Turkiya Respublikasi geografiyasi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	139.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Turkiya Respublikasi geografiyasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. TURKIYA RESPUBLIKASI HAQIDA UMUMIY TAVSIF ............................................................................ 5
1.1. Turkiyaning tabiiy sharoiti va resurslari ................................................................................................ 5
1.2. Turkiya Respublikasi aholisi va mehnat resurslari ............................................................................... 14
II BOB. TURKIYA IQTISODIY RAYONLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA .................................................. 20
2.1. Turkiya Respublikasi qishloq xo’jaligi .................................................................................................. 20
2.2. Turkiya sanoati .................................................................................................................................... 25
2.3. Turkiya iqtisodiy rayonlari ................................................................................................................... 37
III BOB. TURKIYA O’QITISH METODIKASI .................................................................................................... 43
3.1. Turkiya mavzusini o’qitishda “Bumerang” metodi .............................................................................. 43
XULOSA ...................................................................................................................................................... 46
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 47
2

KIRISH
Ushbu kurs ishining dolzarbligi. Turkiya Respublikasi o‘zining
noyob geografik joylashuvi, tarixiy merosi va siyosiy-iqtisodiy ahamiyati
bilan dunyoda alohida o‘rin tutadi. Yevropa va Osiyo chorrahasida
joylashgan Turkiya xalqaro munosabatlarda ham, mintaqalar o rtasidagiʻ
iqtisodiy o zaro aloqalarda ham muhim rol o ynaydi. Mamlakatning
ʻ ʻ
umumiy xususiyatlari uning tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
xususiyatlarini yaxshiroq tushunishga imkon beradi, bu globallashuv va
mintaqaviy tadqiqotlarga qiziqish ortib borayotgan sharoitda ayniqsa
muhimdir.
Turkiyaning tabiiy, tarixiy, demografik va iqtisodiy xususiyatlarini
har tomonlama tahlil qilish zarurati bilan bog'liq bo'lib, bu bizga mamlakat
oldida turgan salohiyat va muammolarni ko'rish imkonini beradi. Ushbu
yondashuv ta'lim maqsadlarida ham, Turkiyaning jahon sahnasidagi o'rni
haqidagi bilimlarni kengaytirish uchun ham foydali bo'lishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi. Turkiya Respublikasining geografik, tabiiy,
demografik va iqtisodiy xususiyatlarini o‘z ichiga olgan umumiy tavsifini
berishdir.
Kurs ishining vazifalari:
1. Turkiyaning geografik joylashuvi va mamlakat taraqqiyotiga ta’sirini
tavsiflang.
2. Mamlakatning salohiyatini belgilaydigan tabiiy sharoit va resurslarni
ko'rib chiqing.
3. Demografik holat va uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ta’sirini
o‘rganish.
4. Iqtisodiy tuzilmaning asosiy xususiyatlarini va rivojlanish
tendentsiyalarini tahlil qiling.
3

Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa
va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatilardan iborat.
4

I BOB. TURKIYA RESPUBLIKASI HAQIDA UMUMIY TAVSIF
1 .1. Turkiyaning tabiiy sharoiti va resurslari
Turkiyaning geografik xaritasiga nazar tashlaganda yurlar va platolarning
ko’pligi diqqatni tortadi. Mamlakatning parchalanishi tabiiy landshaftlarning
vertikal zonaliligini, yovvoyi va madaniy o’simliklarning xilma-xilligini
belgilaydi, ularning boyligi jihatidan Turkiya hududi, ehtimol, faqat Kavkaz
florasining xilma-xilligidan pastroqdir. Turkiya baland, kesilgan daralar va qorli
tog’ tizmalarini chuqur havzalar bilan, keng quruq tog’larni boy subtropik
o’simliklarga botgan doimiy yashil qirg’oq tekisliklari bilan birlashtiradi.
Turkiyaning tabiiy resurslari hali etarlicha o’rganilmagan, ammo u erda
turli xil foydali qazilmalarning katta zaxiralari topilgan. Mamlakat ichagida qattiq
va qo ng ir ko mir, neft, turli rudali minerallar: temir, qo rg oshin, rux, marganets,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
simob, surma, molibden yotadi. Xrom rudasi zahiralari bo’yicha Turkiya
kapitalistik dunyoda ikkinchi o’rinda turadi. Bu yerda volframning eng boy konlari
bor, yuzga yaqin mis konlari ma’lum. Metall bo’lmagan foydali qazilmalardan
selitra, oltingugurt, marmar, dengiz nenka, osh tuzi konlari ma’lum. Tuz ko li
ʻ
butun Turkiyani tuz bilan ta minlovchi tabiiy sho rxona hisoblanadi. Qadim
ʼ ʻ
zamonlardan beri insonlar yashab kelayotgan Turkiya hududidagi o simliklar
ʻ
o zining asl qiyofasini faqat olis tog li hududlarda saqlab qolgan.
ʻ ʻ
O’rta Yer dengizi o’simliklari janubiy qirg’oq (Egey dengizi) va Marmara
dengizi atrofiga xosdir; Dardanelning sharqida asta-sekin Pont tipidagi jamoalarga
o’tadi. Past balandliklarda o’simlik qoplami past o’sadigan daraxtlar, butalar va
ko’plab tikanli va piyozli turlardan iborat. Ushbu turdagi eng rivojlangan jamoalar,
ya’ni makkislar, doimiy yashil eman, qarag’ay va dafnalardan tashkil topgan.
Yupqaroq tuproqlarni egallagan garriga va friganalar Turkiyaning O rta yer
ʻ
dengizi zonasida ko proq tarqalgan bo lib, ular makkilarning antropogen
ʻ ʻ
degradatsiyasi bosqichlari hisoblanadi. Garrigada daraxtlar hali ham saqlanib
qolgan, ammo butalar va o’tlar ustunlik qiladi, frigana floristik tarkibda kambag’al
5

va tikanli butalar chakalakzoridir. Nishablarning yuqori qismida, namlik
sharoitlarining yaxshilanishi natijasida baland bo’yli butalar o’sib chiqqan doimiy
yashil va bargli daraxtlardan iborat past poyali sklerofilli o’rmonlar mavjud.
Turli don ekinlari ustunlik qiladigan dasht o’simliklari Anadolu platosining
yarim qurg’oqchil mintaqalari va Sharqiy Anadolu (Arman) tog’liklariga xosdir.
Ularning ko’proq nam joylarida 15-45 sm balandlikdagi o’tlarning uzluksiz
qoplami rivojlanishi mumkin; quruqroq joyda o t siyrak bo lib, alohida tuplargaʻ ʻ
bo linadi. Daraxtlar va butalar faqat suv yaqinida, asosan daryolar va soylar
ʻ
bo’yida joylashgan. Yozgi qurg’oqchilik davrida o’simliklar o’smaydi, landshaftda
jigarrang ohanglar ustunlik qiladi; yomg’irli mavsum boshlanishi bilan dasht yashil
rangga aylanadi va yorqin gullar bilan qoplangan. Tog’ yonbag’irlarining pastki
qismini park tipidagi jamoalar egallaydi - o’tlar, butalar va o’tlarning pastki
qavatidan yuqoriga ko’tarilgan alohida daraxtlardan (archa, karabuak, eman,
do’lana).
O’rta Yer dengiziga o’tish davri tugaydigan Sinopning sharqidagi Pont
tog’lari iqtisodiy nuqtai nazardan eng zich va eng qimmatli o’rmonlar bilan
qoplangan. Ularda bargli keng bargli turlar ustunlik qiladi: chinor, yong’oq, eman
va findiq. Alp tog’lari o’simliklari qisqa o’tlar va butalardan iborat bo’lib, o’rmon
chizig’idan yuqori tog’larni qoplaydi. Ayniqsa, qishi uzoq va sovuq bo’lgan
sharqda rivojlangan, daraxtlar faqat himoyalangan vodiylarda joylashgan. Alp
o tloqlari olis yaylovlar uchun, ayniqsa bahor va yozda muhim yem-xashak
ʻ
manbai hisoblanadi.
Turkiyaning faunasi alohida qiziqish uyg’otadi, chunki uning hududi
Yevropa va Osiyoning chorrahasida joylashgan bo’lib, dunyoning har ikki
qismidagi turli xil faunaviy elementlarning uchrashadigan joyi va
kombinatsiyasiga aylanadi. Umuman olganda, Osiyo ta’siri ustunlik qiladi. Asosiy
yirtqichlar silovsin, bo ri, ayiq, tulki va shoqol; eng yirik o txo rlar jayron, bug u
ʻ ʻ ʻ ʻ
va yovvoyi cho chqadir. Har xil kemiruvchilar xarakterlidir. Yirik qushlardan
ʻ
qirg ovul, kaklik, laylak va bir qancha tulpor turlari keng tarqalgan.
ʻ
6

Mineral xom-ashyo resurslar deganda- geologiq qidiruv ishlari natijasida
yer ostida topilgan va qayd etilgan, hamda sanoat ishlab chiqarishi uchun yaroqli
bo‘lgan foydali qazilmalar tushuniladi. Mineral resurslar qayta yangilanmaydigan
tabiiy resurslar sirasiga kiradi. Yer ostidan qazib olingan mineral xom ashyo
resurslar va undan qayta ishlangan maxsulotlar energiyaning katta qismini
ta’minlashga,hamda og‘ir sanoat maxsulotlarining 90%iga ega bo‘lish
imkoniyatini beradi. Mineral xom –ashyo resurslar sanoat potensialining mineral
xom ashyo bazasi hisoblanib, mamlakatning iqtisodiy hamda mudofaa
xavfsizligini ta’minlaydi. Qator isbotlangan ma’lumotlarga ko‘ra, jahon bozorining
qayd etilgan foydali qazilmalari 30 trillion dollarni tashkil etadi. Ularning to‘rtdan
uch qismi neft, gaz va ko‘mir ulushiga to‘g‘ri keladi.
Turkiya juda katta va xilma-xil mineral xom ashyo bazasiga ega.Mamlakat
dunyo sanoat resurslarining 2,5%ga ega bo‘lib, 60 ga yaqin metall va minerallar
ishlab chiqaradi. Turkiyaning asosiy mineral xom ashyo resurslari xrom, boksit va
mis hisoblanadi. Bundan tashqari mamlakatda temir, marganes, qo‘rg‘oshin, rux,
surma, simob va oltin kabi qazilma boyliklar ham mavjud. Turkiya qator foydali
qazilmalarni, asosan qora mis, bor, xrom va ulardan ishlangan maxsulotlarni
eksport qiladi. Tog‘-kon sanoati umumiy mineral xom-ashyo va ulardan ishlangan
maxsulotlar sotuvining 75%ini tashkil qiladi.
1935 yildaTurkiyada tabiiy resurslarni qayta ishlash uchun tashkil etilgan
Etibank davlatning mineral xom ashyo manfaatlari uchun, xususan boksit, xrom,
bor, mis minerallari uchun xizmat qiladi. Tog‘-kon sektorining xususiy korxonalari
qo‘rg‘oshin, rux va marmarga o‘z e’tiborlarini qaratganlar. 1980 yildan boshlab
hukumat foydali qazilmalar sektori xorijiy sarmoyalarni jalb etishni boshladi. 1985
yildan esa ushbu sektordagi xususiy korxonalarni stimulashtirish uchun foydali
qazilmalarni qazib olishga doir qonunlar qayta ko‘rib chiqila boshlandi. Aynan shu
davrdan boshlab Etibank Turkiyadagi xususiy korxonalar, shuningdek xorijiy
sarmoyadorlar bilan hamkorlikda ishlay boshladi.
Turkiyaning temiri va qo‘rg‘oshin quyish sanoati hozirgi kunda dunyoda
12- o‘rinni egallab turibdi. Mamlakat dunyodagi bura zahiralarining esa 60%iga
7

egalik qiladi. Shuningdek Turkiya dunyoda bor ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi
o‘rinda turadi. Bor minerallari qator sanoat sektorlarida mineral xom ashyo sifatida
ishlatiladi. Bor asosan qishloq xo‘jaligi sohasida, shuningdek sovun, anperspirant,
shisha, glazur, emallar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Dunyodagi asosiy muhim bor
konlari Turkiya, AQSh va Rossiya xududlarida joylashagn. Umumiy bor
zahiralarining 64%i Turkiyada, 9%i esa AQShda joylashgan. Dunyodagi borning
umumiy zahiralari 885 mln tonnani tashkil etib, shundan 563 mln tonnasi Turkiya
ulushiga to‘g‘ri keladi.
Hozirgi kunda Turkiyada 53 xil foydali qazilmalarning qazib olinadi. Eng
asosiylari bu-toshko‘mir, lignit, temir rudasi va rangli metallar rudasi, turli xil
nometal mineral xom ashyolar, marmar va boshqa qurilish materiallaridir. Ushbu
sohada band bo‘lgan nisbatan yirik korxonalar bu- Eti Holding», «TKİ» («Turk
ko‘mir qazib olish kompaniyasi»), «TDÇİ» («Turk metallurgiya zavodlari»),
«Çinkur», «TPAO». Ilgari qazib olish sanoati monopoliyalashtirilgan bo‘lib,
hozirda xususiy sektorning bu tarmoqda faoliyatiga ruxsat berilgan.
Turkiyaning umumiy mis rudalari zahirlari 1,7 mln t.ni tashkil qiladi,
dunyo bo‘yicha esa mis rudasi zahiradari 950 mln t.ga teng. Turkiyadagi mis
rudasi konlari Artvin, Murgul, Giresun-Espi, Rize-Chayel, Elazig-Ergan,
Kastamonu-Kyur va Siirtda joylashagan. 2023 yilda mis rudasi eksportining
miqdori 31%ga va summasi 107%ga o‘sib,10.333 mlrd turk lirasiga teng bo‘lgan
181ming t. ga teng bo‘ldi. 1
Turk mis rudasining asosiy eksport bozori Bolgariya
hisoblanadi, undan keyingi muhim bozorlar bu-Germaniya, B.A.A.,Ispaniya va
Finlyandiyadir. Qo‘rg‘oshin-rux rudasining asosiy eksport bozori Belgiya, undan
keyin esa Ruminiya, Rossiya, Finlyandiya, Bolgariya va Italiya hisoblanadi.
Shuningdek Turkiya dunyodagi xrom rudasi yoki xromit va uning
konsentratlarini ishlab chiqaruvchi mamlakatlardan biri sanaladi. Turk xromiti
zahiralalri 26 mln t. ni tashkil qiladi va mamlakat bu ko‘rsatkich bo‘yicha dunyoda
4-o‘rinda turadi. Mamlakat hududida taxminan 710 ta xromit konlari mavjud
bo‘lib, ulardan asosiylari bu- Guleman, Erzindjan, Erzurum, Sivas, Elyazig, Fetxie-
Kyoydjegiz, Denizli, Bursa, Gaziantep, Burdur, Eskishexir, Kayseri, Adana,
8

Kopdag va Iskenderundair. Jahon bozorida turk xromitning sifati yuqori
baholanadi. Xrom rudasining eksporti 2005 yilda 70%ga o‘sib 104 mln dollarga
yetdi. 53,4 mln dollarlik ko‘rsatkich bilan Turk xrom rudasining asosiy eksport
bozori Xitoy Xalq Respublikasi bo‘ldi. Undan keyigi mamlakatlari esa Rossiya,
Shvesiya, Germaniya va Ukraina bo‘ldi. Turkiya Respublikasi dunyodagi yirik
borat zahiralariga ega mamlakat. Borat-foydali qazilmalarning eng muhim
turlaridan biri. Borat foydali qazilmasi o‘zining eksport salohiyati bilan bevosita
mamlakat iqtisodiyotiga ta’sir o‘tkazadi. Dunyodagi borat zahiralarining yarmidan
ko‘prog‘i Turkiyada, ayniqsa uning Anatoliya mintaqasining g‘arbiy hududlarida
joylashagan. Boratning aniqlagan zahiralari 1,8 mlrd t.ni. uning salohiyat zahiralari
esa 2,3 mlrd t.ga teng. Dunyodagi asosiy borat ishlab chiqaruchi va eksport
qiluvchi «Eti Xolding» korporatsiyasi Bigadich (Balikesir), Emet (Kyutaxya),
Kestelek (Bursa) va Kirka (Eskishexir)dagi konlardan borat qazib oladi. «Eti
Xolding» korporatsiyasi filiali bo‘lmish «Eti Bor» korporatsiyasi borning borat
konsentratsiyasini ishlab chiqaradi. 3
Borat va uning konsentrati esporti 19.650
mlrd. tur. lirasi miqdoridagi 400 ming tonnani tashkil qildi. Eng asosiy eksport
bozori Xitoy, undan keyin esa Ispaniya, Niderlandi, Tayvan, Italiya va
Yaponiyadir.
Turkiyada 5,2 mlrd kub.m marmar zahiralari mavjud bo‘lib,u dunyodagi
marmar zahiralarinin 40%iga teng . Asosiy marmar zahiralari Afone, Biledjik,
Burdur, Denizli, Mugla, Elazige, Balikesir va Eskishexir hududlarida joylashgan.
Turk marmarlari 200 dan ortiq tusga ega bo‘lib, ular och kul rangdan boshlanib, to
qora va yaltiroq oq ranglargacha yetib boradi. Ushbu marmarlarning oq Afone,
pushti Biledjik, oq Marmar, jigar rang Burdur, qora Akeshir kabi ranglari juda
mashxur bo‘lib, ular dunyoning boshqa marmarlar bilan bemalol raqobatlashadilar.
Hozirgi kunda mamlakatdagi yillik marmar ishlab chiqarish 1200000 kv metrni,
plitkalar ishlab chiqarish esa 13 mln kv metrni tashkil qilmoqda. Turk marmari 90
ta mamlakatg aeksport qilinadi, ularning ichida eng asosiylari AQSh,Isroil,
Ispaniya, Angliya va Saudiya Arabistonidir. Shuningdek mamlakatda granit ishlab
chiqarish ham juda keng qo‘llaniladi. Granit tashqi omillarga chidamli bo‘lgani
9

uchun binolarning ham ichki, ham tashqi bezaklarida qo‘llaniladi. Granitning
asosiy zahiralari Ordu, Rize, Trabzon, Balikesir ,Kirklareli va Izmirda joylashgan.
Zamonaviy ishlab chiqarish uskunalari va metodlari Turkiyada tabiiy tosh
sanoatining rivojoanishida muhim omil bo‘ldi. Tabiiy tosh ishlab chiqarishning
o‘sishi, ichki bozorning qurilish sektorida uning raqobatbardoshligi, shuningdek
yangi texnologiyalardan foydalanish tabiiy toshning qurilish materiali sifatida keng
qo‘llanilishiga olib keldi. Tabiiy tosh Turkiyaning mineral xom ashyo sektorida
so‘nggi 10 yil ichida tez rivojlandi. 2020 yilga kelib, mamlakatning tabiiy tosh
eksporti 186 mln dollarga yetdi. Aynan shu yildan boshlab Turkiya tabiiy toshdan
qayta ishlangan maxsulotlarni AQSh, Isroil, Saudiya Arabistoni, Ispaniya, Italiya,
Germaniya, Rossiya va Tayvanga eksport qila boshladi. Tabiiy tosh ishlab
chiqarish bo‘yicha Turkiya dunyoda -7 o‘rinda turadi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari turk tog‘-kon sanoati maxsulotlarining
asosiy iste’molchisi hioblanadi, ya’ni umumiy tog‘-kon sanoati maxsulotlari
eksportiping 34,80%i YeIga qaratilgan. Yevropa Ittifoqidan keyingi mamlakatlar
esa Shimoliy Amerika mamlakatlari 21,62%,Osiyo mamlakatlari 15,36% va
qolgan Yevropa mamlakalari 12,26% eksport ulushiga egadirlar.
So‘nggi yillarda geologik qidiruv faoliyati mamlakatdagi katta miqdordagi
oltin va ko‘mir zahiralarining mavjudligiga ishora qilmoqda. Shuningdek oxirgi
yillarda jahon standartidagi tog‘-kon sanoati kompaniyalarining katta qismi
Turkiya bilan hamkorlik aloqalarini boshlab yubordi.Bu borada Turkiya qulay
geografik joylashuv, yaxshi infratuzilma, rag‘batlantiruvchi muhit, kuchli mahalliy
tog‘-kon sanoati va yaxshi tashkil etilgan ishchi kuchiga ega. Chunonchi,
Turkiyaning tog‘-kon sanoatiga yo‘naltirilgan investisiyalar miqdori 2019 yilda 1,7
mlr dollarga yetdi. Turkiya Respublikasi dunyo ahamiyatidagi turli xil resurs va
foydali qazilmalarga boy. Mamlakatda ularning 4.400 ta konlar mavjud . Biroq
toshko‘mir va lignitdan tashqari Turkiyaning yer osti boyliklarining energiya
manbalariga juda oz.Mamlakatda topilgan neft va gaz konlari juda kam bo‘lib,
mamlakat ularning importiga qaram bo‘lib qolgan. Qazib olinadigan foydali
qazilmalarning aksariyat qismi milliy sanoat va qurilishda foydalaniladi , o‘z
10

navbatida mineral xom ashyo va yarim tayyor maxsulotlarning ba’zi turlari
mamlakatning asosiy eksport manbalari bo‘lib xizmat qiladi.
Turkiya Respublikasi yoqilg‘i-energetika resurslari bilan nisbatan
ta’minlangan mamlakat hisoblanadi. Turkiyaning tabiiy gaz zahiralari 12, 4mlrd
kub metrni, tosh ko‘mir zahiralari 1 mlrd tonnani, neft zahiralari esa 16 mln
tonnani tashkil etadi. Mamlakat sanoati energiyaning asosiy iste’molchisi sanaladi
va sanoat iste’molining keyingi yillarda yanada ortib borishi taxmin qilinmoqda.
Hozirda Turkiyada neft va gazning zahiralari katta bo‘lmagani uchun,
mamlakat ularni deyarli import qilisha majbur.Mamlakatning energiya resurslari
ko‘mir va lignit bilan chegaralangan. Ko‘mirning energetik zahiralari 1,3 mlrd.
ShNTni, lignit zahiralari esa 8,3 mlrd. t.ni tashkil qiladi.
Turkiya toshko‘mirining asosiy zahiradari Qora dengiz sohilining
Zonguldak rayonidagi Armatchuluk, Kozlu, Uzulmez, Karadon va Amasra
konlarida joylashagan. Nisbatan katta zahiraga ega bo‘lgan energetika resursi -bu
lignit. Lignitlarning konlari mamlakat deyarli barcha rayonlarida uchraydi. Qazib
olinadigan lignitlarning katta qismi unchalik yuqori sifatga ega emas. Lignit
zahiralarining 67%ining kaloriyasi 2500 kkal/kgdan kam. Qazib olinadigan
lignitllarning 60%i elektroenergiya ishlab chiqarish uchun issiqlik
elektrostnatsiyalarilarida, qolgan qismi esa sement va shakar kabi sanoat
sektorlarida va uy-joylarni isitishda foydalaniladi.
Turkiyada ko‘mir qazib olish TKK-Davlat Toshko‘mir Korporatsiyasining
shaxtalarida amalga oshiriladi. Ko‘mirchilik tarmog‘ida xusuiy sektorning ulushi
mamlakatda qazib olinadigan umumiy ko‘mirning 15%ini tashkil qiladi. TKKning
tobora katta yo‘qotishlarga uchrayotganini hisobga olgan holda xukumat ushbu
tashkilotning aksariyat ko‘mir qazib oluvchi korxnalarini xususiylashtira boshladi.
Hozirigi kunda lignit mamlakat ehtiyojini butunlay qoplayotgan bo‘lsada,
toshko‘mir iste’moli tobora uning ishlab chiqarilishidan ortib bormoqda va bu
keyinchalik ham ortishi tendensiyasi kuzatilmoqda.
Kokslangan ko‘mir asosan AQSh, Avstraliya va Kanadadan, navli ko‘mir
esa-Rossiya va Janubiy Afrikadan import qilinadi. Hozirgi kunga qadar kokslangan
11

ko‘mirni yetkazib berishda Rossiyalik eksportyorlar qiyinchiliklarga uchrar edi. Bu
metallurgiya zavodlari uchun ko‘mirni sotib olish tender asosida amalga
oshirilgani uchun bu katta moliyaviy kafolatlarni talab qlinishi bilan bog‘liq.
Tender shartlari esa sifat talablariga o‘ta jiddiy e’tibor talab qilgan, bu talablarning
bajarilmasligi esa katta miqdordagi jarimalar to‘lash bilan amalga oshirilgan.
Shuningdek Rossiyaning kokslangan ko‘miriga bo‘lgan narxlar mahalliy bozorda
raqobatbardosh hisoblanadi.
Shuningdek Turkiyaning yirik shaharlarda havoning doimiy kirlanib
borishi, import qilinajak ko‘mir sifatiga talabning qattiqligi va isitish maqsadida
past sifatli ko‘mir va neft koksidan dan foydalanishni ta’qiqlanishi yaqin kelajakda
energetik ko‘mir eksportining yiliga 8 mln tonnaga yetkazishi mumkin. Turk
metallurgiya sanoati an’anaviy tarzda AQSh va Avstraliya bozorlariga yo‘nalgan
bo‘lsada, Rossiyaning kokslangan ko‘miriga qiziqishda davom etmoqda.
Rossiyadan keladigan bu ko‘mir yiliga 500 ming t.ni tashkil qilishi mumkin.
Sifatli ko‘mir iste’mol qilish va uning o‘z navbatida uning xorijdan import
qilish tendensiyasining o‘sib borayotganini e’tiborga olgan qator turk firmalari
ko‘mir qazib oluvchi mamlakatlardan ko‘mir shaxtalarini sotib olishga
intilmoqdalar. Ularning baholashiga ko‘ra, bu holat ko‘mir yetkazib berishni
barqarorligini ta’minlashi mumkin. Bu holatda Rossiyalik ko‘mir ishlab
chiqaruvchilar va eksportyorlar Rossiyaning ko‘mir qazib oluvchi korxonalarini
modernizatsiya qilish uchun turk korxnalarining mablag‘larini jalb bor e’tiborni
qaratmoqdalar.
Turkiyaning so‘nggi 8 yildan beri ijobiy sur’atlar bilan rivojlanib
kelayotgani va mamlakat tizimining raqobatbardoshligining ortib borayotgani turk
energiya bozorining ancha yuqori sur’atlarda rivojlanib kelayotganini
ko‘rsatmoqda. Elektr taqsimoti bilan shug‘ullanuvch turk kompaniyasining
ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatning elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyoji 2009-
2023 yillar mobaynida yiliga 6%ga ortib boradi. Aynan shu omillar Turkiyaning
energetika sohasiga investisiyalarning oqimimini kuchaytiradi. O‘z navbatida turk
energetika bozorining liberalizatsiya qilinishi energetika sektorining rivojlanishiga,
12

energiyaga bo‘lgan ehtiyojning ortishi esa xususiy sektorga yo‘naltirilgan
sarmoyalar oqimining ortishiga turtki bo‘ldi. Turkiya davlati yangilanadigan
energiya manbalariga sarmoya kirituvchilar uchun yangi imtiyozlar yaratib,
sarmoyadorlarga energetika loyihalarini amalga oshirishlarini stimullashtirmoqda.
IXAEI esport faoliyati bo‘yicha barcha xujjatlar bilan shug‘ullanadi, xorijiy
importyorlar va mahalliy qazib oluvchi kompaniyalar o‘rtasida vositachilik
vazifasini bajaradi, turk ishlab chiqaruchilarining xalqaro yarmarka va
ko‘rgazmalardagi ishtirokini hamda mamlakatda qazib olinadigan foydali
qazilmalarni jahon bozoriga olib chiqishni moliyaviy tomondan qo‘llab-
quvvatlaydi. Shuningdek IXAEI jismoniy shaxslar va tashkilotlarning jahon
bozoridagi reklama faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi.
Ittifoqning asosiy vazifasi-qazib olish sanoati maxsulotlarining eksportini
oshirish. Buning uchun IXAEI ITTKI bo‘yicha ishlarni qo‘llab-quvvatlaydi, ilmiy
maqolalar, xorijdagi reklama, savdo yarmarkalari va seminarlarni tashkil etish
bilan shug‘ullanadi, ma’lumotlar yig‘ib foydali qazilmalar eksportiga oid
statistikalarni nashr qiladi.
13

1.2. Turkiya Respublikasi aholisi va mehnat resurslari
2024 yil iyul oyi ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiyaning aholisining 86,099,039
kishini tashkil qilib, mamlakat dunyoda aholi soni bo‘yicha 18-o‘rinda
turadi.Turkiya Respublikasida hozirgi kunga qadar 12 martta aholini ro‘yxatga
olishlar bo‘lib o‘tgan. Birinchi martta ro‘yxatga olish esa 1927 yilda bo‘lib o‘tgan
bo‘lib, bu davrda aholining soni 13.648 kishini tashkil qilgan. Asta-sekin
mamlakatdagi demoografik o‘sish ko‘rsatkichi ko‘tarilib borishi natijasida,
mamlakat aholisining soni 1955 y-24,112 mln, 1990 y- 50,664 mln, 1997 y-
62,800 mln, 2000 y-67,804 mln, 2004 y-68,89 mln, 2006 y-72 mln kishini tashkil
qildi.
Mamlakatdagi dastlabki ro‘yxatga olishlar davrida mamlakatdagi
demografik o‘sish ko‘rsatkichi 2,7%ni tashkil qilgan bo‘lsa, 1955 yildan 1985
yilgacha bo‘lgan davrda bu ko‘rsatkich 3,7%ga ko‘tarildi, ammo, 1990-97 yillar
oralig‘ida esa 1,5%ga tushib ketdi. 2022 yilga kelib esa, demogrfik o‘sish 1,3%ga
tushib, mamlakat aholi soning o‘sish sur’ati bo‘yicha dunyoda 102-o‘rinni egallay
boshladi.
Mamlakatda aholining zichligi 112 kishi /kv km.ni tashkil qiladi. Mamlakat
dunyoda tabiy o‘sish ko‘rsatkichi bo‘yicha 110-o‘rinda turadi. Ushbu
ko‘rsatkichning ijobiy tomonga qarab o‘zgarishi, mamlakatdagi ijtimoiy soha va
turmush darajasining ko‘tarilishi, shuningdek sog‘liqni saqlash xizmatlari
sifatining ko‘tarili, ayniqsa yosh bolalar o‘rtasida o‘lim koeffisentining qisqarishi
bilan izohlanadi.
Aholining o‘rtacha umr ko‘rishi 72 yosh bo‘lib (dunyoda 122- o‘rinda), bu
ko‘rsatkich 1955 yilda 45 yoshni tashkil qilgan. O‘rtacha umr ko‘rish ayollar
o‘rtasida 2024 yilda 75 yoshni, erkaklar o‘rtasida esa 70 yoshni tashkil qiladi.
Mamlakatda erkaklarning ayollarga nisbati 102/100ga teng.
Umumiy aholining 27,2 %ni 15 yoshgacha bo‘lganlar, 66,7 %ni 15-65
yoshgacha bo‘lganlar, 6,1 % ini 65 yoshdan katta bo‘lganlar tashkil qiladi.
Mamlakat aholisining yosh tarkibidagi o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, bu
14

aholining 30%ini, 90- yillarning boshid aesa hattoki 35%ini 15 yoshgacha
bo‘lganlar, ya’ni mehnatga qobiliyatli yoshdagilar tashkil qiladi. Aholining deyarli
yarmi 35 yoshgacha bo‘lganlar tashkil qiladi, bu esa Turk millatining yosh millat
ekanligi va tug‘ilish ko‘rsatkichlarining yuqori ekanligidag dalolat beradi.
Shuningdek mamlakatda o‘rtacha umr ko‘rish davrining uzayishiga
qaramay, nafaqa yoshidagilarning nisbati hali ham 6,1%ni tashkil qilmoqda .
So‘nggi yillargacha mehnat staji ayollarda 20 yil , erkakalarda 25 yil bo‘lgan
kishilar nafaqa olish huquqiga ega edilar. Mamlakatda minimal nafaqa yoshi
tushunchasining yo‘qligi hatoki 38/43 yoshdagilar uchun ham nafaqa olish
imkonini berardi. Bu esa Turkiyada nafaqaxo‘rlarning sonini ko‘payib ketishiga
olib kelardi. Hozirgi kunda esa mamlakatda minimal nafaqa yoshi ya’ni 62 yosh
belgilab qo‘yildi. .
Mamlakat aholisining 87,4%i savodli bo‘lib, bu ko‘rsatkich erkaklar
orasida 95.3%ni, ayollar orasida 79,6%n tashkil qiladi.Ular orasidagi bu katta
farqni mamlakatda hukm surayotgan dinniy va milliy qadriyatlar, ya’ni ayollarning
xo‘jalik faoliyatdarida ishtirok etishlarining man etilishi bilan izohlanadi.
Turkiyada biron marta ham aholining milliy tarkibi bo‘yicha ro‘yxatga
olishlar bo‘lmagan. Shuning uchun taxminiy ravishda aholining 70-75%ini turklar,
18%ini kurdlar va 12%ini boshqa millatlar tashkil qiladi. Ya’ni aholining taxminan
56-57 mlnini turklar, 14 mlnnini kurdlar, 2 mlnini arablar, 3 mlnnini Shimoliy
Kavkaz ortiliklar, qolgan qismini esa armanlar, greklar, bosniyaliklar, albanlar,
suriyaliklar, azarbayjonlar va yahudiylar tashkil qiladi.
Turkiya Respublikasi Milliy Ta’lim Vazirining Aksham gazetasida
ta’kidlashicha, Turkiyada so‘nggi 6 yil ichida aholining o‘sish sur’ati 4,8%dan
2,2%ga tushib ketdi. Buning natijasida so‘nggi 4 yil ichida 1-sinf o‘quvchilarining
soni 70-80 mingtaga qisqargani shuninggdek , o‘quvchilar sonining qisqarishi
tufayli 18 mingta makatablarning yopilganini ma’lum qildi. Yoshlarning ulushi
ayniqsa mamlakatning nisbatan rivojlangan mintaqalari bo‘lmish Marmar va Egey
dengizi mintaqalarida qisqarib ketgan. Istambulning qator rayonlarida yangi
maktablarni qurish ishlari to‘xtatildi. Biroq shu bilan bir qatorda mamlakatning
15

iqtisodiy qoloq hududlari bo‘lmish sharqiy va janubi-sharqiy mintaqalarida
aholining faol o‘sishi kuzatilmoqda.
Tug‘ilishni rag‘batantirish maqsadida Vazirlik xukumatga Shvesiyada
bo‘lgani kabi yosh turmush qurishni rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqishni taklif
qilmoqda. Satistik ma’lumotlarga ko‘ra, bunday yosh oiladagi farzandlar soni
nisbatan yoshi katta bo‘lib turmush qurgan oilalarnikiga qaraganda ko‘proq.
Vazirning ta’kidlashicha, mamlakat aholisi yana 20-25 yil mobaynida o‘sib, 2050
yilga kelib 89 million kishi bo‘lib barqarorlashadi.
Mamlakatda aholining zichligi 96 kishi /kv km.ni tashkil qiladi.Eng yuqori
zichlik Turkiyaning Istambul shahriga xos bo‘lib, u 2 444 kishi/km kvga, undan
so‘ng esa Kochaelida – 413kishi/km kv , Izmir (316), Xatay (242) va Bursada 241
kishi/kmga, eng quyi zichlik Tuncheli shahriga 12 kishi/kv kmga teng.
Aholining mamlakat hududi bo‘yicha taqsimlanishi biroz notekis. Masalan
aholi eng zich joylashgan hududlar bu Marmar va Qora dengiz sohillari, undan
keyin esa Egey dengiziga yaqin hududlar. Mamlakat eng yirik va aholisi eng zich
bo‘lgan Istambulda 15 mln, Ankarada 6 mln, Izmirda 3,5 mln mln aholi yashaydi.
Mamlakatning eng kam aholi yashaydigan viloyati bu Xanyari bo‘lib, bu yerda
aholining 82%i turklar, 10,6%i kurdlar ,qolgan qismini esa boshqa mayda millatlar
tashkil qiladi.
Turkiyaning 81 ta viloyatidan 55 tasida aholiningo‘sishi,qolgan qismida esa
qisqarishi kuzatilmoqda. TurkStat ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat aholisining
75%i shaharlarda, qolgan qismi qishloqlarda yashaydi. Istambul hududi aholisining
99%i megapolislarda yashaydi, bu esa mamlakatning eng urbanizatsiyalashgan
hududi nomiga muvaffaq bo‘lishiga imkon beradi. Eng kam urbanizatsiyalashgan
hudud bu Bartin viloyati hisoblanib, u yerda aholining bor yo‘g‘i 33,20%i
shaharlarda yashaydi.
XX asrning 2- yarmiga kelib mehnat migratsiyasi u yoki bu darajada
dunyoning xar bir mamlakatigao‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Uch mintaqaning
Osiyo, Yevropa va Afrika mintaqalarining chorrahasida joylashgan Turkiya
geografik qulayligi qaysidir darajada mamlakatningmigratsiya spesifikasi ya’ni
16

xususiyatini belgilab berdi. Tarixdan Turkiya ishchi kuchini yetkazib beruchi ya’ni
donor mamlakat bo‘lib, u ikkinchi jahon urushidan so‘ng G‘arbiy Yevropa
mamlakatlariga, 70-yillarga kelib esa Fors ko‘rfaziga ishchi kuchini eksport qila
boshladi.
Malakasiz ishchi kuchining mamlakatdan emigratsiya qilishi ijobiy omil
deb qaralgan. Buning sababi esa malakasiz ishchilarning borib malaka orttirishlari
va ularni yuqori texnologiyalarni o‘rganish va undan foydalanishga doir
bilimlaridan ular mamlakatga qaytib kelganlaridan keyin mahalliy korxonalarda
ishlatishi rejalashtirilgan.
Shunisi ahamiyatga molikki, turk migrantlarning mamlakatga
yuborayotgan valyuta o‘tkazmalari o‘sha davrda Turkiyaning asosiy daromad
manbalaridan biri edi. O‘z navbatida G‘arbiy Yevropa mamlakatlari ikkinchi jahon
urushidan so‘ng butunlay barbod bo‘lgan infratuzilmani qayta tiklash va past
malakali ishlarni bajarish uchun arzon ishchi kuchi defisitiga uchragan edi.
Turk ishchi kuchining migrasion oqimi nafaqat mamlakatdagi holatga,
balki, Yevropa mamlkatlarining migrasion siyosatiga bog‘liq ham edi. 70-
yillardan so‘ng Yevropa sanoatining ilm talab qiluvchi va ekologik toza ishlab
chiqarishga tomon yo‘naltirilishi, shuningdek zararli ishlab chiqarishlarning
rivojlanayotgan mamlakatdarga chiqarib yuborilishi tufayli yangi migrantlarning
kirib kelishi to‘xtatilgan, shuningdek ularning o‘z vatanlariga qaytib ketishlari
rag‘batlantirigan.
Lekin ko‘pchilik bu mamlakatlarga keyinchalik qaytib kelish
imkoniyatining bo‘lmasligi va Turkiyada ham o‘ziga mos va bu kabi haq to‘lovchi
ish joyini topa olmasligini anglaganlari uchun bu taklifni rad etganlar. Shuning
uchun keyinchalik ham, ayniqsa ularning oilalarini olib kelish dasturlarini amalga
oshirilishi bilan, ularning soni ortishda davom etgan. Oila a’zolaring kirib kelishi
esa butun bir turklarning yashash kvartallarini paydo bo‘lshiga olib keldi. Turk
jamiyatlaring kompakt bo‘lib, yashashlari ularning mamlakatga nisbatan
adaptatsiya jarayonlarining sust rivojlanishiga olib keldi. Migrantlarning istiqboli
bo‘lmagan ishlarda ilashi, xorij tiligi o‘rganishidagi muammolar turklarning
17

g‘arblik aholidan izolyatsiya qilib qo‘ydi. Bu kabi qiyinchiliklarga asosan 45
yoshdan katta bo‘lganlar uchraganlar.
Ma’lumki, g‘arb davlatlarining aholisi sezilarli darajala qisqarmoqda,
tug‘ilish qisqarmoqda, aholining o‘sishi kamaymoqda, ammo shu bilan birga umr
ko‘rish uzaymoqda, bu o‘z-o‘zidan iqtisodiy faol aholiga bosimni keltirib
chiqarada va mamlakatda ishchi kuchi yetishmay qoladi. Aholisining 67%i 16
yoshdan 64 yoshgacha bo‘lganlar tashkil qilgan ,Turkiya esa Ushbu
mamlakatlarning mehnat resurslarini qoplab berish imkoniyatiga ega.
O‘z navbatida Turkiyaga ishchi kuchi import ham qilinadi. Migrantlarning
katta qismi mamlakatga 1923-60 yillarda kirib kelgan. Migrantlarning asosiy qismi
turkiy zabon musulmonlar bo‘lib, ular asosan greklar, bolgarlar, Ruminiyaliklar va
Yugoslaviyaliklardir. 1960 yillardan boshlab eng katta migratsiya oqimi
bolgariyadan kirib kelan bo‘lib, bunga sabab Bolgariya xukumatining turklar etnik
guruxini ajratish siyosati bo‘lgan. 1989 yil mobaynidagi bolgariyalik turklarning
oqimi xukumat uchun kutilmagan hol bo‘ldi. Natijada Bolgariya xukumati bilan
muzokaralar olib borilishi va rejimning ag‘darilishi migrantlar oqimini kamaytirdi.
Yangi Bolgariya xukumatining siyosati ko‘plab turklarning qaytib borishiga
imkoniyat yaratdi. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrda 3000-ta bolgariyalik turklar
Turkiyaga kirib kelgan bo‘lsa, shulardan 15000 tasi qaytib ketgan. Lekin shundan
keyin bolgariyalik turklarning Bolgariyadagi iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli
Turkiyaga turistik vizalar bilan kirib keluvchi oqimi boshlanib ketdi. Ammo
mintaqadagi etnosiyoiy nizolar va tartibsizliklar tufayli mamlakatning immigrasion
masshtab iva geografiyasini o‘zgartirib yubordi. Mamlakat Eron, Iroq,Yugoslaviya
va Kosovodan keluvchi kutilmagan migratsiya oqimlarini qabul qilish
imkoniyatiyaga ega bo‘lmay qo‘ydi.
Kuzatishlarga ko‘ra, birgina 2018 yilda 2.2 mln turklar mamlakatnin bir
qismidan ikkinchisiga ko‘chib o‘z yashash joylarini o‘zgartirganlar.
Migrantalarning aksariyat qismini ya’ni 92 ming kishini Antaliya qabul
qilgan bo‘lsada, ularning 55 mingtasi keyingi yili ushbu hududni tark etganlar va
18

36 ming kishi doimiy yashash uchun qolgan. Bu ko‘rsatkichlar Antaliyani
mamlakatdagi eng ommabop ichiki migrasi xududlaridan biriga aylantirdi.
Ammo umumiy migrantlarni qabul qilish bo‘yicha ro‘yxatda birinchi
o‘rinda Istambul turadi. Biroq shaharda doimiy yashash uchun qoluvchi turklar
haqida gap ketganda Istambul o‘z o‘rnini Antaliya, Bursa, Ankara va Izmirga
bo‘shatib berib bu ko‘rsatkich bo‘yicha 5-o‘rinni egallaydi.
Antaliyaga asosan malakali ishchilar ko‘chib keladilar. Ushbu hududda
turiz sektori gullab yashnagani uchun doimi bo‘sh vakansiyalar mavjud bo‘ladi.
Shuningdek Turkiyaning O‘rta Yer dengizi mintaqasi shovqin va katta
shaharlarning behalovatligidan dam olishni istagan nafaqa yoshidagilarni ko‘plab
qabul qiladi.
19

II BOB. TURKIYA IQTISODIY RAYONLARI HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
2.1. Turkiya Respublikasi qishloq xo’jaligi
Turkiya o’ziga xos mamlakat. Darhaqiqat, turizm hozirda mamlakat
byudjetining salmoqli qismini tashkil etadi. Biroq, bu erda qishloq xo’jaligi ham
muhim rol o’ynaydi. Faol aholining 57 foizi ushbu sohaga jalb qilingan bo’lib,
hozircha u mehnatga qo’llanilishi bo’yicha asosiy hisoblanadi. Agar Turkiyaga
ta’tilga chiqsangiz, mamlakatdagi qishloq xo’jaligi mamlakat yalpi ichki
mahsulotining qariyb to’rtdan bir qismini va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining
eksportdagi ulushining 60 foizini alohida yillarni hisobga olgan holda tashkil
etishini bilib olishingiz mumkin bo’ladi.
Turkiyada asosan o simlikchilik (taxminan 58%), chorvachilik 30% gaʻ
yaqin, zig irchilik 6%, baliqchilik 1% ni tashkil qiladi. Aytgancha, Turkiya ekin
ʻ
maydonlari bo’yicha uchinchi o’rinda turadi. Eng muhimi, don ekinlari Turkiyada
etishtiriladi - taxminan 85%. Mamlakatning g arbiy qismida sug oriladigan ekin
ʻ ʻ
maydonlari ko proq. Ko’chatlarning 10 foizini mevalar egallaydi, ular janubiy
ʻ
iqlimning qulayligi tufayli mamlakatda yaxshi o’sadi. 7,6 foizini moyli ekinlar, 2,5
foizini paxta ekinlari egallaydi. Makkajo’xori, qand lavlagi, kartoshka, findiq,
shuningdek, zaytun va choy ekinlari doimiy ravishda kengayib bormoqda.
Asosiy ekinlari bug doy (uning hosili 20 million tonna), sholi, javdar, suli,
ʻ
tariq, makkajo xori, arpa. Muhim o’rinni texnik ekinlar egallaydi: qand lavlagi,
ʻ
tamaki, paxta, choy, kungaboqar, shuningdek uzum, anjir (anjir), sitrus mevalari,
zaytun, yong’oq, findiq. Chorvachilik keng tarqalgan, Markaziy va Sharqiy
Anadoluda rivojlangan. Qoramol, qo y, echki boqiladi, ular angora junini (mohir)
ʻ
beradi; ipak qurti.
Qishloq xo‘jaligining sanoat, qolaversa qurilish, transport, aloqa ,
ta’minot , savdo tarmoqlari bilan bog‘lanishi ,uyg‘unlashuvi natijasida agrosanoat
majmuasi shakllanadi. Bu majmuaga qishloq xo‘jaligining o‘zidan tashqari, bir
20

tomondan unga ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaridagan sohalar , ikkinchi
tomondan qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan maxsulotlarni qayta ishlash sanoati
sohalari kiradi. Qulay geografik sharoit va iqlim Turkiyani qishloq xo‘jaligi
sohasida dunyodagi yetakchi mamlakatlardan biriga aylantiradi. Turkiya qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishida, ayniqsa oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarish
bo‘yicha dunyodagi muhim mamlakatlardan biri hisoblanadi.
Turkiya egallagan hudududining kattaligi bo‘yicha dunyodagi yirik
mamlakatlar biri sanalidi. Mamlakat hududining 44,3% ini o‘rmonlar va 55,7% ini
qishloq xo‘jalik yerlari tashkil qiladi. Unumdor yerlarning 81,6%i quruq usulda,
18,4%i irrigatsiya usulida sug‘oriladi.Sug‘orilidagn yerlarining kattaligi bo‘yicha
mamlakat Yevropada 3-o‘rinda turadi. Turkiyaning YeIga kirishi uning uning
unumdor yerlarining maydonini 41 mln ga ga yetkazish mo‘ljallangan va bu
maydon YeI yerlarning 22%iga teng bo‘ladi. Qishloh xo‘jaligi ishlab
chiqarishining 76%i dehqonchilik, 24%i esa chorvachilik ulushiga to‘g‘ri keladi.
Unumdor yerlarning 34%i bug‘doyzorlar, 9,5%i arpazorlar. 10,6%i bog‘lar, 7,6%i
moyli o‘simlik, va 2,%i paxtazorlardan iborat.
Turli yillardagi turlicha tafovutlarga qaramay, Turkiya anjir, o‘rik va mayiz
ishlab chiqarish bo‘yicha 1-o‘rinda, sabzavot va uzum ishlab chiqarish bo‘yicha 4-
o‘rinda, tamaki ishlab chiqarish bo‘yicha 6-o‘rinda, paxta ishlab chiqarish bo‘yicha
7-o‘rinda va bug‘doy ishlab chiqarish bo‘yicha 8-o‘rinda turadi. Ma’lumot o‘rnida
shuni aytish joizki, mamlakatdagi bug‘doyzorlar 9 mln ga yerni egallagan bo‘lib,
bu ko‘rsatkich Kanada va Avstraliyaning unumdor yerlaridan ham ko‘p maydonni
tashkil qiladi.Mamlakat ichidagi bug‘doyning 90%i non shaklida, 1%i bo‘tqa
shaklida va 2%i makaron shaklida iste’mol qilinadi. Turkiya jaxon bozoriga
bug‘doyning xam eksportyori, xam importyori sifatida kirib keladi. 2022 yilda
mamlakatda ishlab chiqarilgan bug‘doy 19,7 mln tonnani tashkil qildi. Biroq
so‘nggi yillarda yiliga 400 ming tonna bug‘doyning import qilinishi, Turkiyani
bug‘doyning netto importyoriga aylantirib bormoqda. Turkiya bug‘doyni xosil
yuqori bo‘lgan davrlarda yoki mamlakatga kapital zarur bo‘lgan hollarda ekport
qiladi.
21

Biroq mamlakatning parallel ravishda industrial taraqqiyoti qishloq
xo‘jaligi sektorining sanoat va xizmat ko‘rsatish sektorlariga nisbatan YaIMdagi
ulushining tobora qisqarishiga olib kelmoqda.Turkiyada qishloq xo‘jaligi sektori
katta miqdordagi aholini band qiluvchi, YaIM darajasi, ekport hajmi va unga
bog‘liq bo‘lgan sanoat tarmoqlariga o‘zining katta hisasini qo‘shuvchi sektor
hisoblanadi. Turkiya Shimoliy Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq
mintaqasidagi qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi va yetkazib
beruvchi yirik mamlakat hisoblanadi.
So‘nggi yillarda Turkiyada yerni sug‘orish va qayta ishlash bilan bog‘liq
bo‘lgan faoliyat uchun taqdim etilayotgan imtiyozlar ushbu sektorning
muvaffaqiyatli rivojlanishiga turktki bo‘lmoqda. Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini
rivojlatirilishida Janubi-Sharqiy Anatoliya loyihasining o‘rni beqiyos bo‘ldi.
Ushbu loyihaning oxiriga yetkazilishi qator boshqa turdagi qishloq xo‘jaligi
maxsulotlarini yetishtirishni taqazo etadi.
Turkiya meva va sabzavotlar, o‘simlik yog‘i, qurur mevalar, tamaki, donli
ekinlarva dengiz maxsulotlarining katta miqdordagi eksporti bilan o‘zining
iqtisodiyotiga katta foyda keltiradi. Turkiyada yiliga 45 mln tonna meva va
sabzavotlar yetishtiriladi, mamlakat tamakining “oriental” turini ishlab chiqaruvchi
dunyodagi eng yirik mamlakat sanaladi. Shuningdek mamlakat iqtisodiyotida
aynan dengiz maxsulotlarining o‘rni muhim bo‘lib, bu tarmoq asosan eksportga
yo‘naltirilgan. Hozirda Turkiya Yevropa, MDH, Yaqin, o‘rta va Uzoq Sharq va
AQShga dengiz maxsulotlari yetkazib beruvchi aosiy yirik mamlakat sanaladi.
Shuningdek yer egasiga doimiy ravishda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi
bilan shug‘ullanishi, o‘z daromadlarini orttirishi va iste’molchilarga xom ashyoni
jahon narxlarida taqdim etishi uchun maxsus mukofot tizimi faoliyat
ko‘rsatmoqda. Donli ekinlar va chorvachilik ishlab chiqarishi umumiy qishloq
xo‘jaligi maxsulotlarining 75%ini ta’minlaydi. Ikkala tarmoq xam Anatoliya
tekisliklarida ancha rivojlangan. Chunki aynan bu hududda yangi va sifatli
urug‘larni ekish, mineral o‘g‘itlarni solish va zotli molllarni yetishtirishga katta
e’tibor qilinadi. Hozirda mamlakatda 35 mln bosh qora mol mavjud.
22

Inflyatsiya va yuqori foiz stavkalar mamalakatda agrar sektorning
taraqqiyotigi to‘sqinlik qilayotgan omillardan asosiysi hisoblanadi. Qishloq
xo‘jaligi maxsulotlariga bo‘lgan beqaror narx-navo turk fermerlarining ham ichki
ham tashqi bozorda qiyinchiliklarga uchrashiga olib kelmoqda. Bu kabi
muammolarni hal qilish maqsadida xukumat qator chora-tadbirlar ko‘rishni
rejalashtirmoqda. Mamlakatda yirik irrigatsiya tizimini tashkil etish, arzon
kreditlar joriy qilish, meteriallarni subsidiyalashtirish, maslahat xizmatlarini taklif
etish va ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish hisobidan qishloq xo‘jaligini qo‘llab –
quvvatlashga yo‘naltirilgan keng qamrovli dasturlar ishga tushirildi. Turkiya
xukumati an’anviy tarzda resurs va kreditlar bilan subsidiyalashtirish va asosiy
iste’mol maxsulotlariga bo‘lgan iste’mol narxlarini qisqartirish uchun qishloq
xo‘jaligi sektorida ishtirok etishda davom etmoqda. Ishlab chiqaruvchilarning
qo‘yayotgan narxlaririni qo‘llab-quvvatlash xukumatga ancha qimmatga
tushayotgan bo‘lsada, u fermerlarning daromadlarini barqarorlashtira olmadi.
Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligi sohasiga kiritilayotgan investisiyalar xajmi
umumiy investisiyalarning 3,9%ini tashkil qilmoqda. Shuningdek ushbu
sektorning importdagi hajmi 3,6%ni, eksportlagi hajmi 3,8%ni tashkil qilmoqda.
Turkiya agrar sektorining tashqi savdo balansida asosiy ulushni .
dehqonchilik tashkil qilib,bu tarmoq qishloq xo‘jaligi eksportining 95%,
importining esa 85% ulushiga ega. Turkiya sabzavotlar ishlab chiqarish bo‘yicha
Xitoy. Xindiston va AQShdan keyin dunuyoda 4-o‘rinda, mevalar ishlab chiqarish
bo‘yicha 11-o‘rinda turadi. Shuningdek mamlakat qishloq xo‘jaligi sohasida
paxtachilik tarmog‘ini alohida ta’kidlash joiz. Sun’iy tolalarning barqaror sur’atlar
bilan o‘sib borayotganiga qaramay, asosiy tekstil xom ashyosi sifatida
mamlakatdagi paxtachilik tarmog‘i o‘z o‘rni va ahamiyatini hanuzgacha saqlab
turibdi. Umumiy tekstil xom ashyolarining 60%i paxtaning ulushiga to‘g‘ri keladi.
Mamlakatda paxtachilik asosan 3 mintaqa, ya’ni egey dengizi mintaqasi,
Chukurova va Janubi-Sharqiy anatoliya mintaqalarida yetishtiriladi. Hozirda Egey
dengizi mintaqasi paxta maxsulotlarining aksariyat qismiga ega. Shuningdek bu
yerda tekstil sanoatida foydalanaladigan yuqori sifatli paxta ham yetishtiriladi.
23

Chukurova mintaqasida esa tobora paxta yetishtirish qisqarib bomoqda. Janubi
Sharqiy Anatoliya mintaqasining iqlimi paxta yetishtirish uchun qulay bo‘lsada, bu
yerdagi sug‘orish imkoniyatlarining kamligi paxtachilik tarmog‘ining
chegaralanishga olib kelmoqda. Mintaqada sug‘orish loyihalarining muvaffaqiyatli
yakun topishi ushbu mintaqaga mamlakatdagi paxtaning 32% joylashishini
ko‘rsatmoqda.
Turkiya paxta ishlab chiqarish bo‘yicha dunuyoda 6-o‘rinni egallamoqda.
Mamlakat o‘zinig paxta maxsulotlarini asosan Italiya, Belgiya, Velikobritaniya,
Isroil, AQSh, Germaniya va Misrga eksport qiladi. Biroq mamlakatda tekstil
sanoatining o‘ta tez sur’atlar bilan o‘sishi Turkiyani paxtaning importyoriga
aylantirib qo‘ydi. Shuningdek mamlakatda paxtaning ahamiyati tekstil sanoatidan
tashqari neft sanoatida ham o‘ta muhim. Shuningdek aynan paxtachillik tarmog‘i
mamlakatdagi yetakchi ish beruvchi qishloq xo‘jaligi tarmog‘i hisoblanadi.
24

2.2. Turkiya sanoati
Xozirgi kunda dunyodagi nisbatan tez sur’atlar bilan rivojlanib kelayotgan
mamalkatlaridan biriga aylangan Turkiya Respublikasining iqtisodiy rivojlanish
omillaridan biri bu - uning sanoat sektoridir. Zamonaviy Turkiyada tekstil, oziq-
ovqat, metallurgiya, kimyo shuningdek qazib olish va neftni qayta ishlash va
mashinasozlik sanoat tamoqlari rivojlanmoqda. Qazib olish sanoati umumiy sanoat
va qurilish maxsulotlari summasining 7,2%ini tashkil qiladi. Qazib olish
tarkibidagi ishlab chiqarishning 72% i davlat korxonalari tomonidan amalga
oshiriladi. Mamlakatning yoqilg‘i-xom ashyosi mamlakatnn ichki ehtiyoji uchun
sarflanadi. Mamlaktda neft qazib olish uning ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan xajm
bilan solishtirilganda yetarli emas. Xorijiy kapital uyg‘unligidagi davlat
korxonalari, hamda xorijiy va xususiy kompaniyalarning o‘zi neft konlarini
qidirish ishlarini olib bormoqdalar. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kichik va
o‘rta biznes mamlakat iqtisdiyoti, shuningdek uning sanoat sektorida muhim rol
o‘ynaydi.Turkiyadagi kichik va o‘rta biznes statusiga faqatgina ishlab chiqarish
sog‘asidv band bo‘lgan firmalar ega bo‘lishi mumkin.Turkiyadagi ishlab chiqarish
sektoridagi kichik va o‘rta korxonalarning soni 98-99% ni tashkil qiladi. Kichik
biznes sohasida band bo‘lganlarning 60%i ishlab chiqarish sektorida band.
Sanoat ishlab chiqarishiining va unda band bo‘lganlarning 75%i Istambul
va Izmirda, shuningdek bu mamlakatlarga tutashgan Marmar va Egey dengizi
sohillari hududida joylashgan. Bundan tashqari mamlakatning yana muhim sanoat
markazlari bu-Anqara, Chukurova rayoni, hamda hozirgi kunda 2 mln tonnadan
ortiq tosh ko‘mir qazib olinuvchi Qora dengiz sohilidagi Zonguldak rayoni, 50 mln
tonnadan ortiq kul rang ko‘mir qazib olinuvchi Elbistan, Seytomir, Tunchbilek
shuningdek 2 ta yirik metallurgiya kombinatlari joylashgan Karabyuke va Eregli
rayonlaridir. Shuningdek mamlakat bo‘ylab unchalik katta bo‘lmagan,lekin ishlab
chiqarishda o‘zining salmoqli o‘rniga ega bo‘lgan ko‘plab unchalik katta
bo‘lmagan korxonalar tarqalgan.
25

Neftni qayta ishlash esa Mersin viloyatida joylashgan Batme, Izmit va
Aliagadagi davlat zavodlari tomonidan amalga oshiriladi va mamlakatda yiliga
umumiy miqdorda 2,5 mln tonnadan ortiq neft qazib olinadi. Neft
konlariningasosiy qismi joylashagan hudud bu janubi-sharqiy Anatoliya hududidir
Tabiiy gaz qazib olish sanoatiga keladigan bo‘lsak, bu faoliyat mamlakatda
1988-yillarda boshlanagan. Mamlakatning gazga bo‘lgan ehtiyoji Ankara, Istambul
va Izmailda joylashgan zavodlar hisobidan qondiriladi.
Mineral o‘g‘itlar, xusuan fosfat va azot Izmir va Istambul hududidiga
rayonlarda qazib olinadi. Temir rudasi esa Sivas va Malatya viloyatlarida qazib
olinadi. Qora metall qazib olish Karabyuk, Ereg va Iskanderundagi 3 ta yirik
kombinatda ishlab chiqariladi. Shunigde Iskanderunda stal, med va alyumin ham
ishlab chiqariladi. Umumiy olib qaralganda, rangli metallar ishlab chiqarilishi
mamlakatda o‘sib borayotgan ehtiyojni qondira olmayapti. Mamlakatdagi
mashinasozlik va elektrotexnike sanoati asosan yig‘ma (sborochniy)
korxonalarning tashkil etilishi hisobidan amalga oshirildi. Ushbu sohada xususiy
sektorrning ham ishtiroki salmoqli.
Mashinasozlik sanoatining tarmoqlari -transport vositalarini, temir yo‘llar,
vagon, muzlatkich va dizel motorlarini yig‘ish va ishlab chiqarishdan iborat.
Qayta ishlash sanoatining tarmoqlaridan hisoblanmish dastgohsozlik
mamlakatda faoliyat ko‘rsatayotgan yangi tarmoqlardan biridir. Jihozlarining ba’zi
turlari g‘arb firmalarining lisenziyasi bilan yig‘iladi. Isitgich (kotel),muzlatgichlar
va sanoat gaz pechlari xususiy firmalarning unchalik katta bo‘lmagan
korxonalarida yasaladi. O‘z navbatida xususiy sektor tomonidan xorij kapitali bilan
hamkorlikda maishiy texnika maxsulotlari-gaz pechlari, plitalar, tikuv mashinalari
va velosipedlar ishlab chiqariladi.
Turkiyada faoliyat ko‘rsatayotgan elektrotexnika sanoati elektroizometr va
elektr vositalarini g‘arb firmalarinig lisenziyasi ostida ishlab chiqariladi. Telefon,
radiotexnika, teletexika , elektoron apparatlar ishlab chiqarish va EHMlar yig‘ish
bilan shug‘ullanuvchi elektron sanoati ham asta-sekinlik bilan sezilarli sur’atlarda
26

o‘sdi. Energetika obektlarini qurish va ekspluatatsiya qilish va elektoroenergiyani
taqsimlab berish Turkiyada deyarli davlat qo‘lida qolgan.
Zamonaviy Turkiya mobil diversifikatsiyalashgan eksportga yo‘naltirilgan
iqtisodiyotga asoslanadi. Mamlakatning erishayotgan muvaffaqiyatlari ko‘p
tomonlama mamlakatda olib borilayotgan oqilona iqtisodiy islohotlar samarasi
natijasidir. So‘nggi yillarda Turkiya ko‘pgina xalqaro tashkilotlar va fondlar
tomonidan yuqori iqtisodiy erkinligi ko‘rsatkichlari va sarmoyani yuqori darajada
jalb qilish xususiyatlari bilan nisbatan tez rivojlanib kelayotgan mamlakatlar
sifatida tan olinmoqda.
Mashinasozlik sanoati
Mashinasozlik sanoati doim Turkiyaning industrlashtirish ya’ni
sanoatlashtirish jarayonlarida asosiy va muhim harakatlanuvchi sanoat
tarmoqlaridan biri hisoblangan. Mashinasozlik sanoatining umumiy qayta ishlash
sanoatidagi ulushi 4,7%ni tashkil qiladi. Boshqa mamlakatlar bilan solishtirilganda
mamlakatdagi arzon muxandis-konstruktorlik xizmatlari turk ishlab
chiqaruvchilarining ayniqsa, individual buyurtma va zavodlarni tayyor qilib qurib
berish sohasidagi raqobatbardoshliklarini oshirmoqda.
Mahalliy ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarishga qo‘yadigan o‘rtacha pul
qo‘yilmasi 90%ni tashkil qiladi. 2021 yilda Turkiyadagi mashinasozlik sanoatining
umumiy ishlab chiqarish hajmining summasi 23 mlrd dollarni tashkil qildi,
shuningdek keyingi besh yil davomida ushbu sektorning o‘rtacha 12-15%ga o‘sishi
kuzatilmoqda. Turkiya mashina va mexanizmlar eksporti bo‘yicha dunyoda 18-
o‘rinda turadi.Aynan mashina va yordamchi asbob-uskunalarning umumiy eksport
hajmidagi ulushi 8,4%ni tashkil etadi. Turkiyaning mashinasozlik sanoatida
xususiy sektorning ulushi katta bo‘lib, hozirgi kunda davlat sektorining ulushi
6%nigiga tashkil qilmoqda. Mamlakatdagi mashinasozlik sanoati qurilish
texnikasi, og‘ir sanoat uchun mashina va asbob-uskunalar, yog‘ochsozlik
stanoklari, kompressor dastgohlari, isitgichlar, muzlatgichlar, kir yuvish
mashinalari,tikish mashinalari, maishiy texnika maxsulotlari, shuningdek
27

to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati uchun dastgohlar va qishloq xo‘jaligi texnikalari
kabilarni ishlab chiqaradi.
Yoqilg‘i-energetika majmuasi
Rivojlanayotgan iqtisodiyotning hamda o‘sib borayotgan mamlakat
aholisining ehtiyojini qondirish bilan bir qatorda parallel ravishda turk yoqilg‘i-
energetika kompleksi ham rivojlanmoqda. 1998 yildan beri mamlakatda birlamchi
energiya manbalarini iste’mol qilish 1,4 baravarga o‘sib, 102, 6 mln tonna neft
ekvivalentiga teng bo‘ldi. Mamlakatning taraqqiyot dasturlariga muvofiq, bu
ko‘rsatkich 2020 yilda 129 mln tonna neft ekvivalentiga teng bo‘lishi ko‘zda
tutilgan.
Ta’kidlash joizki, mamlakatning yoqilg‘i-energetika kompleksini kordinal
ravishda shakllantirish Turkiya iqtisodiyotining umumiy tarkibiy qayta
shakllantirilishining asosiy qismini tashkil qiladi. XXI asrga boshiga kelib,
energetikada davlat monopoliyasidan voz kechish va erkin raqobat proinsiplariga
asoslangan liberal ya’ni erkin bozor tizimini shakllantirish rejasi qo‘yildi. Hozirgi
kunda davlat faqatgina rejalashtirish va nazorat qilish vazifalarinigina, shuningdek
strategik muhim deb tan olingan faoliyat sohalaridagina o‘zining monopol
mavqe’ini saqlab qolgan.Bunday sohalar qatoriga mamlakatning quvur tizimi
orqali neft va tabiiy gaz yetkazib berish kabilar kiritilgan.
Qisqa muddatli yakunlar yasalishi shuni ko‘rsatmoqdaki, Turkiya mazkur
tarmoq bo‘yicha qo‘yilgan maqsadlarga erishdi.Ayniqsa samarador natijalar
elektroenergetika sohasida o‘z aksini topmoqda. Shuningdek Turkiya neft xom
ashyosi va tabiiy gazning netto importyori ya’ni sof importyori sanaladi va uning
bu borada tashqi manbalarga bog‘liqligi 95%ni, shuningdek katta miqdorda ko‘mir
zahiralarini import qilgani uchun unga bog‘liqligi 40-50%ni tashkil qiladi. Bu
borada Turkiya o‘zining energetik xavfsizligini ta’minlagan holda energiya
yetkazib beruvchi hamkorlarini diversifikatsiya qilishga,shuningdek qayta
yangilanadigan energiya manbalari hisoblanmish quyosh, shamol va geotermal
manbalardan oqilona foydalanishga intilmoqda. Shuningdek energiya tejovchi
28

texnologiyalarni kiritish uchun turli xil rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar ham
qo‘llamoqda.
Turkiya dunyodagi muhim energetik yo‘lak salohiyatiga ega bo‘lgan
mamlakat sanaladi. Aytish mumkinki, Turkiya dunyodagi yirik energiya
zahiralariga ega bo‘lgan, dunyodagi qayd qilingan tabiiy gaz va neft zahiralarining
75%i joylashgan mamlakatlar, Rossiya, Yaqin Sharq, Kaspiy dengizi mintaqasi va
Shimoliy Afrika mamlakatlari qurshovida joylashgan. Boshqa tomondan esa,
Yevropa Xamjamiyati bilan Turkiya o‘ratsidagi umumiy chegara mamlakatni
energetika resurslar iste’mol qiluvchi keng hajmli bozorlardan biri sifatida taqdim
etdi. Bu kabi katta salohiyatga va keng yo‘lga qo‘yilgan energetika siyosatiga
asoslangan holda Turkiya o‘zining energetika infratuzilmasini rivojlantirishga: neft
va gaz quvurlari, neftni qayta ishlash korxonalari, gaz va boshqalarni saqlovchi yer
osti omborlarini qurishga intilmoqda. Turkiya ham faol ishtirok etayotgan keng
masshtabli xalqaro loyihalardan biri bo‘lmish Turkiya hududi orqali Sharq-G‘arb
va Shimol-Janub yo‘lagi bo‘ylab o‘tuvchi energiya tashuvchilarning transportini
ta’minlab berishga yo‘naltirilgan. Shuningdek Turkiya hududi orqali kaspiy, yaqin
sharq va misr tabiiy gazini Bolgariya, Ruminiya, Vengriya va Avstriya orqali
Markaziy va G‘arbiy Yevropa gaz bozorlariga yetkazib beruvchi “Nabukko” gaz
quvurini alohida ta’kidlash lozim. Shuningdek misol o‘rnida shuni qayd etish
joizki, zamonaviy Rossiya-Turkiya munosabatlarida ham energetika, birinchi
navbatda energiya tashuvchilar bilan savdo yetakchi o‘rin olmoqda. Rossiyaning
Turkiyaga yo‘naltirilgan umumiy eksportining 75%ini yoqilg‘i-energetika
maxsulotlari tashkil qiladi.
Metallurgiya sanoati
Qora metallni ishlab chiqarish tobora qisqarishi kuzatilayotgan umumjaxon
tendensiyasiyalariga qaramay turk qora metallurgiyasi so‘nggi o‘n yil ichida ancha
barqaror sur’atlar bilan rivojlanib kelmoqda, bu esa o‘z navbatida Turkiyaning jon
boshiga qora metall ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 15-o‘rinni egallashiga va
mamlakatning dunyo bo‘ylab qora metall ishlab chiqarish bo‘yicha ulushining
0,33%dan 1,77%ga yetishiga olib keldi. Turkiyadagi umumiy qora metall ishlab
29

chiqarilishi yiliga 14 mln tonnani tashkil qilib, bu sohada 36ming kishi ish bilan
band .
Rivojlanib kelayotgan iqtisodiyot va uning ayniqsa qurilish sektori
metallsozlik sohasiga bo‘lgan barqaror talabningortishini va metallurgiya
sanoatining keyinchalik rivojlanishining asosini yaratib berdi. Turk qora
metallurgiya ishlab chiqarilishining 36%i Eregli, Iskanderun va Karabyuk kabi
to‘liq siklda faoliyat ko‘rsatuvchi asosiy 3ta zavodda ulushiga to‘hri keladi.
Shuningdek navli va qurilish metallarini ishlab chiqarish taxtalangan(listovoy)
po‘lat ishlab chiqarishning deyarli yarmini tashkil qiladi. Aytish joizki.
mamlakatda yuqori sifatli po‘lat ishlab chiqarish unchalik katta bo‘lmagan, o‘z
navbatida unchalik katta kapital talab qilmaydigan hamda tezda o‘z xarajatlarini
qoplaydigan to‘liq bo‘lmagan siklda faoliyat ko‘rsatuvchi metallurgiya
korxonalarida ishlab chiqariladi. Bunday korxonalarga “Shshgoua" va “So1a1o”
kabi 20 ga yaqin zavodlarni misol qilish mumkin.
Mamlakat iqtisodiy salohiyatining yuqor sur’atlar bilan rivojlanishi so‘nggi
yillarda Turkiyada yaxlit prokat(metall) iste’molining barqaror sur’atlar bilan
o‘sishiga turkti bo‘lmoqda. Bu borada tobora metall ishlab chiqarish bo‘yicha
tarkibiy balanslashmaslik kuzatilmoqda, ya’ni metallurgiya korxonalarining 84%
maxsulotini mayda navli va turli xil navli prokat(metal)lar tashkil qilsa, atiga
16%ini yaxlit prokat lar tashkil qiladi. Shuningdek mamlakatda metall ishlab
chiqarish va uning iste’moli o‘rtasida ham jiddiy disproporsiya kuzatiladi, ya’ni
mamlakatning yaxlit(porkat)metallga bo‘lgan ichki iste’moli 4-4,5mln tonnani
tashkil qilsa, uning ishlab chiqarilishi esa atiga 2 mln tonnaga teng.Mamlakat
bunday defisitni qoplash maqsadida yiliga 2-2,5 mln tonnalik yaxlit metallni
import qilishga, hamda 4-5mln tonna miqdoridagi “ortiqcha” turli navli metalliga
talabgir bo‘lgan bozorlarni qidirshga majbur bo‘lmoqda.
So‘nggi o‘n yil ichida Turkiyaning metallurgiya sanoati mamlakatning
asosiy eksport tarmoqlaridan biriga aylandi.Bunga 1984 yildan boshlab turk
xukumati tomonidan eksportni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlar
turtki bo‘ldi. Hozirda dunyoning 80 dan oriq mamlakatlariga 7 mlrd dollarlik turk
30

qora metallurgiyasi maxsulotlari kirib keladi. Turk metall maxsulotlari
eksportining asosini mayda sortli(nav) va sortli prokatlardan iborat bo‘lib, u ushbu
guruxdagi umumiy maxsulotlar eksportining 63,3% ulushini va ushbu
maxsulotning jaxon bozoridagi 38% ulushini tashkil qiladi. Turk metallining
asosiy iste’molchilari-Uzoq va Yaqin Sharq mintaqasi (56%) hamda Yevropa
Ittifoqi mamlakatlari (22%) sanaladi. Biroq metall ishlab chiqaruvchi
tarmoqlarning eksport salohiyatining kengayishi tobora qator omillar tufayli
susaymoqda:
Turkiyaning metal eksporti konyunkturasidagi o‘zgarishlarga qaramay,
mamlakatning qora metall importi ancha barqaror sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Ta’kidlanganidek, Turkiyaning qora metallurgiya sanoati rivojlanayotgan
iqtisodiyotning ushbu metallga bo‘lgan butunlay ehtiyojini qoplash imkoniyatiga
ega emas, shuning uchun mamlakat ushbu defisitni qoplash maqsadida yiliga 12
mln tonna metall maxsulotlari olib kirishga majbur bo‘lmoqda. Import tarkibida
asosiy o‘rinni metallolom, listlangan (taxtalangan) maxsulotlar,
prokat(metall)tayyorlash(zagatovka, turli xil trubalar, maxsus po‘lat va temir
qotishmalari egallaydi.
Shuningdek Turkiya o‘zining metal maxsulotlarini aynan AQShga eksport
qilishda boj to‘lovlarini sobiq 8 %lik stavkalarni Meksika,Kanada, Tailand va
Argentina mamlakatlari bilan bir qatorda saqlab qolgan. Agar bu maxsulotlar 3-
mamlakatdan, xususan Ukrainadan ham importqilingan taqdirda Yevropa
Ittifoqining boj tariflaridan foydalaniladi. YeI talablariga binoan Turkiyaning
eksport rejimiga maxsus o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib, ya’ni xalqaro normalarga
zid bo‘lmagan xar qanday maxsulotni eksport qilinishiga ruxsat berilgan.O‘z
navbatida xukumat ichki bozordagi vaziyat taqazo etgan hollarda ma’lum
maxsulotlar eksportini butunlay man qilishgacha bo‘lgan cheklashlar o‘rnatishi
huquqini saqlab qolgan.
Kimyo va neft kimyosi sanoati
Kimyo sanoati avtomobil ishlab chiqarish, charm sanoati, shisha,
to‘qimachilik va qog‘oz ishlab chiqarish kabi qator tarmoqlarning rivolanishi
31

uchun o‘zining hissasini qo‘shadi.Turkiyadagi eksport qilinadigan xom ashyo
kimyo maxsulotlari ichida neft kimyosi maxsulotlari, o‘g‘itlar, farmasevtika
maxsulotlari, sovun va yuvish vositalari, sintetik tolalar va lak bo‘yoqlar muhim
o‘rin tutadi. So‘nggi 5 yil ichida Turkiyaning kimyo sanoati yiliga 5%dan o‘sib,
mamlakatning umumiy eksportining 4,5%ini tashkil qila boshladi.
Turkiya kimyo sanoati to‘qimachilik ishlab chiqarishi uchun zarur bo‘lgan xom
ashyoning 15%ini, charm ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xom ashyoning
12%ini, qog‘oz sanoati uchun zarur bo‘lgan xom ashyoning 50%ini yetkazib
beradi.
 To‘qimachilik sanoati
Oziq-ovqat va uy-joyga bo‘lgan talab bilan bir qatorda insoniyatning
kiyim-kechakka bo‘lgan ehtiyoji uning kundalik ehtiyojlari qatoridan joy olgan.
Jahon iqtisodiyoti miqyosida keltiradigan daromadiga ko‘ra, to‘qimachilik sanoati
turizm va informasion texnologiyalardan keyin 3-o‘rinda turuvchi tarmoq
hisoblanadi. YaIMdagi, bandlikdagi va eksportdagi salmoqli ulushi kabi
ko‘rsatkichlarga asoslangan holda, to‘qimachilik sanoatini qayta ishlash
sanoatining hamda umuman Turkiya milliy iqtisodiyotining eng muhim
tarmoqlaridan hisoblanadi. Hozirgi kunda mamlakat dunyoda to‘qimachilik va
tayyor kiyim-kechak eksport qiluvchi yirik mamlakatlardan biri hisoblanadi.
Turkiyada to‘qimachilik sanoatining yuqori darajada rivojlanishining
omillaridan biri bu-katta hajmda paxta yetishtirilishi bo‘lib, bu borada mamlakat
dunyo bo‘ylab 7-o‘rinni egallaydi. Turkiya Yevropaning 62% paxtasini
yetishtiradi. Paxtadan tashqari mamlakatning to‘qimachilik sanoatida jundan,
xamda shoyi va turli xil sintetik tolalardan keng foydalaniladi.Shuni inobatga olish
kerakki, sintetik tolalarning deyarli barcha turlari mahalliy xom ashyodan
tayyorlanadi.Shuningdek Turkiya sintetik tolalar ishlab chiqarish bo‘yicha
dunyodagi 10 talikka kirsa, Yevropa mamlakatlari ichda esa bu ko‘rsatkich
bo‘yicha 4-o‘rinda turadi. Mamlakatdagi eng qadimgi to‘qimachilik
korxonalaridan biri Kayseridagi kombinat bo‘lsa, eng so‘nggilaridan biri esa bu
Gaziantepdagi paxta yigirish fabrikasidir.
32

Hozirda Turkiyadagi 500 ta yirik korxonalarning chorak qismi
to‘qimachilik sanoatida band. Turk to‘qimachiligining 40%i Istambulda, 13,8%i
Bursada, 6,4%i Adanada, 6%i Izmirda ishlab chiqariladi. Umumiy to‘qimachilik
maxsulotlarining 75%i mamlakatning Marmar va Egey mintaqasida ishlab
chiqariladi.Ularning aksariyat qiismi Tashkillashtirilgan Sanoat Zonalari(TSZ) da
joylashgan. Masalan, Bursa shahridagi 670 ga maydonga ega bo‘lgan TSZda 150ta
to‘qimachilik fabrikalari faoliyat ko‘rsatadi. Ular orasida dunyoga mashhur
bo‘lgan ADOKSAN", "AKTEKSTIL", "BOYTEKS", "PANOTEKS", "SÖNMEZ
F#304;LAMENT", "TÜRKAY Tekstil"kabi fabrikalar mavjud.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, 70-yillardan boshlab davlatning katta
miqdordagi investisiyalari hamda 80-yillardan boshlab esa eksportga yo‘naltirilgan
iqtisodiy taraqqiyot modeliga asos qo‘yilishi- bularning barchasi ishlab
chiqarishning raqobatbardoshligini oshirishni va ishlab chiqarishni diversifikatsiya
qilinishini stimullashtirdi, bu esa o‘z navbatida zamonaviy to‘qimachilik
sanoatininng butunlay yangi konsepsiyasini shakllanishiga zamin yaratdi. Dastlab
to‘qimachilik maxsulotlarining savdosi bilan shug‘ullangan mayda va o‘rta
korxonalar asosida asta-sekin qoidaga muvofiq, ma’lum turdagi mato, kiyim yoki
boshqa to‘qimachilik maxsulotini yaratishga ixtisoslashgan ishlab chiqaruvchi
to‘qimachilik kompaniyalari yetishib chiqa boshladi. Bu jarayon ichki bozorni
shunchalik to‘yintirdiki, asta-sekin mamlakat tayyor kiyim kechak eksportidan
butunlay voz kecha boshladi. Aynan shu davrlardan boshlab asosan Izmir, Aydin,
Denizli, Bursa viloyatlarida yangi xususiy to‘qimachilik korxonalarining paydo
bo‘lishiga qaramay, Istambul o‘sha davrlarda ham, hozirgi kunda ham tayyor
kiyim-kechaklarni ishlab chiqarish va eksport qilishda o‘zining yetakchilik
mavqeini saqlab qolgan. Aynan eksportga yo‘nalish strategiyasi va iqtisodiyotni
umumiy liberalizatsiya qilinishi Turkiyada to‘qimachilik va tayyor kiyim-kechak
ishlab chiqarilishining yuqori sur’atlar bilan o‘sishiga asos soldi. Ma’lumot va
taqqoslash o‘rnida ushbu raqamlarni ko‘rsatish lozim:1984 yilda Turkiya
xamjamiyat tarkibida bo‘lmagan mamlakatlar ichida YeIga to‘qimachilik
maxsulotlarini eksport qilishda 4-o‘rinni, 1989 yilda esa YeIga tayyor kiyim-
33

kechak eksport qiluvchi xamjamiyat tarkibida bo‘lmagan mamlakatlar ichida 2-
o‘rinni egalladi. Biroq 1993-yilga kelib Turkiyadan to‘qimachilik maxsulotlarining
kirib kelishi chegaralanishi tufayli mamlakat bu borada 6-o‘ringa tushib qoldi.
Hozirgi kunda turk to‘qimachilik korxonalari zamonaviy asbob-uskunalar
bilan jihozlanganligiga ko‘ra dunyodagi ilg‘or o‘rinlardan birida turadi.
Shuningdek ushbu tarmoqning sifatli xom ashyo bilan ta’minlanishi so‘nggi
yilllarda Turkiyaning to‘qimachilik maxsulotlarini an’naviy jahon liderlari
hisoblanmish Italiya va Germaniya kabi mamlakatlarning maxsulotlari bilan
raqobatlashishiga olib keldi.
Oxirigi yillarda aksariya yirik turk firmalari iqtisodiy va strategik jihatdan
foydali bo‘lgani uchun xoldinglarga birlashib ketmoqdalar. Odatda xoldinglarda
ishlab chiqarish tola tayyorlashdan to tayyor maxsulot tikishgacha bo‘lgan jrayonni
o‘z ichiga oladi, bu esa narxlarni raqobat darajasida ushlab turishga imkon beradi.
Shuningdek turk to‘qimachiligining rivojlanishida xam milliy, xam xorijiy kapital
birdek ahamiyat kasb etdi. Masalan, 2021 yilda bu sohaga kiritilgan xorijiy
investisiyalar miqdori 177 mln dollarni tashkil qilib, shundan 25%i Shvesariya,
23%i Germaniya, 16%i Fransiya va 13%i Italiya kabi mamlakatlarning ulushiga
to‘g‘ri keldi.
Mamlakatda to‘qimachilik sanoatini rivojlantirishning oqilona strategiya va
taktikasi , hozirgi kunda Turkiyani tayyor kiyim-kechak va to‘qimachilik
maxsulotlari yetkazib beruvchi duyodagi 5-mamlakatga, Yevropa Ittifoqiga a’zo
15ta mamlakat ichida esa 2-mamlakatga aylanishiga olib keldi. To‘qimachilik
maxsulotlari va tayyor kiyim-kechaklar eksporti mamlakat umumiy eksportning
40%ini tashkil qiladi.
Turk tadbirkorlari hozirda Turkiyaning tekstil yetkazib beruvchi dunyodagi
3 talik tarkibiga kirishiga va Yevropa mamlakatlari ichida bu borada lider
bo‘lishiga intilmoqdalar.Bunday imkoniyatga erishishning shartlaridan biri esa bu-
Turkiyaning to‘qimachilik maxsulotlari va kiyim-kechaklarini AQShga bojsiz olib
kirishdir. Shu bilan birga hali ham ichki va tashqi bozorga yetkazib beriluvchi
34

to‘qimachilik maxsulotlari va kiyim-kechaklarning sifatini oshirish asosiy ustun
yo‘nalishlardan biriligacha qolmoqda.
Mamlakat ichida to‘qimachilik sanoati maxsulotlariga bo‘lgan talab
qisqarib qolgan hollarda turk tadbirkorlari bu yo‘qotishni ushbu maxsulotlarni
tashqi bozorlarga eksportini oshirish yo‘li bilan hal qilishga urinadilar.Turk
tadbirkorlari o‘z maxsulotlarini boshqa mamlakatlar bozoriga olib chiqishda ushbu
mamlakatlarda to‘qimachilik maxsulotlari ko‘rgazmalarini uyushtirish usullaridan
foydalanidilar.
So‘nggi yillarda Mokvada har yili “Tureskaya moda" va "Domashniy
tekstil" kabi maxsus ko‘rgazmalar bo‘lib o‘tadi. Rossiya turk to‘qimachilik
maxsulotlarining asosiy bozorlaridan biri hisoblanadi va u turk tadbirkorlarini
o‘ziga o‘ta jalb qiluvchi mamlakatlardan sanaladi. Biroq, turk mutaxassislarining
fikricha, Rossiya bozoriga kirib kelayotgan "chelnochniy" ya’ni “mokisimon”
savdo rasmiy to‘qimachilik maxsulotlari importidan 4-5 baravar ortiq.
Oziq ovqat sanoati
Hozirgi kunda turk oziq-ovqat sanoati rivojlangan mamlakatlarning oziq-
ovqat sanoatlari bilan bemalol raqobatlashib, turk oziq-ovqat maxsulotlariga YeI,
MDH, Yaqin Sharq va qator mamlakatlarning bozorlarida barqaror talablar
kuzatilmoqda. Turk oziq-ovqat sanoati tarkibida turli xil ya’ni mayda korxonalar
bilan bir qatorda mazkur tarmoqning asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha barcha
maxsulotlarni ishlab chiqaruvchi yirik korxonalar xam mavjud. Oziq-ovqat sanoati
uchun xom ashyo sifatida mamlakatda ishlab chiqariladigan qishloq xo‘jalik
maxsulotlaridan foydalaniladi, kakao yoki kofe kabi maxsulotlarning yetishmasligi
esa import hisobidan qoplanadi.
Oxirgi 10 yilda turk agrasektorining meva va sabzavotlar ishlab chiqarishga
yo‘nalishi – aksariyati eksport qilinadigan muzlatilgan meva va sabzavotlar, meva
sharbatlari, sabzavot konservalari kabilarni ishlab chiqaruvchi sanoat
tarmoqlarining yuqori darajada rivojlanishiga asos solmoqda. Yangi tarmoqlar
bilan bir qatorda o‘simlik yog‘ini ishlab chiqarish kabi an’anaviy tarmoqlar ham
35

rivojlanishda davom etmoqda. Ushbu tarmoqqa zamonaviy texnologiyalarning jalb
etilishi sifat va eksportini , hamda assortimentini oshishiga imkoniyat yaratdi.
Katta miqdordagi, xususan xorijiy investisiyalar, mavjud ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilinishi, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llanishi - ishlab
chiqarilayotgan maxsulotning diversifikatsiya qilinishiga va sifatining ortishiga,
ishlab chiqarish va eksport hajmining o‘sishiga olib keldi.
Turkiyadagi un sanoati maxsulotlari (bug‘doy uni, manniy yormasi, turli xil
non maxsulotlari, makaron, pechene)nafaqat mamlakatning ichki talabini
qondiradi, balki agrosanoat maxsulotlari ichidagi asosiy eksport maxsulotlaridan
hisoblanadi. Mamlakatdagi asosiy un ishlab chiqaruvchilar bu- Akunsa»,
«ORGUN», «Yurdakul», «ULUSOY UN», «ZAFER UN FAB»dir. Turk uning
asosiy iste’molchilari- Eritreya, Liviya, Isroil, Indoneziya, Azerbayjon va
Albaniyadir.
Qulay iqlim sharoiti mamlakatda 80 dan ortiq meva sabzavot turlarini
yetishtirish imkonini beradi. Bu tarmoqdagi asosiy maxsulotlardan bu- uzum va
mayizdir. Turkiyadagi uzumzorlar 700ming ga maydonni egallagan bo‘lib, yiliga
3,5-3,7 mln tonna maxsulot yig‘ib olinadi va bu ko‘rsatkich bo‘yicha mamlakat
dunyodagi yetakchi o‘rinlardan birinini egallaydi. Mamlakatda 1200dan ortiq
uzum navlari yetishtiriladi. Uzumlarning 60%i Egey mintaqasida yig‘ib olinadi.
Aynan uzumchilik bilan qishloq aholisining 10%i band.
36

2.3. Turkiya iqtisodiy rayonlari
Iqtisodiy o‘sish deganda qisqa muddatli o‘zgarishlar emas, balki milliy
xo‘jalikning uzoq muddatli rivojlanish ya’ni, bu borada iqtisodiyotdagi real
daromadlarining(YaIM,YaMM) o‘sishi, mamlakatning iqtisodiy qudratining
ortishi, shuningdek aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarishning o‘sishi
kabi tendensiyalarning o‘zgarishi tushuniladi.Shuning uchun iqtisodiy o‘sish
iqtisodiy tizimining xarakteridan qat’iy nazar har qanday mamlakatning diqqat
markazdagi vazifa sifatida qaratiladi.Tabiiyki, iqtisodiy o‘sishni aniqlash uchun
absolyut o‘sish ko‘rsatkichlari yoki umumiy yoki jon boshga to‘g‘ri keladigan real
ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’atlari kabi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Iqtisodiy o‘sish bu-Yalpi Ichki Maxsulot tarkibiga kiruvchi hajmning o‘sishi,
boyliklarning sifat va assortimentining o‘zgarishidir. Iqtisodiy o‘sishni 2 hil nuqtai
nazarda tushunish mumkin.
-asosiy yildagi doimiy narxlarda ifodalangan real o‘sish
-joriy narxlarda ifodalangan nominal o‘sish
Ya’ni iqtisodiy o‘sishning miqdoriy parametrlari rel va nominal o‘sish
bilan bog‘liq. Turmush sifati (darajasi)-bu aholi jon jon boshiga to‘g‘ri keladigan
YaIM hajmini ko‘rsatuvchi hayot darajasi va uning ijtimoiy xarakteristikasidarir.
Ijtmioiy xarakteristikaga misol sifatida mamlakatdagi xavfsizlik darajasi, ijtimoiy-
siyosiy barqarorlik, o‘rtacha umr ko‘rish, sog‘liq va uni saqlash darajasi kabilarni
keltirish mumkin. Iqtisodiy o‘sishni eng odiiy aniqlash va hisoblash bevosita –real
ya’ni inflyatsiyadan holi bo‘lgan YaMM yoki YaIM kabi yirik ko‘rsatkichlar bilan
bog‘liq.Iqtisodiy o‘sish-bu ma’lum muddat ichida real YaMM yoki YaIM
hajmining nisbiy o‘zgarishidair.
Itisodiy o‘sish sur’atlari- real YaMM yoki YaIM o‘sish sur’atlarini foiz
ko‘rsatkichlarida ifodalanadi va odatda yil uchun hisoblanadi.
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichi har doim ham ijobiy bo‘lmasligi, statistikada
iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarining nolga teng bo‘lgan yoki salbiy(minus) bo‘lgan
hollari ham uchrab turadi. Iqtisodiyotning inqirozga uchragan sharoitlarida, ya’ni
37

milliy maxsulot ishlab chiqarish, butunlay emas, balki qisman bo‘lgan hollarda
iqtisodiy o‘sish salbiy ko‘rsatkichlarni ko‘rsatadi. Shuningdek mamlakatdagi
iqtisodiy holat haqida yanada aniqroq tasavvurga ega bo‘lish uchun, aholi jon
boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM ko‘rsatkichlaridan foydalanish mumkin.
Har qanday mamlakatda iqtisodiy o‘sish asosiy 6 ta omil bilan
harakaterlanadi, shulardan 4 tasi iqtisodiyotning o‘sishini jismoniy qobiliyati bilan
bog‘liq. Bular:
1. Tabiiy resurslarning miqdori va sifati
2. Mehnat resurslarining miqdori va sifati
3. Asosiy kapital hajmi
4. Texnologiyalar
Ushbu 4 omilni iqtisodiy o‘sishning taklif omillari deyish mumkin. Aynan
ana shu omillar ishlab chiqarishning o‘sishini jismoniy jihatdan ro‘yobga chiqara
oladi. Faqatgina sifat jihatidan eng yaxshi bo‘lgan katta miqdordagi resurslarga va
texnologik salohiyatga ega bo‘lish imkoniyati real maxsulotni ishlab chiqarishni
ortishiga olib keladi. Biroq bu borada o‘sish qobiliyati va real o‘sishning o‘zini
ajratib olmoq lozim. Birinchidan, o‘sish taklif omillariga bog‘liqdir. O‘sib
borayotgan ishlab chiqarish salohiyatini amalga oshirish( relizatsiya) uchun
mamlakat iqtisodiyoti keng hajmdagi resurslardan to‘laligicha foydalanishni
ta’minlab berishi kerak. Buning uchun esa jami xarajatlarning darajasini ko‘tarish
zarur bo‘ladi. Ikkinchidan, iqtisodiy o‘sishga qayta taqsimlash omillari ham ta’sir
qiladi. Ishlab chiqarish salohiyatidan yanada maqsadli foydalanish uchun iqtisodiy
aylanmaga nafaqat barcha resurslarni jalb qilish, shuningdek ularni utilizatsiya
qilish ya’ni foydali sur’atda ishlatish ham zarur.Ishlab chiqarishni o‘sishi uchun,
maxsulotlarning umumiy ishlab chiqarilishini kengaytirish yetarli emas, buning
uchun o‘sib kelayotgan resurs hajmidan va uni taqsimlanishidan real foydalanish,
shu tariqa foydali maxsulotning maksimal miqdorini qo‘lga kiritish kerak.
Shuni aytish kerakki, iqtisodiy o‘sishga o‘z ta’sirini ztkazuvchi talab va
taklif omillari o‘zaro chambarchas bog‘liq. Masalan, ishsizlik odatda kapital
jamg‘arish sur’atini, shuningdek tadqiqotlarga ajratiladigan xarajatlarning o‘sishini
38

sekinlashtiradi.Shuningdek, aksincha, yangilik kiritish va kapital qo‘yilmalarining
past sur’ati ishsizlikning acosiy omil bo‘lishi mumkin.
Tabiiy va mehnat resurslari, tadbirkorlik qobiliyati, asosiy kapital, ilmiy-
texnik potensial va uning muvaffaqiyatlaridan foydalanish, umumiy talab -
bularing barchasi iqtisodiy o‘sishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.
Iqtisodiy o‘sishning 2 hil turi mvjud bo‘lib, bular ekstensiv va intensiv
iqtisodiy o‘sish.
Iqtisodiy o‘sishning ekstensiv usulida iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishning
qo‘shimcha omillari –er, mehnat va kapitalning jalb qilinishi hisobidan amalga
oshirilib, bunda ularning sifat va texnik darajasi o‘zgarmay qoladi.Masalan, joriy
yilda ijtimoiy ishlab chiqarishga 2 mln kishi jalb qilinadi, bunda ularning
tayyorlash sifati va kasbiy darajasi avvalgidek qolaveradi. Agar o‘tgan yili ishlab
chiqarishda 10 mln kishi ishlagan bo‘lsa, har bir ishchi tomonidan ishlangan ish
vaqti miqdori o‘zgarmagan holda YaIM 20%ga ortadi. Shuningdek bir vaqtning
o‘zida qo‘shimcha ishlab chiqarish vositalari, ya’ni qo‘shimcha ishchilarni
ta’minlash zarur bo‘lgan mehnat vositalari, hamda xom-ashyo va materiallar kabi
mehnat predmetlari talab qilinadi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv usuli progressiv ya’ni resurslarni tejovchi
texnika va texnologiyalarga, ilm-fan muvaffaqiyatlariga, ilmiy texnik va iqtisodiy
informatsiyalarga, shuningdek ishchilarning malakasini oshirishga asoslanadi.
Natijada iqtisodiyotning samaradorligi o‘sadi, shuningdek mehnat unumdorligi,
resurs tejamkorligi va maxsulot sifati oshadi.Intensiv iqtisodiy o‘sish ekstensiv
iqtisodiy o‘sishning chegara va cheklovlarini bartaraf etish imkoniyatini beradi.
Intensiv iqtisodiy o‘sishning mehnatni tejovchi, kapitalni tejovchi va har
taraflama tejash turlari mavjud.Mehnatni tejovchi intensifikatsiya bu ishchilarni
texnika bilan almashtiridir. Kapital tejovchi intensifikatsiya bu nisbatan ancha
samarador texnika va chiqindisiz texnologiyadan (xom ashyo resurslaridan
to‘laligicha foydalanish) foydalanishdir. Har taraflama intensifikatsiya esa resurs
tejashning barcha usullaridan foydalanishni, kengaytirilan takror ishlab chiqarish
jarayonlarini sifatli yangilashni , iqtisodiyotning progressiv tarkibini doimo
39

modernizatsiya qilish orqali shakllantirishni ta’minlovchi, xarajatga qarama-qarshi
(antizatrat)xarakterga ega bo‘lgan jarayondir.
YaIMning iqtisodiy sektorlar bo‘yicha tarkibi
Turkiya iqtisodiyoti - zamonaviy sanoat va hozirgacha YaIMning deyarli
30%ini tashkil qilib kelayotgan an’anaviy qishloq xo‘jaligi sohalarining
uyg‘unligidan iborat bo‘lgan iqtisodiyotdir.Turkiyada kuchli va yuqori sur’atlar
bilan rivojlanayotgan xususiy sektorga asos solingan bo‘lsada, davlat asosiy
tarmoqlar, bank sektori, transport va kommunikatsiya kabi sohalarning asosiy
ishtirokchisi sanaladi. Mamlaktda yengil sanoat sektori ( kiyim-kechak va tekstil
maxsulotlari ishlab chiqarish) ancha rivojlangan bo‘lib, u Turkiyaning umumiy
sanoat ishlab chiqarish quvvatining 1/3 qismini tashkil qiladi.Hozirgi kunda turk
yengil sanoat maxsulotlari ancha arzon analogik xitoy maxsulotlari bilan
raqobatlashishiga to‘g‘ri kelmoqda.
Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga kirish jarayonlarini tezlashtiruvchi tarkibiy
islohatlar mamlakatning qator tarmoqlarida kompleks qayta shakllantirish
imkoniyatlariga yo‘l ochib berdi. Ushbu tub o‘zgarishlarning asosiy vazifasi
quyidagilardan iborat edi:
 Turkiya iqtisodiyotida xususiy sektorning rolini oshirish
 Moliya sektorining samaradorligi va barqarorligini oshirish
 Ijtimoiy ta’minot tizimining mustahkam asosini ishlab chiqish
Shu tariqa Turkiya 2004 yildan beri davlat qarzlari bo‘yicha “Evropa
Ittifoqiga kirish uchun Maastrixt kriteriyasining 60%”ini qoniqtirmoqda. Lekin
shuni qayd etish lozimki, oxirgi 5 yil ichida Turkiyaning tashqi qarzi sezilarli
darajala o‘sgan. Bunga sabab, esa, xukumatning byudjet defisitini noinflyatsion
usullar bilan moliyalashtirish uchun mablag‘ topish maqsadida, bozorga davlat
qimmatbaho qog‘ozlarini chiqarishi va tashqi qarzlarga murojat etishi bo‘ldi.
Hozirda davlat xarajatlarining 35-40%ini davlat qarzlarining foiz to‘lovlari tashkil
qilmoqda.
Jon boshiga YaIM esa bu davr ichida 3500 dollardan 10000 dollarga
yetgan.
40

Jon boshiga YaIM
Yuqorida qayd etilgan iqtisodiyotdagi ijobiy o‘zgarishlar tashqi savdo va
eksport hajmining o‘sishini stimullashtirdi va uning hajmi bu yillarda 36 mlrd
dollardan 132 mlrd dollarga yetdi. Turizmdan keladigan bu kabi daromadlar 8,5
mlrd dollardan 22 mlrd dollarga yetdi. Bu kabi muvaffaqiyatli iqtisodiy rivojlanish
Turkiyani jahon iqtisodiyoti hajmi bo‘yicha 15-o‘ringa, Yevropa iqtisodiyoti hajmi
bo‘yicha barcha a’zo 27 ta davlatlar bilan taqqoslaganda 6-o‘ringa olib chiqdi.
Butun dunyo iqtisodiy tizimining shikastlanishiga olib kelgan jahon-
moliyaviy inqiroziga qadar Turkiya iqtisodiyotida oxirgi 27 kvartal mobaynida
barqaror yuqori iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari kuzatildi va mamlakat iqtisodiy
o‘sish sur’atlari bo‘yicha Yevropadagi lider mamlakatlar qatoridan o‘rin oldi.
Biroq global moliyaviy inqirozmoliyaviy tashkilotlar va tashqi bozordagi talabga
negativ ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan qator iqtisodiyotlarning makroiqtisodiy va
moliyaviy barqarorligiga salbiy ta’sirini o‘tkazdi va u o‘z navbatida faoliyatning
barcha sohalarida global iqtisodiy faolliknin tushkunlikka tushishiga olib keldi.
Turkiya iqtisodiyotining zaif tomoni shundaki,mamlakatda kapitalning
yetishmasligi uning iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Turk banklari
hali ham 80%davlat qarzlarini moliyalashtiradi, mamlakatda kapital bozori sust
rivojlangan, xorijiy to‘g‘ridan to‘g‘ri investisiyalar unchalik katta salmoqqa ega
emas. Shuningdek Turkiya Respublikasida valyuta tizimi barqaror emas, bu esa
iqtisodiyotning turizm sektoriga qaram ekanligi bilan ham izohlanadi.
Jahon-moliyaviy inqirozi dunyoning barcha nuqtasiga o‘z ta’sirini o‘tkazib
ulgurdi, bu o‘rinda Turkiya Respublikasi ham bundan mustasno emas. Bunday
sharoida xukumat dastlab XVF dan iqtisodiyotni qo‘llab –quvvatlash uchush
yordam so‘radi. XVF tomonidan standart qilib belgilangan 2 mlrd dolarlik
kvotaning mamlaka iqtisodiyotini tiklash uchun yetarli emasligi ma’lum bo‘ldi.
Turkiya moliya vazirining ta’kidlashicha, hukumat inqirozga qarshi chora-
tadbirlar qatoridanmamlakatga pul oqimini tezlashtirish uchun turk fuqarolari va
tashkilotlarining xorijdan olgan daromadlarin soliq olishni bekor qilish,shuningdek
turk investorlari uchun birja qimmatbaho qog‘ozlar bilan bo‘ladigan birja
41

operatsiyalarida solilqrni bekor qilish kabilar o‘rign olgan.inqirozga uchragan
kompaniyalar faoliyatini saqla qolish uchun ularning faoliyatini nisbatan
muvafffaqiyatli kompaniyalar faoliyati bilan qo‘shib yuborish ham ko‘zda tutilgan.
Bunday qo‘shilishni qo‘llab qo‘vvatlash uchun u kabi tashkilotlarning soliq
to‘lovlarini 1-2 yil muddatga yengillashtirish mo‘ljallangan.
Mamlakatning tashqi savdo faoliyatida Rossiya va Gkrmaniya kabi inqiroz
sharoitida jiddiy talofat ko‘rgan mamlakatlar bilan hamkorlik qilgani.
Jahon-moliyaviy iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakat ishlab
chiqarishida kuzatilgan o‘zgarishlar
 qayta ishlash sanoatida ishlab chiqarish 7,2% ga
 energetika sanoatida ishlab chiqarish 3,6% ga
 investision maxsulotlar ishlab chiqarish 15,8% ga
 Oziq-ovqat ishlab chiqarish sanoati 1,7% ga
 tekstil sanoatida ishlab chiqarish 2,9% ga
 tog‘-kon qazib olish sanoati 9,8% ga
 turk avtomobillarin xorijga sotish 29% ga
 umumiy mamlakat eksporti 24,4%ga
42

III BOB. TURKIYA O’QITISH METODIKASI
3.1. Turkiya mavzusini o’qitishda “Bumerang” metodi
Ushbu metod o‘quvchilarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli
adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‘rganilgan materialni yodida saqlab qolish,
so‘zlab berish, fikrini erkin holda bayon eta olish, qisqa vaqt ichida ko‘p
ma’lumotga ega bo‘lish hamda dars mobaynida o‘qituvchi tomonidan barcha
o‘qivchilarni baholay olishga qaratilgan.
Metodning maqsadi. O‘quv jarayoni mobaynida tarqatilgan materiallarning
o‘quvchilar tomonidan yakka va guruh holatida o‘zlashtirib olishlari hamda
suhbat-munozara va turli savollar orqali tarqatma materiallardagi matnlar qay
darajada o‘zlashtirilganligini nazorat qilish va baholash jarayoni mobaynida har bir
o‘quvchi tomonidan o‘z baholarini egallashiga imkoniyat yaratish.
Metodning qo‘llanishi. Amaliy mashg‘ulotlar hamda suhbat-munozara
shaklidagi darslarda yakka tartibda, kichik va jamoa shaklida foydalanilishi
mumkin.
Mashg‘ulotda foydalaniladigan vositalar. O‘quvchi dars jarayonida
mustaqil o‘qishlari, o‘rganishlari va o‘zlashtirib olishlari uchun mo‘ljallangan
tarqatma materiallar (o‘tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo‘yicha qisqa matnlar,
suratlar, ma’lumotlar).
Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi.
Ushbu metod bir necha bosqichda o‘tkaziladi:
• o‘quvchilar kichik guruhlarga ajratiladi;
• o‘quvchilar darsning maqsadi va tartibi bilan tanishtiriladi;
• o‘quvchilarga mustaqil o‘rganish uchun mavzu bo‘yicha matnlar
tarqatiladi;
• berilgan matnlar o‘quvchilar tomonidan yakka tartibda mustaqil
o‘rganiladi;
• har bir guruh a’zolaridan yangiguruhtashkil etiladi;
43

• yangiguruh a’zolarining har bir guruh navbati bilan mustaqil o‘rgangan
matnlari bilan axborot almashadilar, ya’ni bir-birlariga so‘zlab beradilar, matnni
o‘zlashtirib olishlariga erishadilar;
• berilgan ma’lumotlarning o‘zlashtirilganlik darajasini aniqlash uchun
guruh ichida ichki nazorat o‘tkaziladi, ya’ni guruh a’zolari bir-birlari bilan savol-
javob qiladilar;
• yangi a’zolar dastlabki holatdagi guruhlariga qaytadilar;
• darsning qolgan jarayonida o‘quvchilar bilimlarini baholash yoki
to‘plagan ballarini hisoblab borish uchun har bir guruhda “guruh hisobchisi”
tayinlanadi.
O‘quvchilar tomonidan barcha matnlar qay darajada o‘zlashtirilganligini
aniqlash maqsadida o‘qituvchi (yoki opponent guruh) o‘quvchilarga savollar bilan
murojaat etadilar, og‘zaki so‘rov o‘tkazadilar;
• savollarga berilgan javoblar asosida guruhlar to‘plagan umumiy ballari
aniqlanadi:
• har bir guruh a’zosi tomonidan guruhdagi matn mazmunini hayotga
bog‘lagan holda bittadan savol tuziladi;
• guruhlar tomonidan tayyorlangan savollar orqali savol-javob tashkil
etiladi («guruh hisobchilari» berilgan javoblar bo‘yicha ballarni hisoblab
boradilar);
• guruh a’zolari tomonidan to‘plangan umumiy ballar yig‘indisi aniqlanadi;
• guruhlar to‘plagan umumiy ballar guruh a’zolari o‘rtasida teng
taqsimlanadi.
• darsni yakunlash, uyga vazifa berish.
O’qituvchi variant
Rasmiy nomi — Turkiya Respublikasi. Poytaxti — Anqara. Hududi —
779452 km.kv. Aholisi – 81 mln kishidan ortiq (2012yil). Davlat tili — turk. Dini
— islom. Pul birligi — turk lirasi. Geografik joylashuvi va tabiati. Janubi g’arbiy
Osiyo (hududining katta qismi) va Janubi shar qiy Yevropada joylashgan davlat.
Mamlakatning Yevropa va Osiyodagi hududlarini bir-biridan Bosfor, Dardanell
44

bo’g’ozlari hamda Marmar dengizi ajratib turadi. Janubda Suriya (chegaraning
uzunligi — 822 km) va Iroq (331 km), sharqda Eron (499 km), shimoli-sharqda
Armaniston (268 km), Gruziya (252 km), Ozarbayjon (Naxichevan viloyati — 9
km), shimoli g’arbda Bolgariya (240 km) va Gretsiya (206 km) bilan chegaradosh.
Shimolda Qora dengiz, g’arbda va janubi g’arbda O’rtayer dengizi joylashgan.
Chegarasining umumiy uzunligi — 2627 km. Sohil bo’ylab chegara uzunligi —
7200 km. Hududining katta qismini Kichik Osiyo va Armon tog’liklari egallagan.
Mamlakatning eng baland cho’qqisi Katta Ararat tog’idir (5165 km).
Mamlakatning markaziy qismida Anatoliya yassitog’ligi, janubda Tavr tog’lari,
shimolda Pont togiari joylashgan. Asosiy daryolari: Frot, Dajla, Qizil Irmoq. Yirik
ko’llari: Van, Tuz (sho’r koilar). Turkiyada ko’mir, temir rudasi, xrom, mis konlari
bor. Haydaladigan yerlar mamlakat hududining 30% ini, o’rmon va to’qaylar 26%
ini, yaylov va o’tloqlar 12% ni tashkil etadi.
O’quvchi variant
Turkiya Yevropa va Osiyoni qamrab olgan yirik davlat. Dengizlar, tog’lar,
daryolar va vulqonlar bilan faxrlanadigan noyob geografik joylashuvga ega.
Turkiya sharqiy yarim sharda joylashgan. Turkiya hududining asosiy qismi – 97%
Osiyoda va atigi 3% Yevropada joylashgan. Turkiyaning geografik xususiyati
qadim zamonlardan beri Yevropani Osiyo, Qora dengiz mamlakatlari va xalqlarni
O rta yer dengizi bilan bog lab turgan muhim yo nalishlar chorrahasidaʻ ʻ ʻ
joylashganligidir. Hozirgi kunda Turkiya hududi orqali Yevropani Osiyoning
ko plab davlatlari bilan bog lovchi avtomobil va temir yo l liniyalari o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turkiya hududining maksimal uzunligi g’arbdan sharqqa 1600 km,
shimoldan janubga - 600 km. Mamlakat hududining asosiy qismi Qora va O rta yer
ʻ
dengizlari oralig idagi Anadolu yarim oroli (Kichik Osiyo yarim oroli)ga to g ri
ʻ ʻ ʻ
keladi. Turkiya sharqda Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon va Eron bilan
chegaradosh; janubda - Iroq va Suriya bilan; va g’arbda - Gretsiya, Bolgariya
bilan. Dengiz chegaralari: mamlakat joylashgan yarim orol O’rta er dengizi, Egey,
Marmara va Qora dengizlarning suvlari bilan yuviladi.
45

XULOSA
Turkiya Respublikasi o‘zining noyob geografik joylashuvi, boy tarixi va
rang-barang tabiiy sharoiti uning serqirra qiyofasining shakllanishiga hissa
qo‘shayotgan davlatning yorqin namunasidir. Tadqiqot mamlakatning asosiy
xususiyatlari, jumladan, uning tabiiy, demografik va iqtisodiy jihatlari haqida
umumiy tushunchaga ega bo'lish, shuningdek, uning xalqaro maydondagi rolini
baholash imkonini berdi.
Ish doirasida belgilangan maqsadlarga erishildi: Turkiyaning geografik
joylashuvining uning rivojlanishiga ta'siri tahlil qilindi, tabiiy sharoitlari va
resurslari o'rganildi, demografik vaziyat tavsiflandi, mamlakat iqtisodiy
tuzilishining xususiyatlari ko'rib chiqildi. Bu jihatlarning barchasi Turkiya oldida
turgan salohiyat va muammolarni belgilovchi asosiy omillarni aniqlash imkonini
berdi.
Turkiya Yevropa va Osiyoning chorrahasida joylashganligi sababli global
tizimda strategik muhim o‘rinni egallaydi, bu esa uni transport va iqtisodiy
oqimlarning asosiy bo‘g‘iniga aylantiradi. Mamlakatning boy tabiiy resurslari va
demografik salohiyati kelgusida rivojlanish uchun imkoniyatlar yaratadi, biroq
mamlakatda resurslarni barqaror boshqarish zarurati, urbanizatsiya va mintaqaviy
nizolar kabi muammolar ham mavjud.
Shunday qilib, Turkiya Respublikasi barqaror o‘sish uchun katta
salohiyatga ega, mintaqaviy va global jarayonlarga salmoqli hissa qo‘shadigan
davlatdir. Uning xususiyatlarini o'rganish mamlakatning ichki rivojlanishini
tushunish uchun ham, xalqaro maydondagi rolini tahlil qilish uchun ham katta
ahamiyatga ega.
46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Jahon banki. Turkiya bo'yicha iqtisodiy hisobotlar.
https://www.worldbank.org
2. BMTning Turkiya taraqqiyoti haqida hisoboti. https://www.un.org
3. Jahon atlasi: mamlakatlar va mintaqalar. - Moskva: AST, 2023.
4. Aliev.E.G. “Turkiya geografiyasi”. - Moskva: Nauka nashriyoti, 2018.
5. Bibikova.L. P. “Xorijiy mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. - Moskva: Ma'rifat, 2021.
6. Aral.M.H. “Turkiya Respublikasi: iqtisodiyot, siyosat va madaniyat”. –
Anqara: Anka nashriyoti, 2019.
7. Qosimov,Sh.”Turkiyaning geosiyosiy pozitsiyasi: muammolar va
istiqbollar”. – Toshkent: Universitet bosmaxonasi, 2022.
8. Iskenderov.T. “Turkiyaning xalqaro munosabatlardagi o‘rni”. – Istanbul:
Istanbul Media nashriyoti, 2020.
47

Sotib olish