Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	335.7KB
Покупки	5
Дата загрузки	13 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati

21o’tkazilgan ko’rgazmadagi eksponatlar ham muzeyga o'tkazilgan. Muzeyda
arxeologiya, etaografiya, numizmatika yodgorliklari, qo’lyozmalar, tasviriy san’at
namunalari bor. Muzey xazinasida O’zbekiston tarixini aks ettiruvchi 3 mingdan
ortiq ashyolar saqlanadi. Shundan «Asosiy fond»ga 1971 ta, «Yordamchi fond»ga
1090 ta ashyo kiritilgan. Hozirgi kunda muzey ekspozitsiyasidan 1700 dan ortiq
eksponat joy olgan. Bular - Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid
qoiyozmalar, yozishmalar, kumush va mis tangalar, Go’ri Amir maqbarasidan
olingan ashyolar, sopol va mis buyumlar, me’moriy qoplamalar, XIX-XX asrlarga
oid kitoblar, tangalar va etnografiyaga oid buyumlar va h.k. Muzey xazinasida
O’zbekiston aholisi hamda chet davlatlarning sovg’alari ham mavjud. Muzeyning
keng ko’lamli ishlarini 2017-yilgi hisobotni tahlil qilish orqali ham kuzatishimiz
mumkin 9
.

3Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqil O’zbekistonda milliy qadriyatlami asrab-
avaylashga alohida e’tibor berilmoqda. Bugungi kunda muzeylammg jamiyat va
insonlar hayotidagi o’mi beqiyosdir. O’tmishni, tarix tajribasini o'rgamshda ajdodlar
yaratgan betakror moddiy va ma naviy merosni asrashda hamda targ’ib etishda
muzeylar faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi.
O’lkashunoslik manbalari orasida ilmiy va madaniy-ma’rifiy muassasaga
aylanib qolgan muzeylaming o’rni va ahamiyati kattadir. U moddiy va ma’naviy
yodgorliklaming asl nusxalarini (arxeologiya, etnografiya, toponimikaga oid
materiallarni) to’playdi, saqlaydi va ilmiy asosda o’rganib tahlil qiladi hamda ulami
ekspozitsiya sifatida ommalashtiradi.
Bugungi kunda viloyat, shahar, tuman markazlarida, xalq ta’lim tizimida 1200
dan ortiq muzeylar bo’lib, ulaming eng yiriklari poytaxtimizda joylashgan. Shu
bilan birga, o’nlab yozuvchilar, shoirlar, rassomlar, olimlar va mashhur san’at
arboblarining uy muzeylari mavjud. Ushbu muzeylarda xalqimizning uzoq tarixidan
hikoya qiluvchi, milliy mafkura va tafakkuri rivojlantiruvchi, yoshlarda milliy
g’urur va iftixorni yuksaltirishga xizmat qiluvchi ekspozitsiyalar qo’yilgan.
«Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatim uning tarixi, o'ziga xos
urf-odat va an’analar, hayotiy qadriyatlaridan ayrim holda tasavvur etib
bo’lmaydi» 1
.
O’zbekiston Respublikasidagi muzeylar va tarixiy me’moriy yodgorliklar
milliy g’oyani targ’ib etish, xalq ongida milliy g'urur va qadriyatlari kuchaytishda
muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng
Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyi, Termiz
arxeologik muzeyi va boshqa qator yangi muzeylar tashkil etildi.
Kurs ishining maqsadi: Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati va
vatanimiz tarixini o’rganishda muzeylar haqida umumiy tushunchaga ega bo’lish.
1
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom etlirib, yangi bosqichga ko'taramiz. T.
-Т.: Ozbekiston. 2017. 126-bet.

17O’zbekiston hududida qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yanada
takomillashtirish, ularni xalqning ma’naviy axloqiy kamolotida tutgan o’rnini
yuksaltirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimizning boy tarixini,
mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlami avavlab- asrash
lozimligi ta'kidlandi. Ularni o’rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va
targ'ib etish, xalqimiz ongida milliy g’urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat
tuyg'ulanni kuchaytirish yo’lida keng foydalanish lozimligi ko'rsatildi. Muzeylarni
zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy-
texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligining eng ilg’or tajribalarini
qo’llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligi ta’kidlandi. Farmonning
birinchi bandida O’zbekiston Respubhkasi Madaniyat vazirligi va tegishli
idoralarga mavjud barcha turdagi muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, zarur
ilmiy-uslubiy yordam ko’rsatishni ta’minlash maqsadida « O’zbekmuzev»
jamg’armasi tashkil etilishi ko’zda tutildi. «Muzeylar to’g ‘risida»gi Qonun. 2008-
yil 12-sentabrda O’zbekiston Respublikasining «Muzeylar to’g’risida»gi Qonuni
qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi muzeylaming tashkil etilishi va faoliyati
sohasidagi munosabatlami tartibga solishdan iborat. Qonun 8 bob, 36 moddadan
iborat bo’lib, 1-bobda umumiy qoidalar, ya’ni Qonunning maqsadi, muzeylar
to’g’risidagi qonun hujjatlari, asosiy tushunchalar o’z ifodasini topgan. Bugungi
kunda muzeylar sonining o’sishi umumjahon jarayoni boiib, har besh yilda ular 10
foizga ko’payib bormoqda. Faqat mustaqillik yillarida O’zbekistonda o’ndan ziyod
muzeylaming, xususan, Temunylar tarixi davlat muzeyi, Qatag’on qurbonlari
xotirasi muzeyi, Termiz arxeologik muzeyi, Olimpiya shon-shuhrati va boshqa
muzeylaming tashkil etilishi ham yuqoridagi fikmi tasdiqlaydi. Bugungi kunda
O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi doirasida 90 ta muzey mavjud bo’lib,
shulardan 43 tasi tarix va o’lkashunoslik ixtisosligidagi muzeylardir.
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tasarufida to’rtta muzey bo’lib,
O'zbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Qatag'on
qurbonlari xotirasi muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeylari
shular jumlasidandir. Bulardan tashqari, m aium muammo, mavzu, inshoot yoki

24Foydalanilgan adabiyotlar:
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.: O’zbekiston. 2017.
2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent.: O’zbekiston. 2017.
3. Karimov I. А. O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlikʼ ʼ ʼ
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – Toshkent: O zbekiston,
ʼ 1997. – 325 b.
4. Karimov I. А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q..
ʼ –Toshkent: O zbekiston, ʼ 1998. – 31b.
5. Логофет Д.И. Бухарское ханство под протекторатом России. Т. I. -СП б.,
1911.
6. Маев Н. Реионгноссировка горных путей в Бухарском ханстве // Известия.
ИРГО. Т. XV. - СПб., 1879.
7. Пугаченкова Г.А. Самарканд. Бухара. -М., 1968.
8. Реклю Элизе. Земля и люди. Всеобщая география Среднеазиатских ханств. -
СПб.: Изд. картогр. зав. А. Илина, 1883.

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIXIY O’LKASHUNOSLIK FANIDAN
KURS
ISHI
Mavzu: Turkistonda tashkil etilgan ilk
muzeylar faoliyati
Bajardi:
Tekshirdi:

18jarayonni ifoda etuvchi muzeylar soni ham tobora ko’payib bormoqda. 1990-
yillaming boshida O'zbekistonda jamoatchilik muzeylari keskin kamaydi.
Ammo bugunga kelib, bu muzeylaming ba’zilari qayta tiklanib, konsepsiyasi
tubdan o’zgartirildi. Ularda faoliyat olib borayotgan xodimlar o’zlarining kasbiy
mahoratlarini oshirish uchun davlat muzeylari xodimlari qatorida malakalarini
oshirish bilan shug’ullanishmoqda. Ayrim jamoatchilik muzeylari avvalgidek o’z
faoliyatini kengaytirib, davlat muzeyi maqomini olmoqda. Yana bir o’ziga xos
xususivat ayrim jamoatchilik muzeylarining «davlat muassasasiga aylanishi» emas,
balki o'zining maqomini saqlab, kuchli va e’tiborli muzeyga aylanish harakatidir.
Masalan, qadimiy Samarqand shahrida MDH va Boltiqbo’vi davlatlari orasida
yagona hisoblangan muzey joylashgan. Bu Xalqaro tinchlik va birdamlik muzeyi
bo’lib, jamoat tashkiloti hisoblanadi 7
. U mustaqillik davrida Samarqand shahridagi
«Esperanto» millatlararo do’stlik klubi a’zolari tomonidan tashkil etilgan. «Xalq
diplomatiyasi»ning turli xil nodir koigazmalari orasida «Jahon dastxati» loyihasi
alohida o'rin tutadi. So’nggi yillarda mamlakatdagi qator qadimgi shaharlar o’zining
2500, 2700 yillik yubiley tantanalarini o’tkazdi. UNESCO qarori bilan Xiva,
Buxoro va Termizning 2500 yilligi, Shahrisabz, Qarshining 2700 yilligini
nishonlash, ushbu shaharlardagi tarixiy obidalami tiklash, restavratsiya qilish
qatorida, u yerlardagi muzey ishining tubdan yaxshilanishiga, kolleksiyalarining
yangi arxeologik tadqiqotlar orqali to’ldirilishiga imkon berdi.
Ulardan biri Termiz arxeologik muzeyi 2001-yilning 24-oktabrida tashkil
etilib, o’z faoliyatini 2002-yil 2-apreldan boshlagan. Termiz arxeologiya muzeyi
O’rta Osiyodagi yagona arxeologiya muzeyi hisoblanadi. Ushbu zamonaviy inshoot
sharqona me’morchilik uslubida qurilgan boiib, kirish zali, 9 ta asosiy zal va
ustunlar
bilan bezatilgan galereyadan iborat. Mustaqillik sharofati bilan
O’zbekistonda yana bir tarixiy muzey Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyi ochildi.
Ushbu muzey mustabid sovet tuzumi davrida qatag’on etilgan fidoyi
vatandoshlarimizning xotirasini abadiylashtirishga qaratilgan. Mazkur muzey 2002-
yil 8-noyabrda tashkil etilgan.

15hamda shakarqamish namoyish qilindi. Ikkinchi bo’limda Teshiktosh va Machay
g’orlaridagi arxeologik topilmalar, Zarautsoy va Bitik Chashma devoriy naqshlari,
ro’zg’or buyumlari, haykalchalar, saroy devorlaridagi naqsh parchalari, Xonaqatepa
va Xayrobodtepa haykaltaroshligi va qadimgi Ayritom frizi foto nusxalari
joylashgan edi. Uchinchi bo’limda hujjatlar, suratlar orqali zamonaviy davr tarixi
namoyish qilingan.
O’zbekiston xalq amaliy san’ati muzeyi.
O’zbekiston xalq amaliy san’ati muzeyi 1937-yilda hunarmandlar
ishlagan buyumlar ko’rgazmasi asosida vujudga keldi. 1938-yili muzey uchun
podsho amaldori Polovsevning XIX asr oxirida qurilgan sobiq qarorgohi binosi
ajratildi. Bu bino juda kо'rkam bo’lib, me’moriy yodgorlik sifatida ham qarash
mumkin. Muzey eksponatlari ko’p marotaba Polsha, Hindiston, Fransiya,
AQSH , Daniya, Shvetsiya, Belgiya va boshqa davlatlarda bo’lib o’tgan
ko’rgazmalarda namoyish etilgan.
1937-yili Parijda o’tkazilgan xalqaro ко rgazmalarda xonatlas va beqasam
yaratuvchi ustalari oltin medalga sazovor boiganlar 6
.

192.2 Mustaqillik yillarida tashkil etilgan muzeylar faolyati
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Respublika «Ma’navivat va
ma'rifat» Kengashi, «Shahidlar xotirasi» xayriya jamg’armasi Fanlar akademiyasi
tarkibiga kiritildi. Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyining asosiy vazifasi
quyidagilardan iborat: qatag’onchilik siyosatining paydo bo’lish sabablari va
oqibatlarini tadqiq etish va uni mamlakatimiz tarixining tarkibiy qismi sifatida aks
ettirish; qatag'on qurbonlari xotirasini abadiylashtirish, ularni yod etish bilan
bog’liq ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni amalga oshirish va targ’ib etish, muzey
zaxiralari va ekspozitsiyalarini mamlakat hamda xorijdagi turli hujjatlar va boshqa
eksponatlar bilan muntazam ravishda boyitib borish kabilar shular jumlasidandir.
So'nggi yillarda tashkil etilgan muzeylardan biri Tasavvuf tarixi muzeyi bo’lib, u
tasavvuf ilmining O’rta Osiyodagi yirik namoyandasi va xo’jagon tariqati
asoschilaridan Abduxoliq G ‘ijduvoniyning 900 yilligi va Bahouddin Naqshbandiy
tavalludining 685 yillik yubileylari munosabati bilan ochildi. Undagi
ekspozitsiyalar VII asrdan to XXI asr boshlariga qadar bo’lgan davni qamrab olgan.
Tasavvuf ta’limotining mohiyatini ochib bergan buyuk ilohiyotchi, faylasuf Abu
Homid G'azzoliyning «Ayuha-l-valad» va «Ihyo ulum addin» asarlari fotonusxasi
muzey eksponatlarida namoyish etilmoqda. Abu Homid G ‘azzoliy islom
aqidaparastlari bilan hurfikrli tasavvuf ahli o ‘rtasida vujudga kelgan jarlikni
bartaraf etishga harakat qilib, islom aqidalarini so’fiyona g’oyalar bilan
uvg’unlashtirishga muvaffaq bo’lgan buyuk mutafakkirdir. So’fiyona g’oyalami
o’zining «Devoni hikmat» asarida nazmiy bayon etib bergan Ahmad Yassaviy
faoliyatini aks ettiruvchi eksponatlar ham muzey zallaridan munosib o’rin olgan.
Xojagon tariqati asoschisi Abduxoliq G’ijduvoniy va uning ustozi Yusuf
Hamadoniy ma’naviy faoliyatiga doir qo’lyozmalar, turli maishiy-xo’jalik
buyumlari alohida vitrinada joylashgan. Bugungi kunda mazkur muzeyning
O’zbekistondagi tasavvuf tarixini o’rganish va targ’ib etishda ahamivati kattadir.
Temuriylar tarixi davlat muzeyi Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan, maorif
va madaniyatning yuksak darajadagi

16II bob. Turkistonda tashkil etilgan muzeylar faolyati
2.1 Mustaqillik yillarida O'zbekistonda yangi tashkil etilgan
muzeylar va ulaming faoliyati
Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi.
O’zbekiston mustaqilikka erishgandan so’ng muzey va muzeyshunoslik ishiga
davlat siyosati darajasida e’tibor berila boshlandi. Prezident Farmoni, Vazirlar
Mahkamasining maxsus qarorlari, « O’zbekmuzey» tashkilotining ta’sis etilishi,
«Muzeylar to’g’risida»gi Qonunning qabul qilinishini alohida e’tirof etish kerak.
Jahon muzeyshunosligi tajribalarini qoilashga zarur shart-sharoitlar yaratish
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi
Farmoni qabul qilindi. Ushbu hujjat O’zbekistondagi muzeylar faoliyatida burilish
nuqtasi bo’lib, ularning tarixida yangi davr boshlanganini anglatadi. Mustaqillik
davrida muzeyshunoslik va muzey ishiga oid dastlabki maxsus hujjat O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1994-yil 23-dekabrda qabul qilindi.
Albatta, bu hujjat o’z davri uchim muhim ahamiyat kasb etdi. Unda respublika
muzeylarining vazifalari, istiqbollari belgilab berildi. Hujjatda O’zbekiston muzey
boyliklari fondi to’g’risidagi Nizomni, muzeylarda saqlanayotgan tarixiy-madaniy
boyliklami ro’yxatga olish, jamlash va saqlash tartibi to’g’risida yo'riqnoma ishlab
chiqish va tasdiqlatish ko’zda tutildi, O’zbekiston Respubiikasidagi muzeylar
ishining yagona tizimini vujudga keltirish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish va
uslubiy yordam ko’rsatish uchun O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining
markaziy apparati taikibida uchta xodimdan iborat Muzey ishlari bosh
boshqarmasini tuzish ko’zda tutildi. Hozirgi kunda tarixiy durdonalami asrab-
avaylash, o'tmish osori atiqalarini, nodir qo’lyozmalarni ilmiy jihatdan o’rganish
har taraflama tadqiq etilishiga jiddiy e’tibor berilmoqda. Xususan, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12-yanvarda qabul qilingan «Muzeylar
faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtmsh to'g’risida»gi Farmoni muzeylar
maqomini yuksaltirishga qaratilgani bilan qimmatlidir. Ushbu Farmonda

14xarakteristikasini ochib beradi. Ikkinchi bo’lim o’lkaning qadimgi va inqilobdan
oldingi davrini o’zida aks ettiradi.
Uchinchi bo’limda qizil imperiyaning tashkil etilishiga oid ekzpozitsiya namoyish
etilgan.
Andijon viloyati o ‘Ikashunoslik muzeyi
Andijon shahrida 1934-yili qishloq xo’jaligi yutuqlari ko’rgazmasi uyushtirildi.
Ushbu ko’rgazma asosida viloyat о’lkashunoslik muzeyi tashkil etildi. Eksponatlar
orasida ibtidoiy jamoa tuzumi davrining mehnat qurollari, rang-tasvir, grafika,
haykaltaroshlik asarlari, foto hujjatlar va hokazolar mavjud edi. Andijon viloyat
o’lkashunoslik muzeyida 1935-1941-yillardan viloyat hududida o’tkazilgan ilmiy
safar va ekspeditsiyalar jarayonida arxeologiya, etnografiya hamda o’lka tabiiy
boyliklari bo’yicha kolleksiyalar umumlashtirildi. Muzey eksponatlari Andijon
viloyatining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi, Farg’ona vodiysi xalqlarining
etnografik o’ziga xosliklarini, dehqonchilik, chorvachilikning rivojlanishini,
o’lkaning manbalarini har tomonlama o'rganishga imkoniyat yaratadi.
Surxondaryo viloyat o’Ikashunoslik muzeyi.
Surxondaryodagi muzey ham qishloq xo’jaligi ko'gazmasi asosida 1933-yili
tashkil etilgan. Dastlab u Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi deb atalgan.
1935-yilda viloyat muzeyi, 1964-yildan boshlab esa o’lkashunoslik muzeyi deb
atala boshlangan. 1933-yilda respublika viloyatlari muzeylarini yiriklashtirish
maqsadida ulaming ishini qayta ko’rib chiqish boshlangan.
Xugusan, Surxondaryo okrug ijroya komiteti qarori bilan Termizdagi
Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi okrugi va shahar ahamiyatiga ega bo’lgan
muzeyga aylantirildi. Sherobod tumani o’lkashunoslik muzeyi esa uning filiali
bo’lib qoldi. Shu yili muzeyda jonli tabiat burchagi tashkil etilib, keyinchalik u
Termiz hayvonot bog’i sifatida muzeydan ajralib chiqdi. Surxondaryo okrug muzeyi
ekspozitsiyasi tabiat, inqilobgacha bo’lgan o'tmishi va zamonaviy davr tarixi
bo’limlariga bo’lingan. Birinchi bo’limda viloyatning hayvonot va nabotot dunyosi
o'rin oldi. Madaniy voha zonasida ingichka tolali paxtaning turli navlari

22Xulosa
Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o`zgarishlarni amalga oshirish
jarayonida, jamiyat a`zolarini, demokratik tafakkur va milliy g’oya ruhida
tarbiyalash vazifalarini bajarishda biz yuqorida ko`rib chiqdik, muzeylarning
ahamiyati ortib bormoqda. Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma`naviyatini
uning tarixi o`ziga xos urf-odat va an`analari, hayotiy qadriyatlardan ayri holda
tasavvur etib bo`lmaydi. O`zbekiston Respublikasidagi muzeylar va tarixiy
me`moriy yodgorliklar millatning madaniy uyg’onishi, milliy g’oyani targ’ib etish,
xalq ongida milliy g’urur va qadriyatlarni kuchaytirishda, mustaqillik g’oyalariga
sodiqlik hissiyotini, demokratiya va taraqqiyotga ishonchni mustahkamlashda
muxim rol o`ynaydi. Bu borada prezident Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz
barkamol kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham
bo`lmaydi”, “Tarix-xalq ma`naviyatining asosidir”, “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo`q”, “O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, “Inson uchun tarixdan judo
bo`lish-hayotdan judo bo`lish demakdir” degan ahamiyatga molik so`zlari muzeylar
va muzey xodimlari uchun dasturamal bo`lib xizmat qilmoqda 10
.
Ajdodlarimizdan meros qolgan nodir-noyob eksponatlarni asrab –
avaylashimiz, asrlar osha salobat to`kib bizgacha etib kelgan me`moriy
obidalarimizni, arxeologik yodgorliklarimizni himoya qilishimiz, shuningdek,
ikkinchi jahon urushi davri, azob-uqubatlari, xalqlarimizni matonatli jasoratlari
bosib o`tgan hayot yo`llarini atroflicha o`rganishimiz hamda kelajak avlodlarga
etkazishdek muqaddas ishlarni amalga oshirishimiz zarur. Mustaqilligimiz sharofati
tufayli mamlakatimizda insonni e`zozlash, milliy va ma`naviy qadriyatlarimizni
tiklanishiga katta e`tibor qaratilmoqda. Shu jumladan Namangan viloyat
hokimligining bevosita rahbarligi ostida viloyatning “Ikkinchi jahon urushi”ga,
“Qatog’on qurbonlarini yod etish”ga oid yo`nalishlarni o`rganish, urush
ishtirokchilarining hayot yo`lini jangovor ishlarini umumlashtirish, tiklash
bo`yicha keng ko`lamli, xayrli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Bunda

2Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati .
Mundarija:
Kırısh
I bob Turkiston tarixini o’rganishda muzeylarning ahamyati
1. Muzey turlari. Turkistonda tashkil etilgan dastlabki muzeylar
2. O’zbekistonda 1917-1990-yillarda tashkil etilgan muzeylar
faoliyati
3. II bob Turkistoda tashkil etilgan muzeylar faolyati
4. Mustaqillik yillarida O'zbekistonda yangi tashkil etilgan
muzeylar
5. Mustaqillik yillarida tashkil etilgan muzeylar faolyati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

20targ’ib qilish, chuqur insonparvarlik bilan sug’orilgan tarixiy yutuqlarimiz va
an’analarimiz asosida yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash maqsadida
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 14-martdagi 99-sonli
qaronga binoan juda qisqa muddatda Toshkent shahrida barpo etildi. Muzey
xalqimiz va xorijiy mamlakatlardan tashrif buyurgan mehmonlar ishtirokida 1996-
yilning 18-oktabrida tantanali ravishda ochildi.
O’zbekiston Tasviriy san’at galereyasi.
O’zbekiston Tasviriy san’at galereyasi 2004-yili Toshkent shahrida ochildi.
Galereya binosi qisqa muddat ichida qurib bitkazilgan boisa-da, xalqaro
standartlarga javob beruvchi eng zamonaviy texnika vositalari bilan jihozlangan. U
yerda o'matilgan eng zamonaviy jihozlar eksponatlarni namoyish etish va asrash
uchun zarur bo’lgan eng qat’iy harorat, namlik tartiblarini ta’minlash va qo’riqlash
shartlariga rioya etish imkomni beradi. San’at galereyasida ma'ruzalar va
kinozallar, kutubxona, mohir usta studiyasi, ustaxonalar o’rin olgan. Shubhasiz, bu
ko’rgazmalar yangi majmuani xalqaro darajadagi san’atshunoslik markaziga
aylantiradi. Uning ekspozitsiya-ko’rgazma maydoni 3500 kvadrat metrga teng.
Shuningdek, galereya zarur texnikaviy uskunalar bilan jihozlangan majlislar zaliga
ega bo’lib, bu yerda ko’rgazmalar, taqdimot marosimlari, seminarlar, amaliy
uchrashuvlar, filmlar namoyishlari va boshqa tadbirlar o’tkaziladi. Tasviriy san’at
galereyasi zallarida XX asr boshidan hozirgi kungacha yaratilgan O’zbekiston
tasviriy san’ati asarlarining boy to’plami, shuningdek O’rta Osiyoda zarb etilgan
noyob tangalar kolleksiyasi namoyish etilmoqda 8
.
Yunus Rajabiy uy-muzeyi.Buyuk o’zbek kompozitori, musiqa san’atining yetuk
ustasi Yunus Rajabiyning holdir. Zero, o’zbek xalqi yilnomasida oltin harflar
bilan bitishga munosib voqealar aynan Sohibqiron Amir Temur hamda
Temuriylar bilan chambarchas bogiiqdir. Muzeydagi Temuriylar tarixiga oid
noyob eksponatlar O’zbekiston viloyatlaridagi yirik muzeylardan keltirilgan,
shuningdek, 1996-yilda Parijda Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bagishlab

23ayniqsa viloyat “Xotira va qadrlash uyi” ilmiy xodimlari O`zbekiston Respublikasi
“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati viloyat kengashi bilan hamkorlikda olib
borayotgan ishlari diqqatga sazovordir. Vatan tarixi, xotirasi aynan muzeylarda aks
etadi. Respublikamizda faoliyat olib borayotgan 80 dan ortiq davlat muzeylari turli
toifalarda va turli yo`nalishlarda bo`lib, bugungi kunda xalqimiz va turli
mamlakatlardan tashrif buyurgan ziyoratchilarning ham ma`naviy, ham ma`rifiy
jihatdan ongini, ruhiyatini boyitishda muhim amaliyot kasb etmoqda.
2008 yil “Muzeylar to`g’risida”gi Qonun qabul qilindi. Bu esa muzey xodimlari
faoliyatini yanada jonlantirish bilan birga mas`uliyatini ham oshirdi. Muzey
xodimlari faoliyati, muzeylarga oid bukletlar, kitoblar, suratlar ko`rgazmasi tashkil
etib borilmoqda. Umuman axolini, o`quvchi yoshlarni tarbiyalashda muzeylarning
roli beqiyosdir. Chunki barcha eksponatlarda tarixiy jarayon, ajdodlar nafasi bor.
Ular qoldirgan ma`naviyat, boy merosni avaylab-asrash, avlodlarga etkazish esa
muqaddas burchimizdir. Ushbu bitiruv ma`naviy ish mavzusining tahlili, shunday
xulosalarga kelishimizni va shu yuzasidan quyidagi taklif va istaklarni keltirib
chiqardi:
- Mustabid- sovet davrida muzeylarining ijobiy jihatlaridan tashqari salbiy
tomonlari ham kuzatildi. Muzeylarning rivojidagi etakchi o`rin mutaxasislar emas,
kompartiya va uning rahbarlari egalladi. Muzeylarning asosiy yo`nalishlari xalqni
kommunistik ruhda tarbiyalashdan iborat bo`ldi. Ma`muriy yodgorliklar (masjid va
madrasalar) ombor, yotoqxonalar va boshqa narsalarga aylantirildi va hakazo.
- O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, muzey ishiga davlat
siyosati darajasida e`tibor qaratildi.
- Muzeylarni ixtisoslik bo`yicha malakali kadrlar bilan ta`minlash zarur;

81870-yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxonasi tashkil etildi. Xususiy
kolleksiva to’plovchilari xizmati tufayli qator qimmatbaho qo’lyozmalar asrab
qolindi. Kutubxonasida saqlanayotgan arab, fors va turkiy qo’lyozmalar tavsifi
1883-yiIda E.Kal tomonidan nashr etilib, ilmiy jamoatchilikka taqdim etildi.
Rossiya istilosidan so’ng ilmiy tadqiqot ishlarining aksariyati Turkistonning moddiy
boyliklarini o’rganish, ulardan foydalanishga qaratidi. A. Fedchenko,
V.Dokuchayev, I.Mushketov va boshqalaming tuproqshunoslikka oid tadqiqotlari
O’rta Osiyoda zamonaviy ilmiy fanlarga asos soldi. O’lkamizda muzeylami tashkil
etish tashabbuskorlari sifatida A. Fedchcnko, I.Mushketov, V. Oshanin, V. Bartold
va boshqalarni keltirib o’tishimiz mumkin. Ularning asarlarida geologiya,
geografiya, botanika, zoologiya, mineralogiya, numizmatika, tarix, etnografiya va
qadimiy yodgorliklarai o’rganishga oid tadqiqotlar ham mavjud edi.
Ular ilmiy jamiyatlar a’zosi sifatida to'plangan ma’lumotlarni muzeylarga
joylashtirib, ulaming rivojlanishiga zamin yaratdi A. Fedchenkoning Turkiston
general-gubenatoriga yozgan axborotida: «Turkistonni muvaffaqiyatli rivojlantinsh
uchun uning tarixi, madaniyati va tabiati bilan tanishib chiqish lozim, muzey esa
buning uchun ulaming eng yaxshi vositadir», - deb yozadi.
Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati.
1876-yilda O'rta Osiyoda birinchi muzey tashkil etildi. Lekin davlat tomonidan
bino berilmaganligi uchun, N.Mayev o’zining ipakchilik maktabidan muzey uchun
ikki xona ajratdi. Ko’p o'tmay, muzey Statistika bo’limi ixtiyoriga o’tkaziladi.
Muzey ta’minoti uchun yiliga 300 so’m ajratiladigan bo’ldi. Bundan tashqari, ba’zi
shaxslaming moddiy yordamlari ham kelib tushgan. N.Mayevning yozishicha,
muzey faoliyati uchun yiliga 1600 so’mnlik mablag’ talab etilgan. 1877- yiining
yanvariga kelib, muzey etnografiya, ishlab chiqarish texnologiyasi, qishloq xo'jaligi,
tabiat tarixi va aixeologiya bo'yicha 1500 dan ortiq ashyolarga, 800 ga yaqin
qadimiy tangalarga ega bo’ldi.

4Kurs ishining obyekti va predmeti : Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar
faoliyati va ularning vatanimiz tarixini o rganishdagi o rni haqida tarixiy ʻ ʻ
manbalardan foydalanish.
Kurs ishining vazifalari:
 Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.
 Muzey turlari va ularning vatanimiz tarixini o rganishdagi
ʻ o rnini ʻ o’rganish.
 Muzeylarning yurtimizdagi o’rnini o’rganish .
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda iborat.

7
Muzeylar o'zlarining ilk paydo bo’lgan kunidan boshlab o'z zamonasini aks
ettirgan va talab-ehtiyojlarni ifoda qilgan, qisqacha qilib aytganda, zamon ko’zgusi
bo’lgan. Hozirgi kunda ochiq osmon ostidagi muzeylar ham paydo bo’ldi, ularning
asosini me’moriy va arxeologik yodgorliklar tashkil etdi.
O’lkada muzey ochish masalasi 1871-yilda tabiatshunoslik, antropologiya va
etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston bo’limi majlisida ko'tarildi.
Shundan so’ng Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori general N. Golovachyov 1876-
yilning 9-yanvarida muzey ochish bo’yicha yig'ilish о’tkazadi Majlisga N.Mayev,
V.Oshanin, A.Vilkins, D.Yujakov va I.Krauzelar taklif etiladi. Shu tariqa
Toshkentda muzey ochishga qaror qilinadi. 1876-yil 16-mart kuni
«Туркестанские ведомости» gazetasi muharriri N. Mayev Toshkentda muzey
ochish haqidagi bayonnomasini general-gubernator idorasiga jo ‘natadi. Rossiya
istilosining dastlabki o’n yili o’tganidan so ng Turkistonda muzey tashkil etilishi
masalasi olimlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi 3
.
O’rta Osiyoning istilo qilinishi davomida tartibli va uyushgan holda
kolleksiyalar to’plashga asos solingan. Bu jarayon rasmiy tarzda amalga oshirilgan.
Bundan tashqari, O’rta Osiyo xalqlari madaniyatiga oid osori atiqalarni arzon
garovga sotib olib, xususiy boylik orttirish payida bo’lgan kishilar ham kam emas
edi. Ular qatorida Zarafshon okrugi boshlig’i general A. Abramov, Sirdaryo viloyati
harbiy gubematori general N. Golovachyov, Amudaryo bo’limi boshlig’i
A. Galkin va boshqalami ko’rsatish mumkin. Rus olimlarining turli kolleksiyalar
to'plash faoliyati bir tomondan Peterburg, Moskva muzeylari, kutubxonalari,
ko’rgazma zallar zaxiralarini O’rta Osiyo buyumlari va qo’lyozmalari bilan
to’ldirishga qaratilgan bo’lsa-da, ikkinchi tomondan ma'lum vaqt o’tib, mahalliy
muzeylar tashkil etish hamda ilmiy jamiyatlaming rivojlanishiga turtki bo’ldi. O’z
ishlarining fidoyilari bo’lgan olim, o’lkashunos va shifokorlar qo’lyozmalar
kolleksiyalarini yig’ib, ommaviy kutubxonalami tashkil etish ishlarini boshladilar.
3
Булатова В.А., Шишкина Г.В. Самарканд. Музей под открытым небом. - Т., 1986. c 87

91.2 O’zbekistonda 1917-1990-yillarda tashkil etilgan muzeylar
faoliyati.
1876-1880-yillar muzey faoliyatining muhim bosqichi boldi. Shu yillarda
numizmatika, etnografiya bo’limlari boy kolleksiyalar bilan to’ldirildi. Turkiston
general-gubenatori M.G. Cherniyayev (1882-1884) farmoniga binoan 1883-yili
muzey xalq kutubxonasiga qo’shib yuborildi. Asosiy mablag’ kutubxonaga
ajratiladi. General-gubematorlik mahkamasi ixtiyoriga o’tgan muzeyga yangi
tayinlangan rahbarlarning aksariyati yetarli malakaga ega bo’lmasligi, muzey
ishining nozik jihatlarini tushunmasligi unga in’om etilgan osori atiqalaming
yo’qolib ketishiga olib keladi. Turkiston muzeylarini boyitish, o’lkadagi
yodgorliklarni saqlashda havaskorlaming xizmati katta edi. Rus olimlari Turkiston
o'lkasini o’rganishda, O’rta Osiyo xalqlari hayoti bilan tanishish davomida mahalliy
ziyolilar, turli xalq vakillari bilan bevosita muloqotda bo’ldilar. N. Veselovskiy, V.
Bartold, E. Kal, A. Samoylovichlar o’z ilmiy tadqiqotlarida mahalliy aholi orasidan
yetishib chiqqan havaskorlar tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko’proq tayandilar.
Ulaming ilmiy axborotlari, xabar va maktublarida mahalliy o’lkashunoslar
faoliyati keng tasvirlangan. Turkistonda N. Veselovskiy rahbarligida o’tkazilgan
ilmiy tadqiqotlarda qatnashgan toshkentlik savdogar Akrom Asqarov yirik
kolleksionerga aylandi. 1887-yili Rus imperatori arxeologiya jamiyati a’zosi Akram
Asqarovni «Arxeologiyada erishilgan yutuqlari uchun» kichik kumush medali bilan
taqdirlaydi. Uni Parijdagi ilmiy arxeologiya jamiyatiga ham a’zolikka saylaydi.
A.Asqarov arab, rus tillarini puxta bilgan o’z zamonasining yetuk ziyolisi bo’lgan.
A.Asqarov o’z vasiyatnomasida to’plagan kolleksiyalarini hukumatga
topshirilishini iltimos qilgan. Ammo uning o’limidan keyin to’plagan osori atiqalari
alohida-alohida sotilib, turli odamlar qo’liga o’tib ketadi. A.Asqarov
kolleksiyasining katta qismi - 14 mingta tanga va 200 ta buyum Turkiston general-
gubernatori A.Vrevskiy farmoyishi bilan Peterburgga, Imperator arxeologiya

5I bob Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati.
1.1 Muzey turlari. Turkistonda tashkil etilgan dastlabki muzeylar
Bugungi kunda O’zbekistonda tarix, o’lkashunoslik, badiiy, memorial,
adabiyot, aniq fanlar muzeylari faoliyat ko’rsatmoqda. Ularda o’zbek va jahon
xalqlari tarixi va madaniyatiga doir jami 1602280 dan ortiq turli eksponatlar
saqlanadi. O’zbekistonda muzeylar faoliyati 1991-yilga qadar mustaqillik davri
g’oyalariga zid holda o’rganilgan, mavjud adabiyotlar va uslubiy qo’llanmalardagi
ma’lumotlar esa tarqoq holda bo’lib, muzeylar haqidagi ma’lumotlar yetarlicha
emas edi. Shuningdek, muzeylammg faoliyati keng ommaga atroflicha yetkazib
berilmagan. Foydalanilayotgan darsliklar va o’quv qo’llanmalar mazmun jihatdan
eskirgan, ko’pchiligi zamon talablariga javob bermasdi.
Mustaqillik yillarida qadimiy shaharlar: Xiva, Buxoro, Shahrisabz, Termiz
shaharlarining 2500, 2700 yillik yubileylarining o’tkazilishi, Amir Temur
tavalludining 660 yilligi, Imom al-Buxoriy, Ahmad alFarg’oniy, Jaloliddin
Manguberdi, Kamoliddin Behzod, Ogahiy kabi «Barhayot siymolar»
yubileylannmg o’tkazilishi, «Alpomish» dostoni yaratilganining 1000 yilligi
tantanalarining nishonlanishi yoshlaming ma’naviy-ma'rifiy tarbiyasida muhim
o’rin egallashi shubhasiz.
Sobiq sovet davrida faqat «qizil imperiya» mafkurasiga xizmat qilgan
muzeylar endilikda milliy o’zlikni anglashga xizmat qilishi muhim hisoblanadi.
Mustaqillik davrida muzeylar ishlariga alohida e’tibor qaratilmoqda. 1998-yil 12-
yanvarda «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish
to’g’risida»gi Prezident Farmoni e’lon qilindi. Farmorida asosan O’zbekiston
hududida qadimdan shakllangan muzeylar faoliyatini takomillashtirish, muzey
fondlarida saqlanib kelayotgan xalqimizning boy tarixini va mustaqilligimiz
odimlarini o'zida aks ettiruvchi noyob eksponatlarni avaylab-asrash, muzeylar
fondini boyitib borish, muzeylami dunyoga olib chiqish va targ’ib qilish,
muzeylami zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash,

13xo’jaligi yo’nalishida bo’lib, respublikada birinchi tarmoq muzey hisoblanar edi.
1930-yili muzeyning geologiya, geografiya, botanika, zoologiya, antropologiya
bo’limlari O’rta Osiyo tabiati va ishlab chiqarish kuchlari muzeyiga aylantirtladi.
1935-yildan esa umumiy tabiat ixtisosligidagi O’zbekiston Davlat tabiat muzeyi
sifatida qayta tashkil etiladi. 1945-yili muzey 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi
muassasalari tizimiga о .ka^iladi va « O’zbekiston Fanlar akademiyasming tabiat
muzeyi» deb ataladi. 1963-yili Madaniyat vazirligi tasarrufiga o’tkazildi.
Qo’qon shahar o’lkashunoslik muzeyi.
Qo’qon shahar oikashunoslik muzeyi 1924-yili qishloq xo’jaligi ko’rgazmasi
asosida tashkil etiladi.
Muzey binosi uchun sobiq Qo’qon xoni Xudoyorxonning saroyi ajratiladi.
Mazkur bino 1871-yili qurilgan bo’lib, noyob tarixiy me’moriy obida hamda muzey
vazifasini o’taydi. Barcha o’lkashunoslik ixtisosligidagi muzeylar singari, Qo'qon
o’lkashunoslik muzeyi ekspozitsiyasi ham qadimgi Qo’qon tarixini yoritib beruvchi
ekspozitsion materiallardan iborat edi. Inqilobdan keyingi davr siyosatiga oid
eksponatlar, qishloq xo’jaligt faoliyatini, sanoatdagi rivojlanish va o’lka tarixini,
flora-faunasining turli jabhalarini o'zida aks ettiruvchi eksponatlar ham muzey
ekspozitsiyasidan joy olgan edi. Tasviriy san’at asarlari uchun ham bir bo’lim
ajratilgan. Qo’qon shahar o’lkashunoslik muzeyini «muzey ichidagi muzey» deb
bejiz aytishmagan. Chunki yuqorida aytib o’tilganidek, muzey binosi sobiq xon
saroyi bo’lgan.
Qoraqalpog ‘iston Respublikasi о ‘Ikashunoslik muzeyi.
Qoraqalpog iston Respublikasida ham boshqa qo’shni viloyatlardagi kabi rus
olimlari va mahalliy aholi o'lka tarixini har tomonlama o'rganishgan. Mana shu
tadqiqotlar negizida 1927-yili To’rtko’l shahrida birinchi o’lkashunoslik muzeyi
tashkil etiladi. Ammo ba’zi bir sabablarga ko’ra uning ishi to’xtatiladi va 1929-yili
muzey o’z faoliyatini davom ettiradi. Muzey ilk tashkil etilganida uning
ekspozitsiyasida tabiat, inqilobgacha bo’lgan o'tmish va zamonaviy davr bo’limlari
hamda suratlar galereyasidan iborat boigan. Keyinchalik ekspozitsiya kengaytirilib,
uchta bo’limga ajratiladi. Birinchisi, o’lkaning umumiy fizik-geografik

6moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligi tajribalarini
qo’llash kabi vazifalar qo'yilgan 2
.
Muzey turlari.
Respublikamiz hududida uch turdagi muzeylar mavjud:
Birinchi turdagi muzeylarga ilmiy-tadqiqot, madaniy-ma’rifiy ishlar olib
boriladigan muzeylar kiradi.
Ikkinchi turdagi muzeylarga faqat bir soha bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini
olib boradigan muzey laboratoriyaga ega bo’Igan maxsus muzeylar (masalan,
O’zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi bakteriologiya va mineralogiya muzeyi)
kiradi.
Uchinchi turdagi muzeylar faqat o’quv turida bo'lib, ulaming asosiy vazifasi
o'quv jarayonini tashkil etishdan iborat.
Muzey turlari ko’p jihatdan unda saqlanayotgan fondlaming xarakteriga va
ular faoliyatining yo’nalishiga bog’liqdir. Shuningdek, turli fan sohalariga bo’lingan
muzeylar ham bor. Bu muzeylar orasida ko’proq ma’lum bo’lganlari yoki faqat
o’sha soha mutaxassislariga ravshan bo’lgan ma’lum tarmoqni aks etuvchi
muzeylar ham mavjud.
Masalan, Toshkentdagi O’zbekiston tarixi davlat muzeyi, tasviriy san’at
muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi adabiyot muzeyi va O’zbekiston Respublikasi
harbiy okrugi muzeylarini ko ’ pchilik yaxshi biladi, ammo arxeologiya, etnografiya,
harbiy-tarixiy, memorial, mintaqaviy, san’atshunoslik. texnika muzeylari ko'proq
o'sha soha mutaxassislariga ayon.
Turkistonda tashkil etilgan dastlabki muzeylar.
Muzeylar inson madaniyatiga ikki yarim ming yil ilgari ya’ni antik davrda
kirib keldi. Lekin uning ma’nosi hozirgi muzey tushunchasidan ancha boshqacharoq
bo’lgan. Qadimgi Yunonistonda «museion» deb ma’budalar sha’niga
e’zozlanadigan maskanlarni aytganlar. Bu maskanlar tabiatning go'zal joylarida, tog’
etaklarida, daryo va ko’l bo’ylarida, bog’-u rog'larda joylashgan.
2
Karimov I. А. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi // www. gov.uz.

12bo’lib, ularda mingdan ziyod buyumlar bo’lgan. Ekspozitsiyaning birinchi
bo’limida, Buxoro okrugi qadimiy obidalarning fotosuratlari, Sayfiddin Boxarziy
(XIV asr) qabriga qo’yilgan yog’och sag’ana, Bahovuddindagi amirlar sag’anasidan
olib kelinib, badiiy ishlov berilgan ikkita qabrtosh, Buxoro va Samarqand me’moriy
obidalarining sirli koshinlaridan lavhalar bo’lgan.
Afrosiyobdan topilgan ossuariy bo’laklari va sirli idish parchalari namoyish
etilgan edi. Etnografiya bo’limida qadimgi mehnat qurollari, cholg’u asboblari,
yozuv anjomlari, ot-ulov aslahalari, kiyim-boshlar, Kitob, Hisor, Qarshi, Buxoro,
Nurota choponlari, zargarlik va kashtachilik buyumlari va hokazolar yig’ilgan.
Shuningdek, numizmatika bo’limida qadimgi tangalardan tortib sovet davrigacha
bo’lgan qog’oz pullar namoyish qilingan. Zoologiya bo’limi eksponatlarining soni
kamroq bo’lib, to’qsonga yaqin mahalliy fauna vakillarining nusxalari bo’lgan.
Muzey xodimlari qanchalik o’g’ir sharoitda ishlamasin, ilmiy safarlar tashkil etib
turganlar. Ular ilmiy muassasalar bilan aloqa bog’lab, muzey uchun eksponat
to’plashgan. Masalan. 1934-yilning birinchi yarmida muzeyning ilmiy xodimi
Goncharova Moskva va Leningradga ikki oyga yuborilgan. Muzey xodimi u yerda
markaziy muzeylar faoliyati bilan tanishgan, fondlami hisobga olish, saqlash,
ekspozitsiya tuzish ishlarini o’rgangan. Muzeyda o’lkashunoslik ixtisosligi 1945-
yili shaharning qadimiy me’moriy obidasi Arkka ko’chirilganidan so’ng to’la
shakllanadi.
Bu bino 300 yil davomida Buxoro hukmdorlarining qarorgohi vazifasini
o’tagan. 1948-yili Sitorayi Mohi Xosa filialida tarixiy maishiy bo’lim amaliy san’at
bo’limiga aylantiriladi.
Toshkent tabiat muzeyi.
Toshkent tabiat muzeyi Toshkentning eski shahrida 1926-yiIning 1-yanvarida
ochildi 5
.
Mazkur muzey 1921-yilning 1-mayidan boshlab Toshkentning eski shahar q

10komissiyasi ixtiyoriga jo’natiladi. Mahalliy havaskor Mirza Abdulla N.I.
Veselovskiy bilan ham aloqada boigan. Veselovskiy uning kolleksiyasini ko’rib
chiqib, undan 1202 buyum, shu jumladan 11 ta tilla, 77 ta kumush tanga, 951 dona
chaqa, 18 muhr, odamlar, hayvonlar va boshqa narsalar tasviri tushirilgan 6 ta tosh
sotib olgan. Asosiy muzeylar qatorida Toshkentda 1914-yili S.Zaverinning
Turkiston savdo mollari muzeyi ish boshladi. Lekin bu muzey ba’zi bir sabablarga
ko’ra tez orada yopiladi. Muzey faoliyatining ijobiy tomonlarini ham alohida
ta’kidlash mumkin 4
.
Muzeyda saqlangan eksponatlar nafaqat olimlarga, balki keng jamoatchilik
ommasiga o’lkani har tomonlama o’rganishga imkoniyat yaratdi. Muzeydagi
eksponatlar tartibsiz tarzda va rejasiz yig’ilgan bo’lsa-da, fanning ma’lum bir sohasi
bo’yicha foydalanish mumkin bo'lgan har xil kolleksiyalar to’plangan edi.
Ushbu davrda respublikada yigirmadan ortiq tarix va o’lkashunoslik muzeylari
faoliyat ko'rsatgan. Shuningdek. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
tizimidagi muzeylar soni ko’paydi. XX asrning 60-80-yillarida o’lkashunoslik
muzeylari markaziy muzeylar fondlaridan olingan ashyo, buyum va hujjatlar
hisobiga boyib bordi. Bu davrda muzey tarmoqlarini qayta tashkil etish va
kengaytinsh ishlari davom etdi va ma’lum strukturaviy o’zgarishlar sodir boridi.
Asosiy o’rinni tarixiy va memorial muzeylar egalladi. Mavjud tarixiy va
o’lkashunoslik muzeylarining barchasida yangi tuzum yutuqlarini namoyish etib,
uning g’oyalarini keng ommaga singdiruvchi ekspozitsiyalar paydo boidi.
O’kashunoslik muzeylarining tipologik tizimi ishlab chiqildi.
Asosiy etibor tomoshabinlarning siyosiy va ma’naviy ongini oshirishga
qaratildi. Namangan viloyati o’lkashunoslik muzeyi 1920-yili Namanganda
o’lkashunoslik muzeyi ochildi. Muzey ochilishida Namangan shahridagi 1-rus o’rta
maktabining fizika o’qituvchisi Vladimir Ivanovning xizmati katta boidi. U 1919-
yilda Xalq ta’limi nozirligiga yozgan xatida o’quvchilarga puxta bilim berish
maqsadida Namangan shahar maktablaridagi barcha fizika o’quv asboblarini bir
joyga yig’ishni va yagona fizika kabineti, tashkil qilishni taklif etdi. Bu taklif
4
Сухарева О.А. Квартальная община позднефеодального города Бухары. -М., 1976. с 57

11xalq ta’limi nozirligi tomonidan qabul qilindi. Shuning negizida o’lkashunoslik
muzeyi ochildi. Namangan o’lkashunoslik muzeyi fondlari eksponatlar sotib olish
hisobiga boyidi. Namangan o’lkashunoslik muzeyidan Moskvadagi Tretyakov
galereyasi va Sankt-Peterburgdagi Ennitaj muzeylariga bir necha asarlar yuborilgan.
Shuningdek, fondlarni boyitish uchun muzey xodimlari Farg’ona vodiysini
qamrab oluvchi tematik ekspeditsiyalar uyishtiradilar. Shu zaylda muzey fondlari
etnografik, tabiatshunoslik, arxeologik eksponatlar bilan boyidi. Urush yillarida
O’zbekistonda muzey tarmoqlari vaqtinchalik qisqardi. Bu jarayon Namangan
o’lkashunoslik muzeyiga ham ta’sir qildi. Eksponatlar vaqtinchalik viloyat o’rta
maktablariga taqsimlandi. Natijada ko’pgina muzey eksponatlari yo'qolib ketdi.
1961-yili O'zbekiston rassomlari uyushmasi qoshidagi O’zbekiston Badiiy
ko’rgazmalar direksiyasi Namangan viloyati o’lkashunoslik muzeyiga 50 ta tasviriy
san’at asarlanni sovg'a qildi.
О’zbekiston davlat san ’at muzeyi.
Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1918-yil 19-apreldagi dekreti bilan
knyaz N. Romanovning Toshkentdagi majmualari davlat mulki deb e’lon qilindi.
Uyi esa muzeyga aylantirildi. Knyaz to’plagan tasviriy va amaliy san’at namunalari
asosida Markaziy badiiy muzey tashkil etildi. 1941-yildan bu muzey O’zbekiston
xalqlari tarixi muzeyiga qo’shib yuborildi. 1945-yili alohida muzey sifatida
O’zbekiston davlat san’at muzeyi nomi bilan atalib, faoliyat ko'rsata boshlaydi.
Mazkur muzey juda boy eksponatlar to’plamiga ega bo’ldi. Ibtidoiy jamoa tuzumi
davridan to zamonaviy davrgacha boigan tasviriy va amaliy san’atning noyob
namunalari, muzey ekspozitsiyasidan joy oldi.
Buxoro viloyati o’lkashunoslik muzeyi,
Buxoro muzeyi ilk bor 1922-yilda tashkil etilib, ba’zi sabablarga ko’ra
yopiladi. Buxoroda qayta muzey ochish taklifi Zarafshon viloyati prezidiumi va
eski Buxoro shahar qo’mitasi yigilishida ilgari suriladi. Mazkur yigilish mazmuni
1926-vil 7-dekabrda 37-sonli bayonnomasida o’z aksini topgan. Muzeyning
dastlabki ekspozitsiyasi areologiya, etnalogiya va zoologiya bo’limlaridan iborat

Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati

Купить