• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 70.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Февраль 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Turkistonda bank ishi

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bizning vatanimiz boy tarixga va madaniyatga egaligi bilan jahon tar ixida ajralib turadi. O`zbekiston mustaqillika erishgandan so`ng milliy davlatchiligimiz shu bilan birga jahon tarxini xaqoniy ravishda o`rganish va o`zlashtirishga harakat qilina boshlandi. Jahon tarixida Italiya davlati boy tarixi bilan ajralib turadi 1 . Yurtimizda qisqa muddat mobaynida ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish borasida ko‘pgina ishlar amalga oshirildi. Ayni paytda mamlakatimizni xom ashyo, mineral resurslari ishlab chiqaruvchi hududdan, jahon talablariga to‘la javob bera oladigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi mamalakatga aylantirishga e’tibor qaratildi. Shu bilan birga, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish, mulkdorlar qatlamini shakllantirish, ishlab chiqarishga sanoatning yangi tarmoqlarini keng joriy etib, ularni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta’minlashga e’tibor kuchaytirildi. Hozirgi kunlarda qilinadigan ishlarning sifati va samaradorligini oshirishda, tarix tajribalarini keng o‘rganish, yaqin o‘tmishda sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi, mulkdorlar qatlamini shakllanishi, ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish borasida amalga oshirilgan ishlarni o‘rganish, yutuq va kamchiliklardan kerakli xulosalar chiqarish muhim ahamiyatga ega. Kurs ishning maqsad va vazifalari. XIX asrning II yarmi-XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy sohalarda bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Mustamlakachi hukumat o‘lkaning, o‘ziga buysundirib bu yerda boshqaruv tizimi va iqtisodiy masalalarga oid islohotlarni amalga oshirdi. Natijada, o‘lkaning metropoliyaga qaramligi kuchayib, u rus savdo-sanoat burjuaziyasining xom ashe bazasi va bozoriga aylanib qoldi. Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi viloyatda 1 Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo‘limizni kat’iyat bilan davom zttirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: «Uzbekiston» NMIU, 2017. 2 rivojlantirish markaziy Rossiya sanoatiga putur yetkazadi, undan tashqari temir yo‘lni yukdan mahrum qiladi. Shuning uchun bunga rozilik berish nomaqbul ishdir» 35 deb, Rossiyaning Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning keng yo‘lga qo‘yilishiga qarshi o‘z strategtyasi va taktikasini izohlab berdi. Viloyatda sanoatning boshqa tarmoqlari ishlab chiqargan mahsulotlarning hajmi va ishchilarning soni jihatidan paxta tozalash sanoatidan orqada edi. Paxta tozalash zavodlarining asosiy ko‘pchiligi Samarqand viloyatida 117 tani tashkil etardi 36 . 1913-yil mahsulot ishlab chiqarish Samarqand viloyati bo‘yicha quyidagi miqdorda baholangan (ming rubl hisobida) 37 . Sanoat korxonalarining ko‘payishi qishloq aholisining shaharlarga ko‘chish jarayonini tezlashtirdi. XIX asrning so‘ngi choragida Rossiyaning Markaziy rayonlaridan kelib, Turkistonda faol ish boshlagan rus savdo-sanoat burjuaziyasi va u bilan hamkorlik qilgan chet el kapitali o‘lka-viloyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. O‘lkada-viloyatda kapitalistik sanoat ishlab chiqarishning joriy etilish shahar aholisi katta qismining ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo‘lib, kambag‘allashishiga va dehqonlar o‘rtasida proletarlashish jarayonining tezlashishiga olib keldi. Chorizmning mustamlakachilik siyosati mahalliy xalqlarning milliy tuyg‘u va manfaatlariga zid bo‘lsada o‘lkaning-viloyatning shahar va qishloqlaridan yetishib chiqqan savdogarlar, sudxo‘rlar va boshqa mulkdor shaxslar boylik orttirish maqsadida metropoliya burjuaziyasi va chor ma’murlari bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor bo‘ldilar. Milliy burjuaziyaning vujudga kelishi bir tomondan, obyektiv tarixiy taraqqiyotning natijasi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘lkaga rus savdo va bank kapitalining kirib kelishi bilan bevosita bog‘liq edi. Milliy burjuaziya dastlab paxtachilikka ixtisoslashgan hududlarda, ya’ni turli xorijiy savdo firmalari bank bo‘limlari o‘z faoliyatlarini boshlagan joylarda paydo bo‘ldi. Mahalliy xalqlar orasidan chiqqan vositachi- sudxo‘rlar Aossiya banklari va sanoat firmalari bilan hamkorlikda dastlabki 35 Мамашокиров С., Мусаев Н.У. Бозор иқтисодие}ти ва инсонпарварлик. Гулистон. 1994, м.2.4.6 36 Заорская В.В. и Александр К.А. Промышленные заведения Туркестанского края…С.23 37 Там же.-С.21 19 chiqarishni, balki qishlog‘ xo‘jaligining ham muqobil rivojlanishi uchun sharoit yaratdi. Turkistonda asrlar davomida takomillashib borgan feodal ishlab chiqarish usulining jiddiy to‘sqinlik qilishiga qaramasdan, o‘lkaning-viloyatning paxtachilik bilan shug‘ullangan vohalarida boshlangan bozor iqtimodiyoti munosabatlari shahar va qishloqlar aholisi o‘rtasida ijtimoiy tabaqalanish jarayonini tezlashtirdi. Qishloqlarda tovar-pul munosabatlari va kapitalizmga xos ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi esa bu jarayonni yanada kuchaytirdi. Natijada, qishloqlar aholisi ijtimoiy qatlam va tabaqalarga ajraldi. Ular yirik yer egalari, shakllanib kelayotgan qishloq burjuaziyasi-quloqlar, o‘rta hol va kambag‘al dehqonlar, chorakorlar, mardikorlar hamda endi paydo bo‘layotgan qishloq proletariatiga bo‘lina boshladilar. Mustamlakachilik sharoitida yuzaga chiqqan ijtimoiy tabaqalanish natijasida qishloq aholisining mulkdor tabaqalar-yirik yer egalari, feodallar, savdogarlar, sudxo‘rlar va qishloq burjuaziyasi deb nomlangan tadbirkorlarga, ikkinchidan, mazlum-mehnatkash qatlamlar, qishloq proletarlaryetim va qarolarga, qishloq yarim proletarlari-mardikorlarga, kambag‘al, qaram dehqonlarga ajralish jarayoni tezlashdi. O‘lkaning o‘troq vohalari aholi o‘rtasida yollanma mehnatning qadimdan keng tarqalgan shakllari chorakorlik va mardikorlik edi. «Hidoya» ning ko‘rsatishicha,-deb yozgan edi M.Vahobov,- chorakorlik munosabati shundan iboratki, bir kishi chiqargan daromaddan ma’lum ulushini olish sharti bilan o‘z mulkini ikishiga beradi 28 . Bunda har ikki tomon daromadning miqdori to‘g‘risida emas, balki olingan hosilni bo‘lish haqida kelishib oladilar. Olinadigan hosilning miqdori oldindan belgilab qo‘yilsa, olingan daromad evaziga haq to‘lovchi kishi chorakor emas, ijarachi hisoblangan. Biroq, chorakorlarning shunday toifasi ham bor Ediki, ular yirik yer egalaridan ijaraga yer olishib, og‘ir ekspluatasiya shartlari asosida ishlashga rozi bo‘lishgan. Mardikorlik bilan esa, ishi yurishmay qolgan kambag‘al yoki kosiblar shug‘ullanishib, ishlari o‘nglanib ketgandan keyin o‘z kasblariga qaytishgan. Mardikorlik iblan ish 28 Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати. Тошкент. Ўздавнашр. 1960.-Б.179 13 proletarlashishiga, qishloq xo‘jaligining paxtachilikdan boshqa tarmoqlari mahsulotlarini ham tovarga aylantirish jarayonini tezlashtirishga doir bir qator tadbirlarni amalga oshirgan bo‘lsada, qishloq xo‘jaligini yalpi rivojlantirish va sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga ko‘tarish bo‘yicha tub burilish yasay olmadi. Ayni paytda qishloq va ovullarda ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchayib, yerlarning katta qismini mulkdorlar qo‘lida to‘planishi yersiz dehqonlarning ko‘payishiga va yollanma mehnat qiluvchilar sonining oshib borishiga olib keldi. O‘lkada sanoat ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iborat ediki, uning yetakchi tarmoqlari paxta tozalash, jun yuvish, ipak quritish va o‘rash, konchilik, yog‘ tayyorlash zavodlarida tayyorlangan mahsulotlar asosan chetga chiqarilgan. Ichki bozor uchun asosan oziq-ovqat, sovun, un, metalni qayta ishlash, pivo, aroq, konchilik sanoati kabi korxonalarning mahsulotlari yetishtirilgan. Bu mahsulotlar ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi. Rossiya imperiyasi o‘lkada sanoat tarmoqlarini rivojlantirmaslik, viloyat iqtisodiyotiga yakka hukmronlik qilish maqsadida, bu yerga chet el kapitali kirib kelishiga imkoni boricha to‘sqinlik qildi. Biroq, uddaburon chet el kapitalistlari Rossiyaning reaksion va chalkash qonunlarini chetlab o‘tishga yo‘l topdilar, ularning ba’zilari esa rus banklari orqali Samarqand viloyati sanoat ishlab chiqarishga kapital qo‘yishga erishdilar. O‘lkada sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi milliy burjuaziya va proletariatning shakllanishi jarayonini tezlashtira olmadi. Oqibatda, milliy burjuaziya o‘sib borishiga qaramasdan, u viloyat iqtimodiyoti va siyosatida yetakchi rol o‘ynay olmadi. Buning asosiy sababi, milliy burjuaziyaning manfaatlari va taqdiri, Rossiya moliya va sanoat kapitali bilan bog‘liqligi va unga 47 qaramligida edi. Milliy burjuaziyaning rus burjuaziyasi bilan hamkorligi unda viloyat proletariatiga nisbatan reaksion eksplutatorlik psixologiyasini kuchaytirdi. Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanishi viloyat xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarziga va ma’naviy dunyoqarishiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati 27 ko‘p ekiladigan Mitan qishlog‘ida birinchi paxta zavodi qurildi 3 . Kattaqo‘rg‘on shahridan 30 chaqirim masofada joylashgan bu zavodga paxta atrofdagi qishloqlardan ot va ho‘kizlar qo‘shilgan aravalarda tashilgan. Paxta yetishtirishning ko‘payishi tufayli, 1889-yili Kattaqo‘rg‘on shahrining vokzali yaqinida injener L.O.Yugovich tomonidan 4 ta jin o‘rtanilgan va bug‘ bilan ishlaydigan paxta zavodi qurildi 4 . Paxtaga bo‘lgan talabning oshib borishiga qarab,ikala zavod ham takomillashtirilib borildi. Bu esa, o‘z navbatida, qo‘shimcha sarf-xarajatlarni talab qilar edi. Ortiqcha xarajatlarga bardosh bera olmagan Tinxachev zavodini buxorolik savdogar Mirxikmat Mirsolihovga sotib yubordi. Zavodning yangi egasi uni qayta jihozlab qo‘shimcha bug‘ dvigateli o‘rnatgandan keyin, u yanada ko‘proq foyda keltira boshladi. Paxta zavodlarining quvvati oshib borishi natijasida ko‘p miqdorda chigit to‘plana boshlagan. Ilgari qadrsiz bo‘lgan, hatto ayrim viloyatlarda qishda o‘tin sifatida foydalanilgan chigitdan 1890-yildan boshlab sanoat usulida yog‘ olishga kirishildi. O‘lkada dastlabki yog‘ zavodi K.K.Drjeveskiy tomonidan Yangi Buxoro (Kogon) da qurildi. Biroq, bu zavodning aholidan chigit yig‘ib olish imkoniyati cheklanganligi, ayniqsa,mahalliy aholining g‘ayridinlar tomonidan sanoat usulida tayyorlangan yog‘ni iste’mol qilishni istamasligi tufayli mahsulot sotilmay qola boshladi. Zavod mablag‘ yetishmasligi oqibatida to‘xtab qoldi. Samarqand viloyatining Chelak qishlog‘ida L.L.Xorvat tomonidan qurilgan yog‘ zavodi, L.O.Yugovich tomonidan Kattaqo‘rg‘on shahrida qurilgan yog‘ zavodi ham shu ahvolga tushdi. Vaziyatni oldindan sezgan Yugovich zavodni akseonerlik jamiyati ixtiyoriga o‘tkazib oldi. 1882-yildan boshlab jamiyat Yugovichning paxta va yog‘ zavodini qayta jihozlashga kirishdi. Dastlab, zavodda 55 ot kuchiga ega bo‘lgan bug‘ mashinasi o‘rnatildi. Lankoshir va Felzer zavodlaridan ikkita qozon, AQShning «Igl» zavodidan 6 ta jin keltirildi 5 . Ko‘rilgan chora-tadbirlar tufayli zavodning quvvati ortib, unda har yili o‘rta hisobda 160 ming pud tozalangan paxta, 20 ming pud yog‘ ishlab chiqarilgan 6 . O‘lkada 3 Ўша ерда, ф.И-22,р.1. х.2074,в.21 4 ЎзР.МДА, ф.И-36,р.1.х.2956,в.169-184. 5 ЎзР.МДА, ф.И-36,р.1.х.2074,в.21. 6 Ўша ерда, в.4 6 viloyatida 22 ta paxta tozalash zavodi ishga tushirilgan. Paxta tozalash zavodlarining muntazam suratda ko‘payib borishi o‘lkada yetishtirilayotgan paxtani qayta ishlash imkoniyatini yanada kengaytirdi. 1898-yili Samarqand viloyatidagi paxta tozalash zavodlaridan 1294591 pud tola olingan 33 . Zavodlar qurilishi ko‘plab shaharliklarni ish bilan ta’minlash imkonini berdi. 1900-yili Samarqand viloyatida zavodlar ikki smenada ishlagan har ikki smenada 399 ishi band bo‘lgan. Bulardan tashqari 82 kishi kunbay ishlagan. Zavodlarning 8 tasi Samarqand uyezdida, 6 tasi Kattaqo‘rg‘on uyezdida, 6 tasi Xo‘jand uyezdida va 2 tasi Jizzax uyezdida joylashgan. Zavodchilar o‘z korxonalarini yangi tenxnik uskunalar bilan jihozlashga ham katta e’tibor berishgan. Viloyatdagi zavodlarga jami 4030 arrali 69 ta jin, paxtani tayyorlash uchun 4 ta gidravlik va 22 ta qo‘l kuchi bilan ishlaydigan paxtakach o‘rnatilgan. 22 ta zavodning 7 tasi bug‘ bilan, 8 tasi suv kuchi bilan harakatga keltirilgan. Bu zavodlarning egalari o‘z korxonalarini imkoniyatlari darajasida qurishgan bo‘lib, ularni har birining narxi o‘rtacha 3000 rubldan 60000 ming rublgacha bo‘lgan. 4 Ular orasida «Yaroslavl katta manufakturasi», «Rus paxtachilar shirkati», Minder, Yugovich va boshqalarning zavodlari yaxshi jihozlangan, salobatli va o‘sha davr texnik talablari asosida qurilganligi bilan ajralib turgan.Samarqand viloyatida paxta zavodlari bilan bir qatorda boshqa sanoat korxonalarining soni ham ko‘payib bordi. 1904-yili 11- dekabrda viloyat hokimining talabiga ko‘ra, nazoratchi-mexanik tomonidan taqdim etilgan ma’lumotda viloyatdagi sanoat korxonalarining soni va egalarining nomlari ko‘rsatilgan. Bu ma’lumotga ko‘ra, 5 yil ichida paxta tozalash zavodlari 4 taga ko‘payi II BOB. TURKISTONDA MONOPOLIYALASHGAN BIRLASHMALARNING PAYDO BO‘LISHI, ULARNING SANOAT ISHLAB CHIQARISHDA TUTGAN O‘RNI 33 ЎзРМДА,ф.1.р.11х.1163.в.51. 17 mayda tovar ishlab chiqaruvchilvr mehnatini umumlashtirga, qishloqlarda ijtimoiy tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo‘lgan dehqonlarning katta qismini proletarlashishiga, qishloq xo‘jaligining paxtachilikdan boshqa tarmoqlari mahsulotlarini ham tovarga aylantirish jarayonining tezlashishiga doir bir qator tadbirlarni amalga oshirgan bo‘lsa-da, qishloq xo‘jaligini yalpi rivojlantirish va sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga ko‘tara olmadi. Ayni paytda, qishloq va ovullarda ijtimoiy tabaqalanish jarayonini kuchayib, yerlarning katta qismini 4 mulkdorlar qo‘lida to‘planishi yersiz dehqonlarning ko‘payishiga va yollanma mehnat qiluvchilar sonining oshib borishiga olib keldi. Kurs ishining obekti va predmeti. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatining Turkiston xalqlari siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatishga qaramasdan ma’lum, darajada ijobiy o‘zgarishlar ham sodir bo‘ldi. Avvalo urbanizasiya jarayoni tezlashib, shaharlar kengaya boshladi. Ilgari dehqonchilikdan aloqasini uzmagan shahar aholisining ko‘pchiligi o‘z kasblarini o‘zgartirib, savdosotiq va hunarmandchilik bilan shug‘ullana boshlanadi. Ichki va tashqi savdo rivojlandi. O‘rta Osiyo temir yo‘llarining qurilishi Turkiston paxtasi va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini Rossiyaning Markaziy rayonlariga tashib ketish imkoniyatini ancha kengaytirdi. Viloyatda yetishtirilgan paxtaning tovarlik xususiyati ko‘proq bir tomonlama xarakterga ega bo‘lib, savdogarlar paxta tolasini asosan chetga chiqarishga harakat qildilar. Chunki, Rossiya imperiyasi viloyatda paxtaga dastlabki ishlov berish va yog‘ ishlab chiqarish sanoatidan boshqa sanoat tarmoqlarini rivojlantirishdan unchalik manfaatdor emas edi. Buning oqibatida, viloyatda shaharlarning kengayishi va aholining ko‘payishiga nisbatan sanoat ishlab chiqarish sekin rivojlandi. Shaharlarda ortiqcha ishchi kuchining to‘planib qolishi, uning qadrsizlanishiga olib keldi. Bundan kapitalistlar qo‘shimcha daromad olishda foydalandilar. Bu davrda Samarqand viloyatida faoliyat ko‘rsatgan mahalliy va xorijiy ishbilarmonlar, tadbirkorlar, savdogarlar, sanoatchilar va bankirlar o‘zlarini o‘zlarini qiziqtirgan sohalar bo‘yicha hali viloyatda ma’lum bo‘lmagan bir qator ishlarni amalga oshirdilar. Ularning 3 ishlab chiqarishi ustidan nazorat o‘rnatishi amri mahol edi. Yettisuv va Kaspiybo‘yi viloyatlarida mexaniklik lavozimi joriy ham etilmagan. Viloyato‘lkada fabrika-zavod nazoratchilar yetishmaganligi va ayrim joylarda bu lavozim butunlay joiry etilmaganligi tufayli ishchilarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvollarini yaxshilash, xaq-huquqlarini himoya qilish, ish joylarida hayotlarini muxofaza qilishga doir chora tadbirlar ko‘rilmas edi. O‘lkada-jumladan Samarqand viloyatida ko‘pchilikni tashkil etgan paxta zavodlarida mehnat og‘ir, ish sharoiti nihoyatda yomon, paxtadan muntazam chiqib turgan changlar inson salomatligi uchun zararli edi. «…barcha zavodlarda ozgina farqni hisobga olmaganda ahvol deyarli bir xil edi: 1) ishchilarga tura rjoy uchun zavod omborxonalaridan biri ajratilgan; 2) tura rjoy binolari yoritilmaydi va isitilmaydi; 3) hamma joyda sutkasiga 12 soatlik ish kuni joriy etilgan; zavodning jinlar o‘rnatilgan bo‘limida tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada doimiy chang mavjud; 5) zavodning butun binosida 3-4 donagina osma chiroq bo‘lib, bu yoritish tizimi hisoblanadi. Zavod binosi yaxshi yoritilmaganligi oqibatida ishchilar butun korxona bo‘ylab paypaslashib yurishadi. Ular o‘zlarini oz bo‘lsada changli havodan himoya qilish uchun og‘iz burunlariga paxta tiqib olishadi». 44 Bundan tashqari, zavodlarda inson hayoti uchun xavfli bo‘lgan holatlar bartaraf etilmagan. Masalan, suv kuchi bilan ishlaydigan dvigatel orqali harakatga keltiriladigan zavodlarning ishga tushirilishida salmoqli g‘ildirak (maxovik)ka uzatgich tasmani qo‘l kuchi bilan kiydirishgan, zavodni to‘xtatishda ham shunday qiyinchilik bilan tasmani chiqarib olishgan. Natijada zavodlarda tez-tez baxtsiz hodisalar; ishchilar o‘rtasida qo‘llarini, oyoqlarini uzatgichlar qirqib ketishi yoki siqib qolishi, hatto o‘lim holatlari ham sodar bo‘lib turgan. Paxta tozalash sanoati ishchilari boshqa tarmoqlarga nisbatan ancha kam,ya’ni yiliga o‘rtacha 132,2 rubl haq olishib, bu jihatdan 20-o‘rinda turishgan. Sanoatning bu tarmog‘ida ish haqi ishlab chiqarish xarajatlarining bor yo‘g‘i 0,8% ni tashkil etgan. Ayni paytda, sarflangan kapitalga nisbatan olingan foyda 10% dan 44 Положение фабричных рабочих в крае Туркестанский сборник. М.521 …Ташкент. 1909.-с.135 24 I BOB. TURKISTONDASANOAT ISHLAB CHIQARISHNING VUJUDGA KELISHI VA BANK ISHI 1.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati Rossiyaning Turkiston o‘lkasida mustamlakachilikka asoslangan boshqarish usuli joriy etilgach, bir qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Bu avvalo o‘lka xalq xo‘jaligining asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashgan tarmoqlarida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keldi. Metropoliyaning kapitalistik ishlab chiqarish usullari Turkistonning o‘z qobig‘iga o‘ralgach, yarim natural xo‘jalik yuritishga asoslangan ishlab chiqarish munosabatlariga zarba Bera boshladi. Biroq, chorizmning iustabidlikka asoslangan mustamlakachilik siyosati o‘lkada to‘laqonli kapitalistik sanoat ishlab chiqarishni vujudga keltirishga imkon bermas edi. Shunga qaramasdan, o‘lkada dastlabki zavod va fabrikalar paydo bo‘la boshladi. Ularning vujudga kelishi va tadrijiy rivojlanishi tarixini ikki davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davri XIX asrning 60-90-yillarini o‘z ichiga olib, bu davrda dastlabki kapitalistik sanoat korxonalari vujudga keldi. Ikkinchi davr-XX asr boshlarini o‘z ichiga olib, bu davrda sanoat ishlab chiqarish birmuncha rivojlandi. Shunday qilib, o‘lkaning ruslar bosib olgan hududlarida siprtli ichimliklar tayyorlash va sotish avj ola boshladi. D.L.Filatov ismli ishbilarmon hukumatdan ruxsat so‘ramay, rus qo‘shinlari Samarqand shahrini egallaganliklaridan foydalanib, 1868-yil Samarqandda spirtli ichimliklar bilan savdo qilishni boshlab yuboradi. 1870-yili D.Filatov Samarqandda katta maydondagi tokzorlarni sotab olib aroq zavodi qurishga kirishdi. Shunday yo‘llar bilan o‘lkada spirtli ichimliklar ishlab chiqarish va sotish tobora keng tarmoq ota boshladi 2 . 1881-yildan boshlab ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida paxta zavodlari qurishga e’tibor kuchaytirildi. Aygiqsa Samarqand viloyati hududidan temir yo‘l o‘tkazilishi sanoat korxonalari qurish imkoniyatini ancha kengaytirdi. 1886-yil knyaz Tinxachev tomonidan Kattaqo‘rg‘on uyezdining paxta 2 Тереньев М.А. Статистические очерки Россия. ЗРТО. Отдел статистика, 4.т.-СПб.1874,с.46 5 oshirishga imkon bermas edi. Shu uchun ham o‘lkani Rossiya bilan bog‘lovchi temir yo‘l qurilishi masalasi dolzarb bo‘lib qoldi. Qisqa vaqt ichida hukumat doirasida bu masalaga doir qirqqa yaqin loyihalar ishlab chiqildi. Ular orasida temir yo‘l qurilishiga Krasnovodsk qal’asidan boshlash loyihasi maqbul deb topildi. 1869-yili harbiy istehkom sifatida Kaspiy dengizi bo‘yiga qurilgan . Bu qal’a Volga daryosi orqali tashib kelingan qurilish materiallarini joylashtirish uchun qulay edi. Ikkinchidan bu qal’a jangovar turkman qabilalarini bo‘ysundirish uchun strategik jihatidan muhim ahamiyatga ham ega edi. Turkman urug‘larini bo‘yso‘ndirishning cho‘zilib ketishi hamda Angliyani Turkistonga o‘z ta’sirini kuchaytirishga intilishi natijasida Buxoro va Xiva xonliklariga nisbatan o‘z mavqiyeining pasayishidan cho‘chigan Rossiya hukumati temir yo‘l qurulishini aynan Krasnovodsk qal’asidan boshlashga qaror qildi. Temir yo‘l qurilishi boshlig‘i qilib Baranovsk, temir yo‘li komissiyasining ish yurituvchisi a’zosi ishbilarmon general M.I.Annekov tayinlandi. Unga yo‘l qurilishi muxandisi Lesser ko‘maklashadi 7 . Temir yo‘l qurilishini amalga oshirish uchun dastlab harbiy qurilish batal’oni tuzildi. Uning tarkibiga 25 ta zobit, 30 ta injiner-texnik va vrachlar hamda turli kasblarga ega bo‘lgan 1081 kichik zobit va askarlar bor edi. Ulardan tashqari tuproq ishlarini bajarish uchun Smolensk guberniyasidan 200dan ortiq ishchilar, shuningdek bir qancha eroniylar jalb qilingan. Ularga oyiga o‘rtacha 25-30 rubl xaq to‘langan 8 . Yo‘l qurilish ishlariga 1880-yili 26-avgustda Mixaylovskoye qurfazidan Qizil Arvatgacha bo‘lgan 217 chaqirimlik masofada boshlab yuborildi. Davlat yo‘l qurilishi uchun zarur barcha xarajatlarni o‘z zimmasiga oldi. Biroq qurilishga mablag‘ bilan ta’minlashda uzilishlar bo‘la boshladi. M.I.Annenkov varshavalik savdogar I.N.Kerenovskiy bilan shartnoma tuzdi 9 . I.Karenovskiy temir yo‘l qurilishini zarur mablag‘ bilan ta’minlab turishni o‘z zimmasiga oldi. Shundan keyin boshlangan ishlar tezlashib dastlabki 7 Гулшанбаров С.И. Экономический обзор Туркестанского района. Ч.II. Сооружение дороги и ее работа. – Асхабат, 1913, - С.3 8 Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903, -С.159. 9 Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1883, -С.159. 8 Krauzenning Qo‘qimsoy va Parchatog‘dagi, Ovsyannikovning Suluqtog‘dagi konlari Xo‘jand uyezdida, qolgan ikkitasi («Toshko‘mir va kon sanoati jamiyatiga qarashli Qo‘shtut va Borshovning Chuqursoydagi konlari») Samarqand uyezdida joylashgan 32 . XIX asr oxirlarida Rossiyada kapitalistik taraqqiyot yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu vaqtda mamlakatda turli kapitalistik monopoliyalar vujudga kelib, chetga kapital chiqarish jarayoni tezlashdi. Rossiyada boshqa sohalarga nisbatan sekin rivojlanayotgan to‘qimachilik sanoatida ham monopolistik birlashmalar vujudga kela boshladi. Bu birlashmalarning rivojlanishi ko‘proq xom Ashe manbalari va qo‘shimcha bozorga bog‘liq bo‘lganligi uchun ular asosiy e’tiborini mustamlakalarga qaratdilar. Ayniqsa, O‘rta Osiyoda temir yo‘llarning ishga tushirilishi, Rossiya monopolistik kapitalizmining o‘lka xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlariga suqilib kirishiga qulay sharoit yaratdi. Rossiya Turkistonda o‘z mavqiyeni mustahkamlab olgandan keyin, mustamlaka bilan metropoliya o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning xarakteri ham o‘zgara boshladi. O‘lkaga tovarlar bilan bir qatorda kapital jalb qilish harakati ham tezlashdi. Boshqa mustamlaka o‘lkalarda bo‘lgani kabi, bu yerda ham Rossiya tijorat banklarining bo‘limlari ochildi. Ular o‘lka xalq xo‘jaligining serdaromad tarmoqlarini boshqarishni o‘z qo‘llariga ola boshladilar. Oqibatta o‘lka asosan paxtachilikka ixtisoslashgan hududga aylanib, o‘lkada rus to‘qimachilik sanoati hukmron mavqyega ega bo‘ldi. Paxtaga bo‘lgan talabning oshib borishi boshqa ekinlar (ayniqsa donchilik) ni siqib chiqara boshladi. Bu o‘z navbatida, o‘lkaning, viloyatning Rossiya don mahsulotlariga qaramligini yanada kuchaytirdi. O‘lkada paxta maydonlarining kengayishi va paxta hosildorligining oshib borishi paxta tozalash zavodlariga bo‘lgan talabni yanada kuchaytirdi. Natijada o‘lkada-viloyatda pata tozalash va yog‘ zavodlari qurish harakati avj oldi. Turkiston general-gubernatorligi munshiyxonasining-devonxonasining 1899-yil 3- aprelda berilgan ma’lumotnomasida qayd etilishicha 1898 yilgacha Samarqand 32 Дмитрев–Мамонов А.И. Путеводитель по Туркестану и железных дорога Среднеазиатский и Ташкентский. Изд. 8-е,-СПб. 1915.-С.17-19. 16 1. Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo‘limizni kat’iyat bilan davom zttirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: «Uzbekiston» NMIU, 2017. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B.30. Алексеева И . В . Агония Сердечного согласия : Царизм , буржуазия и их союзники по Антанте . 1914 – 1917. Л., 1990. II ASAOSIY ADABIYOTLAR 3. Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в хлопкоочистительной промышленности до Октябрьской Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского текстильного института. Вып.8.Т.1959. 4. Аминов А.,Бобоходжаев А. Экономическое и политическое присоединение Средней Азии к России. Ташкент: Узбекистан, 1966. 5. Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии (колониальный период). Ташкент, Госиздат УзССР, 1959. 6. Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903. 7. Арендаренко Г. Зеравшанские заметки // Туркестанский сборник. Ташкент, 1908. Т.458. 8. Арендаренко Г. Из Самарканда // Туркестанский сборник. СПб., 1880. 9. Ахмаджонова З.К. Железнодорожное строительство в Средней Азии и Казахстане. – Ташкент, «Фан», 1984, 10. Ахмаджонова З.К. К истории строительства железных дорог Средней Азии (1880-1917). Ташкент, 1965. 11. Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати. Тошкент. Ўздавнашр. 1960. 12. Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в экономику Средней Азии до первой мировой войны.// Общественные наука в Узбекистане. 1961. 29 unumdorligi ham past edi. Viloyatda sanoat korxonalarining ko‘payishi, hunarmandchilik va savdosotiqning rivojlanishi, ularda ishlaydigan yollanma ishchilar sonining oshib borishi hisobiga 1880-1897-yilgacha Samarqand viloyatida shaharlar aholisi taxminan ikki baravar ko‘paydi. Senator Palen o‘tkazgan taftish ma’lumotlariga qaraganda shahar aholisining salmog‘i Samarqand viloyatida 15,71%ga yetgan 41 . Ma’lumki, o‘lkada temir yo‘l qurilishi, rus va chet el kapitalining kirib kelishi, bu yerda sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga samarali ta’sir ko‘rsatdi. Natijada viloyatda mahalliy proletarlar soni tobora ko‘payib bordi. Tadqiqotchilar temir yo‘l ishchilari kabi viloyat sanoat korxonalari ishchilarining umumiy soni haqida turlicha fikrlar bildirishgan. Masalan, M.G.Vahobov, V.V.Zaorskaya va K.A.Aleksanderlarning hisob-kitoblari va «1917-1923-yillar statistika solnomasi» ga asoslanib quyidagi fikrlarni bildiradi: «Sirdaryo viloyatida 31707, Samarqand viloyatida 12197, Farg‘ona viloyatida 16616, hammast bo‘lib 60520 ta sanoat ishchi bor edi» 42 . Viloyatda bozor munosabatlarining rivojlanishi ijtimoiy tabaqalanish jarayonini ham tezlashtirdi. Bu yerda jamiyat a’zolari bir tomondan savdosudxo‘rlar, yirik yer egalari va sanoat mulkdorlariga, ikkinchi tomondan o‘rta hol va kambag‘al dehqonlar, chorakorlar, mardikorlar hamda sanoat ishlab chiqarish ishchilariga bo‘lindi. Viloyat aholisi o‘rtasida boshlanib ketgan tabaqalanish mehnatkash omma turmush tarzining og‘irlashuviga, ularni ikki tomonlama ekspluatasiya qilinishining kuchayishiga olib keldi. Senator K.K.Palen viloyatdagi ishchilar qatlami haqida to‘plagan ma’lumotlarida ishchilarni ikki guruhga –yevropalik ishchilar hamda «ko‘p sonli yersiz hamda kam yerli dehqonlardan tashkil topgan» mahalliy ishchilarga bo‘lgan. Birinchi guruh «texnik tayyorgarligi yaxshi bo‘lgan kam sonli ustalar va yetakchi ishchilardan iborat» bo‘lgan. «Mahalliy ishchilar,-deb yozadi senator Palen ikkinchi guruh haqida, -mehnatlarining past baholanishiga ko‘nikishlari, bayram 41 Ўзбекистон ССР тарихи. 1-жилд. II-китоб…132-б. 42 Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати….178-б. 22 mavsusi paytida qo‘shimcha daromad olish ilinjida o‘rta hol dehqonlar va hunarmandlar ham shug‘ullanishgan. Mardikorlar qishloq ekinlarini yig‘ib olish, qurilish va boshqa og‘ir ishlarga yollangan. Turkistonda senator K.K.Palen boshchiligida tekshirish ishlarini olib borgan taftish komissiyasi ijtimoiy tabaqalanish va yollanma mehnat haqida atroflicha ma’lumot bergan 29 . Komissiya Samarqand uyezdidagi Mahalla va Qoraqalpoq, Kattaqo‘rg‘on uyezdidagi Kalqo‘ron volostlarini atroflicha tekshirib qiziqarli xulosalarga kelgan. Volostlarning ekin maydonlari 12809,85 desyatinani tashkil etib, shundan 12261,49 desyatinasi sug‘oriladigan, 548,36 desyatinasi lalmi yerlar edi. Sug‘oriladigan yerlarning 3116,54 desyatinasiga paxta ekilgan. B uvolostlarda tekshirishdan o‘tkazilgan 4220 oilada, 21960 jon yashab, ulardan 11633 kishi erkak, 10032 kishi ayollar bo‘lgan. Balog‘at yoshiga yetgan erkaklar 6575 kishini tashkil etgan. Qambag‘al dehqonlarning asosiy qismi feodalizm usulida ekspluatasiya qilingan bo‘lsada, 1917-yilgi aholi ro‘yxatiga ko‘ra, viloyatda qishloq xo‘jaligida yollanma ishchilar ham anchagina bo‘lganligidan guvohlik beradi 30 . Samarqand viloyatining Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand, Xo‘jand uyezdlarida jami aholi 574031 kishi bo‘lgan. Shulardan qishloq xo‘jaligidagi yollanma ishchilarning soni 23027 kishini tashkil etgan. Mustamlakachilik davrida viloyat qishloqlarining o‘ziga xos xususiyati shundan iborat Ediki, bu davrda dehqonlar va chorvadorlar o‘rtasida proletarlashish emas,balki pauperlashish,ya’ni kapitalistik mulkchilik rivojlangan sari qishloq aholisi asosiy qismining yashash uchun eng zarur vositalardan maxrum bo‘lishi, mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalanish va mazlum qatlamlarni hukmron tabaqalar tomonidan ekspluatasiya qilinishi kuchayib bordi. Chor Rossiyasi Turkistonning bosib olinganidan keyin, o‘lka iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari qatori foydali qazilmalarni izlab topi shva tadqiq qilish ishlariga e’tiborini kuchaytirdi. Bundan ikki maqsad ko‘zda tutilgan bo‘lib, birinchisi, Turkistonning- 29 Пален К.К. Материалы к характеристики…ч. II. приложение к отчету. –СПб, 1911,-С.106-108,125,248, 146- 147. 30 Зие}ев Х. Ўзбекистон пахтачилиги тарихидан. 37 б. 14 samarasini bera boshladi. Temir yo‘l 1881-yil 1-yanvardan 60 chaqirim masofaga qurilib Bola-Eshim degan joygacha yetkazildi. Tarixda birinchi marta kuchma qumlardan o‘tkazilgan temir yo‘l qurilishining Qizil Arvat qismi katta qiyinchiliklardan keyin 1881-yil 1-sentyabrda ishga tushirildi. Rossiya imperiyasining Turkistonni batamom egallab olish maqsadidagi xarakatlari Angliya xukmron doiralarining jiddiy qarshiligiga duch keldi. AngliyaRossiya munosabatlari yanada keskinlashdi. 1885-yil 18-martda Angliya ta’sirida bo‘lgan afg‘onlar russlar bilan Toshko‘prik yaqinida to‘knashdilar. Bu to‘knashuvda g‘alaba qozongan ruslar Panda va Atrek voxalarini qo‘lga kiritdilar. Bu muvaffaqiyatlardan mag‘rurlangan Rossiya Harbiy vazirligi temir yo‘l qurilishini Amudaryogacha chuzish xarakatiga tushdi. 1885 yil iyun oyida temir yo‘lni Chorjo‘ygacha yetkazish haqida Buxoro amiri Abdulaxadxondan ruxsat olindi. Shunday qilib, temir yo‘l qurilishiga mahalliy xalqlar vakillaridan ham ko‘plab ishchilar jalb qilindi. Agar 1885-yil 4-iyungacha Kaspiy oldi temir yo‘li qurilishida 2000 ga yaqin kishi ishlagan bo‘lsa, 20- noyabrga kelib ularning soni 14 mingga yetdi 10 . 1886-yili 4-fevralda chor xukumati Marv-Chorjo‘y temir yo‘li qurilishini tasdiqladi 11 . Temir yo‘l qurilishi bu bosqichning og‘irligi va uzoqligi xisobga olinib ikkinchi qurilish batalonini tuzdi. Ishchilarning umumiy soni 23 ming kishiga yetdi. Shuning uchun ham qurilish ishlari o‘sha davr sharoitiga nisbatan nixoyatda tez olib borilgan. Quruvchilar kuniga o‘rtacha ikki chaqirim masofaga rels yotqizishgan. 1886-yil 2-iyundan boshlab Marvgacha 12 , 9-noyabrdan Repetek stansiyasigacha poyezdlar qatnay boshladi 13 . Shu yilning 30-noyabrida Buxoro amirligi xududiga Chorjo‘yga kirib keldi 14 . Temir yo‘lni yana davom ettirish uchun Amudaryodan o‘tish kerak edi. Birok, daryo ko‘prik qurish ko‘p vaqt va xarajat talab qilishi tufayli loyixada sol 10 Ахмаджонова З.К. К истории строительства железных дорог Средней Азии (1880-1917). Ташкент, 1965. – С.19-20. 11 Ахмаджонова З.К. Железнодорожное строительство в Средней Азии и Казахстане. – Ташкент, «Фан», 1984, - С. 19-20 12 ЎРМДА, ф.И-3,р.1.х.3, в.85. 13 Ўша ерда, в.151 14 Ўша ерда. в.85 9 ustalariga kuniga o‘rtacha 3 rubl to‘lasa, xuddi shunday ishlarini bajargan o‘zbeklarga 1 rubl 99 kopeyek to‘langan 49 . Yuqorida bayon qilinganidek, mahalliy ishchilarga malakasiz degan bahonada kam to‘lanadigan ish haqi kamaytirilgan. 1895-yil ba’zi korxonalarda malakali ishchilarning oyligi malakasiz ishchilarga nisbatan 4,7 baravar ko‘p bo‘lgan 50 . Bu ko‘rsatkich keyingi yillarda ham saqlanib qolgan. Agar mashinist 1900-yil oyiga o‘rtacha 100 rubl ish haqi olgan bo‘lsa, 1916-yili u 120 rublga yetgan, ya’ni uning ish haqi 16 yil ichida 20% oshgan. Yukchilarning ish haqi esa 13 rubldan 20 rublga ko‘paygan. Ko‘rinib turibdiki, malakasiz ishchilarning mehnati nihoyatda og‘ir va Ayni paytda qadrsiz bo‘lgan. Ish haqlarining ma’lum darajada oshib borishi esa korxonalar egalarining o‘z ishchilariga g‘amxo‘rlik qilishlari emas, balki pulning qadrsizlanib ishchilarning turmush darajasi og‘irlashayotganligida edi. XULOSA Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi, o‘lkada mayda tovar ishlab chiqaruvchilar mehnatini umumlashtirishga qishloqlarda ijtimoiy tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo‘lgan dehqonlarning katta qismining 49 Вяткин М.Социально-экономическое развитие Средней Азии.-с.244. 50 Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной плати в хлопкоочистительной промышленности до октябрьской социалистической революции….С.169 26 aloqa vazirligi qurilish ishlarini o‘z zimmasiga oldi 21 . 1895-yil 21-sentyabrida qurilishni boshlash haqida rasmiy ko‘rsatma berildi. Samarqand-Andijon temir yo‘l ishlarining jadallashishi natijasida birinchi poyezd 1897-yili 27-noyabrda Qo‘qonga, 1899-yili Toshkentga, 1900-yili Andijonga kirib keldi. Bu magistral yo‘lga ―O‘rta Osiyo temir yo‘li deb nom berildi. Uning O‘rta Osiy temir yo‘l‖ qurilishi faqat davlat xisobidan amalga oshirildi. 1900 yildan temir yo‘lni Orenburg bilan bog‘lash masalasi ko‘yilib, u davlat xisobidan amalga oshirildi va 1906-yili Toshkent-Orenburg temir yo‘li qurib bitkazildi. Shundan keyin O‘rta Osiyo temir yo‘lining yana 42, 7 km. lik ikkita tarmog‘i qurildi. Shunday qilib, Zaorskaya va Aleksander ma’ulmotlariga ko‘ra O‘rta Osiyo (1748 km) va Orenburg-Toshkent (1852 km) temir yo‘llari qurilgandan keyin davlat xisobidan temir yo‘l qurilishi tuxtatildi 22 . Turkistonda temir yo‘l qurilishi shu bilan tuxtab qolmasdan uni yana davom ettirish masalasi ko‘rila boshladi. Endi ko‘prok xususiy tadbirkorlar faoliyat kursata boshladilar. Masalan, 1907-yili baxorida savdo-sanoat vaziri boshchiligida to‘qimachilik sanoatining bir gurux mashxur korchalonlar tomonidan podshoga yozilgan bayonnomaga ―Emil Sindeye, ―Vikula Morozov , M.N.Polishin, Ivan ‖ Konovalov, ―Yaroslavl katta manufakturasi , Albert Gubner, Andrevskiy shirkati, ‖ Ismoilov, Krengolm, Viskovskiy, Vonnesenskiy manufakturalari va boshqalarning boshliklari imzo chekishib, ular xususiy temir yo‘l qurishga ruxsat berishni va Yettisuv temir yo‘lini qurilishini tezlashtirishni iltimos qildilar 23 . 1908-yildan boshlab o‘lka temir yo‘l qurilishida yangi bosqich boshlandi. Ilgari temir yo‘l qurilishi faqat davlat tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa, keyinchalik bu ishni xususiy tadbirkorlar o‘z zimmasiga ola boshladilar. Ular 458400 rublik aksiya kapitaliga ega bo‘lgan ―Qo‘qon-Namangan temir yo‘l ‖ 21 Ўша ерда. ф.И-1,р.13,х.5.в.109 22 Ўзбекистон ССР тарихи. I-жилд, II-китоб…Б.126-240 23 Lavzentjef I.Tyristanola Kepitebism. – Toskent, - 1931 – Baku. B.68 11 viloyat mehnatkashlari boshiga katta musibatlar keltirish, ular orasida ijtimoiy tabaqalanishni kuchaytirishi bilan bir qatorda xalq xo‘jaligining rivojlanishiga jiddiy turtki berdi. Shunday qilib, rus va chet ellar burjuaziyasi viloyatda sanoat ishlab chiqarish mnosabatlarining rivojlanishiga turtki berib, tarixiy jihatdan progressiv rol o‘ynagan bo‘lsada, biroq u nihoyatda chegaralangan xarakterga ega edi. Rus burjuaziyasi o‘z zimmasidagi vazifani nihoyatda to‘porilik, o‘zboshimchalik va reaksion usullar bilan bajardi. U viloyatni idora qilishda tanlangan yo‘lining o‘zi uchun ham, jamiyat a’zolarining ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayoti uchun ham halokatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin ekanligini sezishga qodir emas edi. Sovetlar hukmronligi davrida xususiy mulkka, tadbirkorlikka qarshi harakat kuchayib, asrlar davomida shakllanib kelgan bozor munosabatlari cheklab qo‘yildi. Yangi hukumat o‘zining dastlabki kunlaridanoq bank, sanoat, transport tarmoqlari, portlar va boshqa yetakchi tamoqlarni milliylashtirdi. Sovetlarning ma’muriy buyruqbozlik siyosati bozor munosabatlarini cheklab qo‘ygan bo‘lsada, biroq uni butunlay tugata olmadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda bozor munosabatlarini rivojlantirishga, kishilarning erkin mehnat qilishlariga, ularning o‘z imkoniyatlaridan keng foydalanishlariga zarur sharoitlar yaratildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI I O‘zbekiston Respublikasi prezidentining asarlari 28 kapital jamg‘arishda faol ishtirok etdilar va mahalliy mehnatkashlarni birgalikda ekspluatasiya qilib, katta boylik orttirdilar. Shuni ta’kidlash lozimki, rus savdo- sanoat kapitalining yolg‘iz o‘zi o‘lkada-viloyatda mustaqil ish yuritishga qodir emas edi. «Vositachilarsiz,-deb yozgan edi. V.V.Bartold, - rus hukumatining ham mahalliy omma bilan duch kelganda ishi o‘ngidan kelishi qiyin edi» 38 . Har ikka tomon o‘rtasidagi o‘zaro manfaatdorlik mustamlaka va metropoliya burjuaziyasi vakillarini o‘zaro hamkorlik qilish zaruriyatini tug‘dirdi. Rossiya sanoat kapitali bilan bevosita paxta yetishtiruvchilar o‘rtasida bevosita vositachilik qilgan burjua har ikala tomonni aldab, ayniqsa dehqonlarni surbetlarcha talashga to‘la moslashgan «Osiyocha» usulni qo‘llab, boylik orttira boshladi. Mahalliy burjuaziya sudxo‘rlik va vositachilik orqali tekinxo‘rlik, surbetlik, diyonatsizlikni tobora avj oldirdi. Turkiston mehnatkashlari, jumladan Samarqand viloyat mehnatkashlari ahvoli bilan yaqindan tanishgan taftish komissiyasi raisi senator K.K.Palen shunday taklif bilan chiqqan edi: «Biz Turkistonni Yevropa qismidagi zavod-fabrika mahsulotlarini sotish uchun asosiyo bozor sifatida saqlab qolishni istasak, mahalliy dehqonlar ommasini sudxo‘rlar va boshqa qarz beruvchilar qo‘lidan tortib olish zarur» 39 . Kapitalizm sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilarning burjuaziyaga bevosita yollanib ishlashlariga, ularni sudxo‘rlar tomonidan haddayn ziyod ekspluatasiya qilinishlariga barham berishi mumkin edi. Biroq, Turkistonda ko‘p sonli qishloq proletariatini vujudga keltirish uchun barcha shart-sharoitlar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, dehqon xo‘jaliklarining ishlab chiqarish va xo‘jalik yuritish usullari takomillashmaganligi tufayli bu tarmoqda kapitalistik ishlab chiqarish jarayoni hukmron mavqyega ega emas edi. Rus savdo-sanoat burjuaziyasi Turkistonda savdo-sudxo‘rlik vositachiligini va «mayda» mustaqil dehqon xo‘jaliklarini yo‘qotishga har qancha uringan taqdirda ham buni uddasidan chiqa olmasligining sabablari ham shunda edi. Viloyatda bu davrga kelib arzon garovga yer sotib olib, uni ijaraga beri 38 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестан….-с.188. 39 Пален К.К. Материалы к характеристика народного хозяйства в Туркестане. ч.1….-с.372. 20 yasash mo‘ljallangan edi, ammo solning o‘ziga yarasha tashvishlari ko‘pligi uchun muxandis-me’mor Baginskiy daryoga yog‘och ko‘prik qurishni taklif kildi. Bu taklif ko‘pchilikka ma’qul tushdi va katta texnik qiyinchiliklarga qaramasdan ko‘prik qurish ishlari boshlab yuborildi. Ko‘prik 124 kun ichida qurib bitkazildi. Ko‘prikning asosiy qismining uzunligi 811 sajen bo‘lib, ikki cheti 300 sajenlik tug‘onlarga ulangandi. 1888-yil 6-yanvarda ko‘prikdan dastlabki poyezd o‘tdi. Ko‘prik tez va shoshilinch qurilganligi tufayli unchalik mustaxkam bo‘lmagan. Shu tufayli toshqinlar va og‘ir yukli poyezdlar uni tez-tez ishdan chiqarib turgan. Shunday bo‘lsada, bu ko‘prik o‘z davrining ulkan inshooti bo‘lib, uzunligi jihatidan dunyoda uchinchi o‘rinda turgan. 1886-yil, ya’ni ko‘prik qurilish ishlari boshlanishi arafasida muxandis K.Tolp ы go, Samarkandda texnik R. Palmgren, Kattaqo‘rg‘onda texnik V.Lepinskiy, Ziyovuddinda muxandis S.Ivanov, Buxoroda muxandislar D.Semagen va L. Daraganlar Qorako‘l hamda Amudaryoda temir yo‘l qurilishi bo‘yicha ishlarni boshlab yubordilar 15 . 1887-yil-12 iyunda yo‘lning Samarqand qismida qurilish ishlarini tashkil etish bo‘yicha qullanma ishlab chiqildi 16 va nixoyat 1888 yilning fevralida Samarqandgacha temir yo‘l kurib bitkazildi 17 . Temir yo‘l qurilishi Samarqandgacha yetkazilgandan keyin imperiya xukumati moliyaviy qiyinchiliklarni sabab qilib ko‘rsatib, Samarqand-Andijon yo‘nalishini (Toshkent tarmog‘i bilan) vaqtincha to‘xtatib turishga qaror qildi. Biroq, Turkiston general gubernatorligi shakllanayotga maxalliy burjuaziya va ishbilarmonlar yo‘l qurilishini Toshkentgacha yetkazish talabi bilan chiqa boshladilar. Xatto, 1890-yili knyaz M.I.Xilkov 18 , 1892-yili boshida sanoatchi Reshetnikov 19 , 1893-yili maslaxatchi F.A.Polovsev va iste’fodagi kapitan Bibinikovlar 20 temir yo‘l qurilishiga doir o‘z loyixalarini taklif qildilar. Rossiya 15 ЎРМДА ф.И-3.р.1.х.3.в.134 16 ЎРМДА ф.И-1.р.29.х.846.в.26-31. 17 ЎРМДА ф.И-1.р.29.х.867.в.20 18 ЎРМДА ф.И-1.р.16.х.2228.в.54 19 Ўша ерда. ф.р-1308.р.12.х.127.в.12 20 Ўша ерда. 10 byoki mardikorlar yollab ishlatuvchi mulkdorlar soni tobora ko‘payib bordi. Ular qishloq kambag‘allarini ekspluatasiya qilish hisobiga katta boylik orttira boshladilar. Samarqand viloyatida boylarning sug‘oriladigan va lalmi yerlari nisbatan kamroq bo‘lib, ular o‘rtacha 100-200 tanobni tashkil qilgan, kamdan- kam boylarning yerlari 500 tanobdan oshgan. Ko‘pchilik boylarning yerlari 200 tanobdan oshmas edi. Masalan, Kattaqo‘rg‘on uyezdida Abduchamanboyning 500 tanob, Mamadg‘ofirboy va Qurbonboylarning 200 tanobga yaqin yerlari bo‘lgan. Pastdarg‘om uyezdida Murodboyning 120 tanob, Do‘stmatboy Abdurahimovning 196 tanobsuvg‘oriladigan yer va 160 tanob lalmi yeri, Subxonqulboyning 80 tanob sug‘oriladigan va 60 tanob lalmi yerlari bo‘lgan 40 . Qishloq burjuaziyasiga aylangan yirik yer egalari yerga daromad manbai sifatida qarashib, o‘z yerlarini tobora kengaytirishga harakat qilishgan. Dehqonlarning sudxo‘r va yirik yer egalari tomonidan ekspluatasiya qilinishi viloyatda sarmoya jamg‘arishning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu sudxo‘rlikning ortiqchaligidan emas,balki, chorizmning mustamlakachilikka va zo‘ravonlikka asoslangan siyosati mahalliy xalqlarning iqtisodiy taraqqiyotiga to‘sqinlik qilayotgan edi. Ayni vaqtda, imperiya ma’muriyati bevosita ishlab chiqaruvchilarning turmushi yaxshilanib erkin nafas olishlarini istamas edi. Shuning uchun ham dehqonlarning sudxo‘rlar yordamida qullarcha ekspluatasiya qilinishiga arham berilmadi. Biroq, sudxo‘rlikni cheklab qo‘yish va unga qarshi kurash uchun tadbirlar amalga oshirildi. Shulardan biri XX asrning dastlabki yillarida paxtakor dehqonlarga mayda qarz berishni joriy etish g‘oyasi edi. Shu g‘oya asosida 1909-yildan boshlab, faqat davlat banki mablag‘i hisobidan mayda qarz beruvchi kassalar ish boshladi. O‘lkada va viloyatda rus va Yevropa kapitali yordamida ish yuritayotgan savdo-sudxo‘rlik burjuaziyasidan tashqari, mahalliy hunarmandlar va savdogarlardan yetishib chiqqan sanoatchilar ham ko‘payib bordi. Ammo, ularning korxonalari dastlab nihoyatda oddiy bo‘lib, bunday korxonalarda mehnat 40 Юлдашев А.М. Аграрные отношения в Туркестане…с.138. 21 viloyatda sanoat ishlab chiqarishi va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi mahalliy mahalliy mehnatkashlarning turmush tarziga ham jiddiy o‘zgarishlar kiritdi. Rossiyaning markaziy rayonlaridan sifatli mahsulotlarning keltirilishi natijasida bozori kasod bo‘lgan hunarmandlar o‘z kasblarini o‘zgartirishga, dastgohlarini ketmonga almashtiri, mardikorlik qilishga yoki yirik korxona egalariga yollanib ishlashga majbur bo‘ldilar. Oqibatda, hunarmandchilik korxonalarining soni kamaydi. 1879-yili Samarqand shahrida hunarmandchilik korxonalari 1004 dan 472 taga tushib qolgan yoki 2.1 baravar kamaygan. Ammo, shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, korxonalarning soni kamaygan bo‘lsa-da, ular ishlab chiqargan mahsulotlarning miqdori ko‘paygan. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, o‘lkada-viloyatda vujudga kelgan sanoat ishlab chiqarishi chetga chiqarish uchun xom Ashe tayyorlash bilan bir qatorda, mahalliy aholi ehtiyojlari uchun ham turli mahsulotlar ishlab chiqara boshladi. Shunday qilib, o‘lkada sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi bu yerda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi uchun zamin tayyorladi. Rus savdo-sanoat burjuaziyasi bilan bir qatorda mahalliy ishbilarmonlar, uddaburon hunarmandlar ham bu sohaga dadil kirib kela boshladilar. Ayniqsa, paxta tozalash, ko‘nchilik, ipak yigirish, aroq-vino zavodlari tez ko‘payib bordi. Sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishida shaharlarning kengayishi, ijtimoiy tabaqalanishning tezlashib, arzon ishchi kuchlarining ko‘payishi samarali ta’sir ko‘satdi. Biroq, o‘lkada sanoat ishlab chiqarishning yetakchi tarmoqlari rus va chet el burjuaziyasi vakillariga tegishli edi. Mahalliy mulkdorlarga tegishli manufaktura tipidagi korxonalar tobora o‘z mustaqilligini yo‘qotib, yirik kapitalga qaram bo‘lib bordilar. Rossiya imperiyasi Turkiston o‘lkasining katta qismini o‘zining iqtisodiy ta’sir doirasiga olgandan keyin asosan etiborini o‘lka bozorlari hamda xom-ashyo manbalari ustidan to‘la hukumronligini o‘rnatishga qaratdi. Shu maqsadda u dastlab ishni metrologiya bilan mustamlaka o‘rtasida sovdo-sotiq va tovar almashuvini yanada kuchaytirishdan boshladi. Ammo xonliklar bilan Rossiya o‘rtasida usha paytgacha foydalanib kelingan karvon yo‘llari burjuaziya ko‘zlagan maqsadlarni to‘la amalga 7 dastlabki qaldirg‘ochlar sifatida ko‘rsatgan faoliyatlarini, mulkka bo‘lgan munosabatlarini o‘rganish hamda davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini tahlil qilish tarixchilar oldida turgan zarur vazifalardan biriga aylandi. Shu bilan birga, o‘tmishda savdo-sotiq va hunarmandchilik ishlari, umuman bozor munosabatlari nisbatan ancha yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Samarqand viloyatida aholining bi sohalarda erishgan yutuqlari, yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklarini tadqiq qilish tanlangan mavzu dolzarbligini yanada oshiradi. Tadqiq etilayotgan davrda mahalliy savdogarlar, hunarmandlar bilan bir qatorda Rossiya va boshqa xorijiy mamlakatlardan Turkistonga-Samarqandga haqiqiy tadbirkorlar, ishbilanmonlar bilan bir qatorda osonlik bilan boylik orttirish ilinjida olg‘irlar va tekinxo‘rlarning kirib kelishi, ularning foyda olish ilinjida turli sohalarga o‘zlarini urishlari, ish jarayonida erishilgan yutuqlari, xato va kamchiliklarini atroflicha yoritish hozirgi paytda mamlakatimizda keng yo‘l ochib berilayotgan tadbirkorlik, ishbilarmonlik sohasida qilinayotgan ishlarga yordam berishi shubhasizdir. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishimizni tayyorlash jarayonida, biz ko`proq tarixiy material va manbalarga, xrestomatik asarlarga va internet saytlaridan olingan ma`lumotlarga tayangan holda voqea-hodisalarni qiyosiy tahlil asosida yoritishga harakat qildim. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 4 jamiyatini tashkil etdilar 24 . 1912-yili bu jamiyat 89,6 km lik Quqon-Namangan temir yo‘l qurilishi boshlab yuborildi. 1.2 Sanoat ishlab chiqarish rivojlanishida firma va shirkatlarning tutgan o‘rni O‘lkada tobora rivojlanib borayotgan kapitalistik munosabatlar xususiy mulkdorlarning temir yo‘l qurilishiga e’tiborini kuchaytirdi. 1913 yili maxalliy paxta shirkatining ega bo‘lgan R.Potelyaxov savdo uyi Asakadan Vannovskiy stansiyasigacha temir yo‘l kurildi 25 . Faoliyat tobora o‘zgarib borayotgan ―Qo‘qonNamangan temir yo‘l jamiyati Namangandan Andijon orqali‖ Jalolobodgacha hamda Andijondan Qo‘qon qishloq va Chinobodgacha temir yo‘l qurilishiga ruxsat oldi 26 . 1913-yili Kogon-Termiz temir yo‘li qurilishiga ham ruxsat berildi. Shunday qilib, xususiy temir yo‘l qurilishiga e’tiborni kuchaytirish natijasida 1912-1915 yillarda O‘rta Osiyoda quyidagi temir yo‘l shaxobchalari qurildi 27 . Temir yo‘l shaxobchalarining qurilishi Turkistonda aholi zich yashaydigan barcha tumanlarni o‘zaro bog‘ladi. Bu shahobchalar yirik paxta zavodlari va kolarga ham yetazildi. Natijada, o‘lkada yetishtirilgan paxta tolasi, meva, ipak va boshqa tovarlar Rossiya bozorlariga tashila boshlandi. Faqat Xiva xonligigina temir yo‘l orqali bog‘lanmagan edi.. Toshkent-Orenburg temir yo‘li qurilishi bilan Orol dengizida ham kemalar qatnovi avj oldi. Shundan keyin Xorazm paxtasi, Chorjo‘y orqali aylanma yo‘l bilan tashilmasdan. Amudaryo orqali Orol stansiyasiga yetkazilib berilla boshlandi. Shunday qilib, O‘rta Osiyo va Toshkent-Orenburg temir yo‘llari hamda mahalliy shaharchalarning ishga tushurilishi tovar almashuvini, o‘lkaga kapital kirib kelishini nihoyatda jadallashtirib yubordi. Turkistonning Rossiya imperiyasi shaharari bilan temir yo‘l orqali bog‘lanishi o‘lkada nafaqat sanoat ishlab 24 Ўзбекистон ССР тарихи. I-жилд, II-китоб…Б.126-240. 25 Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии (колониальный период). Ташкент, Госиздат УзССР, 1959. – С.164 26 Ўзбекистон ССР тарихи. I-жилд, II-китоб…Б.126-240. 27 Ўша жойда. – Б.241. 12 va dam olish kunlariga deyarli e’tibor bermasliklari xo‘jayinlar oldiga turli talablar qo‘ymasliklari bilan ajralib turadi». 1 Shuning uchun ham ular o‘z xo‘jayinlariga butunlay qaram bo‘lib qolgan edi. Xo‘jayinlar (ayniqsa, ular mahalliy mulkdorlar vakillari bo‘lishsa) ishchilarning deyarli e’tiborga olishmagan. Ularning ishlab chiqarish jarayoni murakkab bo‘lmagan korxonalarida xavfsizlik qoidalariga mutlaqo e’tibor berilmagan. «…Viloyat mexaniklarining esa ishchilarni muhofaza qilishlari, mashinalarning baxtsiz hodisalarga olib kelishi mumkin bo‘lgan xavfli joylariga to‘siqlar qo‘yishlari, ish joylarini ozoda saqlash va boshqa talablarni bajarilishini nazorat qilishlari amri mahol edi» 43 . 2.2 Bank kapitali va sanoat kapitali 1894-yil 14-martda Turkistonning uch viloyatida bittadan mexaniklik lavozimi joriy etilgan bo‘lsada, biroq bir mexanik butun bir viloyatning sanoat 43 Пален К.К. Материалы к характеристика народного хозяйства в Туркестане. ч.II….-с.133. 23 MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................2-4 I BOB. TURKISTONDASANOAT ISHLAB CHIQARISHNING VUJUDGA KELISHI VA BANK ISHI 1.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati ………...……… 5-12 1.2 Sanoat ishlab chiqarish rivojlanishida firma va shirkatlarning tutgan o‘rni ………………………………………………………………………..…….13-19 II BOB. TURKISTONDA MONOPOLIYALASHGAN BIRLASHMALARNING PAYDO BO‘LISHI, ULARNING SANOAT ISHLAB CHIQARISHDA TUTGAN O‘RNI 2.1 Sanoat tarmoqlari ........................................................................................20-25 2.2 Bank kapitali va sanoat kapitali ..................................................................26-28 XULOSA ..........................................................................................................29-30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ...................................31-32 1 Samarqandning geologik tuzilishini aniqlash va foydali qazilmalarning joylarini belgilashdan; ikkinchisi, mustamlakachi hukumat uchun nihoyatda zarur bo‘lgan toshko‘mir, neft konlarini qidirib topish va ishga tushirishdan iborat edi. Turkiston bosib olinganidan keyin o‘lkani-viloyatni kezib chiqqan rus sayyohlari va konchilik muhandislari bu yerda tabiiy boyliklarning ko‘pligi va turli-tumanligini ko‘rib hayratga tushishgan. «…Turkistonda qazilma boyliklar nihoyatda mo‘l, -dub yozgan edi, muhandis P.S.Nazarov,»-deyarli hyech kim kelajakda o‘lkaning O‘ral yoki birinchi jahon urushidan oldingi Belgiya kabi kon sanoati rivojlangan mamlakatga aylanishi mumkinligini tasavvur ham qilolmaydi. Ammo, u allaqachon ikkinchi Ural yoki Belgiya bo‘lgan edi. O‘lkaning-viloyatning konchilik sanoati xalqaro miqyosda rivojlangan bir vaqtda Rossiya davlati yo‘rgakda edi, yilnomachining yozishichabizning ajdodlarimiz hali hayvoniy odatlarini tark etmagan edilar» 31 . O‘lka aholisining qadimdan qadimdan konchilik bilan shug‘illanib kelganligini bu yerda saqlanib qolgan qadimgi konlarning qoldiqlari, qazib olingan tog‘-tog‘lar ham tasdiqlaydi. Qadimshunoslar olib borishgan tadqiqotlar jarayonida ko‘plab shaharlar xarobalari va kon qoldiqlarini topishgan. Bu tadqiqotlar X-XII asrlardagi O‘rta Osiyoda, jumladan-Samarqand hududlarida konchilik sanoati ancha yaxshi yo‘lga qo‘yilganligini ko‘rsatadi. O‘lkada chorizm hukmronligi o‘rnatila boshlagan yerlarida neft kabi toshko‘mirni ham sanoat usulida qazib olishga e’tibor kuchaydi. Turkiston aksionerlik jamiyati Xo‘jand tumanida toshko‘mir qazib olishni keng yo‘lga qo‘ydi. Dragomirova temir yo‘l stansiyasidan 26-chaqirim masofada joylashgan kondan yiliga 1,5 mln pud toshko‘mir qazib olingan. Shunday qilib, A.I.Dmitriyev-Mamonov m’lumotiga ko‘ra, 1911-yili Samarqand viloyatida 7 ta toshko‘mir koni bo‘lib, ulardan beshtasi, ya’ni yangi Qo‘qimsoy, «Verbov va K» shirkatiga qarashli,Ivanovning Qo‘qimsoydagi, 31 ЎзРМДА, ф. И-1.р.25. х.85, в.1 15 2.1 Sanoat tarmoqlari Sanoat ishlab chiqarishni tashkil qilish viloyatda xalq xo‘jaligining boshqa sohalariga nisbatan ancha murakkab bo‘lishiga qaramasdan savdo-sanoat burjuaziyasi o‘z manfaatlaridan kelib chiqib, bu sohani rivojlantirish uchun jiddiy kirishdi. Buning uchun viloyatning tabiiy sharoiti, ixtisoslashish jarayoni va imkoniyatlariga alohida e’tibor berildi. Samarqand viloyatida uzumchilik ham keng tarqalgan bo‘lib, bu vino ishlab chiqarishni tez rivojlanishi uchun sharoit yaratgan. Agar, 1887-yili bu yerda D.Filatov va A.Abramovlar tomonidan qurilgan 2 ta zavoda 15 ta ishchi bo‘lib, yiliga 13200 chelak (3300 rubllik) vino ishlab chiqarilganbo‘lsa, 1906-yilga kelib viloyatda vino zavodlarining soni 24 taga yetdi. Ularda 191 ishchi ishlab, yiliga 289650 chelak (599300 rubllik) vino ishlab chiqarildi 34 . Zavod egalari sanoatning boshqa tarmoqlaridan ko‘ra, vinochilikdan ko‘proq daromad ola boshladilar. XIX asr oxirlarida viloyatda pila quritish korxonalari qurishga ham e’tibor kuchaydi. 1910-1914-yillar ichida Samarqandda 1 ta pila quritish zavodi qurildi. Umuman Turkiston o‘lkasi viloyat Rossiya imperiyasining asosiy xom Ashe yetkazib beruvchi bazasi bo‘lishiga qo‘ramasdan, bu yerda birorta to‘qimachilik korxonasi qurishga harakat qilinmadi. Rossiya mustamlakachilik siyosatining mohiyati imperializmning chetga tovar chiqarishidan ko‘ra, sarmoya chiqarish afzalligiga qaratilgan an’anaviy tamoyillarga zid edi. Chorizm ma’muriyatining bundan ko‘zlagan asosiy maqsadi har qanday yo‘llar bilan (hatto iqtisodiy zarar hisobiga bo‘lsa ham) o‘z mustamlakalarida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkon bermaslik vash u yo‘sinda bosib olingan hududlar aholisining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini cheklab qo‘yishga qaratilgan. Buni quyidagi misolda ham ko‘rish mumkin. Turkistonga kelib qolgan xorijiy ishbilarmonlardan biri Samarqandda to‘qimachilik fabrikasi ochish Turkiston general-gubernatori Samsonovdan ruxsat so‘raganda, general: «…O‘lkada ipgazlama sanoatining 34 Комаров А. Обзор фабрично-заводской промышленности Туркестанского края. Туркестанский сборник. Т.512-Тошкент; 1909.-С.46. 18 13. Вирский М. Хлопководства и хлопковая промышленность в Самаркандской области. Туркестанский сборник. Т. 527,-Тошкент. 1909. 49 14. Вирский Н. Виноградарство в Самаркандском уезде // Туркестанский сборник. Ташкент, 1907. Т.433. 15. Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960. 16. Гребенкин А.Д. Узбеки и таджики // Туркестанский сборник. СПб., 187375. Т.81. III QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR 17. Гулшанбаров С.И. Экономический обзор Туркестанского района. Ч.II. Сооружение дороги и ее работа. – Асхабат, 1913. 18. Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия импeриясидан Туркистонга кўчирилганлар: (XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бош.) Тошкeнт «ФАН» нашрие}ти, 2006. 19. Ғаффоров Ш.С. Мустамлака даврида Самарқандда бошқарув тизими ва саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Самарқанд, 2011. 20. Дмитрев–Мамонов А.И. Путеводитель по Туркестану и железных дорога Среднеазиатский и Ташкентский. Изд. 8-е,-СПб. 1915. 30 oshgan. Ishchilarni sog‘lig‘ini himoyalash va ijtimoiy ta’minoti uchun ham nihoyatda kam mablag‘ ajratilgan. U yiliga bir ishchiga o‘rtacha 5 rubl 77 kopeyekdan 7 rubl 69 kopeyekgacha bo‘lgan. Bunday mablag‘ o‘lkadagi faqat 61 zavoddagina joriy etilgan, xolos 45 . Fabrika-zavod nazoratchilari, shuningdek savdo-sanoat shirkatlari hisobotlarida ishchilarning ekspluatasiya qilinishi darajalari, ularning hayotlari ishlab chiqarish jarohatlaridan himoya qilinmaganligi bayon qilingan. Turkistonda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi jarayonidagi ijtimoiyiqtisodiy ehtiyojlar, malakali ishchilarning jarohatlanish xavfi chor ma’murlarini fuqoralar uchun shifoxonalar ochish haqida o‘ylashga majbur etdi. Biroq, o‘lka bosib olinganiga 30-yildan oshganligiga qaramasdan, faqat Samarqand 1870-yil, Kattaqo‘rg‘on 1873-yillarda o‘rtamiyona shifoxonalar ochildi, xolos 46 . Ular ishchilarning ijtimoiy hayotida deyarli o‘zgarish yasay olmadi. «Zavodlarimizda ishchilarning yotib davolanishi u yoqda tursin,-deb yozadi o‘sha vaqtdagi matbuot, hatto dastlabki yordam va qatnab davolanishi uchun ham sharoit yaratilmagan. Qisqasi, bizning zavodlarda tibbiy yordam ko‘rsatish butunlay yo‘q desa ham bo‘ladi» 47 . Viloyatda bozor munosabatlarining rivojlanishi daromadning oshib borishiga samarali ta’sir ko‘rsatishiga qaramasdan ijtimoiy ehtiyojlar uchun juda oz mablag‘ ajratilgan. Masalan, 1903-yilga kelib sog‘liqni saqlash sohasiga Samarqand viloyatida aholi jon boshiga 11 kopeyek ajratilgan 48 . Bu Rossiya imperiyasining cheka o‘lkalarda olib borgan mustamlakachilik siyosatining yorqin namunasi edi. Rossiya imperiyasi ma’murlari mahalliy mehnatkashlarga nisbatan mustamlakachilik siyosatini tobora avj oldirdilar. O‘lkada ishchilar asosan bajargan ishlariga qarab emas, balki milliy kelib chiqishlariga qarab haq olishgan. Masalan, zavodlarda rus mashinistlari va 45 Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в хлопкоочистительной промышленности до Октябрьской Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского текстильного института. Вып.8.Т.1959.-С.169. 46 Махмудов М. Становление и развитие медицины и здравоохранения в Средний Азии. Автореф. дисс.док.ист. наук.-Ташкент. 1991.-С.18. 47 Туркестанские ведомости.-Тошкент.1902. М.90, 10 ноябрь. 48 Язмин И.Я. Врачебное дело в Азиатской России//в кн: «Азиатская Россия». –СПб.1914.-с.93 25

turkistonda bank ishi

Купить