’ni arxivlar turli idoralarga, shaxslarga, jamiyatga, davlatga tegishli bo‘ladi va shunga ko‘ra o‘ziga xos tarkibga, nomlanishiga, xususiyatlarga ega. 12 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: “Sharq”, 1998. – B. 8-9 2. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. – T.: О‘zbekiston, 2017. – B. 47. 3. Karimov I. A. О‘zbekiston XIX asr bо‘sag‘asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «О‘zbekiston», 1997. – B. 140. 4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 4. 5. Craig Robertson. Media History and the Archive.– New York. Routledge, 2011.– B.8. 6. “O‘ZBEKISTON ARXIV ISHI TARIXI” TOSHKENT 2019 7. Alimov I, Ergashev F., Bo‘tayev A. Arxivshunoslik. / O‘quv qo‘llanma. Toshkent: Sharq, 1997. 8. А limov I. А . А rxivshunoslik. / O‘quv qo‘llanma. - А ndijon: - А ndijon, 2005. 9. Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua.– T., 2011. 10. Jumayev.U - O‘zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 11. Rashidov.O – O‘zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 12. Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 13. Бобоқулов Б . Архив иши назарияси ва амалиёти . / Ўқув қўлланма . – Т ., 2011. 14. Жумаев У . Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи ва Ўзбекистоннинг асосий архивлари . / Ўқув қўлланма . - Т ., 2010. 30

Turkistonda  1867-1917 yilarda arxiv ishi tarixi

Купить