• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19000UZS
Размер 93.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

79 Продаж

Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixi

tashkil etgan. O’rta Osiyo arxeologiyasini o’rganishdagi asosiy yo’nalishlarni ko’rsatishga harakat qilgan. Xo’jand tarixi topografiyasini o’rganishda M.S.Andreyev etakchilik qilgan. Xo’jakentga qarama-qarshi joylashgan Mo’g’ul tog’dan ko’plab arxeologik ashyolar topilgan. 1896-yil 15-dekabr kuni Toshkentdan Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining telegrammasi Rus Arxeologlar jamiyatiga yuborildi. Kelgusidagi rejalar taklif qilingan. 1896-yil Toshkentda Rus Geografik Jamiyatining Turkiston bo’limi tashkil etilishiga ruxsat berildi. Bo’lim o’z faoliyatini 1897-yil 29-noyabr kuni boshlangan. Turkiston havoskor arxeologlar to’garagi bu vaqtda o’z funksional vazifalarini belgilab olgan edi. 1901-yilga kelib Sharqshunoslar Jamiyatining bo’limi ochildi. Ularning barchasi ilmiy-tadqiqot yo’nalishida faoliyat olib borishdi. Turkiston Arxeologlar Jamiyatining filiallari ham ochildi. Bulardan biri Samarqandda edi. To’g’ri, to’garak a’zolarining o’rtaga qo’ygan masalalari va mulohazalari, dastlab topgan materiallari, undan keyingi tadqiqotchilar uchun yordamchi ma’lumot bo’lib xizmat qildi. O’tmish yodgorliklari haqida tafsilotlar yuritish, arxeologik va yozma manbalarni solishtirib o’rganishga imkon berdi. Ayni vaqtda, hali to’garak a’zolarining xulosalari munozarali va zamon sinoviga bardosh bera- olmagan bo’lsada, har holda butun davr uchun, shubhasiz katta ahamiyatga ega edi. Ularning bu boshlagan ishlari fikrlarining rivojlanishiga turtki bo’ldi, unga ilmiy jamoat diqqatini tortdi 5 . Mashxur rus sharqshunosi V.V.Bartold to’garak ishlariga katta yordam ko’rsatdi. Hammasi bo’lib o’lkada 15 ga yaqin ilmiy jamiyat ish olib borgan bo’lib, shulardan tarix va arxeologiya jamiyati ham bor edi. Ammo, shuni aytish zarurki mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi o’rtasida yoyilmadi. Ilmiy tibbiyot jamiyatlari bundan bir qadar mustasnodir. To’g’ri, ilmiy jamiyatlar huzurida faol o’lkashunoslar, mahalliy muxbirlar paydo bo’ldi. Bu borada rus tadqiqotchilari, kolleksionerlari va ilmiy jamiyatlarning ta’siri ostida osori-atiqa havaskorlari qadimgi yodgorliklarni to’playdigan havaskorlar etishib chiqdi. 5 Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998 11 taqdiri bilan qiziqa boshladi. Yirik sharqshunos olim N.I.Veselovskiy bo’lib epigrafik yodgorliklarni ham o’rganib chiqqan. N.I.Veselovskiy epigrafik materiallarni yig’ib masjidlarning ichki va tashqi tuzilishi mozorlar maqbaralar haqida fikrlarni bildirib o’tgan. N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoga birinchi kelgan vaqtidayoq qo’lyozma yozma hujjatlarni ko’paytirish ularni tarixiy ahamiyatini bilish bilan shug’ullangan. Bunday yozuvlar Amir Temur va uning o’g’illari qabrlaridagi toshlarda Childuxtaron Shayboniylar va Ho’ja Ahror maqbaralaridagi yozuvlarini o’rganib chiqgan. 1885-yil N.I Veselovskiy Samarqanddan 12 chaqirim masofada joylashgan Dahbet qishlog’idagi manzilgohlarni ko’zdan kechirdi. Said Ahmad Kosoni (Mahdumi A’zam), (tugal hokimiyat egasi) maqbarasida izlanish tadqiqotini davom ettirgan. Yalangtushbiy masjidining qurilishi, qurilgan-yilini (1028/ 1619) yozib qoldirgan. Masjid atrofidagi yerlar Mahdumi A’zam qabrini ko’zdan kechirgan. N.I.Veselovskiy bu yerdagi qabr bitiklarini o’rganib Yalangtushbiy 1066/1655-56-yillar vafot etgan deb aytib o’tgan. Dahma(dafn joyi)ga kirish burchagida supa borligini aytib o’tgan. N.I.Veselovskiy Dahbed qo’rg’onidagi matnlarni o’qib chiqqan, Mahdumi A’zam qabridagi qabr toshi bitiklari birinchi, ikkinchi, uchunchi va to’rtinchi bitiklar dahma atrofidagi yozuvlarni ko’rsatib o’tgan. Asosiy e’tiborni o’ziga hos yozuvlarga qaratgan. Oltinchi sakkizinchi qabr toshi yozuvlari matnlarning joylashishi rus tarjimasida ularning ifoda etilishi satrlar shular jumlasidandir. Mashxur rus sharqshunosi professor N.I.Veselovskiy (1848-1918) tomonidan Afrosiyobda o’tkazilgan arxeologik qazishma ishlari oldinga tashlangan qadam bo’ldi. Uning ana shu qazishmalardan chiqargan xulosalari ayniqsa qimmatlidir. Afrosiyobdagi qazishma ishlari keng handaqlar qazish metodi bilan olib borildi. Bu qazishma ishlari «Qal’adan g’arb tomonda Doniyor qabri tomonidan» bundan tashqari, arkda va bo’yra bozor tomonida olib borildi. Qazishma vaqtida qadimiy buyumlar, imoratlarning qoldiqlari, shahar 25 ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019. 4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild. –T.: “O’zbekiston”. 2020. 5. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008. 7. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007. 8. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001. 9. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985. 10. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994. INTERNET RESURSLAR 1. www.natlib.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 38 Bular orasida samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloning nomlari alohida ajralib turadi. Mirzo Buxoriy boy arxeologik - numizmatik kolleksiyalar to’plashga erishgan va bularning bir qismi Ermitaj kolleksiyalariga kirgan. Ajoyib san’atkor - xattot Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko’pdan-ko’p qadimgi zamon yodgorliklari suratini chizgan va to’plagan. U. Ulug’bek madrasasining ham g’oyat aniq eskizini tayyorlagan edi. Mirzo Abdullo Abduraxmon, A.L.Kunning Iskandarko’l ilmiy safarida qatnashib, qadimgi toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan ma’lumotlarni to’plagan va uning yuritgan kundaligi muhim arxeologik manba sanaladi. Turkiston o’lkasida tug’ilib o’sgan kishilardan bir qanchasi foydali qazilmalar topish va ularni tavsiflash, qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish kabi ishlarda ishtirok etganlar. XX asr boshlarida ham Turkistondagi ilmiy jamiyatlar, shu jumladan tarix arxeologiya havaskorlari ham aytarli ishlarni bajarishdilar. XIX asr 80-yillarida Rossiyadagi siyosiy reaksiya O’rta Osiyoda ilmiy- qidiruv ishlari rivojiga yo’l qo’ymas edi. Hukumat yangi ilmiy jamiyatlar tashkil topishiga shubha bilan qarar edilar. Ilmiy-o’lkashunoslik to’garaklari, kutubxonalar ham shular jumlasidandir.Bu faqatgina ziyolilar tarkibining kengayishi bilan amalga oshishi mumkin edi. Farg’onadagi taniqli tadqiqotchi Akademik A.Middendorfga qarshi, Farg’ona harbiy uyezd polisiya boshlig’i shubha bilan qarab, doimo qandaydir izlanishda ekanligini ko’rsatib o’tgan. V.V.Bartold 1893-1894-yillar O’rta Osiyoga kelgan vaqtidagi xolatni quydagicha yozib qoldirgan; «Tadqiqot olib borish juda qiyin kechadi. Haqiqiy holatni anglash uchun qandaydir ilmiy maqsadni ko’zlash lozim bo’ladi. Ma’muriyatning loyihasi ham noqulaylik keltirib chiqaradi». Turkiston o’lkasining Chor Rossiyasi bilan bog’liqlik tomoni kuchayib, umum rus iqtisodiyoti uchun ahamiyati oshib borardi. Bunday sharoitda Turkiston 12 oxirini nochorlikda kechirgan. Somiy bir necha adabiy va tarixiy asarlar yozib qoldirgan. «Mirot ul-xayol» («Xayol kuzgusi»), «Insho», «Tuhfayi shohiy» («Podsho tuhfasi»), «Tarixi salotini Mang’itiya» («Mang’it hukmdorlari tarixi») shular jumlasidan. «Tarixi salotini Mang’itiya» asarining muhim tomoni shundaki, unda Buxoro xonligining O’rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi arafasidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli, Buxoro-Rossiya munosabatlari ancha keng yoritilgan. Jahon madaniyatining beshiklaridan hisoblangan Xorazmda uzoq vaqtlardan davom etib kelayotgan bir an’ana bor. Bu shajaraviy tarixnavislikdir. Bu an’ana ilmni yuksak qadrlagan yurtning madaniyatli-ma’rifatlilik darajasini ham ko’rsatadi. Xorazm va Movarounnahrning ana shu ruhda voyaga etgan ahli, ayniqsa ma’rifatparvar oilalar o’zining yetti avlod shajaraviy solnomasini yuritganlar, avlodlar uzviyligi uzilmasligi o’zligini anglagan komil insonlar o’z ildizlaridan ma’naviy-ilmiy chanqoqliklarini qondirib turishlari zaruratidan keyingi avlodlaridan biri yoki munosib shogirdlaridan biriga uni davom ettirishini vasiyat qilishgan. El-ulus o’tmishini keyingi avlodlarga yozib qoldirish an’anasi o’lkada «Avesto»dan boshlanadi. Al-Xorazmiy, Beruniy, Muxammad Solih, Munis Xorazmiy, Ogahiy kabi allomalar tomonidan yuksak darajaga ko’tarilgan tarix yozib qoldirishdek savob va ezgu ishni Muhammad Yusuf Bayoniy davom ettirdi (1840-1923) 10 . Butun Turkiston, jumladan Xorazm hududida milliy davlatchilik o’rnida mustamlakachilik tartiblariga so’zsiz itoat qiluvchi, vassallik shartlariga bo’ysundirilgan, siyosiy kishanlangan davlat fuqarosi sifatida tarix yozishdek og’ir vazifani Muhammad Yusuf o’z zimmasiga oldi. Bayoniy qanchalik azobli va mashaqqatli bo’lmasin kelgusi avlodlar yurt bo’yniga mustamlakachilik sirtmog’ining dahshatli tarzda kiydirilishini tarix haqiqati asosida yozmoq uchun Xorazm vohasidan Eron sarhadlarigacha, turkman hududlarini yayov kezib chiqdi. 10 Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994 30 jildlarni tayyorlagan. Turkiston o’lkasida rus sharqshunoslari olib borgan izlanishlarda P.I.Lerxning xizmati katta. A.Yu.Yakubovskiyning so’zlariga ko’ra, Sirdaryoning quyi oqimidagi vodiylarni o’rganishda P.I.Lerxning xizmati katta XIX asr sharqshunoslari ichida eng qobiliyatlisi deb P.I.Lerxni ko’rsatib o’tgan. 1860-yil P.I.Lerx Rus Arxeologik Jamiyatining a’zosi bo’ldi. 1873-yil esa uning kotibligiga saylangan. 1867-yil boshchilik qildi. Sirdaryo vodiylarida izlanishlar olib borishi mo’ljallangan edi. Ushbu tadqiqotlarning natijalari 1870-yil nashrdan chiqarilgan. 1867-yil P.I.Lerx Turkistonga kelganda asosiy diqqat e’tiborini epigrafik kuzatuvlarga bag’ishladi. V.A.Krachkovskiy uning ishlaridan guvohlik beradi. P.I.Lerx ham geografik jamiyatning yo’riqnomasi asosida faoliyat olib borgan. 1873-yil asosiy ro’yxatlarni yozish ishlarini boshlagan. Xiva vohasini turli tomondan o’rganish uchun maxsus ekspedisiyalar uyushtirilgan. Asosiy diqqat e’tibor bilan saqlanayotgan, arxeologik, numizmatik, epigrafik va etnografik materiallarga qaratilgan. Qadimgi yodgorliklar to’g’risidagi alohida ma’lumotlarni boshqa olim, sayohatchi tadqiqotchilar ishida ham uchratishimiz mumkin. Xususan, Ch.Ch.Valixonov (1835-1865),Toshrabot, Kurtka qal’asi (Qo’qon) va boshqa shu kabi yodgorliklar xususida ko’plab material, ma’lumotlarni to’plagan. Xiva, Buxoro haqida (M.I.Venyukov- Issiqko’l haqida ma’lumot yig’gan. 1832-1901- yillarda yashagan) N.P.Ignativ izlanishlar olib borgan. A.K.Geyns esa, (1834- 1892) umumiy tadqiqot ishlarini o’tkazgan. 1879-yil «Turkestanskiye vedomosti» gazetasida D.M.Grameniskiy o’lkadagi qadimgi yodgorliklar xususida o’z maqolasini chiqargan. Qiyinchiliklarni haqli ravishda ta’kidlab o’tgan, shaharlar va u yerda yashovchi xalqlar, turli xil manzilgohlarni muallif qayd etib o’tgan. XIX asr 80-yillarida qadimgi Marv shahri o’rnida qidiruv ishlari olib borilgan. A.V.Kamarov qazuv ishlarini amalga oshirgan. Shaharning eng qadimgi qismi hisoblangan. Erk qal’ada (Erktepa)gi qazishga katta e’tibor berilgan. Ushbu- yillarda O’rta Osiyoga V.V.Radlov (1839-1918) kelib, (1868- yil Zarafshon vohasiga sayohat qilgan) Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarga 22 Tadqiqotning obyekti . Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixini tahlil qilish. Tadqiqotning predmeti. Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixini tadqiq qilish. 3 Muxammad Yusuf Bayoniy tarix fani-moziy ilmiga ma’rifat va haqiqat chirog’i deb qaradi. Shu e’tiqodiga og’ishmay qat’iy amal qildi. Bayoniy tarixiy xodisalar g’oyat to’g’ri va ishonchli yozilishini tarbiyaviy-ma’rifiy ahamiyati haqida shunday yozadi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqyealarni yozuvchi muarrix tarafdorlik etmasdan, bo’lgan hodisalarni rostlik bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon etmasa, uning so’zlari hyech bir odamga ma’qul bo’lmaydi». Bayoniy ana shu e’tiqodida sobit turib yirik ikki tarixiy asar yaratdi. «Xorazm tarixi» va «Shajarayi Xorazmshohiy» deb nomlangan asarlardir. Haqiqatan ham, Bayoniy o’z davrining haqiqatgo’y muarrixi bo’lib, Xiva xonligining chor Rossiyasi tomonidan shafqatsizona mayllarda bosib olinishi va talon-toroj etilishini atroflicha sodda xalq tilida yozib bera olgan yirik tarixchi darajasiga ko’tarila oldi. Bayoniyning asarlari kelgusi avlodlarga qo’lga kiritilgan mustaqillikni ko’z qorachigidek asrab-avaylashga chaqiriq, bosqinchilarga va bosqinchilik urushlariga qarshi nafrat bo’lib yangraydi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning birinchi choragida o’tgan tarixchilardan Mirza Salimbekning ilmiy-tarixiy, o’lkashunoslik faoliyati ham diqqatga sazovordir. U 1850-yilda Buxoroda tug’ildi. Madrasada yaxshi ma’lumot oldi. Mirza Salimbek 1880-1883-yillarda amir huzurida xizmat qildi. 1884-1885- yillarda Buxoro amirligining Turkiston general-gubernatori huzuridagi vakili bo’lib turdi. U xizmatda bo’lishiga qaramay, tarix sohasida muhim va qiziqarli risolalar yaratdi. Uning «Kashkuli Salimiy» («Salimiyning kashkuli»), «Jome ul- gulzor» («Gulzorlar majmui»), «Ka’b al-axbor hikoyalari», «Hikoyat Abdulla ibn al Muborak», «Tarixi Salimiy» («Salimiyning tarixi») kabi risolalari muhim ahamiyatga egadir. XIX asrda yirik o’lkashunos tarixchi Abu Tohirxoja (1874-yili vafot etgan) tarixnavislik rivojiga katta hissa qo’shgan olimlardandir. Uning mashxur asarlaridan biri «Samariya» bo’lib, unda Samarqand shahrining bunyodga 31 36 tayandilar. Shunga ko’ra ko’plab mahalliy bilimdon kishilar kam bu ishlarga jalb etildilar. Shayboniyxon madrasasida mudarrislik qilgan Abu Said Mahsum ham qadimgi buyumlar havasmandi va to’plovchisi bo’lgan. N.I.Veselovskiy so’ziga qaraganda, Mirza Abu Said Mahsum mahalliy kishilar orasida «musulmon adabiyotida eng o’qimishli kishilardan biri» bo’lgan. Bu o’qimishlilik uning o’z qadrdon shahrining o’tmish tarixi, tarixiy-madaniy yodgorliklarini bilishga bo’lgan sinchkov va samimiy munosabati bilan qo’shilib ketgan arab, fors yozuvi va tilini mukammal bilgan Abu Said Samarqandning tarixiy-me’morlik yodgorliklarida, jumladan, Go’ri Amir, Shohi Zinda maqbarasi va boshqa tarixiy yodgorliklarda saqlanib qolgan va o’qish ancha qiyin bo’lgan yozuvlardan nusxa olishni muvaffaqiyatli ravishda sinab ko’rdi. Abu Said og’ir kasal bo’lishiga qaramay, Afrosiyobda Vyatkin o’tkazayotgan qazish ishlarini borib ko’radi. Haqiqatan ham rasadxona o’rnini aniqlashda uning xizmati mislsiz bo’ldi. Uning muvaffaqiyatli yakunlanishida o’zbek tili o’zbek tilidan tashqari arab, forsiy tillarni mukammal bilgan Shayboniyxon madrasasi mudarrisi, sharqshunos olim Abu Saidning xizmatlari benihoya katta bo’ldi. Aslida Vyatkinga rasadxonaning aniq jug’rofiy o’rnini Abu Said ko’rsatgan bo’lib, qazish ishlarini ham boshlagan edi. Ammo Sho’ro mafkurasi fanning barcha sohalarida faqat rus olimlarining birinchi bo’lishiga urg’u berganligi bois rasadxona ochilishida Abu Said Maxsum nomi yozilmay, uni faqat Vyatkin nomi bilan tarixga kiritgan edilar. Yettisuv viloyatida arxeologiya bilan Turdi Mirg’iyosov shug’ullanib, u arxeologiyaga oid narsalarni o’n olti-yil to’plagan. Mirg’iyosov A.A.Divayevga yozgan maktubida To’qmoq rayoni chekkalarida, jumladan irrigasiya ishlari olib borilayotgan joyda qadimgi shahar vayronalari borligini xabar qilgan. Mirg’iyosovning o’zi bu joylarda qazish ishlarini olib borib, e’tiborga molik nar- salarni topgan. U bu qadimgi shahar g’ishtlarini mahalliy kishilar behayolarcha tashib ketayotganligini kuyunib ta’kidlagan. «Biz Verniyga uchta telegramma yubordik-deb yozadi u. - Ammo hyech qanday javob olmadik. Oradan yana uch- yil o’tsa, bu nodir minoradan hyech narsa qolmaydi. Qisqacha qilib aytganda, 34 katta e’tibor qaratgan. 1869-yil V.V.Radlov Jungar cho’liga borgan. Farg’ona vodiysining tarixiy xolatiga qisqacha umumiy sharx akademik A.Middendorf tomonidan berilgan. Farg’onadagi tabiiy sharoit va qishloq-xo’jaligi munosabati» nomli to’plamini yozib qoldirgan. I.V.Mushketev ham arxeologiya uchun qimmatli manba ma’lumotlarni keltirib o’tgan. I.V.Mushketevning birinchi izlanishi tasodifiy yuzaga kelgan emas. O’rta Osiyoga bo’lgan qiziqishi yuqori bo’lganligi haqida boshqa tadqiqotchilar guvohlik beradi. Samarqand va mahalliy qadimgi yodgorliklar xususidagi bob bo’yicha Rozen o’z sharxlarini berib o’tgan. I.V.Mushketev Samarqand va Termizdagi yozuvlar (arab tilidagi) ni o’rganib chiqqan. Samarqandning o’tmishiga qiziqish katta edi. 1881-yil I.I.Srezsevskiy Ryu Gonsales de Klavixoning to’plamini tarjima qildi. Klavixo 1403-1406-yillar Samarqandda Amir Temur huzurida elchi sifatida bo’lgan. Samarqanddagi yana bir ishtirokchisi rassom N.Ye.Simakov Samarqand va uning atrofidagi qadimiy madaniy yodgorliklarni ro’yxatga olish bilan mashg’ul bo’lgan. Uning izlanishlari 1883-yil «O’rta Osiyo san’ati» nomli al’bomda o’z aksini topgan. Al’bom ko’plab tadqiqotchilar, xususan V.V.Stasov tomonidan yuksak baholangan. O’rta Osiyo san’ati bo’yicha qimmatli ma’lumotlarni bera oladi. 1874-yil Afrosiyob (Samarqand)da Borzenkov, 1889-yil V.V.Krestovskiylar izlanish ishlarini amalga oshirdilar. Diletantizm yo’nalishida arxeologik qazuv o’tkazilgan, imperator arxeologik komissiyasi bilan aloqada bo’lgan. Yana bir yirik sharqshunos indolog I.P.Minayev(1840-1890) bo’lib, O’rta Osiyo qadimiyligi haqida tajribaga ega bo’lib, Afrosiyobdagi qazish ishlariga boshchilik qildi. 1883- yil Peterburg Universitetining professori N.I.Veselovskiy arxeologik komissiya bilan birga Turkistonda faoliyat olib borgan. Qadimgi O’rta Osiyoni o’rganish tarixida N.I.Veselovskiyning ishi alohida o’rin egallaydi. 1882-yildayoq u Turkiston o’lkasidagi qadimgi shaharlar to’g’risida ma’lumotlar yig’gan. Bu alohida loyiha bo’lib hisoblanadi. N.I.Veselovskiy birinchi bo’lib, Turkistonga ilmiy komandirovkani uyushtirgan. 1884-yil uning oldiga ko’plab topshiriqlar qo’yilgan. Bu Arxeologik komissiya 23 iqtisodiyoti va madaniyatiga qiziqish ortib bordi. Markaziy ilmiy-tadqiqot muassasalari va tashkilotlarining mutaxassis olimlari Turkistonga kelib, o’z faoliyat, izlanishlarini olib bordi. Rus arxeologlari, sharqshunoslari oldida bir qancha masalalar mavjud edi. Akademik S.A.Jebeyev (1867-1941) ning guvohlik berishicha, imperator arxeologik komissiyasi tarkibida bo’lgan rus arxeologiyasi katta yutuqlardan foydalanmagan. Peterburg arxeologlari numizmatik izlanishlar olib borib, qadimiy joylarni o’rganish va tadqiqot bilan shug’ullandilar. Rus arxeologiyasining ko’zga ko’ringan vakillaridan biri N.I.Veselovskiy va A.A.Spisin 1899-yil arxeologiyaning umumiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tgan. Shunday yozadi: 6 «Rus arxeologiyasining yutuqlari sezilarli darajada emas. Rus arxeologiyasining biror-bir sohasi tizimli ko’rinishda olib borilmagan. «XIX asr ikkinchi yarmiga kelib, ilmiy arxeologik muassasalar soni oshib bordi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi o’z faoliyatini katta kenglik, «bo’sh joy»dan boshlagan emas. Turkiston o’lkasi Rossiyaga qo’shib olingach, ilmiy qidiruv ishlari olib borilishi yo’lga qo’yildi. N. S. Likoshin va P. I. Lerx(1867) ning ishlarini, 1872-yil A. Xoroshxin tomonidan Samarqand qadimiy manzilgohining o’rganilganligini yozib qoldirgan. Kushakevich Xo’jakent uyezdida izlanish olib borib, o’z ma’lumotlarini yozib qoldirgan Turkistonga keladigan kuzatuvchilarning soni oshib borbdi. 1893-yil Akademik V. V. Bartold O’rta Osiyoga birinchi bor ilmiy tashrif buyurdi. U bilan birga rassom-etnograf S.M.Dudin ham borgan Bartoldning oldidagi vazifa:Turkistonning o’tmishdagi tarixini yozma manbalar asosida tekshirish, ma’lumotlar yig’ish, imkon qadar shaharlar, markaz, qal’alarning ro’yxatini tuzish kabilarni o’z ichiga olgan. Bartoldning tashrifi birinchi navbatda arxeologik xususiyatga ega bo’lgan. Bartold bu kabi vazifalar bilan cheklanib qolmasdan, turli xil qo’lyozmalarni yig’ish ishlarini ham olib borgan. N.I.Veselovskiyning so’zlariga qaraganda, Bartold sharqdagi ko’chmanchi xalqlarning O’rta Osiyoga kirib kelishi, ularning mahalliy aholi bilan aralashib ketishiga ham alohida e’tibor qaratgan. Bu yerdagi bir qator qishloq va qadimgi yodgorliklarni ro’yxatga olgan. Katta 6 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008 13 Rim imperiyasining lotin mualliflari “qadimiyat” – a n t i q u i t a t e s - atamasini qo`llaganlar. O`rta asrlarda “arxeologiya” atamasi “qadimiyat” atamasi tomonidan siqib chiqarilib, ancha vaqtgacha (XIX asrgacha) yodga olinmaydi. Rim imperiyasida shuningdek “a n t i q u a r i e u s” – antikvariy, ya`ni qadimiyatga qiziquvchi atamasi ham qo`llanilgan. O`rta asrlarda antikvariylar jumlasiga turli qadimiy qo`lyozmalarni yig`uvchi kishilar kirgan bo`lsa, Uyg`onish davriga kelib asosan klassik madaniyat namunalarini yig`uvchilarni, ya`ni antik davr madaniyatiga qiziquvchilarni shunday ataganlar. 1767 yilda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya” atamasiga “Yunon va rimliklarning qadimgi san`ati arxeologiyasi” kursi bo`yicha ma`ruza o`qib, uni qaytadan muomalaga kiritadi. Lekin bu yunonlarning “arxeologiya” ga bergan ta`riflari singari keng qamrovli bo`lmay, faqat klassik san`at yodgorliklarini ta`riflash va klassifikatsiya qilish bilan cheklangan. XIX asr boshigacha qadimiyat bilan shug`ullanuvchilarni faqat antik madaniyat namunalari qiziqtirgan. Shu davrdan boshlab arxeologiyaning yordamchi tarmoqlari – numizmatika (tangashunoslik), epigrafika (toshlardagi bitiklarni o`rganish), sfragistika (muhrlarni o`rganuvchi fan) vujudga kela boshlaydi. Epigrafikaga qiziqish Angliyada ham yoyila boshlaydi. Bu yerda arxeologiya qirol Karl I va uning yaqinlari homiyligida boyitila boshlandi. XVII asrning o`rtalarida Fransiyada Pomponiy Letning birinchi Antikvar akademiyasi ochiladi. Keyinchalik Qo`lyozmalar akademiyasi, Me`morchilik akademiyasi, Haykaltaroshlik va rassomchilik akademiyasi ochiladi. Bu tashkilotlar turli ekspeditsiyalar uyushtirib, topilgan materiallarni o`rganish va ularni sistemalashtirish ustida ish olib boradilar. 1733 yilda Angliyada Delitantlar jamiyati ochiladi. 1753-1756 yy. Juda ko`plab arxeologik ashyolarni qo`lga kiritgan Britaniya muzeyi ociladi. 6 XULOSA O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi. Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib borayotganidan dalolat beradi. Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka tarixi va unga munosabatidan iboratdir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning eng muhim vositalaridan biridir. 37 MUNDARIJA: KIRISH ....................................................................................................................2 I BOB. TURKISTONDA HAVASKOR ARXEOLOGLAR ..............................4 1.1 Arxeologiya haqida ma'lumot ..................................................................4 1.2 Turkiston havaskor arxeologlar to'garagi faoliyati ...................................9 II BOB. TURKISTONDA DASTLABKI ARXEOLOYA HAVASKORLARI TO'GARAGINI TASHKIL TOPISHI VA FAOLIYATINI TARIXI .............21 2.1 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlarning olib borilishi ...........21 2.2 Mahalliy o’kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari ..30 XULOSA ...............................................................................................................37 ADABITYOTLAR RO'YXATI ..........................................................................38 1 1.2 Turkiston havaskor arxeologlar to'garagi faoliyati Turkistonda birinchi ilmiy jamiyatlar tuzilishida Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi alohida o’rin egallaydi. Bir tomondan mustamlaka rejim ilmiy-ijtimoiy tashkilotlar ishlarini moddiy qo’llab-quvvatlamasada, ikkinchi tomondan mahalliy ziyolilarga e’tibor qaratilmagan O’rta Osiyoni ilmiy o’rganishga qiziqish bilqirilmagan. Chor Rossiyasining yurishlari davridayoq, mamlakatdagi geografik tizimni bilishga imkon bo’lsada, iqtisodiyot haqida gapirish mumkin bo’lmagan. Podsho hukumati mahalliy geografiyaga o’z manfaatlari yuzasidan yondosha boshladi. Arxivda Turkiston harbiy okrugi qo’shinlari qo’mondoni yordamchisi general-letenant Masiyevskiyning nomiga maktub yo’llangan bo’lib, unda general-letenantdan sharqshunoslik qidiruv ishlarini boshlashga ruxsat so’ralgan. Ammo jamiyat sharqni sharq yoki fan uchun emas, balki Rossiya uchun o’rganilishi lozim edi 4 . Turkiston o’lkasining qadimiyat yodgorliklari ko’pdan buyon olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelar edi, XIX asr davomida osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv va qisman qazish ishlari olib borildi. Bu sohadagi ishlar P.I.Lerx N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy. V.V.Bartold va mahalliy turkistonshunoslardan M.S.Andreyev. V.L.Vyatkin, A.L.Kun, A.A.Semenov, I.T.Poslavskiy, N.P.Ostroumov va boshqalarning nomlari bilan bog’liqdir. Shuningdek, sobiq Turkistonning qadimiy yodgorliklarni hisobga olish va tekshirishga markaz ilmiy muassasalaridan Imperator arxeologiya komissiyasi, ayniqsa Rus arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limi, bundan tashqari, 1903-yilda tashkil qilingan O’rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va etnografik jihatdan o’rganish qo’mitasi ham e’tibor bilan qaradi. Turkiston o’lkasida arxeologik qiduruv, qazish ishlari ancha vaqt mustaqil olib borilmagan. Bu jarayon 1886-yilga qadar davom etgan sistematik arxeologik tadqiqotlar ham shular qatoriga kiradi. 1893-yil 11-dekabr kuni 4 Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. – T.: “O‘zbekiston”. 2019 9 qiyinchiliklarga qaramasdan, V.V.Bartold o’z ilmiy izlanishlarni davom ettiradi. Tasodifiy holat tufayli V.V.Bartold otdan yiqilib oyog’i singach, Avliyootada qolgan. Toshkentga qaytgach, harbiy gospitalda davolangan. 1893-1894-yillar qishida V.V.Bartold Toshkentda bo’lib, ko’p sonli mahalliy o’lkashunoslar bilan tanishgan. V.V.Bartold bilan Ostraumovlar oilasi o’rtasida mustahkam aloqalar o’rnatildi. Ostraumov vositachiligida V.V.Bartold boshqa o’lkashunoslarga murojat qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Toshkentda ilmiy o’lkashunoslar yig’ilishlarini boshlab berdi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi A.F.Gubarevich tosh qurollari haqida Yu.Talko-Grinsevich bilan birgalikda Selengi, Chikoy, Xilog, Jidi (Boykal bo’yi )da ham uchrashini aytib o’tadi. Shunday qilib ko’rinib turganidek Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari O’rta Osiyo qadimiy tarixi bilan jiddiy qiziqishganini ko’rsatib turibdi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari uning dastlabki tashkil topgan kunlaridan boshlab qadimgi yodgorliklarga qiziqish bildira boshlagan. 1896-yil 22-yanvardagi majlisidayoq qadimgi qo’rg’on va shaharlarning qayerda qanday vujudga kelganligi to’g’risida ma’lumotlar to’plashga harakat qilishgan. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi A.D.Kalmikov 1910-yilda tepalarning vujudga kelishi to’g’risida gapirib o’tgan. U Buxoro va Samarqand qo’rg’onlaridan butunlay farq qilishini aytib o’tadi. V.P.Nalivkin Oqtepaning vujudga kelishi to’g’risida gapirib, Toshkentdan Chimkentga qarab ketadigan 4 kmda joylashganligini va uning asosiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi. 1907-yilda qo’pol cho’yan idish, chiroq va boshqa topilmalarni Xonaboddan topilgan topilmalarni sotuvda ko’radi. Bu Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi I.T.Poslavskiyning Xonabodtepani tekshirib ko’rishga chorladi. 1893-yil iyunida N.T.Astroumov Chimkent uyezdi Mamayevka qishlog’iga borishga va u yerdagi Qoravultepadan sopol idishdagi 1850 ta kumush va 4000 dan ziyod mis tanga va bir qancha qimmat baho toshlar ikkita kumush bilak uzuk va boshqalarni topishadi. 1896-yil togarak a’zosi N. F. Sitnyakovskiy birinchi marta Dobusiya qal’asi 14 Arxeologiya – tarix fanining mustaqil yo`nalishi bo`lib, o`zining tadqiqot obyekti, shuningdek, ularni ochib o`rganishda maxsus uslublardan foydalaniladi. Ya`ni zamonaviy tushunchada arxeologiya ibtidoiy, antik, o`rta asrlarga oid yodgorliklarni o`rganish va qayta tiklash ishlarini olib borish tushuniladi. Arxeologiya va tarixni bir-biridan ajratib bo`lmaydi, ikkala fanning ham maqsadi bir xil, ya`ni insoniyat tarixini o`rganishdan iborat. Mazkur sohada faoliyat yuritayotgan kishilar tarixchi va arxeolog deb yuritiladi. Arxeologiya o`zining uzoq rivojlanish tarixiga ega. Rivojlanish tarixi bevosita insoniyat jamiyatining umumiy tarzda rivojlanib, ilm va fanning rivojlanish jarayonidagi o`zgarishlarni arxeologik topilmalar misolida ko`rish mumkin. Arxeologiya – yosh ijtimoiy fanlardan biri bo`lsa-da, uning ildizlari uzoq tarixga borib taqaladi. Yozma manbalardan ma`lumki, mil. avv. VI asrda Bobil podshosi Navonid (Nabunaid, Nabonagid, mil. avv. 555-538 yy.) 2 saroy va ibodatxonalarning asos qismida qazuv ishlarini olib borgan. Ayni paytda Britaniya muzeyida Nabonid tomonidan topilgan yozuvli taxtacha saqlanmoqda. “Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon (mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi. Arxeologiya ikkita qdimgi yunon so`zidan iborat bo`lib, “arxeos” – qadimgi, “logos” – fan degan ma`nolarni anglatadi. Xuddi shunga o`xshash iborani yunon yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya`ni Troya urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan. Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni urushigacha bo`lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya” atamasini shuningek Strabon va boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan. 2 Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1- jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018 5 Turkistonlik arxeologlar bu yerdagi qadimgi yodgorliklarni o’z panohiga olishmasa fan va tarix uchun qimmatli manbalarning hammasi yo’q bo’ladi va avlodlar qarg’ishiga uchraymiz». Bu maktub Turkiston xalqlarining moddiy va ma’naviy madaniyati yodgorliklariga chor hokimiyati bepisandlarcha munosabatda bo’lganligini yaqqol ko’rsatib turibdi. 35 mablag’ topish va ana shu muzeyga asos qilib Barshchevskiy to’plagan kolleksiyalarni asos qilib olish to’g’risida taklif kiritdi. Shu narsani qayt qilib o’tish kerakki, Samarqand tarixini o’rganishga rus olimlari katta hissa qo’shdi. Rossiyaning territoriya jihatidan O’rta Osiyoga yaqinligi, ayniqsa, o’tgan asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning, hu jumladan, Samarqandning Rossiyaga qo’shib olinishi bu ishga ko’p jihatdan yordam berdi. XIX asrning oxirgi choragida hozirgi Samarqandning shimoliy qismida joylashgan, qadimiy va o’rta asr Samarqandning territoriyasidan iborat bo’lgan Afrosiyob xarobasida ilmiy aqsadda arxeologik qazishma ishlari oshlab yuborildi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi (1895-1917) Samarqandni tarixiy- arxeologik jihatdan o’rganishga katta e’tibor berdi. 1905-yildan keyin havoskor arxeologlar, tarixchilar, Etnograflar Samarqand to’garagini tashkil etishga harakat qilib ko’rishdi, biroq to’garakning amaliy faoliyati keng quloch yozmadi. 1893-yil 15-sentyabr kuni V. V. Bartold N.I.Veselovskiyga: «har qanday holatda men bu yerda izlanish ishlarini olib borishga harakat qilaman. Bundan unimli foydalanish zarurdir.Ushbu maqsadda: 1) o’zbekcha, qirg’izcha gapirishni o’rganish; 2) o’lka tarixini biladigan arbob, vakillar bilan yaqindan tanishish, imkon qadar bu yerda ilmiy jamiyatlarni tuzish. Oxirgi vaqtda yana quyidagilarni aniqladim: 1) bu yerda xorijiy tillarini bilish keng yoyilmagan; boshqa tildagi katta to’plamlarni keltirish asosiy zaruriyat hisoblanadi; 2) tarixiy bilimlar ham juda kam darajada; O’rta Osiyo tarixiga oid qisqa o’quv qo’llanmalarni chiqarish: qo’llanma albatta Universitet xususiyatida bo’lishi lozim. Bibleografik ko’rsatgichl ar zarur. Ishonamanki, bu qachondir amalga oshadi» so’zlarini yozib yuborgan.Turkistondagi gazetalarda Bartoldning bir qancha chiqishlari berib borilgan. V.V.Bartold Toshkentga kelgach, o’lkadagi aholining turmush-tarzi, ijtimoiy ahvol bilan qiziqa boshlagan. Turkiston o’lkasiga ilmiy qiziqishi kuchli bo’lganligi bir qancha faktlar bilan isbotlanadi. 1893-1896-yillar mahalliy nashriyotlarda uning maqolalari chop etilgan: «Turkistonda arxeologik izlanishlarga oid masalalar», «XIII asr Turkiston o’lkasi», «O’rta Osiyodagi 17 eshigi», « Samarqanddagi Shohi Zinda maqbarasi» ham shular jumlasidan hisoblanadi. V.V.Verashagin me’morchilikda qurilgan eshiklarni o’ziga xos yasalish uslublarini o’rgangan. Rassom moddiy madaniyat haqida batafsil asoslarni ilgari surgan. V.V.Verashagin O’rta Osiyo arxeologiyasida ham alohida qiziqish bildirgan. Uncha katta bo’lmagan qazish ishlarini amalga oshirgan. Ko’plab qadimiy buyumlarni ro’yhatga olgan. Turkiston o’lkasining me’moriy yodgorliklari ro’yhatga olinishi jarayoni tezda amalga oshgan emas. 1882-1888- yillar O’rta Osiyoga kelgan rassom L.Ye.Dimitriyev-Kavkaziski ham moddiy madaniyat tarixiga ham qiziqishini ko’rsatgan. Badiiy Akademiya topshirig’iga asosan O’rta Osiyoga tadqiqot uchun rassom N.N.Sherbin- Kramarenko qiziqarli ma’lumotlarni qayd qilib o’tgan. 1897-yil 10-noyabr kuni ushbu rassom o’z ma’ruzasini e’lon qilgan. 1895-yil Sherbin-Kramarenko Samarqanddagi Bibixonim masjidini o’rganishni boshlab, hovlisida qazish ishlarini amalga oshirdi. Boy kolleksiya yig’ishga muvaffaq bo’ldi. Rassom 1897-yil Samarqanddagi Shohi Zinda masjidini o’rganish ishlarida ham faol ishtirok etdi. Bir qator muhim kuzatuvlar amalga oshirildi. N.N.Sherbin- Kramarenko birinchilardan bo’lib, (Fedchenko va Seversevalarning qarab chiqishidan so’ng) O’zgand yodgorligi haqida batafsil ma’lumotlarni yig’a oldi. (1896-yil). Yuz-yillikning oxirida Shahrisabz tarixiy-me’moriy yodgorligi o’rganib chiqildi. Bu 1883-yilgi Simakov al’bomida ham o’z aksini topgan. XIX-asrning ikinchiyarmiga kelib, qadimgi manzilgohlardagi ashyolarni to’plash ishlari takomillashib bordi. Ushbu tadqiqotchilarning ko’pchiligi Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari edi. Kolleksioner- tangashunoslar tangalarini ham yig’a boshladi. Oltin va kumush tangalarni A.S.Galkin yig’ib chiqqan. O’zining ko’lami jihatidan kolleksiya-tangalar muhim ahamiyatga ega XIX-asrning 90-yillariga kelib, numizmatik kolleksiyalar ichida 687 ta tanga mavjud edi. Ular bilan rus sharqshunosi V.G.Tizengauzen qiziqish bildirgan. Harbiy muhandis I.T.Poslovskiy numizmatik kolleksiyalar tarkibini yanada kengaytirdi. M.Ye.Massonning fikricha bunday topilmalar soni asta-sekin oshib borgan. 28 N.I.Veselovskiylarning faoliyatlari ta’kidlab o’tiladi. I.N.Verezin, V.V.Velyaminov-Zernova, V.V.Grigerev, B.A.Dorn, P.I.Lerx, V.G.Lixachova, O.I.Senkovskiy, G.S.Kablukova, V.G.Tizengauzen, N.V.Xannikov, X.D.Fren va boshqalar maxsus tadqiqot ishlarini olib borishgan. «Somoniylar tangalari to’g’risida» nomli tadqiqot V.G.Tizengauzenga tegishlidir. Ular tomonidan O’rta Osiyoda ko’proq numizmatik izlanishlar olib borilgan. P.I.Lerxning «Buxor- xudotlar tangalari» nomli ishi esa tugallanmay qolgan. XIX asr 60-7-yillarida O’rta Osiyoda yirik numizmatik manbalar to’planib bordi. Har uch-besh-yilda O’rta Osiyoni arxeologik o’rganish xolatlari muhokama qilib borilgan. V.V.Grigorevning tavsiyasiga asosan, A.L.Kun O’rta Osiyoga kelib, materiallarni yig’a boshladi. 1868-yil Turkistonga qolgan bo’lsa, 1880-yilga qadar o’z missiyasi bilan qator muvaffaqiyatlarga erishdi. Qadimgi mahalliy yodgorliklar haqida ko’plab informasiyalarni to’plagan. 1871-yil A.L.Kun Peterburgga o’n beshta yashikda arxeologik topilmalarni olib borgan. Bulardan biri Toshkentdan topilgan edi. A.L.Kun Shahrisabzda izlanish olib borib, Kesh shahrining tarixi xususida xulosalarga kelgan 7 . A.L.Kunning 1868- yil Turkistonda olib borgan ishlari «Turkestanskiye vedomosti»ning birinchi nomerida yoritib borilgan. O’rta Osiyoda musulmon ta’limoti, «Usmon Qur’oni» mahalliy aholining turmush tarzi haqidagi ko’plab ma’lumotlarni yig’a olgan. A.L.Kun «Turkiston al’bomi»ni tuzib o’lkadagi qadimiy yodgorliklarning ko’p sonli fotografiyalari, Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarining tasvir rejalarini ishlab chiqa oldi. Al’bom juda qimmitli manba hisoblanadi. 1870-1872- yillardagi Turkiston fotografik al’bomining tuzilishi o’lka tadqiqot ishida muhim ahamiyatga ega. Turkistonda arxeologik, etnografik munosabatlarni o’rganishda asos bo’lib xizmat qiladi. «Turkiston to’plami» ham O’rta Osiyoning qadimiy yodgorliklarini o’rganishda favqulodda yordam beruvchi vosita bo’lib xizmat qiladi Ushbu to’plamning tuzilishi yirik rus bibliografi V.V.Mejov (1831-1894) xizmati bilan bog’liqdir. To’plamni tuzish ishlarini aynan u boshlab bergan. 1867-1887-yillar 1-416- 7 Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007 21 xarobalari to’g’risida xabar beradi. Keyinchalik bu haqda I.A.Kastane qisqacha ma’lumotlar beradi va bir muncha batafsil ma’lumotlarni L.A.Zimin ko’rsatib o’tadi. Dobusiya qal’asi to’g’risida arab yozuvchilarini IX-X asrlardagi ma’lumotlari saqlanib qolgan edi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi katta e’tiborni qadimiy Poykand xarobalariga Qadimiy Buxoro shaharlaridan biri, ko’p martalab yozma manbalarda tilga olingan. Buxorodan 35 km Janubiy-G’arbda joylashgan Poykand xarobasi haqida N.Xannikov qayt etib o’tadi. 1887-yil I.T.Poslavskiy o’zining navbatdagi tashriflaridan birida Yakkatut va Qoravul stansiyalari orolig’idagi Temir yo’l stansiyasidagi Ko’hna Poykand nomidagi yodgorlikka o’z e’tiborini qaratadi. 1896-yil 11-dekabrda N.F.Sitnyakovskiy o’zining qisqa xabarida Poykand xarobalari haqida chiqish qiladi. 1903-yilda R.Pompelli boshchiligidagi Amerika ekspedisiyasi qadimiy shahar to’g’risidagi fikrlarini e’lon qiladi. Faqat 1912-yilda bu yodgorlik xarobalarini o’rganishga amaliy jihatdan yondashila boshladi. 1912- yil noyabrda Poykand xarobalarini o’rganish uchun to’garak a’zosi L.A.Ziminni jo’natadi. L.A.Zimin o’zining hisabotida Poykandning qisqacha tarixiy ocherkini ko’rsatib manbalar va turli amalga oshirgan ishlar ( Markvart, Tomashek, Bartold va boshqalarning) ishlari haqida gapirib o’tadiM. Ye. Masson Nasaf shahrining yonidagi yodgorlik Shulliktepani nomini kelib chiqishini XVIII asr bilan bog’ladi. Unda Eron shohi Nodirshohning Rizoqulimirzo boshchilik qilgan qo’shinlarini 1737-yilda Qarshi shahrining atrofida qilgan harakatlarini yozgan tarixchilarning ishida bu yerdagi qadimgi qal’ani «Shulduk» deb atalgani to’g’risidagi xabarni beradi. Shuningdek M. Ye. Masson Shulliktepa to’g’risidagi ilk xabarlar O’rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin bir qator tarixchi olimlar, sharqshunoslar, harbiylar Qarshi atrofidagi tarixiy obidalar qatori Shulliktepa yodgorligi to’g’risida ma’lumotlar berishgani to’g’risidagi xabarlar bor. Ular orasida yozuvchi V.V.Krestovskiy (1883 y), ofiser-rassom B.N.Litvinov (1895-1910 yy), harbiy D.N.Lagofet Qarshi vohasida bo’lishdi va qisman Shulliktepa yodgorligi to’g’risida ham xabar berishdi. 1916-yilda 15 bilimi, kuchi favqulotda qobiliyati intiluvchanligini namoish qila olgan. Murrakab bo’lgan tarjima ishlari mana shu tariqa amalga oshirilgan 1885-yil taniqli sharqshunos N.N.Pantusov (1849-1909) Mulla Niyioz Muhammad bin Ashur- Muhammad Quqandiyning (tahallusi Niyoziy) «Shoxruhiylar qo’lyozmalari» nomli to’plamni o’rganib, nashrdan chiqardi. N.N.Pantusov Turkistonshunos bo’lib, Peterburg universitetida ta’lim olgan. Nashriyot «Tarixi Shoxruhiy» nomi ostida chiqdi («Shoxruh tarixi») Unda Qo’qon xonligidagi Shoxruhxondan- Hudoyorxongacha tarixiy davr yoritilgan. V. V. Bartold ham ular bilan hamkorlikda qo’lyozmalarni o’rginish ishlarini davom ettirdi «Tarixi Shohruhiy»da 1845-1865-yillardagi voqyealar chorizmning O’rta Osiyo xonliklarni bosib olish voqyealari aks ettirilgan. Bartold dissertasiya himoyasini amalga oshirgunga qadar ham O’rta Osiyoda ko’plab ilmiy izlanishlarni olib bordi. O’rta Osiyoning turli viloyatlarini ilmiy tomondan o’rganib chiqishga harakat qildi. Ingliz sharqshunosi Stenli Len Pulning «Musulmon sulolalari» to’plamini rus tiliga tarjima qildi. 1899-yil uni nashrga berdi. G’arb tadqiqotchilarining ishlarini oddiy tarjima qilish emas balki original izlanish ishlarini amalga oshira olgan. To’plamga qo’shimchalar kiritib musulmon sulolarining shajaralari ularning xronologiyasini aniqlab ko’plab tuzatishlar kiritgan. P.A.Greznovich va I.I.Unyakovlar ushbu to’plam borasida Bartoldning olib borgan ishlarini yuksak baholagan. V.V.Bartold boshqa to’plamlarida Turkiston tarixiga oid ko’pgina manbaalarini tahlil qildi. Arab tarixchi geograflarining bergan ko’rsatma guvohliklarini tahlil qilib ko’rgan. Tarixshunosli kdagi ko’plab materiallarga tanqidiy sharxlar berib o’tgan. Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va Sirdaryo atrofidagi yerlarni o’rganib, tarixiy ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Tohiriylar, Somoniylar, Safforiylar, Qorahoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxitoylar, Xorazmshohlar tarixiga tegishli ko’plab materiallarni tahlil qilib chiqqan. Bundan tashqari V.V.Bartold Chingizxon imperiyasi tarixi va Turkiston yerlarining bosib olinishi davrini ham o’rgangan. V.V.Bartold o’zining «Ulug’bek va uning davri» nomli kitobida 19 antropologiya, etnografiya, tabiatshunoslik masalalariga oid o’tkazilgan yig’ilishda N.P.Ostroumov chiqish qilib, kelgusidagi arxeologik tadqiqotlarni ko’paytirishni talab qilgan. «Bizning o’lkada,- degan edi Ostroumov-arxeologik yodgorliklar ko’p. Ularni o’rganib chiqish zarurdir.» deb ta’kidlab o’tgan. V.V.Bartold yig’ilish ishtirokchilarini arxeologik qiduruvdagi dastlabki natijalar bilan tanishtirdi. Bu 1893-yilgi tadqiqot xususida edi. Ostroumov va Bartoldning chiqishlari yig’ilish ishtirokchilari tomonidan yaxshi kutib olindi. Toshkentda arxeologik to’garak ochilganligi rasman tasdiqlandi. To’garakning nizomi 1895-yil 31 oktyabr kuni tasdiqlandi. To’garak faoliyati quyidagilardan iborat bo’lishi lozim edi: a)Turkiston o’lkasidagi yodgorliklar bilan tanishib chiqish; b)O’lkaning arxeologik xaritasini tuzib chiqish; v)Arxeologik yodgorliklarni saqlab qolish; g)Arxeologik qazuv ishlarini yo’lga qo’yish; d)Mahalliy arxeologik materiallarni qayta ishlash. Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining ochilishi 1895-yil 14- dekabr kuni amalga oshirildi. «Turkestankiye vedomosti» gazetasida to’garak ochilishi bilan bog’liq holatlar yoritib borilgan. 1896-yil 22-dekabr kuni Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining yig’ilishi bo’lib, 47 ta a’zo kishilarning ro’yxati tuzib chiqildi. M.S.Andreyev, A.A.Devala, N.G.Maliskiylar to’garakda tashabbuskor bo’lib hisoblangan. Keyinchalik to’garakning 108 a’zosi bo’lib, bular orasida V.V.Bartold, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Ariston, V.F.Oshanin va boshqa mashxur kishilar ham bor edi. To’garakda ilg’or kayfiyatdagi rus ziyolilarining ta’siri kuchli edi. Ular O’rta Osiyo tarixi va qadimgi yodgorliklariga hurmat bilan qarab, ilmiy- tekshirish ishlarini jonlantirib yuborgan edilar. To’garakning yig’ilishlarida arxeologik masalalar muhokama qilinib borgan. Yirik vakillardan I.T.Smirnov to’garakning 1895-yil 11-dekabr kungi yig’ilishida asosiy masalalarni o’rtaga ashlagan. Toshkent shahri atrofi va Chirchiq vohasidagi yodgorliklarni o’rganish masalalari ilgari surildi. Oddiy aholi tomonidan topilgan kolleksiyalar olinib, ro’yhatga kiritildi. Ushbu topilmalar ham katta ko’rsatkichni 10 1718 yilda Rossiyada Pyotr I boshchiligida ilk marta antikvar materiallarni izlash, to`plash va o`rganish boshlanadi. Barcha topilmalar Kunstkameraga joylashtirilgan. Shu davrda Sibirdagi mozor-qo`rg`onlarda qazuv ishlari olib borilib, juda ko`plab bronza va tilladan yasalgan buyumlar topiladi. XVIII asrning oxiridan arxeologiya Rossiyada keng ko`lamda yoyila boshlanadi. Arxeologik topimalarni saqlash uchun turli ilmiy jamiyat va muzeylar tashkil etiladi (1806 yil Nikolayevoda, 1811 yil Feodeasiyada, 1825 yil Odessada, 1826 yil Kerchda). 1839 yilda Odessa tarix va qadimiyat jamiyati tashkil etilib, 1844 yildan olib borilgan qazuv ishlarining natijalari har yili nashr etib borilgan. Yevropa davlatlari singari Rossiya jamiyatida ham Sharqqa qiziqish ortadi. Chor hukumati a`zolari Kavkaz va O`rta Osiyo hududlarida amaliy san`at namunalari va qo`l yozma asarlarni izlash va yig`ishga qiziqish kuchayadi. 1818 yil Kunstkamera tarkibida Osiyo muzeyi tashkil etiladi. 1846 yil Peterburgda arxeologiya va numizmatika jamiyati tashkil qilinib, bu jamiyat arxeologik ishlarni tashkil etish bilan shug`ullangan. 1855 yil Peterburg universitetida Sharq fakulteti ochiladi. 3 Uning birinchi dekani Kazanbek O`rta Osiyoda bir necha marta ekspeditsiyalar uyushtirib, qator tarixchi olimlarni yuboradi. Turkiston o`lkasi Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach, bu yerda ham mazkur fanga qiziqish orta boshlaydi. 1895 yil 11 dekabrda Turkiston arxeologiya havaskorlari to`garagi tuziladi. XIX asrning 80-90-yillarida mahalliy aholi orasidan ham qadimiyatga qiziquvchilar ko`payadi. Masalan, Mirza Buxoriy Mirza Abdullo, Mirza Barat Mullaqosimov, Akram Polvon Asqarov, Muhammad Vafo, Alixo`ja Yunusov, Mirza Hakim va boshqalar qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to`plash 3 Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018 7 xristianlar to’g’risida» kabilar hisoblanadi. Keyingi maqolalari: «Toshkentda yangi ilmiyi jamiyat», «Zamonaviy islom va uning vazifalari», «Turkiston o’lkasida fanning ahvoli» nomi ostida chiqarib borilgan. 1893-yil 11-dekabr kuni Tabiatshunos, antropologiya va etnografiya Havaskorlar Jamiyati Turkiston bo’limining yig’ilishi bo’lib, N.P.Ostroumov va V.V.Bartoldlar unda chiqish qildilar. Yig’ilish ishtirokchilariga arxeologik qidiruv haqida ma’lumot beri bo’tildi. Toshkentdagi ilmiy to’garaklarning nizomlari tasdiqlandi. Buloyiha, nizom, 1895-yil 31-oktabr kuni xalq ta’limi vaziri tomonidan tasdiqlangan. O’rta Osiyoning tarixiy o’tmishini o’rganishda mahalliy o’lkashunoslar ham faol ishtirok eta boshladi. I.Yu.Krachkovskiy a V.R.Rozen fikriga ko’ra, mahalliy o’lkashunoslarning yutuqlari ham asta-sekin ko’zga tashlanib bordi. 1894-yil V.V.Bartold O’rta Osiyodagi ilmiy izlanishlarini yana davom ettirdi. U Xo’jakent, Oqtepa, Nov, O’ratepa manzilgohlariga borgan. Hozirgi Tojikiston hududidagi Shahriston va boshqa qadimiy yodgorliklarni tekshirgan. V.V.Bartold dastlabki ekspedisiyalar ishidan ko’ngli to’lmaganligini yozib qoldirgan. V.V.Bartold arxeolog-mutaxassis bo’lmasada, butun hayoti davomida arxeologik qidiruv ishlari, arxeologik adabiyotlarga yuqori baho bergan. Arxeologik ma’lumotlardan doimiy foydalanib kelgan. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, V.V.Bartold hyech qachon tarixchi va arxeologlarni bir-biriga qarshi qo’ymagan. 1894-yil aprel oyida u Peterburgga qaytib, Peterburg Unversitetida o’z faoliyatini 1901-yilga qadar davom ettirdi. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarini o’rganishni Buxoroning O’ninchi asrdagi tarixini bilishda ahamiyat kasb etadi. «Buxoro tarixi» asari fors tilida yozilgan V.V.Bartold Narshahiyning qo’lyozma to’plamlarini olib Toshkentda tahlil qilgan. Ushbu to’plamni rus tiliga tarjima qilib, o’rta asr Buxoro tapografiyasi va tarixi uchun qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Likoshin Bartoldning yordamida tarjimani o’z muallifligi ostida nashr qildirgan. Sharqshunos Avtodidakt N.S.Likoshin (1860-1927) boshqa bir qator manbaalarini ham tahrir qila boshladi. «Buxoro tarixi»ni tarjima qilishda o’z 18 sharqshunos olim L.A.Zimin ham Qarshi va uning atroflarida bo’lib, birinchi marta o’zining Nasaf to’g’risidagi ilmiy xulosasini berdi. Ammo yuqoridagi sayohatchilar ichida birortasi ham Shulliktepa yodgorligi va uning o’rnida qaysi shahar bo’lganligi to’g’risida yoki yodgorlik hududida arxeologik ishlarni olib borib, uni o’rganish bilan shug’ullanishmadi. Navtak-Yerqo’rg’on Qashqa vohasidagi eng qadimiy kishilik manzillaridan biri sifatida qadimshunos olimlar diqqatini faqatgina urushdan keyin 40-yillar so’ngida jalb eta boshladi. Chor Rossiyani qadimshunoslik ilmi bu vohada o’tmish obidalari nihoyatda ko’p bo’lishiga qaramay uzoq-yillarda vohada uni e’tibordan soqit qilib keldi. O’lka bosib olinganidan qarib yarim asr keyin, 1916-yilda Qarshi vohasiga Turkiston havaskor arxeologlar to’garagining a’zolari L.A.Zimin va I.Kastane qadam qo’ydi. Qadimshunoslik havasmandlaridan I.Kastanening Zahoki Maron qal’asi va yirik qadimiy shahar xarobasi xususidagi axborati hali juda yuzaki kuzatuvlar natijasi edi. Biroq L.A.Zimin mulohazalarida yozma manbalarga murojat qilish Yerqo’rg’onga tutash bo’lgan Naxshab tarixini yoritishda ularga tayanish ko’zga tashlanib turadi. 1916-yilgi tashrif fan olamiga Navtak- Yerqo’rg’on haqida birinchi axborot berishi bilan ahamiyat kasb etadi. Samarqandda 1896-yil 21-iyunda ochilgan shahar muzeyi muhum voqyea bo’ldi. Ana shu muzeyini ochish to’g’risidagi masala mahalliy o’lkashunoslar tomonidan bir necha marta ko’tarilgan edi. 1893-yili Turkiston general-gubirnatori mahkamasining amaldori D.I.Yevarniskiy «Ukraina» degan gazeta sahifasida ana shu mavzuda bag’ishlangan maqola bilan chiqdi.1894-yil 24-mayda esa u Moskva Arxeologiya jamiyatining majlisida axborot berdi. Bu axborotda «17-Turkiston batalonnining kapitani L.S.Barshchevskiyning qadimiy mahalliy yodgorliklarning eng yaxshi namunalarini to’plaganligi, bunda ko’pgina qadimiy narsalar va tangalar borligini aytib, so’ngra esa, Samarqandda tarixiy obidalar markazi sifatida muzey tashkil etish uchun zarurligi to’g’risidagi fikrni rivojlantirdi». Yevarniskiy jamiyatga Turkiston ma’murlari oldiga muzey tashkil etish uchun 16 I BOB. TURKISTONDA HAVASKOR ARXEOLOGLAR 1.2 Arxeologiya haqida ma'lumot Tarixni yoritishda va o`rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati juda kattadir. So`nggi yillar ichida jahonning, jumladan O`rta Osiyoning turli hududlarida ko`plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma`lumotlar to`plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va o`rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to`laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida turli xil murakkab voqealar sodir bo`lgan. Ular ibtidoiy to`da davri, ibtidoiy xo`jaliklari va mehnat qurollari, urug`chilik tuzumining vujudga kelishi, xo`jalikning ishlab chiqarish shakllariga o`tilishi, binokorlik va hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o`rta asrlar me`morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi bilan birga boshqa ko`pdan- ko`p voqealar bilan bog`liq. Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar. Ushbu kursning asosiy maqsadi - tariximizning muhim voqealarini o`rganishda arxeologik manbalarni ahamiyatini ko`satish, jahon, jumladan O`rta Osiyo, shuningdek O`zbekiston hududida yashab o`tgan ibtidoiy odamlar, qadimgi qabilalar va xalqlarning tarixini va madaniy taraqqiyotidagi o`ziga xos tomonlari va xususiyatlarini ko`rsatib berishdir. 4 kelishi va nomlanishi, geografik holati, shuningdek, ob-havosi, madaniyati, iktisodiy xayotiga doir qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. XIX asrning ikkinchi yarmida tarixchi sifatida tanilgan olimlardan Mulla Olim Mahmud Xoji qalamiga mansub «Tarixi Turkiston» asari o’tmishimizni o’rganishda qimmatli manba hisoblanadi. Asar manbalarining boyligi bilan ajralib turadi. Tarixchi va geograf olim Muhammad Solih Rahim Qoraxo’ja o’g’li 1830- yilda Toshkentning «Qor yog’di» mahallasida tug’ilgan. XIX asr oxirlarigacha hayot bo’lgan, ammo vafotining aniq-yili noma’lum. O’z shajarasining Shayx Xovandi Tohur (XIVasr)ga borib ulanishi haqida asarida yozib qoldirgan. Otasini Toshkent ahli ulug’lab «ulamolar nodiri», davr muallimi deb atashgan. Muhammad Solih xat-savodini o’z bobosi Abdurahmonxo’ja qo’lida chiqargan. 1840-yildan 1863-yilgacha Toshkent, Qo’qon, Buxoroning nufuzli madrasalarida bilim olib, arab, fors tillarini mukammal bilib oladi. 1863-yili ona shahri Toshkentga qaytib, bobosi imomlik qilgan masjidda imomlik qiladi. U tabobat ilmidan ham xabardor bo’lib, tez-tez Toshkent viloyatlari qishloqlari, qir-adirlar va tog’lariga chiqar, hududlar jug’rofiy joylashuvi, toponimikasi, shuningdek topografiyasi bilan shug’ullanib tom ma’nodagi o’lkashunos-jug’rof, o’lkashunos-tarixchi va o’z viloyati flora va faunasi bilimdoni bo’lib etishdi. O’zi yiqqan dorivor o’simliklardan dori-darmonlar tayyorladi, lekin uni mashxur qilgan soha tarix ilmi bo’ldi. Tarixchi olim Muhammad Solih o’lkasi tarixini o’rganishga 25-yildan ortiq vaqt sarfladi. Nihoyat, 1863-yildan 1888-yilgacha izlanishlar samarasi sifatida uning ikki jilddan iborat «Tarix jadidayi Toshkand» («Toshkandning yangi tarixi») asari yozildi. Asarning ilmiy qimmati shundaki, Toshkent shahri va viloyatiga doir tarixiy, jug’rofiy ma’lumotlar atroflicha, izchillikda berilib, Toshkentning XIX asr qiyofasi shu asar orqali mukammal ochiladi. Shaharning devor va qo’rg’onlari, kentlar, ular orasidagi masofa, toponimik ma’lumotlar, shaharning 12 darvozasi, dahalari, masjid-madrasalari, hammomlari, bozorlari, hunarmandchilik sohalari, qishloq ho’jaligi, qabriston va maqbaralari, suv 32 tomonidan ilgari surilgan edi. Afrosiyob shahri o’rnida tizimli qazuv ishlarini o’tkazish masalasi bilan bog’liq bo’lgan Turkiston o’lkasida arxeologik munosabatlarni tadqiq qilish boshqa punktlarni belgilab olish lozim bo’lgan. N.I.Veselovskiy shu bilan birga Sirdaryo, Farg’ona viloyatlari, Zarafshon vohasi, Buxoroda ham izlanishlar olib borgan. N.I.Veselovskiyning tashabbusi bilan O’rta Osiyo qadimgi shaharlarining topografik ro’yhati ishlab chiqilgan O’rta asr Samarqanddagi shahriston, uning rejalari muhokama qilingan N.I.Veselovskiyning harakatlari natijasida ko’plab me’moriy inshootlarning tarixi aniqlanib bordi. 1895-1896, 1898-1899-yillar N.I.Veselovskiyning rahbarligi ostida Samarqanddagi masjidlar, yozuvlar bilan bog’liq holatlar o’rganilgan. 1885-yil mart oyining oxirida Veselovskiy Afrosiyobni ko’zdan kechirishga kirishadi. N.I.Veselovskiy tashabbusi bilan o’rta asr Samarqand shahristoni xarobalarining birinchi batafsil topografik plani tuzildi. Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda birorta ham mutahassis olim ish olib bormadi 8 . Arxitektorlar P.P.Pokrishkin, rassomlar S.M.Bistreninlar ham ekspedisiya ishida faol ishtirok etib bordi. 1886-yil 27-may kuni o’tkazilgan yig’ilishda N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo qo’rg’onlari haqidagi referatini o’qib eshittirdi. Ularni ikkita asosiy toifaga bo’lgan: 1) qabr, 2) turar joy qo’rg’onlari. Birinchi katta guruhni tashkil etib, ya’ni yuzga yaqin qo’rg’onlardir. Ular «Mingta tepalik» deb ham nomlangandir. Turar joy qo’rg’onlari qal’a vazifasini ham bajargan. 1886-yil 29-aprel kuni o’tkazilgan ilmiy anjumanda N.I.Veselovskiy o’z qarashlarini ma’lum qildi. O’rta Osiyodagi qadimiy yodgorliklar to’g’risida ko’plab ma’lumotlarni asoslab berishga harakat qilgan. Yana shuni qayd etib o’tish lozimki, professor N.I.Veselovskiy mahalliy o’lkashunoslar bilan ham hamkorlik qildi. Ularga ko’plab vazifalar yuklatilgan. Mahalliy vakillarning ishlariga baho berib borilgan. V.P.Nalivkinning «Qo’qon xonligining qisqacha tarixi» nomli kitobiga tadqiqotchi bo’lib hisoblangan. Umuman aytganda, Veselovskiy qidiruv ishlarida faollik ko’rsata oldi. Toshkentdagi va boshqa yerlardagi muzeylarning 8 SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001 24 KIRISH Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1 , - deb ta’kidlab o‘tadi. Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa hisoblanadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo bo‘ladi. Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. 1 O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov 2 ta’minoti shoxobchalari, bog’lar, meva-yu sabzavot, ekin-tekinlari ajoyib tarzda bayonini topgan. Chorizm hukumati, ularning harbiy va tashqi ishlar vazirligi Rossiya Fanlar Akademiyasiga to’ppa-to’g’ri buyurtma va ko’rsatma berib Turkistonni har jihatdan ilmiy o’rganish, nihoyat hukumat uchun talab etilgan ilmiy xulosalar berish vazifasini yukladi. Shuni xolis baholash lozimki, Rossiyadan safarbar etilgan taniqli olimlar ikki guruhga bo’linadi. Ularning birinchi guruhiga mansub olimlar o’z hukumati topshirig’ini sidqidildan bajarib, o’lkaning behisob boyliklarini o’zlashtirish, tezkor tashib ketishda jonbozlik ko’rsatganlar kirar edi. Ikkinchi guruh Turkiston o’lkasi xalq hayoti, yer osti, yer usti boyliklarini haqiqiy ilm-fan nuqtai nazaridan o’rganib, fan ravnaqiga katta hissa qo’shish, jahon xalqlarini o’lka hayoti, madaniyati, tabiatiga doir noyob sir-sinoatlari bilan tanishtirishdek olimlik burchini bajaruvchilardan iborat edi. Ammo bunday toifali olimlar barmoq bilan sanarli darajada kam bo’lib, hatto eng taniqli rus olimlari ham asosan mustamlakachilik g’oyalari va bosqinchilik urushlariga moyillik bildirar edilar. Vijdoni va ilmiy haqiqatga xilof ish qilishni istamagan rus ilg’or olimlari o’lkada ilmiy faoliyatlarini davom qildirdilar. Aksincha, chor hukumati ijtimoiy- tarixiy fanlar oldiga reaksion ruhdagi tub joy xalqlari turmush tarzini etnik jihatdan o’rganish, urug’lar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganib, mazkur xalqlarni idora qilishda foydalanish vazifasi qo’yildi. Rus arxeologlari oldida oltin, kumush va boshqa turdagi noyob manbalarni aniqlab, ularni Rossiyaga zudlik bilan jo’natish choralarini ko’rish vazifalari turar edi. Har bir mutaxassis O’rta Osiyoda nimani qo’lga kiritish va uni Rossiyadagi qaysi ilmiy yoki davlat yuqori tashkilotlariga jo’natish kerakligi to’g’risidagi yo’riqnomalarga ega edi. Shuning uchun o’lkaga turli soha mutaxassislari desanti tashlandi. Ular mazkur yo’riqlar asosida ish ko’rib, nodir zargarlik, miskarlik, duradgorlik, naqqoshlik, xattotlik, muxrkanlik, numizmatikaga va boshqalarga oid buyum namunalarini yig’ishga kirishib ketdilar. Ular bunday keng ko’lamli ishda mahalliy ziyolilar yordamiga 33 mug’ullar imperiyasi uning yemirilishi Ulus amirlari, Temur hukmronligi siyosiy voqyealarni yoritib o’tgan. «Mir Alisher» nomli ishida siyosiy munosabatlarni batafsil yoritishga harakat qilgan. V.V.Bartoldning «Turkiston Mug’ullar bosqinchiligi davrida» nomli mavzudagi dissertasiyasi yaxshi natija va ijobiy tugallangan. Magistrlik darajasidan Doktorlik darajasi berilgan opponentlari N.I.Veselovskiy V.A.Jukovskiy, V.R. Rozenlar uning ilmiy ishini yuksak baholashgan.Birinchi rasmiy opponent N.I.Veselovskiy bo’lib «Turkiston tarixi bo’yicha hyech bir tadqiqotchi V.V.Bartold kabi ishlarni amalga oshira olmagan» so’zlarni himoya davrida takidlab o’tgan. V.R.Rozenning guvohlik berishicha fakultet kengashi V.V.Bartoldning to’plamiga yuksak baho berib «Sharq tarixi doktori» unvoni berishga qaror qilgan. I.P.Petrushevskiy «Turkiston mug’ul bosqinchiligi davrida» nomli to’plamni V.V.Bartoldning klassik ishi deb atagan V.V.Bartold unda O’rta Osiyoning VII-XII asrlardagi tarixini atroflicha yoritib o’tgan. Arab bosqinchiligidan so’ng, O’rta Osiyodagi ijtimoiy munosabatlar tizimining o’zgarishi Arab bosqinchilariga qarshi kurash, dehqonlarning noroziligi, Toxiriylar, Safforiylar, Somoniylar davridagi tizimlarga tarixiy sharx berib o’tgan. II BOB. TURKISTONDA DASTLABKI ARXEOLOYA HAVASKORLARI TO'GARAGINI TASHKIL TOPISHI VA FAOLIYATINI TARIXI 2.1 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlarning olib borilishi Turkistonda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda N.S.Likoshin, V.V.Vereshagin, P.I.Lerx, A.Xoroshxin, M.Rostislov, V.V.Krestovckiy, 20 bilan shug`ullanishgan. Bu davrda Afrosiyob, Ulug`bek rasadxonasi va Poykand xarobalarida dastlabki qazuv ishlari olib borilgan. Keyinchalik V.L. Vyatkin Afrosiyob xarobasini (1925, 1929-30), B.P. Denike qadimgi Termizni (1926-27), M.Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925-28), Ayritom xarobalarini (1932-33), qadimgi Termizni (1936-38), A.Yu. Yakubovskiy Zarafshon vodiysini (1934, 1939), V.A. Shishkin Tali Barzu (1936-38) va Varaxshani (1936-39), S.P. Tolstov va Ya.G`. G`ulomov qadimgi Xorazm vohasida (1937-50), A.P. Okladnikov Teshiktosh va Machay g`orlarini (1938-39), V.V. Grigorev Qovunchitepa xarobalarini qazib o`rgandilar. “Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon (mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi. Arxeologiya ikkita qdimgi yunon so`zidan iborat bo`lib, “arxeos” – qadimgi, “logos” – fan degan ma`nolarni anglatadi. Xuddi shunga o`xshash iborani yunon yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya`ni Troya urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan. Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni urushigacha bo`lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya” atamasini shuningek Strabon va boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan. Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar 8 V.V.Bartoldning yordamchisi M.F.Gavrilov Qo’qonda qo’lyozmalar va arxeologik predmetlarni yig’di. Yu.K.Kazbekov davrida Farg’onada bir qator qo’lyozmalar yig’ilgan. Ularni V.V.Bartold qaytadan o’rganib chiqqan. L.S.Barshevskiy o’zidan katta meros qoldirdi. Yu.O.Yakubovskiy Barshevskiy to’g’risida quyidagilarni yozib qoldirgan: «bizning o’lkadagi hohlagan tadqiqotchidan so’rang, Barshevskiy o’ziga xos izlanish ishlarini olib borgan». N.I.Veselovskiy, A.A.Vobriniskiy,V.S.Lipskiy, N.N.Sherbin-Kremarenko, Benvalo, professor V.V.Bartold ham ushbu tadqiqotchining ishiga ijobiy baho berishgan. Samarqandda tadqiqot olib borgan sharqshunoslar katta kolleksiyalarni tashkil qildilar. I.A.Kastaniye Toshkentda qadimiy predmetlarni yig’ish ishlarini amalga oshirdi. Masalan Samarqanddagi fabrika egasi Mirzo Buxarin Mirza Abdullin arxeologik-numizmatik kolleksiya ishlariga o’z xissasini qo’shdi. Uning kolleksiyalari tadqiqotchilar tomonidan tahlil qilib chiqilgan. Mirza Barat Mulla Qosimov (Samarqand) rasssom-kolligraf bo’lib, Samarqanddagi qadimgi yodgorliklarni al’bom tariqasida tuzib chiqishni amalga oshirdi. Samarqanddagi Ulug’bek maqrasasida tadqiqot ishlari olib borildi. Abu Tohir Xojaning «Samariya» asaridagi ma’lumotlardan foydalangan. Mirzo Buxarin to’plagan kolleksiya bilan Ermitajda ko’plab tadqiqotchilar tanishib chiqqan. Yana bir mahalliy kolleksioner Xofiz bo’lib arxeologik topilmalar aniqlay olgan. Uning o’limidan so’ng kolleksiya bilan qiziqish to’xtab qolgan emas. Topilmalarning ko’pchiligi Buxoroning sharqiy qismidan olingan. Topilmalarning ichida yuzlab sopol parchalar mavjud edi. Bronzadan yasalgan oynalar, ossuariylar, 500 ta terrakota, 10000 ga yaqin tanga o’rin egallagan. 2.2 Mahalliy o’kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari. Mirzo Abduazim Somiy Bo’stoniy ham buxorolik, mashxur o’lkashunos tarixchi olim (1833-1914). U amir Muzaffarning shaxsiy munshiysi (kotibi) bo’lib xizmat qilgan. U amir Abdulahad hukmronligining (1885-1910) so’nggi davrlarida podsholikka qarshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining 29 arxeologik qo’mitasining raisasi P.S.Uvarova tashrif qildi. To’garak ochilishi arafasida tadqiqotlar doimiy yoritilib borilgan. V.A.Jukovskiy qadimiy Marv haqida ko’plab ma’lumotlarni to’plagan. V.A.Jukovskiyning amalga oshirgan ishlari to’g’risida zamondosh tadqiqotchilar ko’plab fikrlarni yozib qoldirgan Bartold masalan quydagilarni yozadi: «ishonch bilan aytish mumkinki, boshqa tadqiqotlar qatorida, V.A.Jukovskiyning Marv to’g’risidagi kitobi alohida o’rin egallaydi 9 . O’lkadagi juda ko’p shaharlarni tahlil qilgan. Shaharlarni o’tmishi haqida juda ko’plab fikrlarni bildirib o’tgan». Yana boshqa joyda V.V.Bartold, V.A.Jukovskiy ishlari to’g’risida quydagilarni yozadi: «Jukovskiyning ishi birinchi manba bo’la oladi. Biror bir Yevropa adabiyotida O’rta Osiyo shaharlari U kabi ma’lumotlarni keltirib o’taolmagan». V.A.Jukovskiyning Marv to’g’risidagi monografiyasi hozirgi vaqtda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. O’rta Osiyodagi fors tilidagi epigrafikalar ham sharqshunos olimlar tomonidan tahlil qilingan. V.A.Krachkovskiy manbalarni o’rganish holatini yoritib bergan. A.Yu.Yakubovskiy ham V.A.Jukovskiyning keyingi ishlarini umumiy tavsiflab o’tgan. Turkiston o’lkasini o’rganishda V.A.Jukovskiy yaxshi yondosha olgan. Yesper Uxtomskiyning «Qalmiq cho’lidan-Buxorogacha» nomli diletant asosida yozilgan kitobini qaytadan tahlil qilib chiqdi. Bu kitobda Yesper Uxtomskiy qadimgi Marv va boshqa hududlar haqida bir qator ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Ammo V.A.Jukovskiy Turkiston o’lkasini jiddiy o’rganish kerakligini ta’kidlab o’tgan. O’rta Osiyo qadimiy moddiy madaniyati, tarixiy bosqichlarini o’rganish ishlari qizg’in davom ettirilgan. O’rta Osiyo xalqlarining mashg’ulotlari, tarixiy- madaniy o’tmishini o’rganishda Vladimir Vasilevich Stasovning xizmatlari o’rinlidir. XV-XVII asrlardagi O’rta Osiyo qo’lyozmalarini o’rgangan. 1887-yil ushbu qo’lyozmalar Peterburg ommabop kutubxonasida tahlil qilingan. V.V.Stasov qadimgi sa’nat tizimiga e’tibor qaratib, O’rta Osiyo uslubiga sharx berib o’tgan. 1867-1868-yillar V.V.Verashagin O’rta Osiyoga kelgan. 1869- 1870-yillar uning katta kartinasi yuzaga keldi. Bu «Samarqand Registon maydonidagi Sherdor madrasasi» deb nomlanadi. « Temur eshigi», «Masjidlar 9 Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985 27 obodonchiligi izlari topildi. Vaselovskiy o’zi bajargan ishlarga yetarli baho bermadi, aksicha, u shoshma–shosharlik bilan ishlaganligini aytib, bu ish, «dastlabki ko’zatuv ahamiyatiga ega bo’lib, kelgusi tadqiqotchilarga kerak bo’lib qolishi mumkin» deb hisobladi. Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda bironta ham mutaxasis olim ish olib bormadi va O’rta Osiyo territoriyasidagi odamlar yashagan qadimiy joylarni qazish yuzasidan umumiy hyech kim shug’illanmadi. «Turkestanskiye vedomosti» gazetasida quyidagilar berilgan: «Veselovskiy yozadi- Toshkent muzeyida saqlangan atomlar tarkibini kengaytirish lozim». «O’rta Osiyo arxeologiyasida Afrosiyobning o’rni katta» -so’zlari ham N.I.Veslovskiyga tegishlidir. Arxeologik komissiyaning topshirig’iga asosan, N.I.Veselovskiy mahalliy arxeologlar bilan muzokara olib bordi. Toshkent yaqinida va boshqa rayonlarda mahalliy arxeologlar ham qazuv ishlarini o’tkazishgan. N.I.Veselovskiy mahalliy yaqinlar bilan yaqin aloqada bo’lgan. 1904-yil 31- yanvar kuni N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo tarixini o’rganish bo’yicha qiziqarli ishlarini amalga oshirdi. O’rta Osiyoda bajarilishi lozim bo’lgan kelgusida vazifalar haqida ham o’rtoqlashib o’tdi. Professor A.V.Arsixovskiy ham N.I.Veselovskiyning ishlariga yuqori baho berib o’tgan. Arsixovskiy quydagilarni yozib qoldirgan: XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, O’rta Osiyo Rossiya tarkibiga kiritildi. O’rta Osiyo shaharlari qadimiylikda qolishmaydi. Ularning ko’pchiligi o’rta asrlarda madaniyat markazi bo’lib hisoblangan. Qimmatbaho arxeologik topilmalar mavjud bo’lsada, izlash, qazuv ishlarini o’tkazish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Dastlabki arxeologik razvedkalar samara beradi. «O’rta Osiyoda ham tepaliklar ko’pchilikni tashkil etadi. Ammo Veselovskiy qazish ishlarini oxiriga qadar amalga oshira olmagan.1890-yil Turkistonga Rus 26

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить