Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari. Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar - Falsafa - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	69.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	30 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Falsafa

Sotuvchi

Dilshod Yunusov

Ro'yxatga olish sanasi 13 Mart 2024

8 Sotish

Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari. Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
“IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI
BUXGALTERIYA FAKULTETI
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari. Tushunchalar o‘rtasidagi
munosabatlar
BAJARDI: Yunusov Dilshodbek Ravshan o‘g‘li
Buxgalteriya fakulteti, 1-kurs BHA-63-guruh
TEKSHIRDI: Raxmonov A.
TOSHKENT-2024

REJA:
1. Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari.
2. Tushunchalar bilan bajariladigan mantiqiy amallar. Tushunchalarni chegaralash
va umumlashtirish.
3. Tushunchalarni bo‘lish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
2

Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari
Tushuncha — narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari, aloqalari va
munosabatlarini aks ettiruvchi tafakkur shakli, tushunchaning bilish mahsulidir, bu
bilish oddiydan murakkabga ko tarila borib, eski tushunchalarniʻ
mukammallashtiradi, aniqlashtiradi va yangilarini shakllantiradi.
Tushunchaningning asosiy mantiqiy vazifasi biron narsani boshqa narsadan fikran
ajratishdan iborat. Predmetlarning turkumlarini ajratish va bu predmetlarni
tushunchda umumlashtirish tabiat qonunlarini bilishning zarur shartidir. Har bir fan
muayyan tushunchalar bilan ish ko radi, ularda bilimlar jamlanadi. Tushuncha
ʻ
hissiy bilish shakllaridan farq qilib, inson miyasida to g ridanto g ri aks etmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
U taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish kabi mantiqiy
usullardan foydalangan holda hosil qilinadi. Tushunchaning shakllanishi so z bilan
ʻ
bog liq. Ular o rtasidagi uzviy aloqadorlik tafakkur va til o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
bog lanishning aniq tarzda namoyon bo lishidir. Tushunchalar so z va so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalari yordamida ifoda qilinadi. Har qanday tushunchalar abstraksiyadan
iboratdir, bu hol tushunchada voqelikdan uzoqlashgandek tuyulsada, haqiqatda esa
tushuncha yordamida voqelikning muhim tomonlarini ajratib, tadqiq qilish yo li
ʻ
bilan chuqurroq bilib olinadi. Tushunchalarning o zaro aloqadorligi va bir-biriga
ʻ
o tib turishi dialektik mantiqning tushuncha haqidagi qoidasining muhim
ʻ
tomonlaridan biridir.
Tushuncha tafakkur shakllaridan biri sifatida til orqali ifodalanadi.
Tushunchaning mohiyatini bilish uchun uning nom va so‘z bilan qanday
bog‘liqligini aniqlab olamiz.
Inson buyum va hodisalar haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun ularning
nomlarini bilishi zarur. Olamdagi barcha jonli va jonsiz mavjudotlarning, voqea va
hodisalarning nomi bor. Nomlar bilish va muloqotning zaruriy vositasidir. Buyum
va hodisalarning nomi tilni mavjud voqelik bilan bog‘lab turadi. Faraz qiling,
olamdagi hech bir narsaning nomini bilmasak, ular haqida tushunchaga ega
bo‘lishimiz, fikr yuritishimiz mumkinmi?
Nom nima? U tushuncha bilan aynanmi?
Nom alohida predmetni yoki predmetlar gruhini belgilovchi til ifodasidir.
Masalan: “Amur Temur” so‘zi temuriylar davlatining asoschisi bo‘lgan buyuk
bobokalonimizning nomini bildiradi; “o‘qituvchi” so‘zi bilim beruvchi insonni,
“qizil”so‘zi esa barcha buyumlardagi qizil rangni ifodalaydi. Nom tushuncha bilan
aynanmi yoki yo‘qmi degan savolga javob berish uchun quyidagi rivoyatni taxlil
qilamiz: Qadimda bir podsho “Hech kim bilmagan, hech kim ko‘rmagan g‘aroyib
narsani topib kelgan yoki uning suratini chizgan odamga yarim davlatimni
3

beraman”- deb farmon chiqaribdi. Odamlar g‘aroyib narsani topish uchun rosa
harakat qilishibdi. Turli jismlarni, mavjudotlarning qismlarini birlashtirib hech kim
bilmagan, hech kim ko‘rmagan narsani yasashga, suratini chizishga harakat
qilishibdi. Lekin bu ishning uddasidan chiqa olishmabdi. Chunki ular yasagan,
chizgan narsalarining o‘z nomi bo‘lmasa ham, bu narsalardagi qismlarning nomi
(masalan, it boshli odam) bor ekan. Buyum va hodisalarga inson nom qo‘yadi va
nom tufayli ular haqida tushunchaga ega bo‘ladi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, nom
til ifodasi bo‘lsa, tushuncha tafakkur shaklidir.
Tushuncha buyum va hodisalarning umumiy, muhim va farq qiluvchi
belgilarini bir butun, yaxlit xolda aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. Buyum va
hodisalarning belgilari muloqot va fikr yurtish jarayonida biror predmetning vakili
sifatida xizmat qiladigan belgilardan farq qiladi. Buyum va hodisalarning belgilari
predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir-biriga o‘xshashligini
ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarni ifodalovchi belgilardir. Masalan,
savdo-sotiq bilan shug‘ullanish faqat insonga xos belgidir. Boshqa tirik
mavjudotlar bunday faoliyat bilan shug‘ullanmaydilar.
Buyum va hodisalarning belgilari umumiy, muhim, farq qiluvchi turlarga
bo‘linadi. Bir sinfga mansub bo‘lgan hamma predmetlarga xos bo‘lgan belgilar –
umumiy belgilardir. Insonlar sinfi uchun qaddini tik tutib yurish, kulish va b.
shunday belgilarga misol bo‘ladi. Biror belgining o‘zgarishi yoki yo‘q bo‘lishi
tushunchaning ham o‘zgarishi yoki yo‘q bo‘lishiga olib keladigan belgi muhim
hisoblanadi. Inson uchun aqllilik (tafakkur qilish) muhim belgidir. Farq qiluvchi
belgi predmetni o‘ziga o‘xshash boshqa predmetlar orasidan tanib olishga imkon
beruvchi belgidir. Masalan, har bir inson o‘ziga xos individual belgilari bilan
boshqalardan ajralib turadi. Demak, tushuncha ma’lum belgilariga ko‘ra bir
to‘plamga birlashgan predmetlarning birligini ifodalaydi.
Tushuncha so‘z bilan uzviy bog‘liq. Ular o‘rtasidagi aloqadorlik tafakkur va til
o‘rtasidagi bog‘lanishning konkret tarzda namoyon bo‘lishidir. Tushunchalar so‘z
(talaba, universitet, qog‘oz) va so‘z birikmalari (O‘zbekiston Milliy
universitetining talabasi, O‘zbekiston Milliy universiteti, rangli qog‘oz) yordamida
ifodalanadi. Lekin bundan tushuncha va so‘z aynan bir xildir, degan xulosa kelib
chiqmasligi kerak.
Ba’zi so‘zlar (ammo, chunki, uchun va h.k.) hech bir tushunchani
ifodalamasligi ham buning sabablaridan biridir. Bitta tushuncha har xil tillarda,
ba’zan bir tilda ham turli xil so‘zlar bilan ifodalanadi. Tildagi omonim va sinonim
so‘zlarning mavjudligi esa so‘z va tushunchaning aynan emasligidan dalolat
beradi. Ayrim so‘zlarning ko‘p ma’noliligi ba’zan tushunchalarni aralashtirib
yuborishga olib keladi. Shu sababdan kundalik hayotda qo‘llanadigan til bilan
4

ilmiy til bir-biridan farq qiladi. Ilmiy til tabiiy til, sun’iy til va maxsus termin
(atama)lardan tashkil topadi.
Termin(atama)ilmning har bir sohasida predmetlarni belgilash uchun faqat bir
ma’noda qo‘llaniladigan so‘z yoki so‘z birikmasidir. Ilmiy tilda termin va
tushuncha bir ma’noda qo‘llanadi.
Tushuncha va so‘z shakllanishiga ko‘ra ham bir-biridan farqlanadi. So‘zning
shakllanishida so‘z yasovchi qo‘shimchalar ishtirok etadi. Shuningdek,
o‘zlashtirma (boshqa tillardan kirib kelgan) so‘zlar ham milliy tillarda yangi
so‘zlarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Tushuncha esa quyidagi mantiqiy
usullardan foydalangan holda hosil qilinadi:
Tushunchaning mazmuni va hajmi. Tushunchaning turlari .
Har bir tushuncha muayyan hajm va mazmunga ega. Tushunchaning hajmiunda
fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini aks ettiradi. Masalan, “orol”
tushunchasining hajmi yer yuzidagi mavjud barcha orollarni o‘z ichiga qamrab
oladi. Tushunchani ifodalovchi so‘zda ko‘plik qo‘shimchasi “lar” bo‘lmasa ham, u
umumiy xajmga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat tushunchalari
kabi.
Taqqoslash usulida predmetlarning sifat va xususiyatlari o‘zaro solishtirilib,
tushuncha xosil qilinadi.
Analiz – tahlil yordamida predmet uni tashkil qiluvchi qismlar, tomonlarga
fikrda ajratilib, har qaysinisi haqida alohida tushuncha hosil qilinadi.
Sintez usulida tahlil davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib,
predmet haqida tushuncha hosil qilinadi.
Abstraksiyalash, ya’ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat,
hususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi.
Umumlashtirish usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko‘ra
sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi.
Tushunchaning mazmunini unda fikr qilinayotgan predmetning muhim belgilari
to‘g‘risidagi axborot tashkil etadi. Masalan, “imij” tushunchasining mazmunini –
odamlar ongida muayyan shaxs, tashkilot yoki boshqa ijtimoiy obyektga mos
keladigan, idrok etilayotgan obyekt haqidagi axborotni o‘zida mujassamlashtirgan
va ijtimoiy xulq-atvorga da’vat etadigan muayyan sintetik obraz haqidagi
ma’lumot tashkil qiladi.
Tushunchaning shakllanish usullari.
5

a) Taqqoslash yordamida predmet boshqalari bilan o‘zaro solishtirilib, uning
o‘xshash va umumiy belgilari hamda boshqalaridan ajratib turuvchi yakka
belgilari aniqlanadi;
b) Analiz yordamida predmetni fikran tashkil qiluvchi muhim belgilar alohida
ajratilib, har qaysisi o‘rganiladi. Sintez analizga teskari jarayon bo‘lib, unda
fikran ajratilgan predmetning belgilari birlashtirilib, bir butun holga
keltiriladi. Sintez yordamida predmet haqida fikr hosil qilinadi.
c) Abstraksiyalash yordamida predmetning umumiy va yakka belgilaridan
uning mohiyatini tashkil etuvchi muhim tomonlariga o‘tiladi hamda
nomuhimlaridan chetlashiladi;
d) Umumlashtirishda predmetlarning ayrim umumiy o‘xshash, muhim
xususiyatlariga ko‘ra bitta umumiy tushunchaga birlashtiriladi va shu
yordamida umumiy belgiga ega predmetlarning sinfi haqida fikr yuritiladi.
Hajmiga ko‘ra yakka va umumiy, ayiruvchi va to‘plovchi, shuningdek, bo‘sh
hajmli tushunchalar farqlanadi:
Hajmiga ko‘ra tushuncha turlari Misollar
Yakka tushunchaning hajmida bitta
predmet fikr qilinadi “O‘zbekiston Resbuplikasi”,
“Ko‘kaldosh madrasasi”
Umumiy tushunchalar predmetlar
guruhini aks ettiradi. Umumiy
tushunchalarni aks ettiruvchi
predmetlarning miqdori sanaladigan va
sanalmaydigan bo‘lishi mumkin Inson, stol, shoir – sanalmaydigan
umumiy tushunchalar.
XIX asr o‘zbek shoiralari, Nobel
mukofotini olganlar – sanaladigan
umumiy tushunchalar.
Ayiruvchi tushuncha shunday sinf
(umumiy) tushunchasiki, unda aks
etgan belgilar shu sinfning har bir
predmetiga xosdir. Fan, non.
To ‘ plovchi tushuncha ham sinf
( umumiy ) tushunchasi bo ‘ lib , u aks
ettirgan belgilar shu sinfni
( umumiylikni ) tashkil etuvchi har bir
predmetga taalluqli bo ‘ lmaydi . Qo‘shin, o‘rmon.
Bo‘sh hajmli tushuncha real voqelikda
mavjud bo‘lmagan, lekin tushunchada
ifodalanadigan buyum va hodisalarni
aks ettiradi. Uchar gilam, kentavr, simob dengizi.
Tushunchalarning mazmuni va hajmiga ko‘ra turlarini bilish fikrlash
jarayonidagi noaniqliklarni bartaraf etishga, fikrni aniq va to‘g‘ri bayon qilishga
6

yordam beradi. U yoki bu tushunchaning mazmuni va hajmiga ko‘ra qaysi turga
mansub ekanligini aniqlash unga mantiqiy tavsif berish deyiladi. Masalan:
Universitet - umumiy sanaladigan, to‘plovchi, aniq, musbat, nisbatsiz
tushuncha.
Kentavr – bo‘sh hajmli, aniq, musbat, nisbatsiz tushuncha.
Bilimsiz – umumiy sanalmaydigan, mavhum, manfiy, nisbatdosh tushuncha.
Mazmuni bo‘yicha tushunchalar olti turga (konkret, abstrakt, musbat,
manfiy, nisbatdosh, nisbatsiz) bo‘linadi:
Mazmuni bo‘yicha tushunchalarning
turlari Misollar
Konkret (aniq) tushunchalarda predmet
o‘zining belgilari bilan birgalikda fikr
qilinadi. uy”,“guldon”, traktor
Abstrakt (mavhum) tushunchalarda
predmetning belgilari undan fikran
ajratib olinib, alohida aks ettiriladi. “oq”,“bosim”, qo‘rquv”
Musbat (ijobiy) tushunchalarning
mazmunida predmet unga xos bo‘lgan
belgilar orqali fikr qilinadi. “aqlli”,“uyli”, hunarmand”
Manfiy (salbiy) tushunchalarning
mazmunida predmet unga xos
bo‘lmagan belgilar orqali fikr qilinadi. “aqlsiz bola”, “hayosiz odam”,“kuchsiz
jangchi”, “foydasiz ish”
Nisbatdosh tushunchalar esa zaruriy
ravishda bir-birining mavjud bo‘lishini
taqozo qiladigan, biri orqali boshqasini
bilish mumkin bo‘lgan predmetlarni
yoki ularning belgi va hususiyatlarini
aks ettiradi. “ustoz va shogird”, “qattiq va
yumshoq”, “sevinch va qayg‘u”
Nisbatsiz tushunchalar zaruriy ravishda
bir-birining mavjud bo‘lishini taqozo
qilmaydigan, nisbatan mustaqil,
alohida mavjud bo‘lgan predmetlarni
aks ettiradi. “ustoz va shogird”, “qattiq va
yumshoq”, “sevinch va qayg‘u”
Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog‘liq bo‘lib, bu bog‘liqlik teskari
nisbat qonunida ifodalanadi. Bu qonunga ko‘ra tushunchaning hajmi keng bo‘lsa,
7

uning mazmuni tor bo‘ladi va aksincha, tushunchaning hajmi tor bo‘lsa mazmuni
keng bo‘ladi.
Tushunchaning mazmuni va hajmi o‘rtasidagi teskari nisbat qonuni
tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amallar asosida yotadi.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLII VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Avval ko‘rib
o‘tganimizdek, tushunchalar hajmiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Ba’zilarining
hajmi keng, boshqalariniki tor, ba’zilarining hajmi boshqalarining hajmiga kiradi
va h.k. Shuningdek, mazmuniga ko‘ra bir-biriga yaqin bo‘lgan (“talaba” va
“hunarmand”) yoki juda uzoq bo‘lgan (“qalam” va “tog‘”) tushunchalar ham bor.
Mazmuni biror umumiylikka ega bo‘lgan tushunchalarni o‘zaro taqqoslash
mumkin, mazmuni bir-birdan uzoq bo‘lgan tushunchalarni esa taqqoslab
bo‘lmaydi. Aytish mumkinki, ba’zi tushunchalar mazmuni va xajmiga ko‘ra yaqin
bo‘lsa, boshqalari uzoq bo‘ladi.
Umumiy belgilarga ega bo‘lgan, mazmuni va hajmi jihatidan bir-biriga yaqin
turgan tushunchalarga taqqoslanadigan tushunchalar deyiladi. Masalan, “kvadrat”
va “romb”, “muhandis” va ”olim” tushunchalari ana shunday taqqoslanadigan
tushunchalar hisoblanadi.
Bir-biri bilan uzoq aloqada bo‘lgan, ko‘p hollarda moddiy yoki ideal bo‘lishdan
boshqa umumiy belgiga ega bo‘lmagan predmetlarni aks ettiruvchi tushunchalar
taqqoslanmaydigan tushunchalardir. “Planeta” va “daraxt”, “baxt” va “non”
tushunchalari taqqoslanmaydigan tushunchalar hisoblanadi. Taqqoslanmaydigan
tushunchalarni taqqoslash albatta fikrning xato bo‘lishiga, noto‘g‘ri xulosalarga
olib keladi. Noto‘g‘ri, xato fikr xatti - xarakatlarning ham noto‘g‘ri bo‘lishiga
sabab bo‘ladi. Masalan, “baxt” va “qimmatbaho taqinchoq” tushunchalarini
taqqoslab bo‘lmaydi. Shuning uchun insonning baxtli yoki baxtsiz bo‘lishi uning
qimmatbaho taqinchoqqa ega ekanligiga bog‘liq emas.
Mantiqda faqat taqqoslanadigan tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy
munosabatlar o‘rganiladi. Taqqoslanadigan tushunchalar hajm jihatidan
sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan bo‘ladi. Hajmi umumiy elementlarga ega
bo‘lgan tushunchalar sig‘ishadigan tushunchalar bo‘lib, ularning hajmi bir-biriga
butunlay, to‘laligicha yoki qisman mos keladi. Ular o‘rtasida uch xil munosabat
mavjud: moslik, qisman moslik va bo‘ysunish.
Sig‘ishmaydigan tushunchalar hajmi jihatidan umumiylikka ega bo‘lmagan
tushunchalardir. Bu tushunchalar o‘rtasida ham uch xil: birga bo‘ysunish, qarama-
qarshilik, zidlik munosabatlari mavjud.
8

Moslik
munosabati A – A.Navoiy. .
V – “Mahbub ul-qulub” asarining muallifi.
A=V
Qisman moslik
munosabati A – deputat.
V – huquqshunos.
Bo‘ysunish
munosabati A – tarix.
V – O‘zbekiston tarixi
Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni bilish ularning mazmuni va hajmini
aniqlashtirishga, aloqadorlik tomonlarini topishga yordam beradi. Masalan,
“talaba” va “yoshlar yetakchisi” tushunchalari o‘rtasidagi munosabatni aniqlash
asosida “Ba’zi talabalar yoshlar yetakchisidir” degan mulohazani hosil qilish
mumkin.
Birga bo‘ysunish
munosabati A – shifokor
V – kardiolog
S – endokrinolog
Qarama-qarshilik
munosabati A – shifokor
V – kardiolog
S – endokrinolog
9 AB
A B
B
A
B C
B C

Zidlik munosabati A – urush.
V – adolatli urush.
V – adolatsiz urush. A
Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni yanada aniqroq tasavvur qilish uchun
doiraviy ifodalardan foydalanib, quyidagi misollarni ko‘rib chiqamiz:
1-misol.
A - geometrik figura
B – uchburchak
S – to‘rtburchak
D – kvadrat
E – teng yonli uchburchak
1- misolda birga bo‘ysinish va bo‘ysinish munosabatlari aks etgan: geometrik
figura tushunchasi hajmiga uchburchak va to‘rtburchak tushunchalari va ularga
bo‘ysinuvchi tushunchalar kiradi.
2-misol.
A – bobo
B – ota
S – o‘g‘il
D – o‘g‘il nabira
10 B B emas
A
B
C
E D
C
B
A

2-misoldagi tushunchalar bo‘ysinish munosabatida bo‘lib, ulardan o‘g‘il nabira
tushunchasining hajmi boshqa tushunchalarga nisbatan keng bo‘lgani uchun,
qolgan tushunchalar unga bo‘ysinadi.
3-misol.
A – din
B – islom dini
S – musulmon
3-misolda din tushunchasiga islom dini tushunchasi bo‘ysunadi. Musulmon
tushunchasi avvalgi ikki tushuncha bilan hajmiga ko‘ra umumiylikka ega
bo‘lmagani uchun alohida doira bilan ifodalandi.
4-misol.
A – okean
B – dengiz
S – daryo
D – ko‘l
4-misoldagi har bir tushuncha bir-birini inkor qiladi: okean bu dengiz emas,
daryo ko‘l emas, ko‘l okean emas va h.k. shuning uchun ham ular qarama-qarshilik
munosabatidagi tushunchalardir.
Tushunchalar bilan bajariladigan mantiqiy amallar. Tushunchalarni
chegaralash va umumlashtirish
Tushunchani chegaralash – jins (hajmi keng) tushunchadan tur (hajmi tor)
tushunchaga fikran o‘tishdan iborat. Tushuncha chegaralanganda jins
tushunchaning mazmuniga tur tushunchani hosil qiluvchi belgilar qo‘shiladi.
Masalan: Inson → ayol → o‘zbek ayoli → o‘zbek shoirasi → shoira Uvaysiy.
Chegaralash amali yakka tushunchada to‘xtaydi.
Tushunchani umumlashtirishtur (hajmi tor) tushunchadan jins (hajmi keng)
tushunchaga fikran o‘tishdan iborat. Bunda berilgan tushuncha tur tushuncha deb
qabul qilinib, uning mazmunidan tur hosil qiluvchi belgilar chiqarib tashlanadi.
Natijada, mazmun jihatidan unga nisbatan torroq, lekin hajmiga ko‘ra kengroq
bo‘lgan jins tushuncha hosil bo‘ladi. Masalan: Olma daraxti → mevali daraxt →
daraxt → o‘simlik.
11A
B
C
A
B S D

Umumlashtirish amali eng umumiy tushuncha – kategoriyalarda to‘xtaydi.
Tushunchani chegaralash va umumlashtirish amallari ilmiy bilishda va kundalik
turmushda keng qo‘llaniladi.
Tushunchalarni ta’riflash (definitsiya). Har bir inson hayoti davomida
tushunchalarning aniq ta’riflanishiga ehtiyoj sezadi, tushunchaning ta’rifiga
asoslanib bilimga ega bo‘ladi, voqea va hodisalarga nisbatan o‘z munosabatini
belgilaydi. Masalan, Majid Xavofiyning: “Sahiylik - bu (biror narsani) boshqa
kishiga hech qanday yomonlikni niyat qilmay va tamagirlikni o‘ylamay hamda shu
narsaning qaytarilishiga umid bog‘lamay tuhfa qilishdir,”- degan fikrini o‘qib,
sahiylik tushunchasining mazmunini bilib olamiz. Tushunchaning mazmunini
aniqlash, unga ta’rif berish demakdir.
Ta’riflash – definitsiya tushunchaning mazmunini ochib beruvchi mantiqiy
amaldir.
Biz kundalik hayotda va ilmiy bilishda qo‘llaydigan tushunchalarning ta’riflari
yuqoridagi usullar orqali hosil qilingan.
Ta’riflashning
strukturasi Aniqlanuvchi qism – mazmuni ochib berilishi lozim bo‘lgan
tushuncha
Aniqlovchi qism – aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini
ochib beruvchi tushunchalar
Ta’riflashning turlari
Nominal ta’rif- predmetni ifodalovchi tushunchaning ma’nosini aniqlovchi ta’rif.
Aniq real ta’rif- predmetning muhim
belgisini ko‘rsatish orqali ta’riflash Aniq real ta’rifning 2 turi mavjud:
1. Yaqin jinsi va tur belgisini
ko‘rsatish orqali ta’riflash;
2. Genetik ta’rif.
Noaniq real ta’rifda-tushunchaning
mazmuni yordamchi vositalar orqali
ochib beriladi. Noaniq real ta’rifning 3 turi mavjud:
1. Aksiomatik ta’rif.
2. Kontekstual ta’rif.
3. Induktiv ta’rif.
Ta’riflashning qoidalar
1. Ta ’ rif teng xajmli bo ‘ lishi kerak , ya ’ ni aniqlanuvchi va aniqlovchi
tushunchalarning xajmlari o ‘ zaro teng bo ‘ lishi shart .
2.Ta’rif aniq bo‘lishi kerak, unda obrazli iboralar, mazmuni noaniq so‘zlar
ishlatilmasligi kerak.
3.Ta’rif aylana shaklida bo‘lib qolmasligi kerak, ya’ni aniqlovchi tushunchaning
mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o‘ziga murojaat qilish
mumkin emas.
4.Ta’rif iloji boricha inkor shaklida bo‘lmasligi kerak.
12

Har bir fan doirasida qo‘llaniladigan atamalar qat’iy ta’riflangan bo‘lib, ilmiy
jamoat tomonidan qabul qilingandir. Bu ta’riflarni subyektiv xohishga ko‘ra
o‘zgartirish mumkin emas. Kundalik hayotda qo‘llaniladigan tushunchalar ijtimoiy
hayotdagi o‘zgarishlar, insonning yoshi, shaxsiy tajribasi, bilimi, dunyoqarashi,
ruhiy holati va b. ta’sirida o‘zgarib turadi. Shu bois odamlar bir-birlarini
tushunmasliklari, bir hodisaga nisbatan turli nuqtai nazardan yondashishlari
mumkin. Bunday holatlarda tomonlar avvalo, bahsga sabab bo‘layotgan
tushunchalarning mazmunini, ya’ni ta’rifini aniqlab olishlari zarur.
Tushunchalarni bo‘lish
Har bir inson atrofidagi odamlar, voqea-hodisalar, buyumlar va b. ga o‘z
munosabatini belgilar ekan, ularni toifalarga, qismlarga, turlarga bo‘ladi. Bunday
bo‘lish uning tushunchalar olamida amalga oshadi. Inson fikr yuritish jarayonida
tushunchalarni turli asoslarga ko‘ra bo‘ladi.
Ta’riflashga o‘xshash mantiqiy usullar:
1. Tushunchani unga qarama qarshi bo‘lgan tushuncha orqali ta’riflash.
2. Tasvirlash- tushunchaning mazmunini u aks ettiruvchi predmetning ba’zi
tashqi belgilarini ko‘rsatish orqali aniqlash.
3. Tavsiflash - predmetning ba’zi bir munosabatdagi muhim tur belgilarini
ko‘rsatish.
4. Ko‘rsatish (ostensiv ta’riflash) - predmetning o‘zini yoki suratini ko‘rsatish
orqali ta’riflash.
5. Misol keltirib ta’riflash. Bunda ta’riflanayotgan predmetning mazmuni uni
boshqa predmetga o‘xshatish, tafovutlash orqali aniqlanadi.
Tushunchani bo‘lish deb, tushunchaning hajmini unda aks etgan predmetlarni
ayrim guruhlarga (ayrim predmetlarga) ajratish yo‘li bilan aniqlashga aytiladi.
Tasniflash (turkumlash, klassifikatsiya) tushunchalarni bo‘lishning o‘ziga xos
turi bo‘lib, unda bo‘lish izchillik bilan amalga oshiriladi va bo‘lish a’zolarining har
biri yana boshqa bo‘linmalarga ajratiladi. Bunda bo‘lish a’zolarining har biri
boshqalariga nisbatan o‘zining aniq va qat’iy o‘rniga ega bo‘ladi. Tasniflash
natijalari har xil jadvallar, kataloglar va shu kabilarda o‘z aksini topadi.
Tasniflash predmetlarning muhim belgisiga ko‘ra amalga oshirilsa, tabiiy
tasniflash deyiladi. Tabiiy tasniflash predmetlarning ayrim muhim xossalari haqida
fikr yuritish, qonuniy bog‘lanishlarini aniqlash imkonini beradi. Mendeleyev
13

tuzgan kimyoviy elementlarning davriy jadvali tabiiy tasniflashning klassik
namunasidir.
Bo‘lishning
strukturasi 1. Bo‘linuvchi tushuncha- xajmi aniqlanishi lozim bo‘lgan
tushuncha.
2. Bo‘lish asosi – predmetning tushunchada fikr qilinadigan
birorta umumiy belgisi.
3. Bo‘lish a’zolari – bo‘lish natijasida xosil qilinadigan tur
tushunchalar.
Bo‘lishning turlari
1. Asos bo‘lgan belgining
o‘zgarishiga qarab
bo‘lish Masalan: Burchaklar- to‘g‘ri, o‘tkir va o‘tmas
burchaklarga bo‘linadi.
2. Dixotomik bo‘lish Masalan: Burchaklar o‘tkir yoki o‘tkir bo‘lmagan
turlarga bo‘linadi.
Tushunchalarni bo‘lish qoidalari.
1. Bo‘lish teng hajmli bo‘lishi, ya’ni bo‘lish a’zolari hajmining yig‘indisi
bo‘linuvchi tushuncha hajmiga teng bo‘lishi shart.
2. Bo‘lish bir asos bo‘yicha amalga oshirilishi shart, ya’ni asos qilib olingan
belgi bo‘lish davomida o‘zgartirilmasligi zarur.
3. Bo‘lish a’zolari hajmi bo‘yicha bir-birini istisno qilishi shart. Ular o‘zaro
birga bo‘ysunish munosabatida bo‘lishi zarur.
4. Bo‘lish uzluksiz amalga oshirilishi, ya’ni jins tushunchaga eng yaqin bo‘lgan
bir tartibdagi tur tushunchalar olinishi shart.
Sun’iy tasniflash predmetlarning birorta nomuhim, umumiy belgisiga ko‘ra
amalga oshiriladi. Kutubxonadagi kitoblar katalogi, lug‘atlarda so‘zlarning
muayyan tartibda berilishi sun’iy tasniflashga misol bo‘ladi. Sun’iy tasniflash
bilimlarni tizimlashtirishga yordam beradi.
Tasniflashda ham tushunchani bo‘lish qoidalariga amal qilish zarur. Tasniflar
bilish va kundalik turmush jarayonida uzoq yillar davomida ishlatiladi, mavjud
bilimlarimizni tizimga solish vositasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
14

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Falsafa. Axmedova M. Tahriri ostida. -T.: O‘FMJ, 2006.
2. Falsafa. Mamashokirov S. Tahriri ostida. -T.: «Sharq», 2005.
3. Falsafa (I qism). Darslik. –T.: «Fan va texnologiya», 2019, 648 bet.
Internet saytlari:
1. https://arxiv.uz/ru/
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Bosh_Sahifa
3. https://www.coursehero.com/file/ppadbof/Mazmuni-boyicha-tushunchalar-
avvalambor-abstrakt-va-konkret-tushunchalarga/
15

Ijtimoiy fanlar

Sotib olish