• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 60.3KB
Покупки 1
Дата загрузки 23 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Turkistonning podsho Rossiyasining tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishi

Cho lpon temir yoining Turkiston hayoti va iqtisodida o ynagan rolini yaxshi hisʻ ʻ etadi, ayni chog‘da temir yo 1 qurilishi bahonasida hosildor еrlar, bog‘rog‘lar, ʻ machit-madrasalar payxon va vayron boiayotganini alam bilan eslatadi. Albatta, temir yo 1 band etgan еrlarga pul to langan, aslida 100 mln turadigan joylar ming ʻ ʻ mlndan sotilgan. Temir yo 1 Turkistonga obodlik, madaniyat olib keldi, shu bilan ʻ barobar unda xizmat qiladigan minglab ruslar ko chib keldi. Cho lpon chorizmning ʻ ʻ ko chiruvchilik ya’ni Rossiyadagi mujiklarni Turkistonga Temir yo l orqali ʻ ʻ ko chib kelishi oqibatlariga to xtaladi: “Ovropaning mo dasidan (modasidan), ʻ ʻ ʻ shishasidan (arog‘idan), buzuq axloqidan namuna olmasdan va bularga bu jihatdan taqlid qilmasdan, balki ilm, fan, san’at o xshashlik madaniyatidan namuna olub, bu ʻ jihatdan taqlid qim ogim iz lozimdir. Ovropaning m o dasi va buzuq axloqi sizlarni ʻ xonavayron, bevatan, asir, qul qiladur. Bundan saqlaning!”. Cho lpon temir yo l ʻ ʻ munosabati bilan stansiyalar, vokzallar, ko plab binolar qurilayotganini, lekin ʻ ularni rus, arman egallab olayotganini katta tashvish bilan yozadi va o zbek ʻ sarmoyadorlaridan birining tashabbusini qizg‘in qoilab-quvvatlaydi: “Mana shul Farg‘ona temir yoiida bir suyunodirgan ish bordurkim: 700 tanobcha еr istansa, vokzal va isklat qilmoq ishini (pudratini) Namangandan turib, asli Toshkandlik muhtaram Mulla Abdulla afandi Hamidullayuf olmishdur. Vokzalni tomosha qilmoqchi bo iu b borganimizda Mulla Ablullani afandi ukosi Abdulaziz afandi ila ko rishkonimizda, Abdulaziz taassuf qilib dediki: - Shundoq katta muassasalarning ʻ foydasini Ovropaliklar ko rub, onlarning qoilariga o tayotganiga ochushur. ʻ ʻ Namangan istansasini bino qilmoqg‘a ham olgon edim. Mana Andijon katta istansasini ham oldik, - deydur. Vogunlab sementlar kelub turmoqdadur, sementdan g‘ishtlar qo yub tururlar. Birinchi boshlab istansalarga armani va ruslar ʻ kelub o tirmoqdadur. Bechora musulmonlar boisa, еrlarni oylik qilib ʻ bermoqdadurlar. Hozirdan ijaraga bermasalar, bora-bora oz pul bilan sotub ham qo yorlar. Vokzalga yaqin еrlarda istonsa atrofida endi g ‘ayri millat ko rinmoqda ʻ ʻ boshladi, deydur. Mana shundoq gaplarni Abdulaziz afandi bilan so zlashib ʻ oiturdik. Qarindoshlar, diqqat lozim. So ng pushaymon b oim ogidan foyda ʻ yo qligi hammamizga maiumdir. Hech boim asa, Abdulla afandidek namuna ʻ 20 ipak xom ashyosi miqdori 103996 pudni tashkil etdi. 1907-yilda eksport qilingan miqdor biroz qisqardi va 100,149 funtni tashkil etdi 49 . Bunga shuni qo shimcha qilish kerakki, miqdoriy kamayish ham ob-havoʻ sharoiti bilan bog liq - 1907 yilning sovuq bahori ipak qurti kasalligiga sabab ʻ bo ldi va shuning uchun kutilganidan kamroq ipak xom ashyosi olindi ʻ 50 . Rossiyaning markaziy viloyatlariga mahsulot eksport qilish nafaqat Turkiston o lkasi uchun xos edi - xuddi shunday holat Buxoro amirligida ham kuzatildi. ʻ Masalan, Buxoro amirligidan Rossiyaga temir yo l orqali ipak xomashyosi eksporti ʻ doimiy ravishda o sib bordi va agar 1903-yilda eksport qilingan xomashyo miqdori ʻ 4542 pud bo lgan bo lsa, 1907-yilda bu ko rsatkich 17262 pudgacha oshgan. ʻ ʻ ʻ Yuqorida ta kidlanganidek, Turkiston o lkasining Farg ona viloyati, jadvalda ʼ ʻ ʻ aks etganidek, ipak mahsulotlari yetishtirish bo yicha O rta Osiyoning deyarli ʻ ʻ barcha ipakchilik rayonlaridan oldinda edi. Turkistonda yetishtirilgan ipak miqdori nafaqat Rossiyaga eksport qilish uchun yetarli edi, balki Hindiston, Eron va boshqa ko plab mamlakatlarga eksport qilish imkonini berdi. Rossiya tomonidan 1889- ʻ yilda Irkeshtomda bojxona postining, 1899-yilda Qo qon bojxona postining tashkil ʻ etilishi Turkiston o lkasi va Qashg ar o rtasidagi savdo aloqalarini tizimlashtirdi ʻ ʻ ʻ 51 . Bu, birinchi navbatda, Rossiyaning savdo manfaatlari bilan bog liq bo lib, ʻ ʻ metropolga Sharqiy Turkistonga zarur chorvachilik mahsulotlari va boshqa xom ashyo manbalarini eksport qilishning oldini olishga imkon berdi. XIX asrning 2- yarmida O rta Osiyo bilan Hindiston o rtasidagi savdo aloqalari rus-hind ʻ ʻ munosabatlariga bog liq bo ldi. Turkistondan Hindistonga paxta gazlamalari va ʻ ʻ shoyi olib kelingan. Turkiston ipakining sifati yuqori, tolasi yupqa, ko rsatilgan ʻ vaqtda narxi ancha past bo lganligi, albatta, xaridorlarni o ziga tortdi. Hind ʻ ʻ savdogarlari Farg ona vodiysida ham savdo-sotiq yo lga qo ygan, hattoki ʻ ʻ ʻ Andijonda ipak bilan savdo qilish uchun ikki firma - Rambi -Posha va Ramsu- Sufani ro yxatdan o tkazganlar ʻ ʻ 52 . 49 Малаховский Н. И. Производственные силы Туркестана. - СПб.:1909. - С.16. 50 Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустамлака ва зулм исканжасида. – Т.:2006. - Б.160. 51 Махкамов А. Взаимоотношения России с Восточным Туркестаном через Коканд во второй половине XIX - начале XX веков / Востоковедение. История. Филология. - Т.:1987. - С.24. 52 Путеводитель по Туркестану и Среднеазиатской дороге под ред. Д. И. Дмитриева-Мамонова. - СПб.:1903. - С.393. 30 15. Производительные силы Туркестана. - М.:1913. 16. Путеводитель по Ташкентской железной дороге с очерком Ферганской нефти. Составлен по официальным данным под редакцией А.И. Дмитриева Мамонова. С.-Петербург, 1907. 17. Путеводитель по Туркестану и Среднеазиатской дороге под ред. Д. И. Дмитриева-Мамонова. - СПб.:1903. 18. Статистический обзор Ферганский област за 1904. – Скобелев, 1905. 19. Терентьев М.А. Статистические очерки Среднеазиатской России. - СПб.:1874. 20. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Биринчи китоб. – Т.:2000 - Б.236. 21. Эрлих Д.Д. Народное хозяйство социалистического Узбекистана. - Т.:1947. Internet ma’lumolari: https://shosh.uz/prevrashhenie-turkestanskogo-kraya-v-syirevoy-pridatok- rossiyskoy-imperii/ 39 qo l ostimizda birlashtirib, uzoq o lkalarda tovarlarimizni sotishga kattaʻ ʻ imkoniyatlar yaratiladi, qisqa va qulay tranzitdan foyda qoladi, shu bilan bir qatorda hech qanday sheriklarsiz, chetdan aralashuvdan xoli sof ma’noda ruslaniki bo ladi” deb ta’kidlangan edi. I.A.Baryatinskiyning fikricha, mazkur yoining ʻ ahamiyati nafaqat savdo-sotiq bilan kifoyalanadi, “siyosiy jihatdan olganda u bizning (Rossiyaning) olis Sharqdagi ma’naviy ustuvorligimizga zamin yaratadi, harbiy jihatdan esa zarur bo lgan qisqamuddatda Qurolli kuchlarimizni Kaspiy ʻ dengizidan Orol dengizi va uning irmoqlari tomon safarbar etishga imkoniyatlar yaratadi. Shunday qilib, Rossiya tabiatning o zi in’om etgan pozision ustunlikdan ʻ foydalanib, hech qanday to siqlarsiz boshqa Yevropa davlatlari qo llari ʻ ʻ е tmaydigan joylarda o z ta’sirini mustahkamlash imkoniyatlarini qoiga kiritadi”. ʻ Imperator Aleksandr II knyaz A.I.Baryatinskiy tomonidan taqdim etilgan loyiha Rossiya uchun o ta muhim va foydali ekanligini e’tirof etib, temir yo l ʻ ʻ aloqasi vaziri, general-adyutant Chekkinga mazur loyihani harbiy va tashqi ishlar vazirlari bilan hamkorlikda oiganib muhokama qilish va umumiy xulosalar ishlab chiqish haqida farmon berdi. Farmonda 1839-yili Xiva xonligiga qarshi harbiy yurishga rahbarlik qilgan sobiq Orenburg general-gubernatori, general-adyutant, graf V.A.Perovskiy hamda Ustyurt hududlarini maxsus oiganib chiqqan general- mayor Gelmersenlarning loyiha xususida xulosalari zarur ekanligi alohida uqtirildi. V.A.Perovskiy 1857-yil 14-yanvarda Rossiya temir yo l aloqasi vaziri ʻ Chevkinga yuborgan yozma taqdimnomasida Baryatinskiy taklif qilgan loyihani atroflicha tahlil qilib, ayrim masalalar yuzasidan o z fikr va mulohazalarini bayon ʻ etadi. Uning fikricha “Orol dengizi kemalar qatnovi uchun ancha qulay”, lekin Sirdaryo va Amudaryo qirg‘oqlari bo ylab kema qatnoviga to g‘anoq bo ladigan ʻ ʻ ʻ “tabiiy va siyosiy to siqlar mavjudki, ularni bartaraf etish o ta mushkuldir”. ʻ ʻ Shundan so ng u o ta andishasizlik bilan quyidagilarni qayd qiladi: “Mazkur ʻ ʻ daryolarning yuqori va o rta oqimi shunday davlatlar tasarrufidaki, ular bilan kema ʻ qatnovini amalga oshirish masalasini tinchlik yo li bilan hal etib bo lmaydi. ʻ ʻ 14  Podsho Rossiyasining Turkistondagi iqtisodiy munosabatlari;  Podsho Rossiyasi Turkistonni xom ashyo bazasiga aylanirishining ijobiy hamda salbiy tomonlarini ochib berishdan iboratdir. Mavzuning ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti Podsho Rossiyasining Turkistonda olib borgan siyosati. Mavzuning predmenti esa Podsho Rossiyasining Turkistondagi iqtisodiy munosabatlari hisoblanadi. Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Mavzuga oid ilmiy adabiyotlarni besh guruhga ajratish mumkin: 1) Rossiya imperiyasi davrida rus tilida nashr etilgan adabiyotlar; 2) mustamlakachilik davrida yozilgan mahalliy mualliflarning asarlari; 3) sovet davrida amalga oshirilgan tadqiqotlar; 4) mustaqillik yillarida nashr etilgan tadqiqotlar; 5) xorijiy mualliflarning asarlari. Bular qatorida H.Sodiqov, N.Jo rayev ʻ 4 , Golovin G. 5 , Ziyoev H. 6 , Lunin B.V. 7 , Maev.N.A. 8 , Malaxovskiy N.I. 9 , Maxkamov A. 10 , Ogloblin V.N. 11 , Mamonova D . 12 ,Terentev M.A. 13 Erlix D.D. 14 va boshqa shu kabi olimlarning tadqiqotlari mavzuning o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi XIX asr ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragi hisoblanadi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. 4 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. 5 Головин Г. Кустарные промыслы Туркестана. - Т.:1909. 6 Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустамлака ва зулм исканжасида. – Т.:2006. 7 Лунин Б.В. Свет из прошлого // Звезда Востока. – Т.:1990. - № 6. 8 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. 9 Малаховский Н. И. Производственные силы Туркестана. - СПб.:1909. 10 Махкамов А. Взаимоотношения России с Восточным Туркестаном через Коканд во второй половине XIX - начале XX веков / Востоковедение. История. Филология. - Т.:1987. 11 Оглоблин В. Н. Промышленность и торговля Туркестана. - М.:1914. 12 Путеводитель по Ташкентской железной дороге с очерком Ферганской нефти. Составлен по официальным данным под редакцией А.И. Дмитриева Мамонова. С.-Петербург, 1907. 13 Терентьев М.А. Статистические очерки Среднеазиатской России. - СПб.:1874. 14 Эрлих Д.Д. Народное хозяйство социалистического Узбекистана. - Т.:1947. 4 tovarlarining O rta Osiyoga borishini osonlashtirish”ga chaqirsalar, boshqalarʻ Kaspiy dengizida harbiy faoliyatni kuchaytirishni, Orol dengizga yo l ochish va ʻ Sirdaryo bo ylab kemachilikni rivojlantirishni taklif etishar, uchinchi yo nalish ʻ ʻ tarafdorlari esa tezroq temir yo l qurilishini boshlashni talab qilar edi. Ular bu ʻ haqda oshkora bahslashar, O rta Osiyoga go yoki “o z qonuniy mulki” dek qarab, ʻ ʻ ʻ uning boyliklarini hisobkitob qilish yuzasidan tadqiqotlar olib borishdan charchamasdilar 22 . Ana shunday tadqiqotlardan biri A.Stetkevichning “Turkiston Rossiya uchun zararlimi?” (“ Убыточенли Туркестан для России ?”) nomli tadqiqoti bo lib, ʻ o lkaning “katta daromad manbai ekanligi”ni aniq faktlar bilan isbotlab, uning ʻ “zararli emas”ligini kelajakda “bu daromadlarni yanada ko paytirish uchun ʻ nihoyatda boy salohiyatli o lkaga eng qisqa temir yo lni tezroq olib kelish va uni ʻ ʻ “markaz bilan bog’lashni” tavsiya etgan”. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Turkiston o lkasini Rossiyaning markaziy ʻ hududlari bilan temir yo l orqali bogiash masalasi XIX asming 60 yil o rtalarida ʻ ʻ ko tarilgan edi. Ilk bor 1854-yil 12-yanvar kuni zahiradagi general-mayor Malsev ʻ Xarkov - Perekop yo nalishi bo ylab temir yo l qurish, uni Kzlyar orqali Orol ʻ ʻ ʻ dengizgacha davom ettirishga m oijallangan rasmiy taqdimnoma bilan Rossiya temir yo 1 aloqasi vazirligi Bosh boshqarmasining Maxsus mahkamasiga murojaat ʻ qildi. Lekin taklif etilgan mazkur temir yo l yo nalishining Orol dengizgacha ʻ ʻ bo lgan qismi faqatgina tilga olinib, atroflicha o rganilib tadqiq etilmaganligi ʻ ʻ hamda nazariy jihatdan asoslanmaganligi tufayli Maxsus mahkama tomonidan 1855-yil 13-may kuni rad etildi. Kavkazdagi rus qo shinlarining harbiy boshlig'i, ʻ general-adyutant, knyaz A.I.Baryatinskiy 1856-yil 19-iyul kuni Rossiya imperatori Aleksandr II ga Ustyurt hududlari bo ylab temir yo l qurish va bu orkali Kaspiy va ʻ ʻ Orol dengizlarini bogiashga mo ljallangan loyihani taqdim etdi. Mazkur loyihada ʻ Rossiyaning Sharqda ta’sir doirasini kengaytirish zarurligi alohida uqtirilib, taklif qilinayotgan “mazkur yo l mashaqatli aylanma karvon yo llarini” qulay va arzon ʻ ʻ transport aloqalari bilan almashtirdi, “qo shni davlatlar bilan o zaro savdo-sotiqni ʻ ʻ 22 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. – B.320. 13 Tovarlarning ko p qismi yo lning u yoki bu qismidan o tib, so ngra vohaʻ ʻ ʻ ʻ shaharlarining gavjum bozorlarida sotib olingan tovarlar bilan savdo qiluvchi vositachilar zanjiri orqali yetkazilgan. 1669-1673-yillarda Rossiya davlatining Xiva va Buxoroga elchilari sifatida yuborilgan B.Tura va S.Pazuxinlar quyidagi ma'lumotlarni keltirdilar: Buxoro va boshqa shaharlar yerlarida ipak xom ashyosi yetishtiriladi va bu xom ipakning pillasi Qizil dengiz orqali nemislarga yetkazib beriladi. Astraxan va Moskvaga kirmaydi. Kiritilgan taqdirda davlat xazinasiga katta foyda keltirishi mumkin edi” 29 . Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mintaqaning rus tovarlari bozoriga aylanishi natijasida hunarmandchilik bilan shug ullanuvchi ishlab ʻ chiqaruvchilar katta zarar ko rdilar. XIX asrning 70-yillaridan boshlab Rossiya ʻ imperiyasi hukumati Turkistondan xomashyo eksportini ko paytirish siyosatini ʻ yurita boshladi. Shu bilan birga, mintaqa bozorlari Rossiya sanoati tovarlari bilan to ldirila boshladi. Import qilingan tovarlar o zining sifati va arzonligi bilan ajralib ʻ ʻ turardi, shu sababli ular mahalliy hunarmandlarning mahsulotlarini siqib chiqardi, bu esa pirovardida ularning tovarlariga talabning etishmasligiga olib keldi 30 . “Import qilingan to qimachilik mahsulotlari uyda ishlab chiqarilgan matolarni ʻ siqib chiqara boshladi. Chor amaldorlari “mahalliy ipak ishlab chiqarish o limga ʻ hukm qilindi” deb bejiz ochiq e’lon qildilar. Ana shunday sharoitda hunarmandlar, vujudga kelgan raqobatga qaramay, o z ʻ tovarlariga ham ichki, ham tashqi bozorda xaridor topish urinishlaridan voz kechmadi, qishloq xo jaligi yarmarkalarida faol ishtirok etdi. Jumladan, ʻ turkistonlik tadbirkor A.X.Yunusov 1865-yilda o tkazilgan Moskva manufaktura ʻ ko rgazmasida qatnashgan. Rossiya imperiyasining mustamlakachi hokimiyatlari ʻ O rta Osiyo bilan savdo aloqalarini rivojlantirish, savdogarlar va iste molchilar ʻ ʼ manfaatlarini birlashtirish maqsadida 1870-yildan boshlab ko rgazmalar tashkil ʻ qila boshladilar. Turkiston general-gubernatori fon Kaufmanning farmoniga asosan 29 Очерки истории СССР. - М.:1955. - С.543. 30 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Биринчи китоб. – Т.:2000 - Б.236. 24 Bunday ko rgazmalarda qatnashganlar orasida samarqandlik savdogar Mirzaʻ Buxoriy ham bor edi, u erda ipak ishlab chiqariladigan kichik shoyi to qish ʻ kombinati nafaqat Turkistonda, balki, masalan, Xarkovda ham namoyish etilgan. Uning 1878-yilda Toshkent ko rgazmasida namoyish etilgan shoyi buyumlari, ʻ jumladan, sharf va boshqa bosh kiyimlari oltin medal bilan baholangan 33 . Xususan, 1886-yil 8-12-sentyabrda bo lib o tgan Turkiston qishloq xo jaligi ʻ ʻ ʻ yirik ko rgazmasida mahalliy hunarmandlar tomonidan tayyorlangan shoyi matolar ʻ namoyish etildi va ko plab tashrif buyuruvchilar tomonidan yuqori baholandi. ʻ Ushbu ko rgazma komissiyasiga I.Krauze raislik qilgan, komissiyaga N.A.Maev, ʻ A.I.Vilkens, A.E.Gromov 34 kabi taniqli shaxslar kirgan. Aytish joizki, yarmarkaga 12770 kishi tashrif buyurdi 35 . Ko rgazmaga qo yilgan mahsulotlarga muvofiq ko rgazma 9 guruhga ʻ ʻ ʻ bo lingan bo lib, bu yerda 6-guruhda ipak va paxta mahsulotlari ʻ ʻ 36 , 82 ta eksponat 37 namoyish etildi. Qishloq xo jaligi mahsulotlari ko rgazmasi shahar bog ida, ko rgazmaning ʻ ʻ ʻ ʻ markaziy pavilonining atrofida esa Toshkent va Samarqand hunarmandlarining mahsulotlari ko rgazmaga qo yildi ʻ ʻ 38 . Mazkur ko rgazmada pavilonlardan birining ʻ ikki qatorini egallagan hunarmandlar A.Asqarov va M.Mirayupovlarning ipak mahsulotlari barchaning e’tiborini tortdi. Ko p sonli hunarmandlardan tashqari, ʻ M.Buxoriy, N.Muxamedov kabi tegishli korxona sohiblari ham o zlarining shoyi ʻ va yarim ipak matolarini taqdim etdilar 39 . 1886-yilda hunarmand A.Asqarov ko rgazmaning “Ipakchilik” bo limida ʻ ʻ “Katta kumush medal” bilan, ipak matolar yaratgani uchun A.M.Oxun “Kichik kumush medal” bilan, yana bir hunarmand S.Ahmedovlar bilan taqdirlangan., shoyi atlas yaratgani uchun “Bronza medali” bilan taqdirlangan. Ko rgazmaning ʻ 33 Лунин Б.В. Свет из прошлого // Звезда Востока. – Т.:1990. - № 6. - С. 126-127. 34 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.6. 35 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.78. 36 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.7. 37 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.77. 38 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.8. 39 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.21. 26 Shuning uchun Sirdaryo va Amudaryo bo ylab kema qatnovini yo lg a qo yishdanʻ ʻ ʻ avval Qo qon va Xiva xonliklarini istilo qilinm ogi zarurdir” ʻ 23 . Rossiyaning markaziy hududlarini O rta Osiyo bilan temir yo 1 orqali ʻ ʻ bogiash masalasi 25-yildan ortiqrok muhokama qilinib, 1854-yildan 1880-yilgacha bo lgan davrda 40 dan ortiq loyihalar Rossiya hukumatiga taqdim etildi. Mazkur ʻ loyihalarning aksariyati Orenburg - Qorato g‘oy - Toshkent, Uralsk - Orol dengizi ʻ - Toshkent yo nalishida temir yo l qurish orqali Rossiyaning markaziy hududlarini ʻ ʻ O rta Osiyo bilan bogiash, qisman Pyotropavlovsk - Oqmala - Turkiston - ʻ Chimkent - Toshkent, Orusk – Qarqar о - Avliyoota - Toshkent yo nalishida O rta ʻ ʻ Osiyoni Sibir magistrali bilan ulashga m o jallangan edi. Shu bilan bir qatorda ʻ ayrim horijiy muhandislar va kompaniyalar tomonidan ham Orenburg - Toshkent - Peshovor yo nalishi orqali rus va anglo-hind temir yoiini o zaro bog‘lashga ʻ ʻ mo ljallangan loyihalar taklif qilingan edi. ʻ XIX asming 60-yillari oxirlarida Ferdinand Lesseps tomonidan taklif etilgan dastlabki loyihaga ko ra Orenburg – Toshkent - Peshovor yo nalishi orqali rus va ʻ ʻ anglo-hind temir yoiini bogiash mo ljallandi. Ferdinand Lessepsning yozgan xatida ʻ loyihalashtirilgan temir yo lning kelajakda Rossiya iqtisodiyoti uchun qanday ʻ ahamiyatga ega bo lishini quyidagicha ta’riflagan edi. “Bu yo l... Rossiya uchun ʻ ʻ yangi bozorlarni ochib beradi, uning uchun bitmas-tuganmas boyliklar manbaiga aylantiradi”. F.Lesseps tomonidan ishlab chiqilgan loyihani o rganish maqsadida 1874-yili ʻ Imperator Rus Geografik jamiyatining Orenburg bo limi huzurida Maxsus qo mita ʻ ʻ tashkil etiladi 24 3. Maxsus qo mitaning topshirig‘i bilan Yaksa - Bikovskiy ʻ rahbarligidagi ekspedisiya ikki yil mobaynida taklif etgan temir yo l yo nalishining ʻ ʻ Turkiston qismida olib borgan faoliyati natijasida joylarning topografik tasvirlari olindi. Amudaryo va uning atrofidagi katta hududdar to g‘risida tadqiqot ʻ ma’lumotlar to plandi. Mazkur ma’lumotlar asosida “Amudaryo vohasining iqlimi ʻ toza, aholisi zich, tuprog‘i unumdor, turli xil minerallarga serob” shuning uchun 23 Железные дороги в Среднюю Азию. Сборник статей и проектов по проведению железных дорог в Среднюю Азию. С.- Петербург, 1874, - C.8-9. 24 Путеводитель по Ташкентской железной дороге с очерком Ферганской нефти. Составлен по официальным данным под редакцией А.И. ДмитриеваМамонова. С.-Петербург, 1907, - C.2. 15 XULOSA Xulosa qilib aytganda, ya’ni, bir tomondan, XIX asrning oxiridan boshlab Turkiston Rossiyaning xomashyo bazasiga aylana boshlagan bo lsa, ikkinchiʻ tomondan, rus va boshqa chet el tovarlari bozoriga aylana boshlagan. Rossiyadan, shuningdek Rossiya orqali import qilinadigan tayyor to qimachilik va boshqa ʻ turdagi mahsulotlarning miqdoriy o sishi mahalliy to qimachilik va ipak ʻ ʻ mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning to qimachilik va ipak mahsulotlarini ʻ sotishda muammolarga duch kelishiga olib keldi. 1890-yillardan boshlab mahalliy hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilgan matolarni eksport qilish to xtatildi. ʻ Shunga qaramay, rus to qimachilik mahsulotlari, birinchi navbatda, rus kalikasi ʻ mahalliy mahsulotlarni ichki bozordan siqib chiqara olmadi, Turkistonda ipakchilik butunlay yo q qilinmadi. Xulosa qilib shuni aytishni istardimki, XIX asr ʻ oxiriga kelib Turkiston, bir tomondan, Rossiyaning jadal rivojlanayotgan sanoati uchun muhim xom ashyo manbaiga aylangan bo lsa, ikkinchi tomondan, zaruriy ʻ hududga aylandi. tayyor sanoat mahsulotlari bozori. O rta Osiyodan olib ʻ chiqiladigan tovarlar assortimenti birinchi navbatda xom ashyoni o z ichiga olgan ʻ bo lsa, Turkiston hududiga olib kirilayotgan tovarlar assortimentida tayyor ʻ mahsulot ulushi tobora ortib bordi. Temir yo llarni qurish va undan keyingi ʻ foydalanish mintaqani tayyor mahsulotlar bozoriga va Rossiya imperiyasining xom ashyo bazasiga aylantirish jarayonini tezlashtirdi. Xususiyatlari qatorida shuni ta’kidlamoqchimanki, temir yo llarning qurilishi ko p miqdorda ipak xomashyosini ʻ ʻ eksport qilish uchun nihoyatda qulay sharoit yaratib, oxir-oqibat Turkistonning Rossiya iqtisodiyotiga qaramligini kuchaytirdi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonni Rossiya imperiyasining xomashyo bazasiga aylantirish jarayoni yakunlandi. Chor hukumati ipakchilikni rivojlantirish maqsadida turli tadbirlarni amalga oshirdi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, mustamlakachilik davrida ko rilgan barcha chora-tadbirlar ipakchilikni ana shunday rivojlantirishga emas, ʻ balki insonparvarlik missiyasi sifatida emas, balki iqtisodiy foyda olishga qaratilgan edi. 36 1.2. Dastlabki O rta Osiyo temir yo li. Uning imperiya va o lka iqtisodidaʻ ʻ ʻ tutgan o rni ʻ Rossiya imperiyasining hukmdor doiralari XVIII asrning birinchi yarmidayoq o zbek xonliklari bilan savdo-sotiq aloqalarini yanada kengaytirish ustida izchil ʻ faoliyat ko rsatishgan. Pyotr I Buxoro va Xivaga yuborgan Florpo Beneveni ʻ elchiligi buning yorqin dalilidir. Elchilik o zbek xonliklari hududlaridagi tabiiy ʻ boyliklarni aniqlash va bozorlardagi savdo-sotiq ko larni xususida boy materiallar ʻ to plagan edi. ʻ Rossiyaning tashqi xavfsizlik idoralari bu materiallarni o rganish asosida o z ʻ ʻ fikr-mulohazalarini ishlab chiqishdi. 1826-yilda general Veryovkin imperator Nikolay I (1825-1856) nomiga yuborgan taqdimnomasida o zbek xonliklari rus ʻ mollari uchun juda qulay bozorga aylanishi mumkinligiga alohida urg‘u bergan edi. Lekin Turkiston o lkasini Rossiyaning markaziy hududlari bilan bog‘lab ʻ turuvchi qulay va arzon transport aloqalarining rivojlanmaganligi ko zlangan ʻ siyosatni amalga oshirishga to sqinlik qilar edi. Bu haqida rus matbuoti tashvish ʻ bilan quyidagilarni yozgan edi: “Turkiston Xiva va Buxoro Rossiyaning markaziy bozorlari bilan savdo aloqalari Kazalinsk - Orenburg, qisman Troisk yo nalishida ʻ qatnaydigan yagona karvon yo li orqali amalga oshirilmoqda. Bu yo l nihoyatda ʻ ʻ mashaqqatli, xizmat ko rsatish darajasi past va qimmat. Samarqanddan ʻ Orenburgga yukni yarim-yilda, shoshilinch yurganda 2-3 oyda yеtkazish mumkin. Har bir pud yukni tashishga 2 rubl sarflanmoqda”. Rossiya bilan O rta Osiyo o rtasida tovar almashinuvining kuchayishi, aniqsa ʻ ʻ rus kapitalist-fabrikalarining paxtaga bo lgan “ishtaxa”sining oshishi, ʻ o lkamizning iqtisodiy jihatdan tezroq zabt etilishi va rus mollari sotiladigan bozor ʻ sifatida tushib turish siyosatini amalga oshirish uchun metropoliya bilan mustamlaka o rtasidagi transport aloqalarni kengaytirish lozimligini tushungan ʻ mustamlakachilar “Rossiyaning Osiyo еrlaridagi sivilizadiya tarqatuvchilik missiyasi”ni keng targ‘ib eta boshladilar. Ayrimlar kema qatnaydigan suv yo llari ʻ bilan Qora dengiz, Azov, Kaspiy va Orol dengizlarini birlashtirishga, “rus 12 2.2. Podsho Rossiyasining o lkadaga paxta siyosatiʻ XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Amerika paxtasi narxining oshishi va uni yetkazib berishdagi qiyinchiliklar chor hukumatini Turkiston o lkasida paxta ʻ yetishtirishni boshlashga majbur qildi. Mahalliy paxtaning avvalgi navlari Rossiya to qimachilik fabrikalari uchun ʻ yaroqsiz edi. Ular Amerika paxtasi uchun mo ljallangan ingliz mashinalari bilan ʻ jihozlangan. Toshkentdan uncha uzoq bo lmagan joyda general-gubernator ʻ farmoyishi bilan tajriba naslchilik bazasi tashkil etildi. 1884-yilda Amerika va mahalliy navlarni tanlash orqali paxtaning sifat jihatidan yaxshiroq navini olish mumkin edi. “Kudrin va K” savdo uyi butun hosilni sotib olib, o zbek paxta tolasining ʻ birinchi tonnasini Rossiyaga eksport qildi. Keyingi yili dastlabki 300 gektar maydonga yangi nav ekildi. Effekt barcha kutganlardan oshib ketdi. Hosildorligi va sifati bo yicha bu g‘o za navi o sha davrda eng yaxshisi bo lib chiqdi. 1886- ʻ ʻ ʻ ʻ yilda u bilan 12 ming gektar, 1890-yilda - 59 ming, 1900-yilda - 191 ming, 1910- yilda - 350 ming gektar ekilgan. Turkiston o lkasi Rossiyaning paxta mustaqilligini ta minladi. 1907-yilda ʻ ʼ Rossiyaning to qimachilik fabrikalariga 5 million pud (1 pud = 16 kg) paxta tolasi ʻ eksport qilinib, ularning barcha ehtiyojlarini to liq qondirdi. Paxta agrar-sanoat ʻ majmuasi tuzildi: paxta maydoni - paxta tozalash zavodi (Turkiston o lkasi) - ʻ to qimachilik fabrikasi (Rossiya). Uning asosiy bazasi Farg‘ona vodiysi bo lib, u ʻ ʻ ham paxta yetishtirish uchun ideal joy hisoblanadi. Unda Turkiston o lkasida ʻ yetishtirilgan paxtaning 85 foizi to g ridan-to g ri Toshkent va O rta Osiyo temir ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yo llari orqali Moskva, Yaroslavl, Ivanovo-Voznesensk, Riga va Lodz (Polsha) ʻ to qimachilik fabrikalariga yetkazib berildi. ʻ Paxta Rossiya va Turkiston iqtisodiyotining integratsiyalashuviga asos bo ldi. ʻ Uning ko payishi Rossiya kapitalini jalb qildi. Uni ishlab chiqarish va sotib olish ʻ bilan kamida 30 ta yirik savdo idoralari shug'ullangan. Asosiy kreditorlar Rossiyaning eng yirik banklari - Rossiya-Osiyo, Moskva savdogarlari edi. Biroz 34 Xom-ashyo eksportida temir yo llarning muhim o rni haqida gapirganda,ʻ ʻ quyidagi faktni qayd etish lozim: 1901-yilda Farg ona viloyatida 92486 pud ipak ʻ xomashyosi ishlab chiqarilgan bo lsa, shundan bor-yo g i 9000 pud ipak ʻ ʻ ʻ xomashyosi eksport qilingan bo lsa, bu ko rsatkichning 9,7 foizini tashkil etadi. ʻ ʻ umumiy ishlab chiqarish. Temir yo llar qurilishi bilan Farg ona viloyatidan ipak ʻ ʻ mahsulotlari eksport qilish hajmi keskin oshdi. Masalan, 1907-yilda temir yo llardan foydalangan holda Rossiyaga 69070 pud ipak mahsulotlari, bundan ʻ tashqari Buxoro va Xivadan 17262 pud, Samarqanddan 8640 pud va Zakaspiy mintaqasidan 3124 pud mahsulot eksport qilindi. Gorchakovo (22.841 pud) va Qo qon (26.446 pud) stansiyalarida bo lgan ʻ ʻ 47 . 1908-yilda Farg ona viloyatidan Rossiyaga 83914 pud ipak mahsulotlari olib ʻ kelingan. Agar 1910-yilda butun Turkistonda 189,646 pud xom ipak ishlab chiqarilgan bo lsa, uning katta qismi, ya’ni 163,972 pud Farg ona vodiysida ishlab ʻ ʻ chiqarilgan 48 . XX asr boshlarida Rossiya imperiyasida 320 ming pud xom ipak ishlab chiqarilgan bo lsa, shundan 250 ming pud Turkistondan olib kelingan, demak, ʻ o sha davrdagi ipak xom ashyosining asosiy qismini Turkiston aholisi ishlab ʻ chiqargan. 1887-1900-yillarda Turkistondan Rossiyaga 113959 pud ipak olib kelingan. Shu munosabat bilan 1899-1907-yillardagi ko rsatkichlarni alohida ʻ ta’kidlab o tmoqchiman, o shanda ipak xom ashyosi Rossiyaga temir yo l orqali ʻ ʻ ʻ eksport qilingan. Eksport qilingan ipak xomashyosi miqdori (pudda) 1899-yilda 22,906, 1900- yilda 34,359, 1901-yilda 63,814, 1902-yilda 74,719, 1903-yilda 111,032, 1904- yilda 95,495. Yuqoridagi jadvaldan ko rinib turibdiki, eng yuqori ko rsatkichlar ʻ ʻ 1903-yilda qayd etilgan va yuqorida qayd etilganidek, bu temir yo lning ʻ foydalanishga topshirilishi bilan bog liq. Bundan tashqari, 1907-yildan boshlab ʻ boshqa turdagi mahsulotlar qatori ipak xom ashyosi eksporti ham sezilarli darajada oshdi. Yuqorida ta'kidlanganidek, 1906-yilda temir yo llar orqali eksport qilingan ʻ 47 Производительные силы Туркестана. - М.:1913. - Б.14. 48 Оглоблин В. Н. Промышленность и торговля Туркестана. - М.:1914. - Б.21. 29 ipak sotib olish bilan shug ullanuvchi firmalar ipakni asosan Rossiya va Yevropaʻ bozorlariga eksport qilish bilan shug ullangan ʻ 54 . Shuni ta’kidlash kerakki, Turkiston ipagi, shekilli, qulaylik uchun, Rossiyaning Yevropa qismiga asosan shingil shaklida eksport qilingan. Xorijiy mamlakatlardan Turkiston ipaklarini sotib olishga fransuzlar katta qiziqish bildirgan. Fransuz savdogarlari sotib olingan Turkiston ipaklarining katta qismini mamlakat janubiga, Marselga jo natgan ʻ 55 . Turkistonda ishlab chiqarilgan ipak va ipak mahsulotlarining xorijlik xaridorlar uchun o ziga xos xususiyatini, ya’ni uning nisbatan arzonligi va ʻ qiyoslab bo ladigan sifatini ta’kidlash lozim, chunki Turkiston ipagi Yevropada ʻ paydo bo lishidan oldingi davrda, bir tomondan, ipak ipaklari mavjud edi. ipak ʻ qurti pilla narxining oshishi, ikkinchi tomondan, XIX asrda burjuaziya uchun ipakning ahamiyati pasayib ketdi, bu esa Yevropada ipakchilik sanoatining tanazzulga uchrashiga olib keldi. Aynan shu vaqtda Yevropada Turkiston ipaklarining ko rinishi tushadi. Shuni e’tiborga olish kerakki, o sha davrdagi ʻ ʻ davriy matbuotda Rossiya imperiyasida ishlab chiqarilgan ipak mahsulotlari xorijiy mamlakatlarga arzon narxlarda sotilgani, Turkistonga yetkazib berilgan tayyor ipak mahsulotlari esa o ta qimmat narxlarda kelganligi qayd etilgan. Masalan, ʻ “ Туркестанскийе ведомости ” gazetasining yozishicha, Farg ona va Samarqand ʻ viloyatlarida ishlab chiqarilgan xom ipak xorijga, jumladan, Fransiyaning Marsel va Lion shaharlariga jo natilgan va Turkiston bozorlariga ipak ip sifatida ʻ qaytarilgan. Masalan, 1910-yilda Rossiyadan chet davlatlarga 5 million so mlik ʻ 130 ming pud ipak xom ashyosi olib kelingan bo lsa, teskari yo nalishda, ya ni ʻ ʻ ʼ Rossiyaga 26 million so mlik 147 ming pud ipak mato olib kelingan. ʻ “ Туркестанскийе ведомости ” gazetasida moliya mutaxassisi bo lib ishlagan va ʻ “Peresvet” taxallusi ostida maqolalar yozgan maqola mualliflaridan biri Rossiya eksportni ko paytirish va importni qisqartirish ustida ishlash zarurligini ʻ ta’kidladi 56 . 54 Статистический обзор Ферганский област за 1904. – Скобелев, 1905. - С.31. 55 Оглоблин В. Н. Промышленность и торговля Туркестана. - М.:1914. - С.46. 56 Пересвет. Роль Туркестана в борьбе с иностранным импортом // ТВ. - 1915. - № 164. 32 II BOB. PODSHO ROSSIYASI DAVRIDA TURKISTONDA IPAKCHILIK VA SAVDO (XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARI) 2.1. Podsho Rossiyasi davrida ipakchilik va savdo Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mintaqaning rus tovarlari bozoriga aylanishi natijasida hunarmandchilik bilan shug ullanuvchi ishlabʻ chiqaruvchilar katta zarar ko rdilar. Rossiya buning uchun turli usullardan ʻ foydalanib, Turkistondan xom ashyo, jumladan, ipak eksport qilish siyosatini boshladi. Mustamlaka hukumati rus banklari va mustamlakachi hukumatga qarashli firmalardan foydalangan holda eng yaxshi materialni tanlash uchun ko rgazmalar o tkaza boshladi, u xom ashyoni Rossiyaga ham, chet elga ham ʻ ʻ eksport qildi. Turkistonni Rossiyaning markaziy qismi bilan bog lovchi temir ʻ yo llar ishga tushirilgandan so ng ipak va xom ipak xomashyosini eksport qilish va ʻ ʻ tayyor mahsulotlarni import qilish ayniqsa katta bo ldi. XIX asr oxiri - XX asr ʻ boshlarida Turkistonni Rossiya imperiyasining xomashyo bazasiga aylantirish jarayoni yakunlandi. Chor hukumati ipakchilikni rivojlantirish maqsadida yuqoridagi va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, mustamlakachilik hukmronligi sharoitida ko rilgan barcha chora-tadbirlar ʻ ipakchilikni ana shunday rivojlantirishga emas, balki insonparvarlik missiyasi sifatida emas, balki iqtisodiy foyda olishga qaratilgan edi. Qadim zamonlardan beri savdo-sotiq insoniyat jamiyatida muhim rol o ynagan. O rta Osiyo xalqlari qadimdan tevarak-atrof, qo shni davlatlar bilan ʻ ʻ ʻ ko p qirrali savdo aloqalarida bo lgan. Turkiston o lkasi savdo aloqalarida tashqi ʻ ʻ ʻ va ichki savdoda ipakchilik alohida o rin tutgan. O rta Osiyo qadim zamonlardan ʻ ʻ buyon chet davlatlarga ipak va ipak mahsulotlarini eksport qilib kelgan, savdoda vositachi rolini esa Eron savdogarlari bajargan. Ipak matolari mintaqadan Yaqin Sharq va Yevropa mamlakatlariga eksport qilindi. Savdo yo llari tuzilishi va ʻ xususiyatlariga ko ra karvon va suv yo liga bo lingan. Odamlar Ipak yo li haqida ʻ ʻ ʻ ʻ gapirganda, ular tovarlar va odamlarning bir chekkadan ikkinchisiga, Osiyodan Yevropaga va orqaga uzluksiz harakatlanishini nazarda tutadi, bu mutlaqo to g ri ʻ ʻ emas, chunki bu yo l bo ylab harakat qilganlarning juda kam qismi undan o tgan. ʻ ʻ ʻ 23 F.Lesseps tomonidan ishlab chiqilgan loyihani amalga oshirish maqsadga muvofiqdir deb xulosaga kelindi 25 . Taklif qilingan loyihalarni atroflicha o rganish maqsadida 1874-yili Imperatorʻ Rus Geografik jamiyatning Orenburg bo limi huzurida Maxsus komissiya tashkil ʻ etilib 26 , quyidagi vazifalar yuklatildi, xususan: birinchidan , taklif qilingan temir yo 1 loyihalarning Rossiya uchun ʻ ahamiyatini aniqlash; ikkinchidan , Orenburg o lkasidagi joylarning topografik rnaiumotlarni ʻ o rganish asosida eng qulay temir yo l yo nalishini aniqlash va belgilash; ʻ ʻ ʻ uchinchidan , temir yo l qurilishi va uni ekspulatasiya qilishning eng arzon ʻ usullari xususida ma’lumotlar to plash; ʻ to rtinchidan ʻ , temir yo 1 qurilishining Turkiston o lkasiga keltiradigan ʻ ʻ foydasini aniqlash; beshinchidan , Rossiyaning markaziy hududlari bilan Turkiston o rtasida yuk ʻ tashish, shu bilan bir qatorda o zaro savdo-sotiq aloqalarini rivojlantirish xususida ʻ ma’lumotlar to plash. ʻ Maxsus komissiya tashkil etilgandan so ng joylarning topografik ʻ ma’lumotlari asosida eng qulay temir yo l yo nalishlarini aniqlash, uni qurish va ʻ ʻ ekspluatasiya qilishning eng arzon usullarini tanlash masalalari atroflicha tadqiq etish amalga oshirila boshlandi. Chunki bosib olingan ulkan hududlarda chegara yo nalishlari bo ylab yangi ʻ ʻ mustahkam tayanch postlar, mudofaa inshootlari qurish zarurligi kun tartibiga qo yilgan edi. Shu bilan birga ehtiyoj tugilganda zuddik bilan jangovar kuchlarni ʻ o lkaga keltirish, ularni zarur o q-dori va harbiy zahiralar bilan ta’minlash ʻ ʻ vazifalari ko ndalang bo lib, buning uchun chegaraga yaqin hududlarda temir yo 1 ʻ ʻ ʻ qurilishi nihoyatda zarur edi. 1873-yili Xiva xonligiga uyushtirilgan harbiy yurish vaqtida rus qo shinlari ʻ Qizilqumni kesib o tish vaqtida katta talofat ko rgan edilar, ularga yordamga ʻ ʻ 25 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kit ʻ о b). - T.:Sharq, 2011. – B.321-323. 26 Путеводитель по Ташкентской железной дороге с очерком Ферганской нефти. Составлен по официальным данным под редакцией А.И. Дмитриева Мамонова. С.-Петербург, 1907, - C.1. 16 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida bo lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo nalishlarda ham milliyʻ ʻ o zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan ʻ o rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda ʻ mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini yoritish bilan bog liq ʻ izlanishlarga keng yo l ochildi. Ta’kidlash joizki, o zbek xalqining tarixiy-madaniy ʻ ʻ merosida davlat va huquq masalalariga bag ishlangan asarlar salmoqli o rinni ʻ ʻ egallaydi. Ushbu merosni o rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb ʻ vazifalaridan biridir. Bu masalada Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi: “Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o lkaning o ziga xos ʻ ʻ noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini bosib-yanchib, qing ir o zanga solishga kirishdilar” ʻ ʻ 1 . Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan ʻ tadqiq etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O zlikni anglash tarixni bilishdan ʻ boshlanadi. Isbottalab bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ʻ ko tarilishi zarur” ʻ 2 . O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida ʻ “eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning ʻ betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va ʻ adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor vazifalardan hisoblanadi” 3 , deb ta’kidlab o tdi. ʻ Zamonaviy rivojlanish bosqichida dunyo davlatlari iqtisodiy, ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirishga, ayniqsa sanoat, agrar va servis sohalarida tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor bermoqda. Jahon mamlakatlarida iqtisodiyot va ishlab chiqarishning bosh omillaridan biri bo lgan tadbirkorlik ʻ 1 Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . - Т .: Ўзбекистон , 2011.- Б .172. 2 Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . - Т .:7. - Тошкент : Ўзбекистон , 1999. - Б .134. 3 Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши керак . - Т .: Ў збекистон , 2017. - Б . 47. 2 navli paxtani Turkistonda keng tarqatish ishining tashabbuskorlari va boshlovchilari bolishdi. Eng katta plantasiya Katta Yaroslavl manufakturasiga tegishli edi (2750), keyingisi esa rus kelgindilarining Andijon uezdi bo lib, u 700ʻ tanob maydonni egallagandi 17 . XX asr boshlarida paxtachilik Turkiston sanoati va qishloq xo jaligi yalpi ʻ mahsulotining 40 foizini tashkil etgan boisa, don - 37 foiz, boshqa ekinlar esa 1,2 foizni tashkil qilgan. Paxtachilik imperiyaning chet ellarga sarflaydigan 70 million oltin pulini tejashda yordam bergani ham to qimachilik, gazlama sanoati gurkirab ʻ o sishiga turtki berdi. ʻ Turkiston o lkasidan 1906-yilda - 566878, 1909-yilda - 1102876, 1913-yilda - ʻ 2115119, 1915-yilda esa 2426298 pud paxta Rossiya to qimachilik sanoatiga ʻ еtkazib berildi. Shunga qaramay, paxtaning narxi nihoyatda past edi. 1913-yilda paxta narxi 50 foiz oshirilganda mustamlaka ma’muriyati ataylab eng muhim oziq- ovqat mahsulotlari bahosini 400-500 foizga oshirdi. Nonning narxini 6 martaga ko tarib, paxta narxini esa 20 foizga kamaytirdi ʻ 18 . Rus mustamlakachilari Turkistondan 1914-1916-yillar mobaynida 59 million pud paxta, 8,5 million pud paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud go sht, 229 ming pud sovun, 474 ming pud baliq olib ketdilar. ʻ Turkiston o lkasi imperiyaning xom ashyo manbai bo lishidan tashqari u ʻ ʻ Rossiyaning Yevropa bozorlarida raqobatga dosh bera olmaydigan o tmas ʻ matohlarining sotiladigan qulay bozoriga ham aylantirildi. XX asr boshlarida Turkistonga keltirilayotgan temir, mis, chinni idishlar, gazlama va boshqa mahsulotlar miqdori 8 marta ko paygan. Xususan, birgina Farg‘onaga Moskvadan ʻ - 605412, Irbitdan - 5000, Nijniy Novgoroddan - 71233, Orenburgdan - 23910, Louzdan - 33600 rubllik mollar keltirilgan. 1895 yilning bir o zida Rossiyadan Turkiston o lkasining Farg‘ona viloyatiga ʻ ʻ 6010005 rubllik rus mollari keltirilgan. Metropoliyadan 1914-yilga kelib bir yilning o zidagina Turkistonga 243,6 million rubllik mol keltirilib sotilgani ham ʻ 17 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. – B.308. 18 O 'zR MDA, 461-jamg arma, 1-ro yxat, 1676-ish, 2-varaq. ʻ ʻ 8 barcha taqdirlangan ishtirokchilari ro yxati “ʻ Туркестанскийе ведомости ” gazetasida chop etilgan 40 . 1890-yilda bo lib o tgan ko rgazmada ipak matolari va ipak qurti turlari ʻ ʻ ʻ namoyishi bilan bir qatorda qora, qizil, marvarid kabi turli xil tut daraxtlarining barglaridan gerbariylar ham namoyish etildi 41 . Yuqorida aytib o tilgan A.Asqarov ipak tayyorlash uchun qulay qurilmani ʻ taqdim etdi, uning so zlariga ko ra, uning narxi 2 rublni tashkil qiladi. ʻ ʻ Ko rgazma galereyasida Toshkent granaj zavodi mahsulotlari namoyishi ʻ doirasida A.I.Vilkens ipak qurti yetishtirish uchun jihozlarni taqdim etdi 42 . A.I.Vilkens ipak qurtining “ailants”, “eman” va “manchus” kabi turlarini taqdim etdi, ularning ikki turi, ya’ni “ailants” va “eman” tashrif buyuruvchilarda katta qiziqish uyg otdi ʻ 43 . Shu bilan birga, ko rgazma ishtirokchilari N.A.Fadeevich va M.M.Stefanskiy ʻ ko rgazmada mahalliy va italyan ipak qurtining yana ikkita turini taqdim etdilar ʻ 44 . 1890-yilgi qishloq xo jaligi ko rgazmasida taqdim etilgan 49 ta eksponatdan 6 ʻ ʻ tasi bronza medali va yana 10 tasi maqtov bilan taqdirlangan. Mukofotlanganlar orasida qo qonlik K. M. Hakimov, marg ilonlik K. N. Xoji va X. A. Magometov, ʻ ʻ toshkentlik A. Qushbegi, R. Qo shbekov kabi hunarmandlar bor edi. Biroq ʻ Turkiston o lkasi savdosida ipak mahsulotlari katta ahamiyatga ega bo lishiga ʻ ʻ qaramay, mustamlaka hukumati bu sanoatga yetarlicha e tibor bermagan. Bu holat, ʼ bir tomondan, Turkiston o lkasida yagona milliy ichki bozorning o rnatilishiga olib ʻ ʻ kelgan bo lsa, ikkinchi tomondan, mahalliy aholining iqtisodiy ahvolini ʻ yaxshilashga to sqinlik qilgan ʻ 45 . Rossiya davlati sanoati ipak xomashyosiga muhtoj edi, shuning uchun O rta ʻ Osiyo temir yo li imkoniyatlaridan foydalanib, ipakchilik rayonlaridan ʻ yetishtirilgan ipak xom ashyosi Rossiyaning markaziy rayonlariga doimiy ravishda 40 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.82. 41 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.22. 42 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.29. 43 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.31-33. 44 Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. - С.33. 45 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Биринчи китоб. – Т.:2000. - Б.252. 27 Turkiston o lkasida don sotuvchilar ko proq foyda olishdan manfaatdorʻ ʻ edilar, shuning uchun ularni xorijga sotishni boshladilar. 1913-yilda Qo qon ʻ korxonasi mahsulotining 60% dan ortig i Sharqiy Turkistonga, Farg ona korxonasi ʻ ʻ esa 20% ga yaqini Kavkazga eksport qilingan. 1913-yilda 3600 tonna ipak xom ashyosi olindi 53 . Yuqorida ta kidlanganidek, Samarqand va Farg onada tost yetishtirish ʼ ʻ bo yicha xususiy korxonalar soni ko paygan. ʻ ʻ Natijada mazkur korxonalarda yetishtirilgan grena boshqa joylarga eksport qilindi. Masalan, 1899-yilda Yangi Marg ilonda ma’lum bir Evtixidiy tomonidan ʻ asos solingan granata ishlab chiqarish korxonasida tayyorlangan chigit materiali yuqori savdo sifatiga ega bo lib, Eron pillakorlari ham buni sezishdi. 1900-yilda ʻ yuqorida tilga olingan Evtixidiy Eronga don namunalarini yuborgan va 1901-yilda eronliklar undan uch ming rubllik don sotib olgan. O rta Osiyoda g alla sotishdan ʻ ʻ katta foyda olayotgan chet elliklar ularni yanada ko proq sotib ola boshladilar. Shu ʻ bilan birga, teskari jarayon ham kuchaydi, ya’ni xorijdan viloyatga don olib kelish davom etdi. Masalan, 1900-yilda olib kelingan donning og irligi 3 million ʻ g altakdan oshdi. 1913-1914-yillarda Turkistonda. Grenaning mahalliy navlari ʻ uchun 130 000 quti tayyorlandi, shundan 80 160 quti, ya’ni jami 61% Turkiston viloyatida qoldi, qolgan 50 000 quti, ya’ni jami 39% xorijga sotildi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida. Markaziy Osiyo va xorijiy davlatlar o rtasidagi savdo aloqalari ʻ rivojlanishda davom etdi. Rossiyadan Yevropaga g alla eksporti 200 puddan 2100 ʻ pudgacha, narxi esa 85 rubldan 74,3 ming rublgacha oshdi. Ipak eksporti 300 funtdan 1000 pudgacha, narxi esa 30 mingdan 264 ming rublgacha ko tarildi. Agar ʻ Turkistondan Xitoyga, Afg onistonga va qisman Eronga eksport qilingan ipak ʻ miqdorini Yevropaga eksport qilingan ipak miqdori bilan 30 puddan 400 pudgacha solishtiradigan bo lsak, Yevropaga eksport qilinadigan ipakning ancha katta ʻ miqdori topiladi. Bu faqat Rossiyaning Yevropa qismidan chet elga, ya’ni Germaniya, Avstriya, Vengriya, Italiya va Fransiyaga eksport qilinadigan ipak tolaning asosiy qismi Turkistonda ishlab chiqarilganligini bildiradi. Turkistonda 53 Эрлих Д.Д. Народное хозяйство социалистического Узбекистана. - Т.:1947. - С.76. 31 1896-yilda-3.679.000 pud. 1897-yilda-5.127.000 pud. 1898-yilda - 4.981.000 pud. Statistikaga ko ra 1895-1898 yil mavsumida chiqarilgan paxta miqdoriʻ shunday: 1895-1896-yillar - 3.475.000 pud. 1896-1897-yillar - 4.294.000 pud. 1897-1898-yillar - 4.782.000 pud. Bu raqamlar shuni ko rsatadiki, temir yo l orqali-yildan-yilga oshib ʻ ʻ borayotgan paxta eksporti Rossiya sanoati uchun Turkiston nafaqat qulay bozor, shu bilan bir qatorda arzon xom ashyo makoni vazifasini ham o ia y boshlagan. Turkiston general-gubernatori general baron A.Vrevskiy 1896-yilda Rossiya imperatoriga yo Hagan hisobotida Turkiston imperiyaga ulkan iqtisodiy xizmat ʻ ko rsatayotganiga alohida urg‘u bergani bejiz emas. ʻ Temir yo l O lka hayotida ham katta o zgarishlar yasadi. Turkistonga Rossiya ʻ ʻ ʻ va chet ellardan katta kapital kirib kela boshladi. O lka tabiiy boyliklarini ʻ o zlashtirish jarayoni kuchaydi, savdo-sotiq rivojlanib yangicha iqtisodiy va ʻ ijtimoiy manosabatlar shakllandi. Sanoat va savdo-sotiqning yangicha tarmoqlari vujudga keldi. Ashxabod, Marv, Chorjo y, Rus Buxorosi va boshqa yangi ʻ shaharlar paydo boidi. Temir yo l mahalliy aholining yangi tabaqasi - mulkdorlarning faoliyat ʻ doirasini kengaytirib jahon bozoriga chiqishga imkomyat yaratdi. Turkistonni umumimperiya taraqqiyoti orbitasiga qo shilishiga turtki berdi ʻ 28 . Xulosa tariqasida shuni aytish lozimki, O rta Osiyo temir yo li harbiy ʻ ʻ strategik maqsadlarda qurilib imperiya mustamlaka siyosatini o tkazishga xizmat ʻ qilgan boisa ham xolisona ob’ektiv tarzda Turkiston o lkasini iqtisodiy, ijtimoiy va ʻ madaniy taraqqiyotida ijobiy rol o ynadi. Bu holatni inkor etish - tarixiy haqiqatga ʻ ziddir. 28 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kit ʻ о b). - T.:Sharq, 2011. – B.325-329. 22 mahalliy, rus va chet el kapitalistlariga qarashli edi. Turkistonning Samarqand, Sirdaryo va Farg‘ona kabi uch viloyatida 1867-1900-yillar mobaynida 170 sanoat korxonasi ochilgan boisa, 10 yil davomida (1900-1910) yana 220, 4 yil ichida (1910-1914) esa 180 korxona ishga tushirilgan 16 . O lka fabrika-zavod sanoatining asosini ham xuddi shu paxta tozalashʻ korxonalari tashkil etgani tasodifiy emas, albatta. Chunki metropoliyaning sanoat sohasidagi siyosatini rus burjuaziyasi belgilar, unga esa o lkaning paxtasi birinchi ʻ navbatda zarur edi. Knyaz Masalskiyning ta’biricha, paxtachilikni har tomonlama rivojlantirish rus to qimachilik sanoati uchun “yaqin kelajakda hayotmamot ʻ masalasiga aylanadi”. General-gubematoming yozishicha, Turkistonning imperiyaga ko rsatadigan buyuk iqtisodiy xizmati ham ana shunda edi. Rus ʻ to qimachilik sanoati Turkiston paxtachiligining rivoji tufayli jahon bozorida ʻ mustahkam marram egalladi. 1900-yilda Turkiston paxtasi rus sanoati ehtiyojining 25 foizini tashkil qilib, bu raqam yil sayin oshib bordi va birinchi jahon urushi arafasida 50 foizga еtdi. Imperiya gazlama sanoatining gurkirab o sishi ana shu ʻ paxta tufayli edi. 1889-1916-yillar orasida amerika navi ekiladigan Turkiston o lkasi paxta maydonlari 7 barobar kengayganining boisi ham shunda edi. Birgina ʻ Qo qonning o zidagina 1900-yilda 22 ta paxta tozalash zavodi ishlagan. Arzon ʻ ʻ xom ashyo asosida ishlovchi yog‘, vino, pivo, kolbasa zavodlari, o lka еr osti ʻ boyliklarini o zlashtiruvchi tog‘-kon korxonalari paxta tozalovchi zavodlardan ʻ keyingi o rinda turgan. ʻ 1884-yildan rus sanoatchilari “Amerika” navli paxtani o lkada katta ʻ maydonlarda ektirishlaridan so ng imperiya to qimachilik sanoati ʻ ʻ korchalonlarining ishtahasi ochilib ketgan edi. 1889-yilda bunday nav 50 ming, 1895-yilda 100 ming tanob maydonga ekildi. 1901-yilga kelib esa o lkada 186326 ʻ tanob еmi egallagan paxtadan 174026 tanobi rus sanoati ehtiyoji uchun m o ljallangan amerika naviga tegishli paxta edi. Rus ishbilarmonlari va chet el ʻ firmalarining maxsus paxta plantasiyalari ham shitob bilan o z maydonini ʻ kengaytirib bordi. G.Belyakov, N.Raevskiy, S.Tarsin kabi plantatorlar amerika 16 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. – B.307. 7 faoliyatini qo llab-quvvatlash, ular o rtasida sog‘lom raqobat muhitini yaratish,ʻ ʻ sohada eksport salohiyatini yuksaltirish masalalarining ahamiyati ortib bormoqda. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston o lkasi iqtisodiy hayotidagi ʻ o zgarishlar, mulkchilik munosabatlari, ichki va tashqi savdo munosabatlari, ʻ sanoat tarmoqlari faoliyatining yo lga qo yilishi masalalari tadqiq etilgan. Dunyo ʻ ʻ miqyosidagi bu ilmiy izlanishlardan o lka ijtimoiy-iqtisodiy hayotining o ziga xos ʻ ʻ xususiyatlari, mulkiy-huquqiy munosabatlar, ishlab chiqarish sohalari faoliyatiga doir muhim yangiliklar qo lga kiritilgan. ʻ Kurs ishining ahamiyati. Ishning ahamiyati Turkistondagi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar to g‘risida ilmiy-nazariy bilimlarni yanada ʻ chuqurlashtirish, ushbu masalaga doir ilmiy xulosalarni boyitish bilan izohlanadi. Bugungi kunda O zbekistonning Rossiya imperiyasi va sovet hokimiyati ʻ yillaridagi tarixi bo yicha ilmiy izlanishlar olib borishda, respublika oliy o quv ʻ ʻ yurtlari talabalari, akademik litsey o quvchilari uchun turli o quv qo llanmalari va ʻ ʻ ʻ darslik, monografiyalar yaratishda foydalanish orqali yangi materiallar bilan to ldirishga ko maklashadi. ʻ ʻ Mavzuning maqsad va vazifalari. Podsho Rossiyasining Turkistonni istilo qilishning siyosiy sabablarini hisobga olmagan taqdirda ham bu o lka Rossiya ʻ tarafidan bosib olinishining dastlabki kunlaridanoq Rossiya uchun ikki jihatdan qiziqish uyg‘otgan edi: 1. Moliyaviy siyosat jihatidan davlat daromadi manbai va ichki ishlab chiqarish mahsulotlari uchun yangi bozor; 2. Mustamlakachilik siyosati nuqtai nazaridan markaziy guberniyalardagi ortiqcha aholini ko chirish uchun yangi hudud sifatida diqqatga loyiq edi. ʻ Mavzuning maqsadi mana shu faktlarga aniqlik kiritishdan iboratdir. Shu maqsaddan kelib chiqgan holda quyidagi vazifalar qoyildi :  Podsho Rossiyasining Turkistonni bosib olish sabablarini to laqonli ochib ʻ berish;  Podsho Rossiyasining Turkistonni bosib olgandan keyingi olib borgan siyosati; 3 37 vaqt o tgach, ular bu yerda Poltava va Nijniy Novgorod -Samarskiy kabiʻ banklarning o z filiallarini ochdilar. ʻ Paxta integratsiyasining ulkan ko lami kapitalning to planishiga va paxta ʻ ʻ ishlab chiqarish va sotish uchun yirik savdo va ishlab chiqarish kompaniyalarining paydo bo lishiga olib keldi. 1913-yilda Turkiston o lkasida yetishtirilgan paxtaning ʻ ʻ 30% dan ortig ini sotib olgan, 80 ming tonna paxta tolasini eksport qilgan va 160 ʻ ming tonna paxta tolasini qayta ishlagan “Besh bosh” yirik paxta-moy-tegirmon shirkati tashkil topdi. “Besh bosh” ixtiyorida 29 ta paxta tozalash zavodi mavjud edi. Birgina Farg'ona vodiysida 30 ta paxta tozalash zavodiga ega bo lgan va yiliga 118 ming ʻ tonna paxta xomashyosi sotib oladigan Vadyaevlar savdo uyi uning raqobatchisi edi. 1916-yilda Vadyaevlar Ivanovo-Voznesenskaya manufakturasini qo lga ʻ kiritdilar va shu tariqa Yevropadagi eng kuchli to qimachilik zavodini yaratdilar, ʻ uning tarkibiy qismlari Farg'ona vodiysidagi paxta plantatsiyalari, temir yo llar, ʻ paxta tozalash va Ivanovo-Voznesensk to qimachilik fabrikalari edi ʻ 57 . 57 https://shosh.uz/prevrashhenie-turkestanskogo-kraya-v-syirevoy-pridatok-rossiyskoy-imperii/ 35 Rossiya Turkistonni qisqa muddatda o z sanoati uchun xom ashyo manbaigaʻ aylantirdi. Agar 1885-yilda paxta maydoni 41,4 ming tanobni tashkil qilgan boisa, 1915-yilga kelib u 541,9 ming tanobga еtdi, ya’ni 13 barobarga o sdi. O lka ʻ ʻ Rossiyaning asosiy paxta bazasiga aylandi. Bu haqda Turkiston jadidlari etakchilaridan Ubaydullaxo ja Asadullaxo jaev 1917-yil iyul oyida Qozonda ʻ ʻ o tgan 2-Butunrossiya musulmonlar qurultoyida shunday degan edi: “Shu ʻ kungacha Turkiston rus kapitalistlari uchun govmish sigir bo lib kelmoqda. ʻ Bugunda Turkiston Rossiyaga paxta е tkazuvchidir. Hanuzgacha to xtamayotgan ʻ urush tufayli paxtaga ehtiyoj tobora ortib bormoqda, chunki u porox tayyorlashda kerakdir. Agar urushgacha bo lgan davrda Amerika paxtasining 1 pudi Rossiyaga ʻ 18 rubldan tushgan boisa, hozirda barcha mollarga narx-navo 3 barobar oshganda, 1 pud Turkiston paxtasi Rossiya tomonidan 7 rubldan 10 rublgacha sotib olinmoqda, holbuki, 1 pudning bahosi hozirda 20 rublni tashkil qilishi lozim. Demak, Turkiston paxtakorlari har pud paxtadan 10-12 rubl zarar kolishm oqda. Bundan shunday xulosa chiqadiki, agar Turkistonda-yiliga 10-12 million pud paxta еtishtirilsa, u holda bizning paxtakorlar tomonidan ishlab topilgan 100 million rubl har yili rus kapitalistlari cho ntagiga tushmoqda”. ʻ Metropoliyaning iqtisodiy siyosati Turkistonni xom ashyo bazasiga aylantirish, uni rus mollari sotiladigan bozor sifatida tutib turish va tabiiy boyliklarini markazga tashib ketishga qaratilgan edi. Bu siyosatdan dvoryan- pomeshchiklar sinfidan tashqari, tobora rivojlanib va kuchga kirib borayotgan rus burjuaziyasi, ayniqsa to qimachilik sanoatining egalari manfaatdor edilar. ʻ Turkiston m oinay daromad manbai sifatida ham chor Rossiyasining xazinasini boyitib borayotgan edi. Bu daromadlar 1867-1896-yillarda 4 barobarga ko paydi, ʻ aholidan olinadigan soliqlar 1889-1893-yillarda 40 foizga oshdi. 1869-1896-yillar davomida imperiya xazinasi o lkadan 158 million rubl daromad oldi. ʻ Metropoliyadagi kapitalistik munosabatlarning rivoji mustamlakalarni ham o z ʻ domiga tortdi. Turkiston o lkasi ham bu jarayonga jalb etilib, unda ham markaz ʻ manfaatlariga mos kelgan kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. O lkaning ʻ birgina Farg‘ona viloyatida XX asr boshida 157 paxta tozalash zavodi bo lib, ular ʻ 6 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ Rahbariy adabiyotlar: 1. Каримов И . А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . - Т .:7. - Тошкент : Ўзбекистон , 1999. 2. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида .- Т .: Ўзбекистон , 2011. 3. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши керак . - Т .: Ў збекистон , 2017. Asosiy adabiyotlar: 1. Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi ʻ davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, 2011. 2. O zR MDA, 461-jamg‘arma, 1-ro yxat, 1676-ish, 2-varaq. ʻ ʻ 3. Sadoi Farg ' ona . 1914, 6- iyun , 26- son . 4. Головин Г. Кустарные промыслы Туркестана. - Т.:1909. 5. Железные дороги в Среднюю Азию. Сборник статей и проектов по проведению железных дорог в Среднюю Азию. С.- Петербург, 1874. 6. Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустамлака ва зулм исканжасида. – Т.:2006. 7. Лунин Б.В. Свет из прошлого // Звезда Востока. – Т.:1990. - № 6. 8. Маев.Н.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Т.:1886. 9. Малаховский Н. И. Производственные силы Туркестана. - СПб.:1909. 10. Материалы к характеристике народного хозяйства в Туркестане, ч. 1. отд. 4, СПб, 1911. 11. Махкамов А. Взаимоотношения России с Восточным Туркестаном через Коканд во второй половине XIX - начале XX веков / Востоковедение. История. Филология. - Т.:1987. 12. Оглоблин В. Н. Промышленность и торговля Туркестана. - М.:1914. 13. Очерки истории СССР. - М.:1955. 14. Пересвет. Роль Туркестана в борьбе с иностранным импортом // ТВ. - 1915. - № 164. 38 Toshkent shahrida birinchi savdo yarmarkasi ochildi. Turkiston o lkasida qishloqʻ xo jaligi va sanoat ko rgazmalari an anaviy tarzda o tkazila boshlandi. Darhaqiqat, ʻ ʻ ʼ ʻ bunday ko rgazmalar aholining ahvoli, viloyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari ʻ bilan yaqindan tanishish maqsadida o tkazildi. Qolaversa, bunday yarmarkalarda ʻ o z mahsulotlari bilan qatnashgan tadbirkorlarga dastlab davlat tomonidan yordam ʻ ko rsatilib, qulay shart-sharoit yaratildi. Masalan, 1872-yilgacha Toshkentdagi ʻ yarmarkalarda qatnashgan Buxoro, Xiva va Turkiston savdogarlari zakot berishdan ozod qilingan. Turkistonning Rossiya bilan savdo aloqalarida Toshkentda o tkaziladigan yarmarkalar katta ahamiyatga ega bo lib, bir tomondan o lka ʻ ʻ ʻ aholisini rus tovarlari bilan tanishtirsa, ikkinchi tomondan mahalliy bozorlarni bu tovarlar bilan to ldirgan. Mazkur yarmarkalarda namoyish etilayotgan ʻ mahsulotlarga iste’mol talabi sezilarli darajada oshdi. 1870-yilgi qishloq xo jaligi ʻ ko rgazmasida, ya’ni yarmarka ochilishi bilanoq Qo qon xonligining paxta, ʻ ʻ gazlama, sarnak, ip, ipak kabi xomashyo bilan ta’minlashdagi ahvoli qanday yaxshilanganini ko rish mumkin edi. Yarmarkaga Qo qondan 24664 so mlik ʻ ʻ ʻ sarnoq va 14614 so mlik ipak keltirildi ʻ 31 . 1871-yilning kuzida ko rgazmadan Rossiyaga 116775 rubllik ipak eksport ʻ qilindi. Shu bilan birga, 1876-yil Toshkentda o tkazilgan kuzgi yarmarkadan ʻ Orenburgga atigi 12130 rubllik ipak eksport qilingan. Ko rinib turibdiki, ishlab chiqarishning kamayishi, shuningdek, tovar ʻ ayirboshlashning qisqarishiga Farg ona vodiysida qo zg olon natijasida vujudga ʻ ʻ ʻ kelgan siyosiy beqarorlik ta’sir ko rsatgan. Bu davrda Toshkent viloyatning yirik ʻ savdo markaziga aylandi, bu yerda viloyatning boshqa viloyatlaridan kelgan tovarlar saralanib, Toshkentdan esa Rossiya va boshqa mamlakatlarga jo natildi. ʻ 1878-yilda Toshkentda o tkazilgan qishloq xo jaligi ko rgazmasida qo qonlik ʻ ʻ ʻ ʻ hunarmandlar o z mahsulotlarini namoyish etdilar. Keyinchalik ularning ʻ mahsulotlari Moskva, Novgorod, Parijda ko rgazmaga qo yilgan va har doim ʻ ʻ yuqori baholarga ega bo lgan ʻ 32 . 31 Терентьев М.А. Статистические очерки Среднеазиатской России. - СПб.:1874. - С.135. 32 Головин Г. Кустарные промыслы Туркестана. - Т.:1909. - С.8. 25 qanday cheklanishsiz narx-navo qo yilgani holda, masalan, birgina yog‘ning narxiʻ 1913-1916-yillar davomida 20 barobar koiarilgani holda paxtaga narx qat’iy normada saqlanib qolayotganiga diqqatni qaratadi. “Moskva, - degan edi u, - bizning O rta Osiyo paxta tolasiga nihoyat katta e’tibor berayotganini ko rib ʻ ʻ turibmiz va bu e’tibor kelgusida ulkan falokatga olib keladi”. Paxta yakka hokimligi Turkiston sanoatiga tamoman mustamlaka tusini berib, uni metropoliya burjuaziyasiga raqobatchi emas, balki unga xizmat koisatuvchi sohaga aylantirgan edi. Rus burjuaziyasi va shakllanib borayotgan Turkiston burjuaziyasi o rtasidagi munosabatda ham shu holat o z aksini topdi ʻ ʻ 20 . Markazdagi kapitalistlar, chet el firmalari bilan hamkorlikda Turkiston boyliklarini o zlashtirish ishida mahalliy burjuaziyani o ziga vositachi qilib olgan ʻ ʻ edi. Rus burjuaziyasi Turkiston sanoati, qishloq xo jaligi va yеr osti boyliklarini ʻ o zlashtirish ishiga nisbatan, kapitalistik munosabatlardan kelib chiqqan holda ʻ siyosat o tkazar va ana shu masalada dvoryan-pomeshchiklar bilan to qnashar edi. ʻ ʻ Rus podshohining saroyi, Davlat Kengashi va Ministrlar Qo mitasida asosiy ʻ o rinlarni egallagan dvoryan-pomeshchiklar esa Turkistonga nisbatan harbiy- ʻ feodal siyosat yuritib, ochiqdan-ochiq uning boyliklarini talash, yеr-suvlarini tortib olish tarafdorlari edi. Har ikki sinf manfaatlarini muvofiqlashtirishga uringan podshohlik shuning uchun ham mustamlakalarda “Harbiy-feodal imperializm” siyosatini o tkazib kelardi. Aleksandr II (1856-1881), Aleksandr III (1881-1894) ʻ va Nikolay II (1894-1917) hukumatlari tarkibiga kirgan dvoryan- pomeshchiklarning hal qiluvchi mavqei rus burjuaziyasining noroziligini uyg‘otardi. Burjuaziya mustamlaka siyosatini o lkazishni monopolistik ʻ kapitalizmga xos bo lgan yangi usullarda: kapital chiqarish, qarz berish, ʻ konsessiyalar olish, xom ashyo manbalarini qo ig a kiritish kabi vositalar yordamida amalga oshirishni istasa, dvoryan-pomeshchiklar esa o lka yеrlarini ʻ tortib olib, rus pomeshchiklariga bo lib berish, iqtisodiy xarakterga ega boim agan ʻ vositalarni harbiy kuch va zo ravonlik bilan patriarxal-feodal muno-sabatlarni ʻ saqlab qolish tarafdorlari edilar. Boshqa sohalardagi kabi xuddi shu mustamlaka 20 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. – B.310. 10 xizmatlari boshliqlari polk komandirlari, distansiya, stansiya, depo boshliqlari esa rota komandiri vakolatlariga ega bolishgan. 1890-yilda yo l xizmatchilari va ishchilari soni shtat bo yicha 5520 kishiʻ ʻ bo lib ulardan ikki mingga yaqini harbiy xizmatchilar: ofitser va soldatlarni tashkil ʻ qilgan. Yo l boshqarmasi mahalliy aholidan unumli foydalangani uchun temir ʻ yoida ishlovchi o zbek, qozoq, qirg‘iz, turkmanlar soni mingdan oshgan holda ʻ ruslar soni 1760 kishini tashkil qildi. 1890-yilda Kaspiyorti viloyati boshlig‘i va qurolli kuchlar qo mondoni ʻ lavozimiga O rta Osiyo lstilosida faol qatnashgan, general M.D.Skobelev ʻ ʻ diviziyasi shtabi boshlig’i bo lgan general Kuropatkin tayinlangach ahvol butkul ʻ o zgardi. Kuropatkin temir yo lda ishlovchi mahalliy aholi uning tili bilan ʻ ʻ aytganda “tuzemeslar” sonining ko payishi siyosiy jihatdan xatarli deb hisoblab, ʻ ularning sonini keskin qisqartishi va iloji boricha temir yo lni moslashtirish ʻ siyosatini boshladi. U “tuzemeslar” o rinlarini toidirish uchun Rossiyaning ichki ʻ gubernalaridan odamlarni yollash, ularga imtiyozlar berish, ishsiz yurgan rus dehqon, ishchilarini Turkistonga turli yo llar bilan chaqirib keltirish uchun barcha ʻ tegishli chora-tadbirlarni qoiladi. General Kuropatkin mahalliy aholidan temir yoiga ommaviy kirishni cheklash maqsadida maxsus tartib-qoidalar joriy etdi. Xususan, nasroniy dinida bo lmagan ʻ mahalliy odamlar bosh temir yo 1 ustaxonasida yoki depoda mashinist, konduktor, ʻ chilangar kabi malakali kasblarda ishlashi qat’iy taqiqlangan. Mahalliy aholi vakillari faqat qora ishlarga mavsumiy tarzda ishga olingan. 1895-yilda temir yo lda ishlovchi ruslar 2803 kishini tashkil etgan bo lsa, ʻ ʻ general Kuropatkinning g‘ayrati bilan ularning soni to rt yil ichida ikki barobar ʻ ko payib 4280 kishiga еtdi. 1895-yilda temir yo lda 174 o zbek ishlagan bo lsa, ʻ ʻ ʻ ʻ 1895-yilda ularning soni 8 barobar qisqarib, bor-yo g‘i 25 kishi qoldi xolos. ʻ Temir yo lda xalq ommasi tomonidan, xususan taraqqiyparvar ziyolilar ʻ tomonidan qanday baholanganini ham eslatib o tish darkor. Xalq poezdni “otash ʻ arava” deb atab g‘oyat hayratlangan. Ziyolilarning fikrini esa shoir Cho lpon ʻ o zining “Vatanimiz Turkistonda temir yo llar” maqolasida yaqqol ifoda etgan. ʻ ʻ 19 siyosatini o tkazishda dvoryanlarning ustivorligi rus burjuaziyasini podshohʻ hukumatiga qarshi qayrardi 21 . 21 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. – B.311. 11 I BOB. PODSHO ROSSIYASI TOMONIDAN O LKANINGʻ XOMASHYO BAZASIGA AYLANTIRILISHI 1.1. O lkaning ʻ tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishining O rta Osiyoning arzon xom ashyo manbai va rus sanoat mollari sotiladigan ʻ qulay bozor bolishini 1826-yildayoq general-mayor Verigin imperator Nikolay I (1825-1856)ga yo llagan taqdimnomasida bayon qilgan edi. Verigin Rossiyada ʻ ishlab chiqarilayotgan mollar mamlakat ichkarisida ham zo r-bazo r sotilayotgani ʻ ʻ va sifati past bo lgani uchun Yevropa bozorlarida sira raqobatga dosh ʻ berolmasligini ko rsatib, O rta Osiyo bu jihatdan rus sanoat mollari sotiladigan ʻ ʻ qulay bozorga aylanishi mumkinligini bayon qilgan edi. Bu fikrni senator graf K.K.Palen rivojlantirib shunday degan edi: “Turkistonni istilo qilishning siyosiy sabablarini hisobga olmagan taqdirda ham bu o lka Rossiya tarafidan bosib ʻ olinishining dastlabki kunlaridanoq Rossiya uchun ikki jihatdan qiziqish uyg‘otgan edi: 1. Moliyaviy siyosat jihatidan davlat daromadi manbai va ichki ishlab chiqarish mahsulotlari uchun yangi bozor; 2. Mustamlakachilik siyosati nuqtai nazaridan markaziy guberniyalardagi ortiqcha aholini ko chirish uchun yangi hudud sifatida diqqatga loyiq edi” ʻ 15 . Imperiya yuqon siyosiy doiralarining nufuzli vakili senator graf K.K.Palen o lkaning metropoliyaga toiaydigan soliqlari miqdorini aniq bilgani holda ularni ʻ yanada oshirish rejasini ham ishlab chiqqan edi. Bu reja izchillik bilan amalga oshirilgan. Agar XIX asr oxirida yеr solig‘i 4 million mlnni tashkil qilgan boisa, 1914-yilga kelib u 75 foizga ko paydi. Rossiyaning Turkistondan oladigan ʻ daromadi 300 foizga oshdi va 1916-yilga kelib 38329 ming mlnni tashkil qildi. Imperiyaning Turkiston xom ashyosidan oladigan foydasining aniq miqdorini hech kim bilmagan va u faqat metropoliya burjuaziyasigagina ma’lum edi. Rossiya to qimachilik sanoati mahsulotlari qimmati 1900-yildan 1913-yilga qadar 150 foiz ʻ oshganidan kelgan foyda ham shu rus kapitalistlarining cho ntagiga tushgan va ʻ uning hisobini ham hech kim bilmaydi. 15 Материалы к характеристике народного хозяйства в Туркестане, ч. 1. отд. 4, СПб, 1911, - C .111. 5 o lkaning rus tovarlari uchun qulay bozorga aylanganini yaqqol ko rsatadi.ʻ ʻ Mutaxassislarning hisob-kitobiga ko ra, Rossiyadan keladigan mollarning 40 ʻ foizini gazlama, 15 foizini oziq-ovqat, 11 foizini metallni qayta ishlash, 7 foizini yog‘ochni qayta ishlovchi, 6 foizini kimyo sanoati mahsulotlari tashkil qilgan 19 . Rus finnalari va shirkatlari mollarning turlari bo yicha Turkiston bozorida o z ʻ ʻ monopoliyalarini o matib olishgan edi. Xususan, choy savdosini Shvesov, Sinisin, ʻ Lushnikov firmalari egallab olgan edilar. Bu firmalar 1902-yilda 26222 pud, 1903- yilda esa 26327 pud choyni sotishgan. Chinni buyumlar savdosi esa Kuznesov va Gardner shirkati monopoliyasida edi. “Владимир Алексеев”, “Братя Каменские”, “Baron A.Knop”, “Братя Шлюсберг” kabi savdo uylari, “Yaroslavl katta manufaktura” shirkatlari, Moskva savdo-sanoat shirkati ham Turkiston bozorida hukmron mavqeni egallagan edilar. Rus kapitalistlari o z manfaatlarini o ylab qayta ishlash sanoatini o stirishni ʻ ʻ ʻ istamaganlar va asosiy kapitallarini savdo-sotiq muomalasi doirasiga sarfladilar. 1913-yildan 1915-yilgacha Moskva va Sankt-Peterburgning firma va shirkatlari o lka xo jaligiga sarflagan 313 million rubl mablag‘ning 60 foizi kredit tarmog‘iga ʻ ʻ to g‘ri kelgan. Turkistondagi xususiy tijorat banklari ikki katta korchalon guruhni: ʻ Moskva va Peterburg banklarini t7ashkil qilib, o lka iqtisodiyotida hal qiluvchi rol ʻ o ynagan. Muntazam o tkazib kelingan iqtisodiy zo ravonlikning oqibatlaridan ʻ ʻ ʻ rasmiy idoralar tashvishga tushgani haqida ma’lumotlar ko p. Xususan, taniqli ʻ mutaxassislardan N.P.Verxovskiy chorizmning Turkistonni xonavayron qiluvchi iqtisodiy siyosatini tanqid qilib, 1909-yilda bunday deb yozgan edi: “Bunday ijtimoiy-iqtisodiy evolyusiyaning borishi o lkani butkul xonavayron qilibgina ʻ qolmay, barcha ruslardan yotsirashga olib keladi. Xonavayron bo lgan aholining ʻ iqtisodiy noroziligini kuchaytirib, hukumatga va ruslarga qarshi tashviqot uchun qulay zamin yaratadigan nufusini vujudga keltiradi”. 1916 yil 4-6 mart kunlarida bo lib o tgan Turkiston qishloq xo jaligi jamiyati ʻ ʻ ʻ majlisida paxtachilik bilimdoni hisoblangan S.Ponyatovskiy Rossiyadan keltiriladigan gazlama, temir, mis buyumlar, choy va don mahsulotlariga hech 19 Hamdam Sodiqov, Narzulla Jo rayev.Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida (birinchi kitоb). - T.:Sharq, ʻ 2011. – B.309. 9 Imperiyaning savdo-sanoat doiralari Turkistonda bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda temir yoining ulkan ahamiyatini yaxshi tushunishgan. Buni chorizmning tayanch kuchi bo lgan dvoryanpomeshchiklar ham anglashgan. Ko pʻ ʻ masalalarda rus burjuaziyasi dvoryanlar bilan to qnashib, bir-birlariga tosh otsalar ʻ ham bu masalada ya’ni temir yo l masalasida o zaro yakdil bolishdi. Shuning ʻ ʻ uchun ham Rossiya kapitali oqimi uchun keng yo l ochgan, keyinchalik O rta ʻ ʻ Osiyo temir yo li deb qayta nomlangan Kaspiyorti harbiy temir yo li shitob ila ʻ ʻ kengaya boshladi. 1881-yil 20-sentyabrda ishga tushirilgan Qizil Arbotgacha yo li 1886-yili ʻ Marvgacha еtdi. 1888-yili esa Samarqand ham temir yo 1 bilan bogiandi. ʻ Kaspiyorti temir yo li uzunligi 1.708 chaqirim (verst) masofani qamrab oldi. Unga ʻ xazinadan 79.721.000 rubl sarflandi. O rta Osiyo temir yo li Krasnovodsk q o itig id an Toshkentgacha 1747 ʻ ʻ verstni tashkil qildi. Kushka, Andijon, M argilongacha shahobchalari bilan 2354 verstga cho zildi. Bu temir yo lni 1899-yilgacha harbiy vazirlik boshqardi. So ng ʻ ʻ ʻ aloqa yo llari vazirligiga o tdi. ʻ ʻ O rta Osiyo temir yo li markaziy boshqaruvi 1885-yilgacha Qizil Arbotda, ʻ ʻ Marv, Chorjo yda joylashib 1890-yildan Ashxabodga ko chdi. Yo lni boshqarish ʻ ʻ ʻ Kaspiyorti viloyat boshlig‘i va qurolli kuchlar qo mondoni zimmasiga yuklangan. ʻ Bevosita boshqaruv esa yo l boshlig‘i tomonidan amalga oshirilgan. O rta Osiyo ʻ ʻ temir yo lining birinchi boshlig‘i knyaz M.I.Xilkov bo lib u 1881-yildan 1883- ʻ ʻ yilgacha ishladi. Undan so ng yo lni bosh shtab polkovnigi A.G.Sherbanov (1884- ʻ ʻ 1885), general-mayor Basov (1886-1888), general-leytinant M.S.Annenkov (1888- 1891), muhandis-polkovnik V.D.Kannabix, N.V.Borisov boshqardi. Yo l boshlig‘i ʻ lavozimi brigada komandiriga tenglashtirilib general maqomiga ega bo lgan. 1899- ʻ yildan yo l Aloqa yo llari vazirligi ixtiyoriga o tkazilgach bu lavozimga harbiy ʻ ʻ ʻ boim agan arboblar ham tayinlanadigan boidi. O rta Osiyo temir yo li oliy va o rta boshqaruvidagi mas’ul lavozimlar asosan ʻ ʻ ʻ ofitserlar va ular maqomiga teng fuqarolik xizmatidagi amaldorlardan tayinlangan. Qolgan lavozimlar yollanma xizmatchilar tomonidan toidirilgan. Temir yo l ʻ 18 Turkistonning podsho Rossiyasining tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishi MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………………………………………………………….…….... 3-5 I BOB . PODSHO ROSSIYASI TOMONIDAN O LKANING XOMASHYOʻ BAZASIGA AYLANTIRILISHI ........................................................................................................................... 6 -23 1.1. O lkaning ʻ tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishi ................................................................ 6- 12 1.2. Dastlabki O rta osiyo temir yo li. Uning imperiya va o lka iqtisodida tutgan ʻ ʻ ʻ o rni ʻ ........................................................................................................................................................................................................... 13-23 II BOB. PODSHO ROSSIYASI DAVRIDA TURKISTONDA IPAKCHILIK VA SAVDO (XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARI) ..................................................... 24 -35 2.1. Podsho Rossiyasi davrida ipakchilik va savdo ............................................................................... 24- 33 2.2. Podsho Rossiyasining o lkadaga paxta siyosati ʻ .......................................................................... 34-35 XULOSA ..................................................................................................................................................................................................... 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ................................................................ 37- 38 koisatuvchi fidokor savdogarlarimizdan ibrat olub, Vatanimiz boyligini tijoratimizning foydalarini chetlab, cho ntagiga solmasdan va bermasdan o zʻ ʻ cho ntagimizda olib yurm ogim iz kerakdur. Bizga shundoq ishlarga kirishmoqqa ʻ vaqt... Biz ham insonmiz, insondek yoshayluk. Mantat toiqini bilan urushaylik! Qarindoshlar... Vaqt g'animatdur” 27 . Turkistonni imperiyaning ajralmas qismiga aylantirish, aholisini ruslashtirish, O lka iqtisodini umumimperiya doirasiga tortish, uni metropoliya mollari ʻ sotiladigan bozor va imperiya sanoatining xomashyo makoniga aylantirish siyosatida O rta Osiyo temir yo li beqiyos xizmat koisatdi. Buni 1898-yilda ʻ ʻ Kaspiyorti stansiyasidan Yevropa Rossiyasi, Kavkazga chiqariladigan mollar va u еrlardan keltiriladigan mollar statistikasi ham yaqqol isbotlaydi. Metropoliya sanoati ehtiyojlari uchun Turkistondan 400 ming pud paxta 241 ming pud quruq meva, 315 ming pud teri, 58 ming pud jun chiqarilgan boisa, Rossiyadan 87 ming pud manufaktura, 115 ming pud neft, 398 ming pud qand, 115 ming pud temir buyumlar, 352 ming pud yog‘och materiallar, 135 ming pud g ‘alla keltirilgan. O rta Osiyo temir yo li Farg'ona, Samarqand, Sirdaryo viloyatlari, Buxoro ʻ ʻ amirligi va Xiva xonligi bilan Rossiya o rtasidagi tovar almashinuviga katta xizmat ʻ koisatdi. 1898-yilda tovarmol almashinuvi 8.343.000 pudga еtdi. Shundan 3.246.000 pud Rossiyadan keltiriladigan mollar boisa, 5.097.000 pudi Rossiyaga chiqariladigan tovarlar edi. Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklaridan chiqariladigan asosiy mollardan paxta 4.000.000 pud, quruq mevalar 500.000 pudni tashkil qildi. Rossiyadan keltirilgan mollar qatorida eng ko pi manufaktura ʻ 747.000 pud (23%), qand 400.000 pud (12%), kerosin 400.000 pud(12%), choy 217.000 pud (7%), yog‘och materiallari 320.000 (10%), temir buyumlar 300.000 pud (10%0 bo lgan. ʻ Rossiya sanoati uchun chiqariladigan paxta eksporti xususida Krasnovodsk orqali yuborilgan paxta miqdori yaqqol tasaw ur beradi: 27 Sadoi Farg ʻ ona . 1914, 6- iyun , 26- son . 21 yetkazib berilar edi. Tashqi savdo aloqalarini o rnatishda chor hukumati mutlaqʻ huquqqa ega edi. Asosiy savdo operatsiyalari hukumat ruxsati bilan Rossiya banklari va firmalari tomonidan amalga oshirildi, masalan, Schlosberg Brothers, Knop, Steppun Brothers, Moskva kredit banki, Rossiya-Xitoy banki, Rossiya- Osiyo banki kabilardir. Shuni ta’kidlash kerakki, Turkiston chor Rossiyasi tomonidan zabt etilgunga qadar ipak xom ashyosi asosan ichki bozorda sotilgan bo lib, O rta Osiyodan ʻ ʻ tashqariga ozgina qismigina sotilgan. 1868-yildan boshlab ipak mahsulotlarining katta qismi Rossiyaga eksport qilindi. Farg ona viloyatining Marg ilon tumanidan 680 pud, Qo qon okrugidan 545 ʻ ʻ ʻ pud, Andijon tumanidan 600 pud ipak mahsulotlari olib ketilgan. Shu bilan birga, Andijon tumanidan 400 pud, Namangan tumanidan 5 ming 256 pud tut xomashyosi eksport qilindi. 1888-1899-yillarda Kaspiy temir yo li, 1901-1905-yillarda Toshkent- ʻ Orenburg temir yo li qurilgach, ipak tolasi va gazlamalarni eksport qilish hajmi ʻ sezilarli darajada oshdi. Masalan, Turkistondan Rossiyaga ipak mahsulotlari eksporti 1887-1900-yillarda 4,8 barobar oshgan. Faqat 1900-yilda Zakaspiy mintaqasidan 539 pud ipak va xom ipak eksport qilindi. Temir yo llar orqali O rta ʻ ʻ Osiyo mintaqasidan Rossiyaga 1900-yilda 34359 pud, 1902-yilda 74719 pud, 1903-yilda 111032 pud, 1904-yilda 95495 pud, 1905-yilda 101367 pud, 1905-yilda 101367 pud ipak mahsulotlari eksport qilingan. 1905-yilda temir yo llardan foydalangan holda Rossiyaga 293,9 ming pud ʻ ipak va xom ipak eksport qilindi, shundan 100 ming pud mahsulot O rta Osiyodan ʻ keltirildi. Shuni ta'kidlash kerakki, Rossiyaning markaziy hududlariga olib kelingan ipak mahsulotlari, shuningdek, xom ipakning sezilarli qismi O rta ʻ Osiyodan kelgan. Shunday qilib, shuni aytish mumkinki, Rossiyaga ipak xomashyosini eksport qilish bo yicha O rta Osiyo mintaqasi Zakavkazdan keyin ʻ ʻ ikkinchi o rinda turadi ʻ 46 . 46 Производительные силы Туркестана. - М.:1913. - Б.8-9. 28 otlangan qo shinlar ham o z maqsaddariga erisha olmay Krasnovodska qaytishgaʻ ʻ majbur bolishgan edi. 1879-yili general Lazerev qo mondonligidagi harbiy ʻ qo shinlar Ko ktepa ostonasida turkman qo shinlari tomonidan to xtatilib, katta ʻ ʻ ʻ ʻ talofatlar bilan orqaga chekinishgan edi. 1880-yilda harbiy ekspedisiya bosh qo mondoni qilib tayinlangan ʻ M.D.Skobelev rus qo shinlarining magiubiyatlaridan tegishli saboq olgan holda ʻ imperatorga yozgan xatida general Lazerev harbiy qo shinlarning mag’lubiyati ʻ sabablarini tahlil qilib, harbiy qismlar ta’minotini yaxshilash uchun temir yo l ʻ zarurligini alohida uqtirgan edi. Turkiston o lkasining chegara bo ylab temir yo l ʻ ʻ ʻ qurish navbatdagi vazifa ekanligini asoslab bergan edi. 1880-yilda general M.Skobelev qo mondonligidagi ekspedisiya natijasida Kaspiy dengizidan Qizil ʻ Arbotgacha temir yo l yotqizildi. 1885-yilda esa afg‘on masalasida boshlangan ʻ Angliya-Rossiya to qnashuvidan kelib chiqqan siyosiy tanglik bu yo lni Chorjo y ʻ ʻ ʻ va Samarqandgacha е tkazish zaruratini kun tartibiga qo ydi. 1888-yilda ʻ tugallangan bu yo l harbiy strategik jihatdangina emas va balki sof iqtisodiy ʻ tomondan ham katta foyda keltirdi. Agar 1883-yilda Rossiyaga 600000 pud paxta chiqarilgan boisa, endilikda temir yo l tufayli imperiya sanoati uchun 1896-1898- ʻ yillarda 4-5 million pud paxta chiqarilib, Rossiyaning chet eldan sotib olish uchun paxta sarflanadigan m ablagidan-yiliga 45 million rubl tejab qolindi. Rossiya manufakturasini Turkistonga chiqarish ham kengayib 1.000000 pudga е tib, har yilgi tovar almashinuvi 12.000.000 pudga е tdi. Kaspiyorti temir yo li daromadlari ʻ ham yil sayin ortib bordi. 1898-yilda kirim 6.694.306 rublni tashkil etib, sof foyda 2.172633 rublga еtdi. 1900-yilga kelib esa yalpi daromad 11122564 rublni tashkil qildi. Shuning uchun ham O rta Osiyo (1880-1898), Toshkent-Orenburg (1901- ʻ 1906) temir yo llari davlat m ablagi hisobiga qurilgan boisa, Farg‘ona (1911- ʻ 1916), Buxoro (1914-1916), Yettisuv (1912-1917) temir yo llari xususiy kapital- ʻ hissadorlik jamiyatlari hisobiga qurildi. Temir yo llari yoqasida ularga xizmat ʻ koisatadigan ustaxona va depolar qurila boshlandi. 1882-yilda Qizil Arbot vagon ta’mirlash, 1900-yilda Toshkent va Krasnovodsk ustaxonalari ishga tushirildi. 17

Turkistonning podsho Rossiyasining tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishi

Купить