Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	56.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	16 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

Turkistonda ikki hokimiyatchilik va sho’rolar hukmronligining o’rnatilishi

tarixidan mahrum qilindi, dini taqiqlab qo’ yildi, tiliga kishan solindi, madaniyat va
m’naviyati haqorat qilindi.
Mustaqillikga erishilgach Prezident Islom Abdug’aniyevich Karimov
haqqoniy tarixni yuzaga chiqarish va tarixiy haqiqatni anglashga katta e’tibor
qaratdilar. Bu borada ko’ plab ishlar amalga oshirildi. Jumladan sovet istibdodining
salbiy jihatlari yaqqol ko’ rsatib berildi bosmachilar tarzida tarixga kiritilgan xalq
qahramonlarining tarixiy xotirasi tiklandi hamda ulug’landi. Bu borada o’ z tarixiy
xotirsiga ega inson-irodali insondir g’oyasiga amal qilindi.
Modomiki, o’ z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo’
lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu
tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor
qurollantirish zarur. 3
Chunki tarix-xalq ma’naviyatining asosidir.
3 Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo q” Toshkent “Sharq” 1998. 13- bet. ‟

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Turkiston o’ lkasi uzoq o’ tmishga ega bo’ lib,
hozirgacha bo’ lgan davr ichida ko’ plab “qora kunlar” ni boshdan kechirdi. Shunday
“qora kunlar” dan biri bu shundoq ham chor Rossiyasi ta’sirida aziyat chekayotgan
Turkistonning sho’ rolar tomonidan istibdod etilishi edi.
Chor Rossiyasi yurtimizni bosib olib to biz davlat mustaqilligimizni qayta
tiklagunimizga qadar o’ rta hisobda 130 yil vaqt o’ tdi. Shu davr ichida xalqimiz
boshiga ne-ne kulfatlar, baloyu ofatlar yog’ilmadi. Xoh siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
hayotni olaylik, xoh ma’naviy, madaniy sohani. ...ayniqsa, sho’ rolar hukmronligi
yillarida xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzilib qo’ yildi 1
. Yetmish yildan ortiq
davrda boshimizdan qanday ma’naviy, madaniy tazyiq, xo’ rliklar kechganini ham
yaxshi bilamiz.
O’ zbekiston davlat mustaqilligini qo’ lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni tiklash
uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan Vatanimiz
tarixidagi noxolisliklarni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay
shart-sharoit qaror topdi. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
"Turkiston" gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida mustabid sovet
tuzumi davriga munosabat bildirar ekan: "…bugun biz ota-bobolarimizga… sun’iy
ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan
davrning mohiyatini to’ g’ri tushunishga harakat qilishimiz lozim" 2
,deb ta’kidlagan
edi. Modomiki, shunday ekan, his-hayajonga berilmasdan, mustabid siyosiy tuzum
tarixi bilan xalqimiz tarixini ajrata bilishimiz, uni xolisona yoritishimiz zarur.
Darhaqiqat, chor mustamlakachiligi o’ zining behad zulmkorligi, qabohati
bilan yurtimiz, uning jafokash odamlari tanasida o’ chmas dog’-hasrat qoldirdi. U
ajdodlarimizni ma’nan va ruhan qo’ llab-quvvatlab kelgan asl ma’naviy qadriyatlarni
zavol toptira borib, ularning jismi-jonida mavj urib kelgan milliy istiqlol va erk
tuyg’ularini asta-sekin so’ ndirishga urinib keldi. Yurtimiz tuprog’ini qonga belagan
1 Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo q” Toshkent “Sharq” 1998. 10- bet. ‟
2 Karimov I.A. O z kelajagimizni o z qo limiz bilan qurmoqdamiz. "Turkiston". 1999 yil, 2 fevral.
‟ ‟ ‟

bu sovetlar tarkibidagi a’zolar asosan yevropalik aholi vakillaridan bo’ lib, uning
rahbariyatida yerli tub millatlaming vakillari umuman yo’q edi. Buni Toshkent
soveti rahbariyati misolida ko’rsa ham bo’ladi. Toshkent soveti rahbarligiga 1.1.
Belkov, A. Ya. Pershin, A. S. Lyapin, A. A. Kazakov, N. Kaluginlar saylandilar.
6martda saylangan Andijon ishchi va askar deputatlari soveti hay’atiga V. A.
Chaykin (rais), ishchi Pershin, askar Maslov (o’rinbosarlar) kirgan edi. Sovetning 7
a’zosi dan 4 tasi ishchi, 3 tasi askar bo’lib, ularning hammasi Yevropa millatiga
mansub kishilar edilar
Turkiston o’lkasi sovetidan tortib to viloyatlar, shaharlar va uyezdlar sovetlarigacha
barcha rahbarlik lavozimlarini Rossiyaning markazida tashkil etilgan mensheviklar
va eserlar partiyalariga mansub bolgan Yevropa millati vakillari egallab oldilar.
Jumladan, Turkiston o’lkasi sovetining raisi menshevik M. Fiterman, rais o’rinbosari
qilib esa menshevik G. I. Broydo, Far- g„ona viloyati sovetiga eserlardan V. A.
Chaykin, V. D. Doriomedov, L. A. Mayevskiylar saylandilar. Toshkent, Andijon
shaharlari, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida ham xuddi ana shu vaziyat
bolganligi haqida yuqorida ta’kidlandi. Bu davrda bolsheviklar vakillari Turkistonda
sonda ham hisobda ham sovetlarda hech qanday ta’sirga ega emas edi.
Mahalliy tub yerli aholi til, din, urf-odati, maqsad-muddaosi boshqa bolgan
Yevropa millati vakillari bosh bo’lgan mazkur sovetlarga ergashmadi, ularga
ishonmadi va kofirlar deya begonasirab qaradi. Mahalliy aholi asosan musulmon
ulamolari va jadidlar tashabbusi va rahbarligida tashkil etilgan musulmonlar
sovetlariga ergashdilar va ularni qo’ llab-quvvatladilar. Bunday sovetlar
Toshkentning Eski shahrida, Samarqand, Sirdaryo, Farg„ona, Andijon va boshqa
viloyatlarda tashkil topdi. Musulmon ishchi-dehqon sovetlari o’z majlislarida
harakat birligini ta’minlash va ommaning siyosiy kurashiga boshchilik qilish
maqsadida siyosiy tashkilot tuzishga kirishdilar.

va jadid nizo lafzisini qo’yib o’zaro ittifoq istasak. Biz istaymizki, Turkiston
musulmonlari bundagi Rusiya, yahudiy va boshqalar qo’shilgan holda o’z boshlariga
Russiyaning bir parchasi hisoblana turg’on Turkiston hukumini (hukumatini) ta’sis
etsak, o’zimiz majlis muborovatimiz 2
bo’lsin desak. Turkiston musulmonlari shariat
va odatlariga, o’z qonun va dinlariga muvofiq tiriklik qilsinlar. Turkiston, yahudiy,
nasroniy va musulmonlari uchun hammalarining manfaatlarini e’tiborga olaturg’on
qonunlar tuzilsin”.
Mahmudxo’ja Behbudiy Butunrossiya musulmonlarining Moskvadagi
qurultoyiga qadar ham muxtoriyat tarafdori bo’lgan, U 1917- yil aprel oyida
Turkiston o’lkasi ijroiya qo’mitasi qurultoyida rus shovinisti Geodakovning
“...madaniy xalqlarga muxtoriyat, qolganlariga esa (qirg„iz, sartlarga), madaniyatga
ega bo’lishlari sayin muxtoriyat berilishi” haqidagi fikriga norozilik bildirib bunday
degan edi “Yerlik dehqonlar rus dehqonlaridan qolishmaydi, g’arbiy viloyatlardan
qochgan kelgindilardan esa ustun. Turkiston fuqarosining madaniy qoloqligida
foqaro emas, o’lkani tish-tirnog„i bilan jaholatda ushlagan eski mustamlaka tuzumi
aybdordir”
Turkiston o’lkasi milliy mustaqilligining dushmani bo’lgan Rossiya
mustamlakachilari esa bu qulay vaziyatdan ustalik bilan foydalandilar. Yagona
milliy jabhaning bo’linishi tobora chuqurlashib borib, ular endi bir-birlariga yovuz
dushmanlardek munosabatda bo’la bo’shladilar. 1917-yilning o’rtalarida
ruhoniyatchilar “Sho’royi Islomiya” dan chiqib, “Sho’royi ulamo” jamiyatini
tuzdilar, o’z g’oya va qarashlarini tashviqot va targ„ibot qilish maqsadida ular
“Alizoh” jurnalini ta’sis etdilar. Jurnalning muharrirligini Abdumalik Xoji Nabiyev
olib bordi. Uning birinchi soni 1917-yil 19-iyunda chiqdi. Jami bo’lib jurnalning
31 soni nashr yuzini ko’rdi va 1918-yil may oyida Turkiston sovet respublikasi
xalq komissarlari kengashi buyrug„i bilan yopib qo’yildi. Uning sahifalarida
ulamochilar Qur’oni karimdan oyatlar keltirib, eski turmush tarzi va o’rta asrchilik
munosabatlarini himoya qildilar, taraqqiyot yo’lidagi har qanday yangi fikmi tanqid
qildilar, ayollarning erkaklar bilan teng huquqli bo’lolmasliklarini, ko’p xotinlikni

vakillaridan 150 kishi ishtirok etdi. Qurultoy hay’ati tarkibida Mustafo Cho’qayev,
Munavvarqori Abdurashidxonov, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev, Sherali
Lyapin, Toshpolatbek Norbo’tabekov, Sobirjon Yusupov, Ahmad Zaki
Validiy, Sodiq Sattarov, Islom Shoahmedov, Serikboy Akayev, Ahmadbek
Qo’yboqarov, Abdurahmon Ovazayev, Mulla Abduljabbor Mahmudovlar a’zo edi.
Qurultoy ishida muvaqqat hukumatning Turkiston qo’mitasi rahbari N.Shchepkin va
qo’mita a’zolari A.Davletshin, S.Maqsudiy, M.Tinishboyevlar ham ishtirok etdilar.
Kun tartibiga: Muvaqqat hukumatga munosabat, Rossiyada boshqaruv shakli,
Butunrossiya Ta’sis majlisiga tayyorgarlik, Turkistonda mahalliy fuqarolik
muassasalari, o’lkadagi diniy muassasalar, moliyaviy ishlar, oziq-ovqat masalasi,
urushga mardikorlar munosabati masalasi, o’lka “Sho’royi Islomiya” sini tashkil
etish, umumrossiya musulmonlari qurultoyiga vakillar saylash, yer va suv ishlari,
maktab, madrasa va vaqf ishlari masalalari qo’yilgandi.Qurultoy Rossiyada
boshqarishning bo’lajak shakli va Turkiston musulmonlarining tashkiliy birdamligi
masalasiga alohida ahamiyat berdi. Mazkur masala haqida so’zga chiqqan Ahmad
Zaki Validiy Federatsiya g„oyasini ilgari surdi. Bu g„oyani taniqli jadidlar
Mahmudxo’ja Behbudiy, ObidjonMahmudov, Muhamadjon Tinishboyev va
sotsialist inqilobchi Vadim Chaykinlar qo’ lladilar. Jadidlardan Sadri Maqsudiy,
Kabir Bakir va boshqalar esa “Demokratik Rossiya Respublikasi” g„oyasini ilgari
surdilar. Bu g’oyani Munavvarqori Abdurashidxonov va Ubaydullaxo’ja
Asadullaxo’jayevlar quvvatladilar.
Qurultoy Turkistonning bo’ lajak davlat qurilishi masalalariga ham katta
e’tibor berdi. Munavvarqori Abdurashidxonov, Mustafo Cho’qayev va Sadri
Maqsudiylar milliy-hududiy boshqarish g„oyasi talabiga qarshi chiqdilar. Ularning
fikricha musulmonlar yer-suv ishlarini boshqarishni o’zlari uddalay olmaydi. Shu
bois hozircha madaniy-ma’rifiy masalalardagina muxtoriyatga erishishning o’zi
yetarlidir. Umuman ushbu masalada yakdillik bolmadi: Turkiston, Qirg„iziston,
Kavkaz va Qrim musulmonlari vakillari qurultoyda federativ jumhuriyat

Ammo «oyni etak bilan yopib bo’lmaganidek», dalillardan ham qochib bo’lmaydi.
1992-yilda «Apry м e нты и факты » haftanomasining 29-30-sonida V.
Miloserdovning «Oktabr inqilobi qanchaga tushgan edi? maqolasi bosildi. Unda
Germaniyaning V. I. Lenin va oktabr to’ntarilishini moliyaviy jihatdan
ta’minlanganligi aniqlanganligi qayd etiladi. Mana ulardan ba’zi birlari:
«Telegramma»: «1917-yil 27-aprel, Bosh shtab... Tashqi ishlar vazirligida Bosh qo
„mondonlik shtabi Berlin- dagi bosh shtabning siyosiy bo „limiga quyidagi ma
‘lumotni beradi... 1917-yil aprelda Stokgolmdan Shtaynvaxs telegraf qiladi:
V. I. Leninning Rossiyaga kirishi ta ‘minlandi. U batamom bizning xohishimiz
bo’yicha ishlaydi... Nemis hukumati Lenin xizmatidan mamnun». «Berlin, 1G„4,
1917, Tezda! Maxfiy!
...Tashqi ishlar vazirligi Rossiyada tashviqot uchun qoidaning 5-bobi, 6-abzasiga
asosan 5 million marka ajratmog’i kerak. Imkoni boricha tezroq bajarilishidan
minnatdor bo’lur edim. Davlat kotibi».
«Berlin, 9-noyabr 1917-yil. Bugun....Tashqi ishlar vazirligiga bosh vazir
Shryoder bilan keli- shuvga asosan Rossiyada siyosiy tashviqot uchun 10 million
marka ajratilishi kerak. Davlat kotibi».
Germaniyaning Moskvadagi elchisi graf Mirbax 1918-yil 18-may- dagi
telegrammasida Leninning tartib-qoidalari mamlakat ichida qonli totalitar
hukmronlik va tashqaridan esa mo’tadil sotsial-inqilobiy kuchlar bilan
qo’llabquvvatlanishi lozimligini ta’kidlaydi. Bunga javoban Germaniya davlat kotibi
1918-yil 12-iyunda Rossiya uchun so’ralgan 40 million marka tasdiqlanganini xabar
qiladi. Xullas, Germaniya hukumati Rossiyada Oktabr to’ntarishini amalga oshirish
va bolsheviklar hukmronligini mustahkamlash maqsadlari uchun jami bo’lib Leninga
1 milliardga yaqin nemis markasi hajmida mablag„ ajratdi.
Bu fikni « История Россия » kitobi mualliflari ham asosli dalillar bilan
tasdiqlaydilar. Nima sababdan Kayzer Germaniyasi bolsheviklarga muvaqqat
hukumatni ag„darishda moddiy yordam berdi, degan qonuniy savol tug„ilishi
tabiiydir. Buning sababi shunda ediki, birinchi jahon uru- shida uchlik ittifoqida

hokimiyatiga xavf tug’ilishini istamasdi. Chunki urush tufayli ular qurol-yarog’
sotish va pulning qadrsizlanishidan katta foyda ko’rmoqda edilar.
Bolsheviklarning asosiy shiori - Xalqlarga tinchlik! -mamlakat aholisining katta
qismi tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Xalq urushdan charchagan va boshqa
urushishni istamas edi. Mamlakatda Muvaqqat hukumatni ag’darishga qaratilgan
harakat boshlandi. Ana shunday targ’ibot ishlari natijasida askarlar frontdan
ommaviy shaklda qochib kela boshladilar. Bundan keyin ularni to’xtatishning iloji
yo’q edi.
Muvaqqat hukumat o’z ishlarini harbiy muvaffaqiyatlar bilan tuzatib olish umidi
bilan 1917-yil iyun oyi boshida qo’shinlarga hujumga o’tish haqida buyruq berdi.
Hujum yirik harbiy mag’lubiyat bilan yakunlandi. Petrogradning g’azablangan
aholisi 1917-yil 4-iyulda ommaviy namoyishga chiqdi. Unda 500 mingdan ortiq
kishi qatnashdi. Namoyishchilar Muvaqqat hukumatning iste’foga chiqishini va
hokimiyatning Sovetlar qo’liga berilishini talab qildilar. Namoyish hukumat
qo’shinlari tomonidan bostirildi. Ikki hokimiyatchilik tugatildi, hokimiyat
to’laligicha Muvaqqat hukumat qo’liga o’tdi. Hukumatda o’zgarishlar qilindi,
mehnatchilar fraksiyasi rahbari A. Kerenskiy (1881-1970) Bosh vazir qilib saylandi.
1917-yil Petrograddagi iyul voqealari (3-4-iyulda ishchilar namoyishining o’qqa
tutilishi bolsheviklar firqasining V. I. Lenin rahbarligida hokimyatni qurolli
qo’zg„olon yo’li bilan kuch ishlatib, qon to’kish asosida egallashga azm-u qaror
qilganligini ko’rsatdi. Ammo iyuldagi «repititsiya» (mashq) muvaffaqiyat
qozonmadi. Bolshevistik partiya qurolli qo’zg„olonni tayyorlash uchun yashirin
faoliyat ko’rsatishga o’tdi. Bu faoliyat 1917-yil iyul-oktabr oylarini o’z ichiga oladi.
Ana shu muddat davomida V. I. Lenin va bolshevistik firqa Kayzer Germaniyasidan
katta moddiy yordam olib, omma orasida inqilobiy harakatni kuchaytirib yubordi va
hokimyatni qurolli qo’zg„olon yo’li bilan qo’lga olishga intildi. Muvaqqat hukumat
iyul oyida V. I. Leninni «Vatan xoini», «nemis agenti» deb bekorga harbiy tribunal
sudiga bermagan edi. Sovetlar davrida yozilgan adabiyotlarda esa bu haqiqat «Lenin
va bolsheviklarga tuhmat» deb talqin qilinadi.

tarafdorlari) va qadimlar (eskilik tarafdorlari) orasidagi munosabat keskinlashdi,
natijada qadimlar "Ulamo" jamiyatini tuzib, Turkistonda feodal tuzumni tiklash va
uni shariat asosida boshqarish vazifasini o’z oldiga maqsad qilib qo’ydilar.
Kadetlikdan yuz o’girgan Qozoq Bukeyxon o’g’li rahbarligida "Alash O’rda"
nomli milliy partiya ham vujudga keldi. Eserlar g’oyasiga ergashib yurgan
ko’pchilik namoyandalar eserlarda ko’chayib borayotgan shovinizmni ko’rib,
ulardan yuz o’giradilar va "milliy sotsialist firqasi"ni tuzishga bel bog’laydilar.
Lekin ko’pchilik sinfiy emas, milliy g’oya atrofida birlashish talabi bilan
chiqayotgan edi. Turkistonda xuddi shunday g’oya Munavvar qori, Avloniy,
Tavallo, Nizomiddin Xujaev kabilar - nomi bilan bog’liq "Turon" jamiyatida o’z
ifodasini topgan edi. Biroq mart-aprelda N.Xo’ jaev uni biroz demokratlashtirdi.
Birozdan so’ng "Turon" "Turk federalist" firkasiga aylandi va uning dasturi e’lon
qilindi.
1917 yilning 7-15 aprel kunlari ishchi va soldat deputatlari sovetlarining I
Turkiston o’lka s’ezdi bo’lib o’tdi. Undagi jami 263 delegatning deyarlik barchasi
yevropaliklar vakillari edi. O’lka hokimiyati to’g’risidagi masala muhokamasida bir
qancha delegatlar musulmonlarning yagona hokimiyat barpo etish to’g’risidagi
istaklarini hisobga olishni talab etdi. S’ezd demokratik respublika tuzishni yoqlab
chiqdi-yu, lekin Turkiston xalqlari uchun o’lkaga muxtoriyat berish, milliy
tengsizlikni tugatish singari masalalarga o’z munosabatini bildirmadi. Bu masalalar
9-16 aprelda bo’lib o’tgan Turkiston o’lkasi ijroiya qo’mitalari s’ezdida ham
ko’rildi. Uning 171 delegatidan 99 tasi yevropalik edi. Unda delegatlar
markazlashtirilgan respublikaga qarshi chiqqan bo’lsalar ham, lekin muxtoriyat faqat
madaniy va siyosiy yetuk xalqlarga berilishi mumkin deb hisobladilar. Ayrim
delegatlar esa muxtoriyat milliy bo’lmay, balki hududiy bo’lishi kerak deb hisoblar
edilar. S’ezd rezolyutsiyasida ham hududiy muxtoriyat yoqlab chiqildi.
Mana shu ikki s’ezdda ham o’lka xalqlarini mensimay, ularga ishonchsizlik
bildirdilar. 1917-yil 16-aprelda Toshkentda bolib o’tgan Umumturkiston
musulmonlarining birinchi qurultoyida Turkiston o’lkasi mahalliy aholisi

Turkistonda ikki hokimiyatchilik va sho’rolar
hukmronligining o ’ rnatilishi
Reja:

Kirish
1. 1917- yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri.
2. Podsho hokimiyatining ag’darilishi va buning Turkiston ijtimoiy-
siyosiy hayotiga ta’siri.
3. Turkistonda siyosiy-demokratik tashkilotlarning vujudga kelishi hamda
ularning faoliyati.
4. Turkiston o’lkasida sovetlar istibdodining o’rnatilishi .
5. 1917-yil iyul-oktabr voqealari muvaqqat hukumatning mag’lubiyati.
6. Turkistonda sho’ rolar hokimiyatining o’ rnatilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

mustamlaka sifatida o’ z iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning
xom ashyo bazasi va mahsulot bozori sifatidagi holatini yanada mustahkamlashga
intildi.
O’ zbekiston sanoati asosan qishloq xo’ jaligi ehtiyojlariga xizmat qilishga
yo’ naltirilgan edi. Markazning O’ zbekistondagi mustamlakachilik siyosati
respublikaning madaniy rivojida ham o’ zining ifodasini topdi. Sho’ rolar davrida
xalqimizning og’ir va mashaqqatli mehnatlari evaziga yaratilgan moddiyma’naviy
boyliklar uning farovonligi uchun xizmat qilmadi.
Aksincha, bu boyliklar o’ zbek xalqini kamsitish, milliy g’uro’ rini oyoq osti
qilish, o’ zligini unuttirish, kommunistik mafkurani yanada kuchaytirish uchun
xizmat qildi. O’ zbekiston hududida bunyod etilgan korxonalar, keragidan ortiqcha
o’ zlashtirilgan qo’ riq va bo’ z erlar, qazilgan kanallar, qurilgan suv omborlari
respublikamizning ekologik ahvolini murakkablashtirdi, Orol dengizining qurib
borishini tezlashtirdi, dehqonchilik erlari tarkibini o’ zgartirib yubordi, atrof
muhitni, ichimlik suvini zaharlanishiga yo’ l qo’ ydi.
O’ zbekiston davlat mustaqilligini qo’ lga kiritishim bilan tarixiy haqiqatni
tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga Vatanimiz
tarixidagi noxolisliklarni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay
shart-sharoit qaror topdi. O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov
"Turkiston" gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida mustabid sovet
tuzumi davriga munosabat bildirar ekan: "…bugun biz ota-bobolarimizga… sun’iy
ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan
davrning mohiyatini to’ g’ri tushunishga harakat qilishimiz lozim", deb ta’kidlagan
edi. Modomiki, shunday ekan, his-hayajonga berilmasdan, mustabid siyosiy tuzum
tarixi bilan xalqimiz tarixini ajrata bilishimiz, uni xolisona yoritishimiz zarur.

(Italiya, Avstro-Vengriya, Germaniya) turib jang qilayotgan Germaniya hukumati
Antantaning (Angliya, Fransiya, Rossiya) asosiy kuchlaridan bo’lgan Rossiyani
safidan chiqarishda Lenin boshliq bolsheviklar timsolida o’zining ishonchli
ittifoqchisini ko’rdi. Chunki bolsheviklar imperialistik urushda Rossiyaning
yengilishini yoqlashdan iborat Lenincha taktikani maydonga otgan edilar.
Rossiyaning urushdagi mag„lubiyati inqlobiy kuchlar g„ala- basini ta’minlar va
Rossiyaning Antanta ittifoqidan chiqib ketishiga olib kelar edi. O’z navbatida
Rossiyaning urushdan chiqib ketishi esa uchlik ittifoqining Antanta kuchlari ustidan
g„alaba qozonishiga ko’maklashardi.
Xullas, 1917-yil iyuldan oktabrga qadar Muvaqqat hukumat mamlakatda butun
hokimyatni o „z qo „liga oldi va yagona hukmron kuchga aylandi.
Bolsheviklar firqasi esa qurolli qo’zg„olon yo’li bilan hokimyatni muvaqqat
hukumatdan tortib olish uchun astoydil kirishdi. Butun hokimyat sovetlarga! shiori
ostida bolsheviklar Turkistonda ham ommani qurolli qo’zg„olonga tayyorlanishga
chaqirdilar. 1917-yil iyul-avgust oylarida Toshkent, Samarqand, Yangi Buxoro
(Kogon) Qo’qon, Andijon va boshqa shaharlarda asosan yevropa millatiga mansub
aholining miting va namoyishlari bo’ldi. Ularda bolsheviklarning Butun hokimiyat
sovetlarga! shiori qo’llab-quvvatlandi va ilgari surildi. Muvaqqat hukumat asosiy
diqqat- e’tiborini Rossiyaning markaziga qaratdi, Turkiston o’lkasidan esa ko’ngli
to’q edi, bu yerda hukumatga qarshi biror-bir jiddiy harakat bo’lishiga ko’zi
yetmadi. Ilgari Turkistonda bo’lgan Kerenskiy Muvaqqat hukumat tepasiga kelgach
Turkiston o’lkasiga o’z-o’zini boshqarish huquqini berish talabini umuman tan
olishdan bosh tortdi. U juda katta ishonch va qat’iyatlilik bilan bunday degan edi:
«Men Turkiston va uning aholisini juda yaxshi bilaman va ishonamanki, ular
umuman vatanimizga sodiq bo’lib qoladilar.
Turkistonda Rossiyaga qarshi qo’zg„olon tayyorlanmoqda, degan mish-
mishlarga ishonmayman. Lekin qandaydir besaranjomliklar yuzaga kelsa, darhol eng
qattiq choralar qo’llanilishi kerak».

qo’mitasi tashkil etildi. Ayni chog’da viloyatlardagi harbiy gubernatorlik lavozimlari
ham tugatildi. Ularning o’ rniga viloyat komissarlari lavozimi ta’sis etildi. Eng
muhimi, fevral o’zgarishi Turkiston o’lkasi xalqlari hayotiga muayyan demokratik
jarayonlarni baxsh eta bordi. Endilikda keng xalq ommasi, uning turli ijtimoiy qat-
lamlari faol harakatga kela boshladi. O’lkaning yirik shaharlarida tashkil topgan va
asosiy tarkibi mahalliy millat vakillaridan iborat kasaba uyushmalari, chunonchi,
binokorlar, quruvchilar, ko’nchilar, duradgorlar va boshqa kasb kishilarini
birlashtirgan uyushmalar ham aholining tub manfaatlari, ularning iqtisodiy va
siyosiy talablarini himoya qilib faoliyat yuritdilar. 1917-yilning may oyiga kelib
Turkiston o’lkasidan mardikorlikka zo’rlik bilan olinib, Rossiyaning G’arbiy
hududlariga safarbar qilingan ko’ plab yurtdoshlarimizning o’z ona zaminlariga
qaytib kelishlari ham, shubhasiz, inqilobiy kuchlar safini to’ ldira bordi. Bu o’rinda
fevral o’zgarishidan keyin o’lka xalqlari hayotida muhim rol o’ynagan, ularning
siyosiy faolligini oshirishga xizmat qilgan ko’ plab inqilobiy-demokratik
tashkilotlar, siyosiy firqalar, kasaba uyushmalari faoliyatiga alohida urg’u bermoq
kerak bo’ ladi. Gap shundaki, bu davrda Rossiyada faoliyat yuritayotgan ko’ plab
siyosiy partiyalar, jumladan, eserlar, sotsial-demokratlar va boshqa partiyalarning
mahalliy tashkilotlari Turkistonda ham o’ z faoliyatlarini aktivlashtirib, aholining
turli ijtimoiy tabaqalarini o’ zlariga jalb qilish, o’ z dasturiy g’oyalarini ularning
ongi, shuuriga singdirishga harakat etardilar.
Fevral inqilobi ta’siri ostida Turkiston o’lkasida ommaviy milliy ozodlik harakatlari
avj olib ketdi. O’lkaning yirik shaharlari: Toshkent, Samarqand,
Skobelev (Farg’ona), Andijon, Kogon, Namangan, Qo’qon, Petro-Aleksandrovsk
(To’rtko’1) va boshqa joylarda ko’p ming kishilik miting va namoyishlar bo’ ldi,
Fevral inqilobi haqidagi xabar matbuotda e’lon qilingan kuniyoq Toshkentda katta
miting va namoyish bo’ ldi. Namoyish qatnashchilari shaharning Skver (hozirgi
Amir Temur xiyoboni) va Soborniy (hozirgi mustaqillik) maydonlari tomon
ko’chalar bo’ylab bayroqlar ko’tarib, qo’shiqlar aytib yurish qildilar. 5-martda

ekanlar o’z maqsad-muddaolariga erisha olmaydilar, musulmonlarning muxtoriyat
uchun kurashi barbod bolishi mumkin. Bu borada Zaki Validiy
To’g„onning quyidagi fikrlari g’oyatda qimmatlidir: “Malumki, hozir
dunyoda xalq o’z maqsadiga faqat yaxshi jipslikdagina erishadi. Buning uchun
tashkilot kerak. Agar xalq tashkilotga ega bo’lmasa, u hech narsaga erisha olmaydi.
Yaxshi tashkilotga ega bo’ lmagan millat nafaqat muxtoriyatga munosib emas, balki
aksincha bunday millat o’lim va inqirozga mahkum bo’ladur... Turkiston
musulmonlari, qoini qo’lga bering. Va hammamiz bir yo’ ldan yurib, bu maqsadni
ro’yobga chiqaraylik. Birlikda quvvat degan so’zni aslo xotiradan chiqarmang”.
Umuman olganda qurultoy 1917-yil fevral inqilobining natijasi o’laroq vujudga
kelgan muvaqqat hukumatni qo’llab-quvvatlash shiori ostida o’tdi. Tatar
jadidlarining faollaridan bo’lgan Sadri Maqsudiy qurultoyda so’zlagan nutqida
muvaqqat hukumatni qo’llab- quvvatlagani holda turkiy musulmon xalqlari birligi
g’oyasini ilgari surdi. Turkiston o’lka qurultoyida qatnashgan muvaqqat
hukumatning Turkistondagi vakili kadet N.Shchepkin qurultoyni va uning
qatnashchilarini tabrikladi. U o’z nutqida qurultoyda ilgari surilgan qoidalar bizning
dasturimizga to’ la muvofiq keladi va shu boisdan muvaqqat hukumat sizga va
sizning qo’ llab-quvvatlashingizga ishonadi, - dedi.
Xullas, qurultoy muvaqqat hukumatga to’la ishonch bildirdi va mahalliy
aholini Milyukov, Kerenskiy atrofida jipslashishga chaqiruvchi qaror qabul qildi.
Turkistonda voqealaing bu taxlitda rivojlanib borishi kadetlarning mehnatkash
omma o’rtasida ta’sir doirasining kuchayib borayotganligidan darak berar edi. O’lka
musulmonlari soveti borgan sayin harakat faoliyatini jadallashtirdi. 1917-yil 12-
iyunda uning majlisi bo’ ldi va hukumat nizomi qabul qilindi. Mazkur nizomga ko’ra
“Sho’royi Islomiya”, “Ravnaqul islom” ; “Mirvaj ul-islom”, “Muallimlar jamiyati”,
“Talabalar jamiyati” kabi musulmon jamiyat va tashkilotlari milliy va sinfiy
farqlarga qaramasdan viloyat, shahar va uyezd musulmon deputatlari soveti
bo’limlari (Markaziy soveti) ga bo’ysinishlari kerak edi.

Xulosa
Mustaqillikning tarixan qisqa davrida mamlakatimiz hayotida ham, odamlar
turmushida ham keskin burilish yasaldi. Turmush tarzimiz o’ zgardi. Tafakkurimiz
kengaydi. O’ zligimizni anglay boshladik. Mustaqillik yillari ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning tezkorligi, voqea va hodisalarning shiddatliligi, dunyoviy
muammolaru serqirra hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan umumiy
qarashlarimizdan tortib, eng kichik, eng shaxsiy yumushlarimizgacha bo’ lgan
barcha hodisalarni o’ zida mujasam etdi. Endi tarixchilarimiz xalqning istiqlolga
erishish yo’ lidagi fidoyi mehnatini, milliy mustaqillikka erishish yo’ llari va
vositalarini, milliy davlatchilik qurilishiga doir tajribani, istiqlolni
mustahkamlashning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy omillarni o’ rganish va
milliy istiqlol mafkurasini va milliy g’oyani yaratish kabi muammolarni har
tomonlama mushohada qilmoqlari lozim. "Tarixiy xotirasiz kelajak yo’ q," - degan
edi I. Karimov. Tarix xotirasi inson taraqqiyotiga kuchli ta’sir o’ tkazadi, milliy
istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim omil bo’ lib xizmat qiladi. Milliy ong,
milliy tafakkur xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini o’ rganish, undan saboq
chiqarish bilan bog’liq.
Sobiq sovet hokimiyati hukmronligi davri (1917-1991 yillar) mamlakatimiz
tarixida o’ ziga xos o’ rin egallaydi. 1917 yil oktabrida bolsheviklar zo’ rlik bilan
amalga oshirgan to’ ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, jumladan O’ zbekiston xalqlari
tarixida ham salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini ochib
berdi. Chor mustamlakachilik imperiyasi o’ rnini "qizil imperiya" egalladi.
Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy tarixiy jarayonning o’ ta murakkab va ziddiyatli
kechishi ko’ plab qurbonlar berilishiga, madaniy va ma’naviy yo’ qotishlarga olib
keldi. Oktabr to’ ntarishidan keyin O’ zbekistonning anchagina qismi Turkiston
avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga qo’ shib olindi. 1924- yilda o’
tkazilgan milliy-hududiy chegaralash natijasida O’ zbekiston SSR tashkil topib,
SSR Ittifoqi tarkibiga kiritildi. Oqibatda O’ zbekiston to’ la-to’ kis Moskvaga
qaram bo’ lib qoldi. Mustabid tuzum O’ zbekistonni Markaz tarkibidagi

vijdon erkinligini joriy qildi, mahalliy idoralarni saylashda umumiy bevosita teng va
maxfiy ovoz berishni yo’lga qo’ydi. Muvaqqat hukumat mahalliy xalq vakillaridan
front orqasidagi ishlarga mardikorlikka olishga chek qo’ydiki, bu tadbirlar millati,
irqi va ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar barcha xalqlarning istak-orzulariga
javob berar edi. Rossiyadagi barcha o’n bitta partiya erkin suratda o’z faoliyatini olib
bora boshladi. Xullas qisqa muddat ichida fevral inqilobi g„alabasi tufayli Rossiya
harbiy feodat monarxistik davlatdan dunyoda eng ilg„or demokratik davlatga
aylandi.
Fevral inqilobi Rossiyaning xalqaro maydondagi ahvoliga ham jiddiy
o’zgarishlar kiritish imkoniyatini yaratdi. Inqilob sharofati tufayli Rossiya uzoq
davom etayotgan jahon urushidan chiqib ketishi va mamlakat fuqarolarining ezgu
niyatlarini ro’yobga chiqarishi mumkin edi.
Umuman aytganda fevral inqilobi jamiyat taraqqiyotining obyektiv rivojlanishi
qonunlaridan kelib chiqqan hayotiy zarurat bo’lib, u chinakam xalq inqilobi edi. Shu
bois fevral inqilobining bu g„alabasini Turkiston xalqi ham zo’r xursandchilik va
katta umidlar bilan kutib oldilar. Podsho Nikolay II ning taxtdan ketganligi
to’g„risidagi xabar Toshkentga 28-fevralda kechasi yetib keldi. Ammo Turkiston
general-gubematori Kuropatkin monarxiyaning qayta tiklanishidan umidvor bo’lib
bu xabarni xalqqa bildirishni istamadi. 3-martda fevral inqilobining g„alabasi
to’g„risidagi telegramma matbuotda bosilgach, uning siri fosh boldi. Bu inqilobga
nisbatan mamlakatimiz jadidchilari ham xayrixohlik hissi bilan qarab baho beradilar.
Jumladan, endigina 19 bahorni qarshilagan Abdulhamid Cho’lpon fevral inqilobini
1789-1793-yillardagi buyuk fransuz respublikasiga o’xshatgan edi.
Rossiyada fevral inqilobining amalga oshishi, siyosiy tuzumning o’ zgarishi,
demokratik jarayonlarning yuzaga kelishi uchun qulay imkoniyatlarning ochilishi
Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy voqealarning borishiga ijobiy ta’sir ko’ rsatdi, o’lka
hayotida yuz bergan muhim siyosiy o’zgarishlardan biri- bu chor mustamlakachiligi
boshqaruvi ramzi bo’ lib kelgan Turkiston generalgubernatorligi mahkamasining
tugatilganligi bo’ldi. Uning o’rniga Muvaqqat hukumatga bo’ysunuvchi Turkiston

Turkistonda siyosiy-demokratik tashkilotlarning vujudga kelishi
hamda ularning faoliyati
1917 yilning mart aprel oylari o’lkaning siyosiy uyg’onishida burilish davri
bo’ldi. Paydo bo’lib kelayotgan milliy demokratik kuchlarning yetakchisi jadidlar
bo’lib qoldi, ular o’zlarining avvalgi butun faoliyatlari bilan shu vazifaga
tayyorlangan edilar. Ular demokratik inqilobga va u e’lon qilgan tamoyillarga katta
umid bog’lab, uning g’oyalari va shiorlarini amalga oshirishga faollik bilan
kirishdilar. Shu oylarda ular xalq ongi shuurida jipslashish, milliy birlikni
mustahkamlash extiyojini uyg’otish bobida muhim qadamlar qo’yishga erishdilar.
Fevral voqealaridan keyin siyosiy tashkilotlar faoliyatida ham o’zgarishlar sodir
bo’la boshladi. "Sho’roi Islomiya", "Ulamo" va "Alash O’rda" singari yangi firqalar
tashkil topdi.
Xalq o’z baxti-saodati uchun kurash bayrog’i ostida turli tashkilotlarni vujudga
keltira boshladi. Samarqandda "Musulmonlar klubi", "Mirvajul-Islom", Qo’qonda
"Musulmon mehnatkashlari ittifoqi", Kattaqo’rg’onda "Ravnaq-ul islom", Xo’jandda
"Muayin at-tolibin" kabi tashkilotlar tuzildi. Bu tashkilotlar va ularning rahnamolari
ilg’or jadidchilar g’oyalari ta’sirida ish yuritdilar. M.Behbudiyning “Haq olinur,
berilmas!”, Munavvar Qorining “Hurriyat berilmas, olinur!” shiorlari ularning
chinakam kurash bayrog’iga aylangan edi.
Taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan tashkil qilingan "Turon" jamiyati tashabbusi
bilan 1917 yil 14-martda vujudga kelgan yirik milliy tashkilotlardan biri-"Sho’roi
Islomiya" edi. Tashkilot nega bunday nom oldi? 1917 yilda Sovetlar (sho’rolar)
tashkil qilish-g’oyasi keng tarqalgan edi. Joylarda "Hamma hokimiyat Sovetlarga"
degan shior ostida namoyishlar o’tkazila boshlandi. Odamlar "Endi xalq Sovetlar
orqali o’z taqdiri va kelajagini hal eta oladi", deb o’ ylay boshladi. Tashkilotning
1917 yil 14 martdagi yig’ilishda shunday taklif kiritildi: "Nega rus ishchi va
askarlarida o’z sho’rolari (Sovet ma’nosida) bor, biz musulmonlarda esa xech
qanday sho’ro yo’q. Keling biz ham bugungi majlisda tashkilotimiz nomini
"Musulmonlar sho’rosi" yoki chiroyli qilib aytganda "Sho’roi Islomiya" deb

Muvaqqat hukumat adliya vazirligida ishlagan, keyinchalik bosh vazir
lavozimini egallagan Kerenskiy hali 1915-yildayoq Davlat dumasi majlisida
so’zlagan nutqida: “Turkiston bu Tula yoki Tambov gubernatorligi emas, unga
nisbatan ingliz va fransuzlar o’z mustamlakalariga qaragandek muomalada bo’lish” 5
kerakligi to’g„risida maslahat bergan edi. U vazirlar bilan boigan kengashda Buxoro
amirligi va Xiva xonligining ham yarim mustaqilligini tugatib, ulami Rossiyaga
batamom “qo’shib” olishni taklif etdi. Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda
Buxoro amirligi qoshida muvaqqat hukumat rezidenti va Xivada Rossiya harbiy
komissari lavozimlari tashkil qilindi. Muvaqqat hukumat faqat 1917-yil 31-martga
kelib Turkiston general-gubernatorligini tugatishga majbur bo’lgan edi va 7-aprelda
o’lkani boshqarish uchun muvaqqat hukumatning
9 kishidan iborat Turkiston qo’mitasi tashkil etildi. Buning asosiy sababi
shundaki, Turkiston general-gubernatori Kuropatkin muvaqqat hukumatga zimdan
bo’ysunmasdan, tub yerli “musulmonlar qo’zg„olon ko’tarmoqchi” degan
mishmishlarni tarqatib amalda hukumatga qarshi harbiy qo’zg„olonga tayyorgarlik
ko’rish to’g„risida maxfiy buyruq beradi. Bu sir ochilib qolgach, 1917-yil 31martda
Kuropatkin qamoqqa olinadi va Sankt-Peterburgga jo’natiladi. Fuqarolar
vakillaridan yangi tashkil etilgan Muvaqqat hukumat Turkiston qo’mitasining
raisligiga kadetlar (Konstitutsion demokratlar) partiyasi arboblaridan bo’lgan
N.Shchepkin tayinlandi. Mazkur qo’mita tarkibiga Muvaqqat hukumatga sadoqatli
boigan musulmon vakillaridan 4 kishi kiritildi. Bular: general-mayor Abdulaziz
Davlatshin, Sadri Maqsudiy (Sodir Maqsudov), Muhammad Tinishboyev va Alijon
Bukeyxanov (To’rg„ay viloyati komissari) lar edilar. Ularning hammasi
Rossiya Davlat dumasiga a’zo edilar. Muvaqqat hukumatning Turkiston qo’mitasi
o’zining tashkil topgan kunidan boshlab o’lkada markaziy hokimyatning vakili
sifatida ish ko’rishga kirishdi, viloyatlar, shaharlar va uyezdlarda o’zining mahalliy
boshqaruv idoralarini shakillantirdi. Yuqoridagilardan ko’rinadiki, 1917-yil fevral
inqilobi g„alabasidan so’ng Rossiyaning o’zida ikki hokimyatchilik vujudga kelgan
bo’lsa, Turkistonda uch hokimyatchilik qaror topdi.
5 Sodiqov X. Hurriyatdan muxtoriyatgacha – “Fan va turmush”, 1993. 2- son, 18- bet.

Petrogradda bolsheviklar harbiy to’ntarishni amalga oshirdilar, muvaqqat hukumatni
zo’rlik yo’li bilan ag„darib tashladilar. Albatta bu voqea Rossiya fuqarolari uchun
kutilmagan hodisa bo’ldi.
Shu boisdan oktabr to’ntarishiga qarshi Rossiyaning turli muzofotlarida
qurolli chiqishlar boshlanib ketdi. Hatto proletar yozuvchisi Maksim Gorkiy ham
Oktabrga nisbatan salbiy munosabatini bildirdi. «Typ к ec танский в e д o м oc ти »
gazetasi uning «Ho в a я жизн » da e’lon qilingan «Demokratiyaga» deb nomlangan
murojatnomasini ko’chirib bosgan edi. Unda jumladan quyidagilarni o’qiymiz:
«Lenin, Trotskiy va ularning yo’ldoshlari hokimiyatni chuqur zaqqumi ila zaharlab
bo’ldilar. Ulrning so’z erkinligi, demokratiyaga erishgan shaxs huquqlariga bo’lgan
sharmisor munosabati bunga shahodatdir. So’qir, mutaassib, vasvasaga uchragan
jahongashtalar oldi-ketini bilmay, go’yoki, «sotsial inqilob» tomon bormoqdalar,
aslida esa bu yo’l - o’zboshimchalik yo’li, inqilobning va yo’qsillaming o’lim
yo’lidir.
Maqsad-muddaoga erishishning zo’rlik yo’li, qirg’in yo’li markscha-lenincha
mafkuraning sinflar o’rtasidagi antogonistik kurash to’g„risidagi g„oyasidan kelib
chiqadi. Chunki, deb isbot qiladi V.I.Lenin «sinfiy jamiyat shunday bir prinsipga
asoslanganki,...yo sen birovni talaysan, yoki seni birov talaydi, yo sen birovga
ishlaysan, yoki birov senga ishlaydi, yo sen quldor bo’lasan, yoki o’zing qul
bo’lasan» 10
.

10 Lenin V.I. TAT 35- jild T.: O zbekiston, 1978. 225- bet. ‟

yoqlaydigan xarakterdagi maqola va chiqishlarga keng o’rin berdilar. O’sha paytda
jadidlar bosh bo’lgan “Turon” gazetasi, ayollar maktabini ochish, ularni ijtimoiy-
siyosiy hayotga keng jalb qilishni targ„ib qilayotgan edi. Bunga
javoban “Al-Izoh” jurnali “Turon” sahifalarida maqolalar bilan chiqqan
mualliflarni “xudo yo’lidan toygan” likda ayblaydi. Saidakbar A’zamxo’jayevning
yozishicha: “Jurnal ayol kishi ayolligicha qolishi kerak va uni erkakka tenglashtirish
aqlsizlikdir deb yozadi” 9
.
Jadidchilaming yirik vakillaridan bo’lgan Mirmuhsin Shermuhammedov
“Turon” gazetasida mutaassib ulamochilarni tanqid qilgani uchungina dahriylikda
ayblanadi va qozixonada kaltaklanadi. Bu ham yetmagandek uni o’lim jazosiga
hukm qiladilar, so’ng hukm 18 oylik qamoq jazosi bilan almaslitiriladi.
Gazeta muharriri A. Avloniy “Shakkoklik” qilib bu xildagi maqolani bosganligi
uchun “Turon” ning 3-sonida “e’tiroz” mavzusida maqola bilan chiqib, ulamochilar
va jamoatchilikdan uzr so’rashga majbur bo’ldi.
1917 yil yozida Toshkentning eski shaharida 12 ta kasaba sho’rosi tuzildi.
Unga Sulton xo’ja Qosimxo’jaev rais bo’ldi. 1917 yil avgust boshlarida Andijon
shahrida musulmon hunar ahlining "Sanoiy ul-Islom" sho’rosi tuzildi. Unga 1500
kishi a’zo bo’lib kirdi. Toshkentda "Xurshid", "Sadoyi Turkiston", "Turon", "Turk
eli", "Najot", "Kengash", " Shuroi Islom", Samarqanda "Oyna", "Xurriyat",
Buxoroda "Turon", "Buxoroi sharif", Qo’qonda "Sadoiy Farg’ona", "Tirik so’z"
ro’znomalari, " Xurriyat" jurnali, Farg’onada " Farg’ona nidosi" ro’znomasi chiqa
boshladi. Ularda xalqni siyosiy faol bo’lishga chorlandi. Sentyabr oylariga kelib
o’lkada vaziyat o’zgara boshladi.
Turkiston o’lkasida sovetlar istibdodining o’rnatilishi
1917-yil iyul-oktabr voqealari muvaqqat hukumatning
mag’lubiyati
Rossiya bolsheviklari dohiysi V. Lenin Shveysariyada muhojirlikda yashar,
Rossiyadagi inqilobiy voqealar xususida ham gazetalar orqali xabar topgan edi.
9 A zamxo jayev S. Turkiston birligi uchun. Toshkent. “Fan”, 1995. 22-23-bet. ‟ ‟

tarafdorlari bo’ ldilar. Shu boisdan ular o’zlarini “federalistlar” 4
deb atadilar,
Volga bo’yi musulmonlari vakillari esa unitar, ya’ni yagona bir butun qo’shni
respublika tarafdori boiganliklaridan ular tarixda “unitaristlar” 2
nomini oldilar.
Qurultoy qatnashchilari demokratik va federativ tamoyillar asosida
tayyorlanadigan Rossiyaning bo’ lajak konstitutsiyasida musulmonlar uchun teng
huquqlar ishlab chiqishga chaqirdilar. Mazkur Konstitutsiyada barcha viloyatlar
qatorida Turkiston o’lkasiga ham muxtoriyat huquqini beradigan Rossiya federativ
Demokratik Respublikasi g„oyasini ilgari surdilar. Bu g„oyani amalga
oshirish uchun Turkiston xalqiga ittifoq, hamkorlik va birlik kerakligini qurultoy
qatnashchilari yaxshi bilar edilar. Turkiston o’ lkasi musulmonlarining birinchi
qurultoyi, markaziy rahbar organ - Turkiston o’lka musulmonlari sovetini tashkil
etish to’g„risida g„oyatda muhim qaror qabul qildi. Uning birinchi yig’ilishida
Mustafo Cho’ qay- Markaz raisi, Munavvar Qori- rais muovini, Ahmad Zakiy
Validiy- kotib, Behbudiy, U. Asadullaxo’ jaev va boshqalar a’zolar etib saylandilar.
Markaziy sovet zimmasiga o’lkadagi barcha tarqoq, bir-biri bilan bog’lanmagan,
nizom va dasturga ega bo’ lmagan jamiyat va tashkilotlami birlashtirish vazifasi
qo’yilgan. Bunday jamiyat va tashkilotlar Turkiston o’ lkasida juda ko’p bolib, har
biri o’zicha mustaqil faoliyat ko’rsatar edi. Zaki Validiy To’g„on faqat Toshkent
shahrining o’zida 20 ga yaqin jamiyat va tashkilotlar bo’lganligini ko’rsatgan edi.
Andijonda shunday jamiyatlar soni 47 taga yetgan.
Bu tarqoq jamiyat va tashkilotlami birlashtirib boshini qovushtirishga qurultoy
qaroriga asosan markaziy sovetning joylardagi sho’ ba (bolim) larining tashkil
etilishi g„oyat muhim o’rin tutdi. Samarqand sho’ basini M. Behbudiy,
Farg„ona sho’ basini Nosirxon To’ra Toshkent shu’basini Munavvarqori
Abdurashidxonov boshqardi.
Demokratik ziyolilar va jadidlar ommaga tushuntirdilarki, musulmonlarning
kuch-qudrati siyosiy tashkilotidadir. Agar ular ana shu siyosiy tashkilotga birlashmas
4 Federal – ayrim mustaqil davlatlarning birlashuvidan tashkil topgan yaxlit bir davlat. 2

Unitar – faqat ma muriy-hududiy qismlarga bo linadigan yagona davlat tuzilmasi. ‟ ‟

Samarqand shahrida ko’p ming kishilik miting uyushtirildi. Kogon (Buxoro)dagi
namoyishchilar soni 6 ming kishiga yetdi. 7-martda Petro-Aleksandrovskda bolgan
ommaviy mitingda Amudaryo garnizoni askarlari ham qatnashdilar. Amudaryo bo’
limining boshlig„i va shahar pristavi mitingni tarqatishga harakat qildi. Bunga
javoban miting qatnashchilari ularni qurolsizlantirib, qamab qo’ydilar,
“Turon” jamiyati uyushtirdi va unga Munavvarqori Abdurashidxonov, Islombek
Xudoyorxonov va boshqa jadidlar rahnamolik qildilar. Ana shunday miting
Andijonda, Jome masjidi oldida bo’ldi. Unda “Taraqqiyparvar” chi 27 yoshli
Sa’dullaxo’ja Tursunxo’jayev nutq so’zlab fevral inqilobi mohiyatini tushuntirib
berdi.
Fevral inqilobi ta’siri ostida o’lka musulmonlarining ommaviy harakatlari
Qo’qon, Namangan, O’sh, Jalolobod, Samarqand, Andijon, Kattaqo’rg„on
muzofotlari va boshqa hududlarda ham sodir bo’ldi. Turkiston olkasidagi ana shu
ommaviy chiqishlar va xalq harakatlari ta’siri ostida sovetlar birin-ketin vujudga
kela boshladi. Turkistonda ishchi deputatlarining birinchi soveti Toshkentda 1917yil
2-martda O’rta Osiyo temiryoli Bosh ustaxonasi (Hozirgi Temiryo’llar teplovoz
vagon ta’mirlash zavodi) da rus ishchilari tashabbusida tashkil etildi. Sovet tarkibiga
shu kuni bo’lib o’tgan mitingda 12 kishi saylandi. Bunday sovetlar Toshkent
shahrining boshqa zavodlari, ustaxonalari, korxonalar va jamoat tashkilotlarida ham
saylandi. Zavodlar, ustaxonalar, korxonalar va jamoat tashkilotlaridan saylangan
vakillardan 3-martda Toshkent ishchi deputatlari soveti tuzildi. 4-martda soldat
deputatlarining Toshkent soveti tashkil topdi. Mart oyining oxirlarida Toshkent
ishchi deputatlari soveti bilan askar deputatlari soveti o’zaro birlashib, “ Наша
газета ” sini chiqarishni yo’lga qo’ydilar. Gazetaning birinchi soni 1917-yilning 2-
aprelida bosmadan chiqdi.
Fevral inqilobining dastlabki kunlaridanoq ishchi va soldat deputatlari
sovetlari Samarqand, Yangi Buxoro (Kogon), Andijon, Namangan, Qo’qon,
Skobelev va boshqa shaharlarda vujudga keldilar, Faqat mart oyining o’zida 75
ishchi va soldat deputatlari sovetlari Turkistonda faoliyat ko’rsata boshladi. Ammo

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. A’zamxo’jayev S. Turkiston birligi uchun. Toshkent. “Fan” 1995.
2. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati, 26- bet.
3. Mustafo Cho’qay o’g’li. Istiqlol jallodlari (1917- yil xotiralari) T.: G’. G’ulom,
1992. 45- bet
4. Alimova D. va boshqalar. O’zbekiston tarixi (1917-1991) Toshkent. “Sharq”,
2005.- C.12.
5. Shamsutdinov R. Karimov Sh. “Vatan tarixi” Toshkent

tadbir-chora va yo’l «Turk odami markaziyat firqasi» ni tashkil etmoqdan iborat
ekanligi ta’kidlanadi va Turkistonda muxtoriyat tuzilishini istagan har bir kimsa ana
shu firqaga kirishi, qo’lidan kelgan har qanday yordamni berib, xizmat qilishi
kerakligi qayd etiladi. Firqa dasturida Turkiston muxtor jumhuriyat bo’lishi bilan bir
qatorda, o’z parlamentiga ega bo’lishi, ichki boshqaruv masalalarini iqtisod va
moliya, shariat, madaniyat, maorif, adliya, mulkchilik, saylov o’tkazish tartib
qoidalari, yerga egalik va boshqa masalalami o’zi mustaqil hal qilishi lozimligi ilgari
suriladi. Bulardan tashqari firqa dasturida vijdon va e’tiqod erkinligi himoya
qilinishi, 24 soat ichida hibsga olingan mahbusning aybnomasini e’lon qilinishi,
ayollar va bolalar mehnatini muhofazalash, salomatlikka zarar keltiruvchi
korxonalarda ish soatlarini tartibga solish kabi g„oyat muhim masalalar ham o’z
aksini topgan edi.
Yana shu narsani alohida ta’kidlash joizki, 1917-yil sentabr oyiga kelib
«Ulug„ Turkiston» gazetasida jadid faollaridan bo’lgan Shoislom Shoahmedov
Turkiston muxtoriyati konstitutsiyasi loyihasini tayyorlab, chop ettirgan edi. Bu fikr
va mulohazalar shundan dalolat beradiki, Turkiston o’lkasi istiqlol fidoyilari o’lkada
hokimiyatni qo’lga olish masalalarida bir qator amaliy tadbirlarni ilgari surgan
edilar.
Ular vatan va millat taqdiri to’g„risida qayg„urdilar va bosh qotirdilar. Ammo
Turkiston milliy mustaqilligi uchun kurash fidoyilari ijtimoiy-siyosiy, nazariy-
g„oyaviy dunyoqarashlarining cheklanganligi va torligi, inqilobiy kurash
tajribalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi oqibatida hokimiyatni qo’lga
olishda faollik va dadillik ko’rsatmadilar. Bu milliy istiqlolchilarning xatosi emas,
balki fojiasi edi. Chunki bu fojia Turkiston o’lkasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
taraqqiyotidagi qoloqligi, eng asosiysi esa o’lkaning uzoq yillardan beri chor
Rossiyasining mustamlakasi bo’lib kelayotganligida edi.
Turkiston o’lkasida hokimiyat uchun raqiblashayotgan kuchlar o’zaro bir
maromda ustunlik uchun kurash olib borayotgan paytda 1917-yil 25-27-oktabrda

Germaniya hukumati uni o’z mamlakati va Finlyandiya orqali Petrogradga
jo’natishga rozilik berdi. 1917-yilning 3-aprel kuni kechqurun V. Lenin Petrogradga
yetib keldi. Rossiyaga kelgan zahoti u mavjud tuzumni «sotsialistik inqilob» yo’li
bilan ag’darish dasturini ilgari surdi. Lenin tomonidan qo’yilgan vazifa inqilob yo’li
bilan yangi hokimiyat o’rnatish va bu hokimiyat vositasida cheklanmagan
huquqlarga ega bo’lgan proletariat diktaturasini qaror toptirish edi. Amalda u
bolsheviklar partiyasining mutlaq hukmronligini o’rnatishni, iqtisodiyotda esa
barcha korxonalar, zavod va fabrikalarni davlat ixtiyoriga o’tkazish, shuningdek,
yerlarni mulkdorlardan olib, dehqonlarga bo’lib berishni nazarda tutar edi.
Davlat hokimiyatining Lenin tomonidan ilgari surilgan proletariat diktaturasi
shakli totalitar hokimiyatning yorqin namunasi edi. Lenin shunday deb yozgandi:
«Proletariat diktaturasi qonunga emas, ko’pchilikning zohiriy irodasiga emas,
balki to’g’ridan - to’g’ri zo’ravonlikka tayanadi. Zo’ravonlik - hokimiyatning
qurolidir». Lenin shunday derdi: «Inqilobda eng asosiysi - hokimiyat, u qo’lga
kiritilgach, hech qanday qonunning va ko’pchilik irodasining hojati yo’q».
Muvaqqat hukumat qiyofasidagi boshqaruvning respublikachi - demokratik shakli
hokimiyat tepasida uzoq tura olmadi. Yangi hukumat paytida tuzilgan maxsus
nazorat muassasalari faoliyati yirik banklar va korxonalar egalarining zimdan
qarshiligi tufayli to’xtab qoldi. Barcha markaziy idoralarning tamomila faoliyat-
sizligi kuzatildi, davlat mablag’larini talon-toroj qilish boshlandi. Natijada mamlakat
xo’jaligi tamomila izdan chiqdi. Temir yo’llarda harakat to’xtadi. Fabrikalarga xom
ashyo va ko’mir yetkazib berish, shaharlarni non bilan ta’minlash qiyinlashdi.
Ommaviy ishsizlik boshlandi. Rossiya iqtisodiy falokat yoqasida turar edi.
Muvaqqat hukumat ochlik va iqtisodiy tanazzulga qarshi hech qanday chora
ko’rmadi.
Muvaqqat hukumat vazirlari buning o’rniga urushni g’alabagacha davom ettirish,
ittifoqchilar oldidagi majburiyatlarni bajarish haqida ko’proq gapirar edilar. Yirik
banklar va korxonalar egalaridan iborat hukumat o’zining cheklanmagan

1917- yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri
Podsho hokimiyatining ag’darilishi va buning Turkiston ijtimoiy-
siyosiy
hayotiga ta’siri
1917-yilning fevral oyi oxirida Rossiyada ro’y bergan inqilob Romanovlar
sulolasining podshohlik tuzumiga barham berdi. 1917-yil 2-martda podshoh Nikolay
II o’z ukasi Mixail foydasiga taxtdan voz kechdi. Ammo hokimiyatning podshohlik
shakliga qarshi noroziliklar tufayli Mixail Romanov bu taklifni qabul qilmadi.
Faqatgina Ta’sis majlisi roziligi bilan taxtga vorisiik qilishi rnumkinligini bildirdi.
Mamlakatda amalda ikki hokimiyatchilik qaror topdi. Hokimiyat burjua
partiyalari vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat bilan ishchi va askar deputatlari
organi bo’lgan Sovetlar o’rtasida taqsimlangan edi. Ikki hokimiyatchilik - ikki
diktaturaning yakka hukmronlik uchun kurashi davri 1917-yilning 1-martidan
2iyuligacha davom etdi. Muvaqqat hukumat parlamentar monarxiyani e’lon qilish
tarafdori edi. Ishchi va askar deputatlari proletariat va dehqonlarning
inqilobiydemokratik diktaturasiga tayanib, demokratik respublika o’rnatish uchun
kurash olib borardilar.Muvaqqat hukumat asosan o’rta va yirik burjuaziya
manfaatlari ifodachisi bo’lgan konstitutsiyaviy demokratlar (kadetlar) partiyasi
a’zolaridan tuzilgan edi. Sovetlar sotsialist-inqilobchilar (eserlar) va Rossiya sotsial-
demokrat ishchilar partiyasi (RSDRP) tomonidan tashkil etilgan bo’lib, o’sha davrda
rahbarlik mensheviklar qo’lida edi. 1917-yilning fevralida bolsheviklar RSDRP
ichida kichik bir guruhni tashkil etardi.
Rossiyada qariyb 300 yildan ziyod hukmronlik qilgan Romanovlar
sulolasining taxtdan ag„darilishi mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
ma’naviy hayotiga jiddiy ta’sir qildi.
Inqilob g„alabasini Rossiya fuqarolari zo’r shod-u hurramlik bilan qarshi
oldilar. Chunki uning ezgu shiori ozodlik, tenglik va birodarlik edi. Fevral inqilobi
asrlar osha Rossiyaning barcha mehnatkash va mazlum xalqlariga baxt-saodat yo’lini
ko’rsatdi, katta-kichik millatlarga o’z taqdirini o’zi hal qilishiga imkoniyat yaratdi,

Birinchisi, Turkiston musulmonlarining markaziy soveti, ularning joylardagi
shu’balari edi.
Ikkinchisi, Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkistondagi vakili Muvaqqat
hukumatning Turkiston qo’mitasi va uning joylardagi idoralari.
Uchinchisi, Ishchi-dehqon va askar deputatlarning Turkiston o’lka soveti va
joylardagi sovetlar.
Ularning tarkibi aksariyat ruslardan iborat bo’lgan. Kuchlarning bu xildagi
taqsimoti O’rta Osiyodagi inqilobiy demokratik harakatning asosan ikki yo’nalishda
rivojlaib borganligini ko’rsatadi. Birinchi yo’nalish nomilliy yo’nalish bo’lib,
Turkistonni Rossiya mustamlakachiligi asoratida saqlab qolish, o’lkada buyuk rus
millatchiligi siyosatini olib borishdan iborat edi. Bu yo’nalish muvaqqat
hukumatning Turkiston qo’mitasi hamda ishchi, dehqon va askar deputatlari
Turkiston oika soveti shaklida namoyon bo’lib, ikki xil ko’rinishda faoliyat
ko’rsatganligidan qat’i nazar uning asl va bosh maqsadi bir edi, u ham bo’lsa,
qanday usul va shaklda bo’lsada turli xildagi hiyla va nayranglarni ishga solib,
Turkistonni Rossiya mustamlakachiligi asoratida saqlab qolish, o’lkada buyuk rus
millatchiligi siyosatini olib borishdan iborat edi. Bu yo’nalish muvaqqat
hukumatning Turkiston qo’mitasi hamda ishchi, dehqon va askar deputatlari
Turkiston o’lka soveti shaklida namoyon bo’ldi.
Ikkinchi yo’nalish milliy demokratik, milliy-ozodlik, milliy mustaqillik
harakati ko’rinishida sodir bo’ldi. Bu yo’lni Turkiston musulmonlari soveti atrofida
uyushgan Turkiston o’lkasining ilg„or va progressiv qarashdagi vatanparvar,
istiqlolchi ziyolilari va islom dini ulamolari boshqardilar. Kuch va qudrat o’lka
musulmonlari markaziy soveti tomonida bo’ lib, uni mahalliy xalqning ko’pchiligi
qo’llayotgan edi. Chunki u ilgari surgan dastur va g„oyalar mahalliy xalqning talab-
ehtiyojlari va qiziqishlariga to’la javob berar edi.
Birinchi yo’nalishdagi harakatga esa mahalliy xalq ergashardi, ularni
chaqirilmagan mehmonlar, bosqinchi, tili, dini, urf-odati, madaniyati, tarixi boshqa
kofirlar deb qaradi. Ayniqsa ishchi, dehqon va askar deputatlari Turkiston o’lka

bo’yicha ayollar teng huquqqa ega ekanligi ko’rsatildi. Shu sababdan ular shariat
bo’yicha siyosiy, ijtimoiyjamoat ishlari va saylovda erkaklar bilan teng huquqli
asosda qatnashadilar deyildi.
Barcha mintaqaviy partiya va tashkilotlar faoliyatini muvofiq- lashtirish va
Rossiya musulmonlarini boshqarishni amalga oshirish uchun Butunrossiya ta’sis
majlisi chaqirilgunga qadar qurultoy Butunrossiya musulmonlar soveti (milliy sovet)
ni sayladi. Uning ijroiya qo’mitasi tarkibiga Turkistondan o’lka musulmonlar soveti
a’zolari Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev va Islom Shoahmedovlar kirdilar.
Qurultoyda Rossiyada milliy davlat qurilishi masalasida qizg„in bahslar bo’ldi.
Ushbu masalada qurultoy qatnashchilari ikkiga bo’linib ketdilar. Ulardan biri
markazchilik tamoyilini himoya qilib, demokratik Rossiya tarkibida
hududiymadaniy muxtoriyat huquqi tarafdori edi. Ikkinchi guruh vakillar esa
Rossiya federatsiyasi tarkibida musulmon xalqlariga hududiy muxtoriyat berilishiga
moyillik bildiradi.
Qurultoyda keskin va davomli bahs-munozaralardan so’ng quyidagi qaror
qabul qilinadi: “Rossiyada musulmon xalqlari manfaatlarini ko’proq ta’min- lovchi
davlat qurilishi shakli milliy-hududiy federativ asosdagi demokratik respublika deb
tan olinsin: muayyan hududga ega bo’lmagan millatlar milliy-madaniy
muxtoriyatdan foydalanadi”. Bundan ko’rinadiki jadidlar sovet tarixchilari
soxtakorlik bilan tuhmat qilgalaridek, “Turkistonni Rossiyadan ajratib olishni”,
“Buyuk Turkistonni barpo qilishni” o’z oldilariga bosh maqsad qilib
qo’ymaganlar, balki Rossiya tarkibida muxtonyat uchun kurashganlar. Bu fikrni
Mahmudxo’ja Behbudiyning “Haqiqatning bayoni” maqolasidagi quyidagi jumlalari,
yanada amqroq va ravshanroq ifodalaydi: “Biz istaymizki bugun Rossiya
musulmonlari muxtoriyat (federatsiya) usuli yuzasidan tiriklik qilsunlar...
Rusiyadan ajralmagan holda muxtoriyatli maishatni vujudga keltirmoq uchun biz
Rusiya musulmonlari al-xusus biz Turkiston musulmonlariga lozimki avvalo qadim 8
8 Istiqlol uchun kurash tarafdorlarining bir guruhi o zlarini “qadimiylar” deb atashar edi. Ular ruhoniyat tarafdorlari‟
bo lib maydonga chiqdilar va muxtoriyatga qarshi yagona va mustaqil Turkiston g oyasini ilgari surdilar. Qadimiylar
‟ ‟
1917- yildan jadidlardan ajralib chiqib “Sho royi Ulamo” nomli o z tashkilotlarini tuzdilar.
‟ ‟ 2
“Muborovat” –
parlament.

chor zobitlaridan biri, qonxo’ r general Skobelevning: “Millatni yo’ q qilish uchun
uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’ q qilsang bas, tez orada
o’ zi tanazzulga uchraydi”, deb aytgan behayo so’ zlari bekorga aytilmagan, albatta.
O’ lka jadidlarining rahnamosi M.Behbudiyning “Haq olinur, berilmas!”
shiorida ozodlik uchun kurash g’oyasining muqarrarligi o’ z yorqin ifodasini topgan
edi.
Butun Turkistonni larzaga keltirgan hamda chor mustamlakachilarini
sarosimaga solgan o’ lka xalqlarining 1916-yilgi milliy-ozodlik harakati ham yurt
ozodligi yo’ liga bag’ishlangan edi.Muxtasar qilib aytganda, Vatan ozodligini, davlat
mustaqilligini qo’ lga kiritish Turkiston xalqlarining asriy orzusi edi. 1917 yil 27
fevralda Rossiyadagi fevral burjua-demokratik inqilobi g’alabasi tufayli podsho
Nikolay II taxtdan ag’darilib, hokimiyat tepasiga rus burjuaziyasi chiqdi va ular
muvaqqat (vaqtli) xukumat tuzdilar.
Petrogradda bo’lib o’tgan hodisalarlar ta’siri ostida Turkistonda yangi
hokimiyat tuzilmalarini barpo qilish yuzasidan kuchli jarayon boshlandi.
Bolsheviklar ta’sirida hamma shahar va ishchilar mavzelarida ishchi va soldat
deputatlari Sovetlari tuzila boshladi. Ular inqilobiy demokratiya orzusini yuzaga
chiqarishga vakil etilgan va muvaqqat hukumat mahalliy muassasalarining
xattiharakatlari ustidan nazorat olib borish huquqini da’vo qiladigan qurollangan
xalq organlari tariqasida tashkil topib bordi. Bu sovetlar xay’atiga asosan yevropalik
aholi vakillari kirdi.
Rossiyada vujudga kelgan ikki hokimiyatchilik oqibatida Turkiston o’ lkasida
ham ijtimoiy-siyosiy kurashlar avj oldi. Bolsheviklar Turkistonda ham hokimiyat
uchun faol kurashga kirishdilar va bu yo’ lda mahalliy aholiga tenglikni hamda
erkinlik vada qilgan holda ulardan foydalandilar. Ammo hokimiyat sho’ rolar qo’
liga o’ tgach berilgan barcha vadalar unitildi, aksincha Buxoro va xiva davlati
hududlari daxshatli qirg’inlar evaziga bosib olindi va mustamlaka asoratiga solindi.
Qisqa muddat ichida Turkiston xalqlarining milliy davlatchiligiga barham berildi,

12-sentabrda Toshkent soveti ijroiya qo’mitasi qayta saylandi. So’l eser rais
bo’lgan mazkur qo’mita tarkibiga 16 so’l eser, 10 ta menshevik baynalmilalchi va 9
ta bolshevik kirdi. Uning tarkibida mahalliy yerli millat vakillaridan birorta ham
vakil kirmagan edi. Muvaqqat inqilobiy qo’mita 13-sentabrga o’tar kechasi yangi
ijroiya qo’mita bilan birga majlis o’tkazib, general Cherkesni qo’mondonlikdan
chetlashtirish to’g„risida qaror qabul qildi. Bu tahlikali vaziyatdan vahimaga tushgan
Turkiston o’lka soveti Inqilobiy qo’mitasi va Toshkent soveti ijroiya qo’mitasini tan
olmadi, o’lka mehnatkashlariga murojaat qilib, Toshkentda to’ntarish
uyushtirmoqchi bo’lgan kuchlarga nisbatan norozilik tadbirlarini uyushtirishga
chaqirdi.
Turkiston o’lka soveti va o’lka muvaqqat hukumat qo’mitasining raisi V.
Nalivkin Toshkentda halokatli vaziyatni vujudga kelganligini hisobga olib
Kerenskiy hukumatidan yordam so’radi. Muvaqqat hukumat general
Korovichenkoni «Turkiston o’ lkasining bosh komissari» etib tayinladi. Uning
boshchiligidagi jazo ekspeditsiyasi 24-sentabrda Toshkentga yetib keldi, ammo u
Toshkentda ma’lum ma’noda tartib-intizom ornatgan bo’lsada, ishchi va askar
deputatlari sovetining bolsheviklashuv jarayonini to’xtata olmadi. 1917-yil
Toshkentda 30-sentabrdan 10-oktabrgacha o’z ishini olib borgan ishchi va askar
deputatlari sovetlarining II o’lka qurultoyi shundan dalolat beradi.
Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinadiki, Turkiston ishchi va askar deputatlari
soveti bilan o’lka umummusulmon soveti umumiy maqsad birligi yo’lida bir-biri
bilan aloqada bo’lmagan, mahalliy xalq kelgindi Yevropalik aholiga begonasirab
ergashmagan.
1917-yil sentabr-oktabr oylarida hokimiyatni qo’lga kiritish masalasi bevosita
kun tartibiga qo’yilgan kezlarda Turkiston umummusulmon soveti o’zining mustaqil
dasturi asosida faoliyat ko’rsatdi. Bu davrda vujudga kelgan murakkab vaziyat
«Sho’royi Islomchi» lar bilan ulamochilami o’zaro yaqin munosabatda bo’lishga
chaqirdi.

aytaylik. Shunday qilib, Toshkent shahrining mahalliy aholisi o’zi saylangan va unga
ishonch bildirgan milliy tashkilotga ega bo’ldi.
1917-yil 14-martda “Sho’royi Islomiya” ning majlisi Toshkentda boldi. Unda
tashkilot faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi 15 kishidan iborat rayosat saylandi.
Rayosat tarkibidan Munavvar Qori Abdurashidxonov (yetakchi), Abduvohid qori,
Mirkomilboy Mo’ minboev, Ahmadbek hoji Temirbekov, Ubaydullaxo’ ja
Asadullaxo’ jaev, Salimxon Tillaxonov singari sinalgan yurt rahnamolari o’ rin
olgan edilar “Sho’ roi Islomiya” musulmon aholining vakolatli organi (musulmonlar
kengashi) sifatida uning irodasini ifoda etdi, manfaatlarini himoya qildi. O’lkaning
turli joylarida “Sho’ roi Islomiya” ning quyi sho’ balari tuzilib, ular mahalliy aholi
orasida qizg’in faoliyat yuritdilar. Sho’ roi Islomiya” ta’sirida joylarda turli
nomlarda tashkilotlar vujudga keldi. 15- martda Munavvar qori hovlisida I idora
majlisi bo’lib o’tdi, unda doimiy rais, kotib, sarkotib, xazinador va ularga muovin
saylandi. Raislikga – Abulvoxid qori Abdurauf qori o’g’li, muovinlikga – Munavvar
qori Abdurashidxon o’g’li, sarkotiblikga- Kattaxo’ja Boboxo’ja o’g’li,
xazinadorlikga – mulla Rizo Oxun Yo’ldosh Xo’ja o’g’li, muovinlikga- Abdusamin
qori Xidayotboy o’g’li saylandi. "Sho’roi Islomiya" tashkiloti o’z oldiga qo’ygan
asosiy maqsad va vazifalarni muvaqqat qonunning quyidagi bandlarida bildirgan:
1. Turkiston musulmonlari orasida siyosiy, ilmiy va ijtimoiy jihatdan zamonaga
muvofiq islohot fikri tarqatmoq.
2. Butun Turkiston musulmonlarini bir fikr va bir maslakga kelturmoqga tadbir
va harakatlar qilmoq.
3. Mamlakatlarning usul idoralari haqida ma’lumot yig’ib, Ta’sis majlisiga
hozirlanmoq.
4. Turkistonning har bir shahar, qishloq va ovullarida mitinglar yasab, siyosiy,
ilmiy va ijtimoiy xutbalar o’qitmoq.
5. Eski ma’murlarni o’rindan oldirib, o’rniga yangi ma’murlar qo’ymoq
yo’llarini xalqqa ko’rsatmoq.

Buni Turkiston o’lka musulmonlarining II va III qurultoylarining chaqirilishi
va ular qabul qilgan qarorlardan ham bilsa bo’ladi. Turkiston musulmonlarining
ikkinchi qurultoyi ulamochilar tashabbusi bilan 1917-yil 17-20-sentabrda chaqirildi.
Qurultoy qarorida «Sho’royi Islomiya», «Turon», «Sho’royi ulamo» - barchasi xalq
jamiyatlari bo’lib, birgalashib, yagona kuch sifatida ish ko’rish vaqti kelgani maxsus
qayd etiladi. Kuchlarni markazlashtirish maqsadlarini ko’zlab, qurultoy
Turkistondagi barcha musulmon tashkilot va jamiyatlarini birlashtirish yagona
siyosiy tashkilot - «Ittifoqi muslimin» («Musulmonlar ittifoqi») partiyasini tuzishga
qaror qildi.
Qurultoyda Turkiston o’lkasi milliy davlatchiligi va uning taqdiri masalasi
bo’yicha g„oyatda muhim ahamiyatga ega bo’lgan qaror qabul qilindi. Qurultoyning
mahalliy hokimiyat to’g„risidagi qarorida jumladan quyidagilarni o’qiymiz:
«Turkiston o’lkasining 98 foiz nufuzini tashkil etuvchi 10 million musulmon rus
inqilobi e’lon qilgan hurriyat, tinchlik, birodarlik asoslarida milliymadaniy
muxtoriyat huquqiga mutlaq ravishda ega bo’lgan mahalliy hokimiyat, birinchi
navbatda musulmon vakillaridan hamda ma’lum miqdorda o’zga siyosiy tashkilotlar
vakillaridan tashkil topib, ta’sis etilishi lozim. Hokimiyatning tasodifiy va yerli aholi
manfaatiga yot bo’lgan kichik guruhlardan tuzilgan ishchi, askar va dehqon
tashkilotlarining qo’lida jamlanuvchi xalqchillik asoslariga ziddir va mahalliy
musulmon xalqiga odil hayot tuzumini ta’minlab beruvi amri maholdir». Shu bois
qurultoy nodemokratik va mustamlaka xarakteridagi ishchi va askar deputatlari
soveti o’rniga Rossiya respublikasi tarkibida hududiy muxtor federatsiya tuzish
g„oyasini asosladi. Qurultoy qarorida bu g„oya quyidagicha ilgari surildi:
- Rossiya federatsiyasi tarkibida Turkiston Federativ Respublikasini tashkil etish.
Toshkentda o’lka fuqarolarini boshqaruvchi 12 kishilik Turkiston o’lka qo’mitasini
tashkil etish, uning tarkibiga 3 kishi ishchi, askar va dehqon deputatlari soveti
qurultoyidan, 3 kishi shahar ijroqo’mi idoralaridan, 6 kishi musulmon
qurultoylaridan qatnashishi rejalashtirilgan.

sovetlari ilgari surgan dastur va g’oyalar mahalliy tub yerli aholi uchun tushunarsiz
va begona edi. Unda musulmonlar qurultoyining muvaqqat hukumatga ishonch
bildirib, qabul qilgan qarorni qanday baholamoq kerak? Buni vaqtinchalik
ishlatilgan, uzoq kelajakdagi maqsadni ko’zlab ilgari surilgan oqilona taktik yo’l deb
hisoblash mumkin va u quyidagi holatlar bilan o’lchanadi:
birinchidan, bir vaqtning o’zida ikki jabhada: muvaqqat hukumat va ishchi,
dehqon hamda askar deputatlari sovetlariga qarshi turish katta mushkulliklar keltirib
chiqarar edi. Ikkinchidan , fevral inqilobi g„alabasidan so’ng muvaqqat hukumat
ilgari surgan dasturiy talablar Turkiston xalqlarining o’sha davrdagi talab-
ehtiyojlariga mos bo’ lib tushayotgan edi. Chor Rossiyasi zulmi iskanjasida dahshatli
azoblaridan qalbi tilka-pora bolgan Turkiston xalqi muvaqqat hukumat misolida
ma’lum ma’noda bo’lsada, o’z ezgu orzu-umidlarining ro’yobga chiqishiga ishongisi
kelayotgandi. Musulmonlar qurultoyi ishlab chiqqan va hayotda amalga oshirilgan
taktik yol to’g„ri bo’lib chiqdi.
Turkiston o’lkasi mehnatkashlari hayotida Butunrossiya musulmonlarining
qurultoyi ma’lum darajada iz qoldirdi. Birinchi qurultoy 1917-yil2-mayda Moskvada
bo’lib o’tdi. Quriltoyda bir qator qarorlar qabul qilindi. Ana shulardan biri davom
etib turgan urushga munosabat masalasi edi. Qabul qilingan qarorda butun
dunyodagi musulmonlar Yevropa imperializmining qurboni bo’lib qolayotganligi,
xalqaro qirg’inbarot urushlarning ham bosh sababchisi imperialistlar ekanligi qayd
etildi, millat va xalqlar o’z taqdirini o’zi belgilash huquqi asosida darhol anneksiya 6
va kontributsiyasiz 7
sulh tuzish talabi qo’yildi. Shuningdek, qurultoy 8 soatlik ish
kunini joriy etish, ishchi musulmon soveti tuzish, Yettisuvdagi mahalliy aholining
ko’chirilishini to’xtatish va yerlarni tortib olishni bas qilish, ona tilida o’qitiladigan
maktablar tarmog’ini kengaytirish, diniy ehtiyojlar uchun muvaqqat diniy idora
tuzish, muvaqqat hukumat ichki siyosatida musulmon aholi manfaatlarini, ayniqsa,
yer va mahalliy o’z-o’zini boshqaruv kabi masalalarda himoya qilishga qaror qildi.
Qurultoy musulmon xotin-qizlar masalasida maxsus qaror qabul qildi. Unda shariat
6 Anneksiya – bosib olish
7 Kontributsiya – tovon to lash ya ni urushda mag lub bo lgan davlatning g olib davlatga tovon to lashi ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ ‟

3. Besh yillik muddat bilan saylanadigan 24 kishidan iborat qonun chiqarish
huquqiga ega bo’lgan oliy organ «Mahkamai Shariya» (qonunlar palatasi,
parlament) va uning «Shayxulislomi» (bosh prokurori) lavozimini tashkil etish,
uning tarkibiga besh kishi askar va dehqonlar qurultoyidan, 24 kishi o’lka
musulmonlari quraltoyidan qatnashishi belgilangan.
4. Turkiston parlamenti - «Mahkamai Sharia» o’z amaliy fao- liyatini shariat
asosida Rossiya respublikasining asosiy qonunlariga (konstitutsiyasiga) mos suratda
olib boradi. Sirdaryo, Samarqand, Farg„ona va Kaspiy orti viloyatlari xalq xohishi-
irodasiga ko’ra alohida hududiy muxtor federatsiya huquqiga ega bo’lishi va
Turkiston federativ jumhuriyatiga kirishi lozimligi ko’rsatiladi. Qurultoy qarorida
Rossiya hukumatining vakolatlari va Turkiston Federatsiyasiga beriladigan haq-
huquqlar ham aniq ko’rsatib o’tiladi: o’z bojxonasiga, xazinasiga, federativ bankiga
ega bo’lish, chegaradosh davlatlar bilan savdo-iqtisodiy shartnomalar tuzish, turli
xalqaro anjuman va konferensiyalarga o’z vakillarini yuborib turish kabilar ana
shular jumlasidandir.
Qurultoy o’z diqqat-e’tiborini faqat siyosiy masalalargagina qaratib qolmadi. Unda
iqtisodiy muammolar ham hal qilinadi.
Jumladan, aholi o’rtasida kuchayib borayotgan ocharchilik balosini oldini
olish uchun Turkiston o’Ikasida paxta ekishni to’xtatib, faqat bug„doy va boshqa
boshoqli ekinlar ekishni maqsadga muvofiq deb topdi.
500 kishi vakil bo’lib qatnashgan mazkur qurultoyning yana bir katta ahamiyati
shunda ediki, uning ishida Turkistondan tashqari O’rol va To’rg„ay viloyatlarining
vakillari ham ishtirok etdilar. Ular qurultoyda so’zga chiqib bu viloyatlarni ham
Turkiston federatsiyasi tarkibiga kiritilishini iltimos qildilar.
Xullas, Turkiston umummusulmonlarining ikkinchi o’lka qurul- toyi milliy
istiqlol harakati tarixida muhim iz qoldirgan anjuman sifatida tarixga kirdi.
Qurultoy ilgari surgan tarixiy g„oya va qarorlar «Turk odami markaziyat (federalist)
firqasi» ning 1917-yil sentabrda e’lon qilingan Dasturi va Nizomida ham o’z aksini
topdi. Dasturning kirish qismida muxtoriyatga ega bo’lmoq uchun birdan bir to’g„ri

6. Turkistondagi turli millatlar orasida bo’lgan va bo’ladurg’on ixtilof va
shubhalarni bitirib, bir-birlariga yaqinlashtirib, birlashtirmoq uchun tadbir va
harakatda bo’lmoq.
7. Turli millat va firqalarning komitetlari ila aloqada bo’lib, o’z vakillari vositasi
ila musulmon extiyojlarini ul komitetlarga bildirmoq va lozim topganda ulardan
yordam so’ramoq.
Aprel oyining boshlarida o’lkaning boshqa shaharlarida ham “Sho’roi Islomiya”
tashkilotlari barpo etildi. Ularning asosiy vazifasi- kelajakda Turkiston avtonom
(mustaqil) jumhuriyatini barpo etish edi. “Shuroi Islomiya” tashkiloti "Najot",
“Shuroi Islom”, "Kengash", "Xurriyat", "El bayrog’i" va "Ravnaqul islom" singari
nashrlarida o’zining ijtimoiy-siyosiy qarashlari hamda qarorlarini keng omma
orasida tashviq etdi.
Bu tashkilot Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida juda katta ro’l o’ynadi.
Uning vakillari Moskva va Qozonda bo’lib o’tgan Umumrusiya musulmonlari
qurultoyida qatnashdi. Turkiston shaharlari Dumasiga a’zo bo’lib kirdi, Ta’sis
majlisida tasdiqdan o’tkazish uchun o’lkani idora etish usuli qonun loyihasini
tayyorlashda faol qatnashdi, har xil xayriya ishlarida faol bo’ldi. Maktab va
madrasani isloh qilish yo’llarini belgilab berdi.
Demak, "Shuroi Islomiya" a’zolari bo’lmish turkistonlik milliy demokratik
ruxdagi taraqqiyparvar ziyolilarimiz Rossiyada 1917 yil fevral inqilobidan so’ng avj
olgan umumdemokratik harakatda mustaqil Turkiston uchun kurashdi.
Taraqqiyparvar islohotchilar matbuot va mitinglarda Turkistondagi ijtimoiy
tengsizlik, mehnatkash ommaning og’ir ahvoli haqida kuyinchaklik bilan so’zlab,
uning ijtimoiy sabablari, ildizlarini anglashga va xalqqa tushuntirishga harakat
qilishdi.
Fevral voqealaridan keyin Turkistonda ruhoniylar orasida ham uyg’onish sodir
bo’ldi. Ular ham umummusulmon birligi g’oyasiga tayanib, 1917- yilning aprel oyi
boshlarida "Shuroi Islomiya"ga qo’shilib, tashkilot tarafidan uyushtirilgan
tadbirlarda qatnashdilar. Biroq shu yilning yozida jadidlar (yangi islohotlar

Turkistonda ikki hokimiyatchilik va sho’rolar hukmronligining o’rnatilishi

Купить