Umumiy mulk tushunchasi va turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	75.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Umumiy mulk tushunchasi va turlari

Sotib olish

U
m u
miy mulk tushunchasi va turlari
1

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………3
I - BOB . MULK HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
I.1 Mulk tushunchasi, turlari va uni himoya qilish usullari …………….………….6
I.2 Umumiy mulk huquqi tushunchasi va turlari ..........................................11
II-BOB UMUMIY MULKDAN FOYDALANISH VA UNI TASARRUF
ETISH
II.1 Umumiy mulkni egallash va undan foydalanish …………..…….. ………......15
II. 2 O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
maqsadi, yo‘llari va usullari ………………………..…..……………..……….….21
XULOSA ……………………….…………………………………………....…. 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..…….…………..….29
2

KIRISH
Hammamizga ma'lumki huquq tizimi huquq sohalari va institutlarini o‘z
ichiga oladi. Huquq sohasi huquq tizimining eng katta elamenti hisoblanadi. U
huquqiy tartibga solishning pretmeti va usilining o‘ziga xosligi bilan sifat jihatidan
bir xil bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar guruhini tartibga soluvchi huquqiy normalar
yig‘indisidan shakllanib keladi. Fuqarolik huquqi esa ana o‘sha yirik tizimning eng
keng ko‘lamli sohalaridan biri hisoblanadi.
Taraqqiyotning muhim omili sifatida mamlakatimizni modernizatsiya va isloh
qilish, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash jarayonlari izchil davom
ettirilmoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlar va dasturiy chora-tadbirlar milliy
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida o‘zining ijobiy samarasini bermoqda.
Amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi, eng avvalo, insonning
shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy huquq va erkinliklarini himoya qilishga
qaratilgan islohotlarni amalga oshirishning huquqiy, iqtisodiy va ma’naviy asosi
bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida har bir shaxs
mulk huquqiga ega ekani, 47-moddasida – “Har kim uy-joyli bo‘lish huquqiga ega.
Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi
mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamda
u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan
hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanadi. Davlat uy-joy qurilishini
rag‘batlantiradi va uy-joyga bo‘lgan huquqning amalga oshirilishi uchun shart-
sharoitlar yaratadi. Aholining ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalarini uy-joy bilan
ta’minlash tartibi qonun bilan belgilanadi.” 1
Bu insonning munosib hayot
kechirishga, mulkdor sifatida o‘z qobiliyati va mehnati natijalaridan bahramand
bo‘lishga intilishining umumbashariy e'tirofidir.
1
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2023-yil [8-bet ]
3

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining, shuningdek, “Xususiy
mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi va
“O‘zbekiston Respublikasida mulk to‘g‘risida”gi qonunlarning qabul qilinishi
mulkni ta’minlash va kafolatlashda tarixiy ahamiyat kasb etdi.
Fuqarolik kodeksida mulkning daxlsizligi va sud orqali himoya qilinishini
ta'minlash, Jinoyat kodeksida esa mulkni eng muhim ob'ektlar qatorida
tajovuzlardan qo riqlash asosiy vazifalar sifatida belgilanganligi mulk himoyasiniʻ
ta'minlash bo yicha mustahkam huquqiy asos mavjudligining yaqqol tasdig i
ʻ ʻ
hisoblanadi.
Kurs ishining dolzarbligi: Prezidentimiz Mirziyoyev Sh. M. iqtisodiyot
sohasida oldimizda turgan vazifalar haqida gapirganda “Avvalo keng qamrovli
iqtisodiy islohotlar negizida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy
sektorni jadal rivojlantirish orqali yangi ish o‘rinlarini ko‘paytirish, ochiq
iqtisodiyot, sog’lom raqobat, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan
yaxshilash uchun zarur sharoit yaratish” 2
ni alohida ta’kidlab o‘tganlar.
Globallashuv sharoitida taraqqiyotning “o‘zbek modeli” asosida davlat tomonidan
bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat
doirasida turli mulkchilik shakliga asoslangan samarali mulkichilik tizimi,
iqtisodiyot, mulk bozori va mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori
shakllantirildi, bularning barchasini faoliyat mexanizmlari uchun zarur qonuniy-
huquqiy baza va sharoitlar yaratildi. Mulkchilik munosabatlari va ularning huquqiy
asoslarini mujassamlashtirgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va “O‘zbekiston Respublikasida
mulkchilik to‘g‘risida”, “Davlat mulkini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan
chiqarish to‘g‘risida”, “Baholash faoliyati to‘g‘risida”, “Rieltorlik faoliyati
to‘g‘risida”, “Xususiy mulkni himoyalash to‘g‘risida” qonunlarini va ulardagi
tizimli ravishda uyg‘unlashtirilgan terminologik apparat va mulkiy munosabatlar
mexanizmini keltirish mumkin. Ularga ko‘ra, mulk shahsiy, xususiy, davlat,
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 28.12.2018 .
4

munitsipal, tijoratiy-jamoa (birgalikdagi yoki sherikchilikka asoslangan), ijtimoiy-
jamoa (partiya va siyosiy harakatlarga, diniy tashkilotlarga, nodavlat va notijorat
tashkilotlarga, jumladan xayriya fondlariga, tegishli) shakllarda bo‘lishi mumkin.
Fuqarolar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlari, kooperativlar, jamoat birlashmalari,
ijtimoiy fondlar va davlatga qarashli bo‘lmagan boshqa yuridik shaxslar xususiy
mulk huquqining subyektlari hisoblanadilar. Mulkdor o‘z mulkidan faqat qonunda
nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mahrum etilishi mumkin.
Kurs ishning maqsadi va vazifalari.
Kurs ishi maqsadi Ushbu kurs ishida o‘z ichiga joriy, oraliq va yakuniy
nazorat savollari, mustaqil ta’lim uchun ajratilgan mavzular, mustaqil ishlar va
ulami o‘tkazish hamda tayyorlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, kurs ishi va
malakaviy bitiruv ishlari mavzulari va ulami yozish bo‘yicha ko‘rsatmalar,
fuqarolik huquqi fani bo‘yicha asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxatini qamrab
olgan. Ushbu kurs ishidada ba’zi kamchiliklar uchrashi va ayrim masalalar to‘la
yoritilmagan bo‘lishi mumkin. Kitobxonlar ushbu kurs ishidaning sifatini
yaxshilash borasida o‘z mulohazalarini bildirib, uning keyingi nashrlari yanada
mukammal bo‘lib chiqishiga yordam beradilar, degan umiddamiz. Ushbu kurs
ishida oliy o‘quv yurtlarining “Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi”
yo‘nalishi bakalavriat va magistratura talabalari, tadqiqotchilar va fuqarolik huquqi
fanini o‘rganuvchilar uchun qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishidagi ilmiy xulosalar
va tavsiyalar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 22-avgust kuni
o‘tkazilgan tadbirkorlar bilan ochiq muloqoti doirasida belgilangan mulkiy
huquqlarning ishonchli himoyasini yaratish, ushbu huquqlarni cheklayotgan
omillarni bartaraf etish bo‘yicha vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida,
shuningdek, 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasiga muvofiq.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Mazkur Kurs ishi kirish qismi, 2 ta
bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. MULK HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
I.1 Mulk tushunchasi, turlari va uni himoya qilish usullari
Ma’lumki, mulk qadimdan barcha kishilik jamiyatini va u jamiyat a’zolari
hisoblangan fuqarolami ohanrabodek o ‘ziga tortib kelgan. Zero, kishilaming o
‘zlari to‘plagan mol-mulkiga 3
qarab, ulaming jamiyatdagi, Ijtimoiy turmushdagi
mavqelari belgilangan. Jamiyatning iqtisodiy negizi mavjud mulkchilik
munosabatlariga asoslanadi. Shu sababli mulk nafaqat yuridik mazmunga, balki
iqtisodiy ma’noga ham ega. Kishilar mehnati bilan yaratilgan yoki tabiat
tomonidan insonlarga o ‘ziga xos tarzda “taqdim etilgan” boyliklar har doim mulk
bo‘lib kelgan. Mulk egasi bo‘lish yoki boimasligiga qarab, kishilaming
jamiyatdagi mavqei, aniqrog‘i ijtimoiy-iqtisodiy maqomi vujudga keladi. Mulkiy
munosabat-larsiz iqtisodiy munosabatlar, ishlab chiqarish jarayoni o‘z mazmuniga
ega bo‘lmaydi.
Mulk – moddiy va ma’naviy ne’matlarning muayyan kishilar egaligida
bo‘lishi va ular tomonidan o‘zlashtirilishidir. Mulkka egalik huquqi hamda mulk
ob’ektlariga egalik, ularni bo‘lish, taqsimlash bo‘yicha kishilar o‘rtasida yuzaga
keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulk ob’ekti yer va yer osti boyliklari, korxona, bino, inshootlar, mashina va
uskunalar, tayyor mahsulot, pul, qimmatli qog‘ozlar, san’at va adabiyot asarlari,
ilmiy va texnikaviy ishlanmalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Moddiy va
ma’naviy ne’matlarni amalda o‘zlashtiruvchilar mulk sub’ektlari, ya’ni egalari
hisoblanadi. Bularga ayrim kishilar, oilalar, jamoalar va davlat kiradi. Mulkdan
amalda foydalanib, bundan naf ko‘rish mulkni iqtisodiy tasarruf qilish hisoblanadi.
3
Bu yerda asosan hech bir milliy davlatlar qonunchiligida huquqiy rejim ta’siri ostida qayd qilinmagan boylik
nazarda tutilmoqd».
6

Mulkchilik bu - mas’uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi.
Mulkchilik real bo‘lishi uchun mulkdoming iqtisodiy manfaati - uning boylik egasi
sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, xatti-harakat, fe’l-atvorini iqtisodiy motivatsiyasi
(sababini) yuzaga chiqaradi 4
.
Kishilarning moddiy ne’matlarni yaratishdagi, ularni taqsimlash va iste’mol
etishdagi o‘rni, siyosiy hayotda tutgan mavqei, asosan, ishlab chiqarish vositalariga
egalik qilishlariga bog‘liq. Jamiyat taraqqiyoti tarixida egalik qilish shakliga ko‘ra
mulkning bir necha turi bor: ibtidoiy jamoa tuzumida ishlab chiqaruvchi kuchlar
g‘oyat past rivojlanganidan kishilar birgalikda, guruh-guruh bo‘lib mehnat
qilishgan. Shubhasiz, shunday sharoitda mehnat qurollari va mahsulotlari
jamoaning umumiy mulki bo‘lgan. Mehnat qurollari va mehnat malakasi
yuksalgach, kishilar yakka holda mehnat qila oladigan bo‘ldi. Bu o‘zgarish tufayli
jamoa mulki parchalanib, xususiy mulkka aylangan.
Xususiy mulk – bu mulkni o‘zlashtirishning xususiy usuliga asoslangan
shakli. U ikki xil bo‘ladi:
1.Individual – yakka xususiy mulk, ya’ni ayrim shaxslar yoki oilalarga
tegishli mulk;
2.Korporativ xususiy mulk, bu ham ayrim kishilarga qarashli, lekin
aksiyadorlar jamiyatidagi umumiy mulkning bir kismi sifatida mavjud bo‘lgan
mulk. Korporativ mulk dividend keltiruvchi mulkdir.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining amalga kiritilishi fuqarolar
xususiy mulk huquqining qonuniy asoslarini belgilab berdi. Unda mulk shakllariga
ham aniqlik kiritildi. Jumladan, fuqarolaming mulki “xususiy mulk” deb
belgilanishi diqqatga sazovordir. Xususiy mulk bozor munosabatlarining tarkib
topishi va rivojlanishida, uning uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlami yaratishda,
bu munosabatlarda qatnashuvchi taraflaming huquq va majburiyatlarini
belgiiashda, ulaming xatti harakatlarini tartibga solishda hamda qonuniy
4
O‘lmasov A., Sharifho‘jaev M. Iqtisodiy nazariya. -Toshkent: Mehnat, 1995. -133 b.
7

manfaatlarini muhofaza qilish uchun zarur bo‘lgan huquqiy kafolatlar va choralami
belgiiashda o ‘ziga xos muhim ahamiyatga ega.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq, O‘zbekiston kuchli huquqiy
demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurishni, bozor munosabatlari orqali
mustahkam moddiy zaminni shakllantirishni va haqiqiy mulkdorlar sinfini vujudga
keltirishni maqsad qildi. Shubhasiz, “bozor munosabatlariga o ‘tishning asosiy
sharti ko‘p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashish muhitini shakllantirshning
huquqiy, tashkiliy shart-sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat” edi. “Shu sababli
iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining g ‘oyat muhim vazifasi davlat mulki
monopolizimini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko‘p ukladli
iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat” 5
bo‘ldi.
Agar mol-mulk obyektiga nisbatan bir necha mulkdorlar mavjud bo‘lsa
bunday mulk umumiy mol-mulk hisoblanadi. FKning 218-moddasida umumiy
ulushli mol-mulkni tasarruf etish va 225-moddasida esa, umumiy birgalikdagi mol-
mulkni tasarruf etish tartibi belgilab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida “Xususiy mulk boshqa mulk
shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir.
Jamoa mulki – bu jamoaga ixtiyoriy ravishda birlashgan kishilarning
umumiy mulki bo‘lib, bu mulkning egalari shu jamoada mexnat qilishi shart. Bu
yerda mulk egasi ayni bir vaqtda shu mulkni amalda ishlatuvchi ham hisoblanadi.
Davlat mulki – davlat ixtiyorida bo‘lgan mulk, davlat hokimiyati organlari
tomonidan tasarruf etiladigan monopollashgan mulkdir. Bunday mulk ob’ekti –
yer, tabiat resurslari, asosiy vositalar, binolar, moliya, moddiy resurslar, axborot,
moddiy va ma’naviy boyliklar bo‘lishi mumkin. Bu mulk ijtimoiy ne’matlarni
yaratishga xizmat qiladi.
Davlat bor yerda uning mulki mavjud, lekin ushbu mulkning milliy
iqtisodiyotdagi ulushi turli mamlakatlarda farqlanadi va mamlakat iqtisodiyotining
5
5. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish yo‘lida. -Toshkent: O‘zbekiston, 1995. -45 b
8

modeliga bog‘liq. Fuqarolik jamiyati doirasida davlat mulki tobora ijtimoiy
yo‘nalish olmoqda, ya’ni umummilliy manfaatlarni himoya qilishga yo‘naltirilgan.
Iqtisodiy ma’nodagi mulk shakllari deyilganda moddiy ne’matlami
o‘zlashtirish usullarining yig‘indisi tushuniladi. Bunday usullar yakka tartibda yoki
jamoat bo‘lib yoxud davlat tomonidan amalga oshirilishi mumkin 6
.
Yuridik ma’nodagi mulk shakli moddiy ne’matlami muayyan subyektlarga
tegishli bo‘lishini (biriktirib qo‘yishlikni) mustahkamlovchi va tegishli mulkning
huquqi rejimini belgilovchi huquqiy me’yorlar yig‘indisidan iborat.
Mulkga egalik va uni tasarruf etish muayyan iqtisodiy munosabatlarni paydo
etadi va u mulkchilik munosabatlari deb ataladi. Mulk paydo bo‘lishi uchun
mulkka aylanadigan narsalar naf keltira olishi zarur. Mulkchilik munosabatlari
mulkni kishilarning o‘ziniki yoki o‘zganiki ekanligini bildiradi. Bunday
munosabatlarning 3 jihati bor:
1.Mulkka egalik qilish, ya’ni mulkdorlik huquqining mulk egasida saqlanib
turishi.
2.Mulkdan foydalanish va uni amalda ishlatish. Mulkdan foydalanilganda
shaxsiy ehtiyojlarni qondirish yoki daromad topish yuz beradi. Mulkdor o‘z
mulkini ishlatganda egalik qilish va mulkdan foydalanish bir qo‘lda to‘planadi,
Mulk keltirgan nafni uning egasi tanho o‘zlashtiradi. Mulk o‘zgalar qo‘lida
ishlatilganda bundan olingan daromadni mulkdor mulkni amalda ishlatuvchi bilan
baham ko‘radi.
3.Mulkni tasarruf etish — bu mulk taqdirini mustaqil hal qilish, ya’ni mulkni
sotish, merosga qoldirish, hadya etish, garovga qo‘yish kabi xatti-harakatlarni
erkin amalga oshirilishidir. Mulkiy munosabatlarda mulkni ijaraga berish muhim
o‘rin tutadi. Yer, suv havzalari, bino va inshoot kabi ko‘chmas mulklar oddiy
ijaraga beriladi. Qimmatbaho mashina vauskunalar (traktor, kombayn, samolyot,
teplovoz, paroxod, yuk avto mashinalari va vagonlar) ijarasi lizing shaklida amalga
6
Суханов E . A . Лекции о праве собственности. -М.: Юрид. лит, 1991. -Б.45-46.
9

oshiriladi. Mulk bo‘lgan pul mablag‘larni o‘zegasi tomonidan, o‘zgalarga
foydalanib turish uchun berish kredit shakliga kiradi. Mulk milliy boylikni hosil
etadi.
Xususiy mulk huquqi haqida ba’zi olimlar “xususiy mulk bu daromad olish
maqsadida o‘z mol-mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish
huquqidan iboratdir” deyishsa, boshqa birlari “xususiy mulk - bu ishlab chiqarish
vositalarining xususiy shaxslarga tegishli bo‘lishligidir”, deb ko‘rsatadi.
A.S.Pashkov, E.A.Suxanov va boshqalaming fikricha xususiy mulk huquqida
yollanma mehnat ham o‘z aksini topishi zarur 7
.
Mulk huquqini himoya qilishda fuqarolik huquqining normalari muhim rol
o‘ynaydi. Mulk huquqini himoya qilishning asosiy usullari:
Mulkni birovning qonunsizegallashidan talab qilib olish (vindikatsion
da’volar).
Mulkdan foydalanishda mulk egasiga qilingan to‘sqinliklarni bartaraf etish
(negator da’volar).
Mulk huquqini buzishga qaratilgan g‘ayriqonuniy bitimlar (shartnomalar)ni
haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi da’volar. Asossiz olingan mulkni qaytarish
yo‘li bilan qo‘riqlash.
Vindikasion da’vo – bu mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan
talab qilib olishdir. Ya’ni, unga ko‘ra, mulkdor o‘z mol-mulkini boshqa shaxsning
qonunsiz egaligidan talab qilib olishga haqli.
Negator da’vo – bunda mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum
etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish, ya’ni
mulkdorning o‘z huquqlarini har qanday buzilishini, garchi bu buzish egalik
qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmasa ham, bartaraf etishni talab
qilishidir.
7
Пашков А.С. Собственность и труд: правовые аспекты взаимодействия // Государство и право. 1991. №11. -
С.19-28.
10

Xususiy mulk tashkil topmasdan turib, bozor munosabatlariga o‘tish haqida
har qanday fikrlar xom hayoldir 8
. Mamlakatimizda xususiy mulk va uning asosida
vujudga keladigan munosabatlar, u bilan bog‘liq munosabatlami huquqiy tartibga
solish, ulami ishlab chiqishda bir qancha murakkab muammolami to‘g‘ri va izchil
hal etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mulkiy huquqni himoya qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan masalalarni
o‘rganishda mulk egalarining mulkiy huquqlarini himoya qiluvchi majburiyat
huquqiga oid vositalar ham muhim ahamiyatga ega.
I.2 Umumiy mulk huquqi tushunchasi va turlari
Ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida bo‘lgan mol-mulk ularga umumiy
mulk huquqi asosida tegishli bo‘ladi.
Mol-mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab
qo‘yilgan (ulushli mulk) yoki bunday ulushlar aniqlab qo‘yilmagan (birgalikdagi
mulk) holda umumiy mulk bo‘lishi mumkin.
Umumiy mulk bo‘lgan mol-mulk ulushlarga bo‘linadi, qonunda bu mol-
mulkning birgalikdagi mulkni tashkil etishi nazarda tutilgan hollar bundan
mustasno.
Umumiy birgalikdagi mulk o‘z vazifasini o‘zgartirmagan holda taqsimlanishi
mumkin bo‘lmagan (bo‘linmaydigan ashyolar) yoki qonunga ko‘ra taqsimlanishi
mumkin bo‘lmagan mol-mulk ikki yoki undan ortiq shaxs mulkiga o‘tgan paytda
vujudga keladi.
Birgalikdagi mulk ishtirokchilarining kelishuviga muvofiq, kelishuvga
erishilmagan taqdirda esa — sudning qaroriga muvofiq umumiy mol-mulk bu
shaxslarning ulushli mulki qilib belgilab qo‘yilishi mumkin.
Ulushli mulkdagi ulushlarni aniqlash
8
H . R . Rahmonqulov , B . A . Ishonov . Fuqarolik holadning yangi talqini // Xalq so ‘ zi , 1993- yil 25- noyabr
11

Agar ulushli mulk ishtirokchilarining ulushlari qonun asosida belgilanishi
mumkin bo‘lmasa hamda uning barcha ishtirokchilarining kelishuvi bilan belgilab
qo‘yilgan bo‘lmasa, ulushlar teng deb hisoblanadi.
Ulushli mulk barcha ishtirokchilarning kelishuvi bilan ishtirokchilardan har
birining ulushini ularning umumiy mol-mulkni vujudga keltirish va ko‘paytirishga
qo‘shgan hissasiga qarab aniqlash va o‘zgartirish tartibi belgilanishi mumkin.
Umumiy mol-mulkdan foydalanishning belgilab qo‘yilgan tartibiga amal
qilgan holda ushbu mol-mulkni o‘z hisobidan ajratib olish mumkin bo‘lmaydigan
tarzda yaxshilagan ulushli mulk ishtirokchisi umumiy mulk huquqidagi o‘z
ulushining tegishli darajada ko‘paytirilishiga haqli bo‘ladi.
Umumiy mol-mulkdagi ajratib olish mumkin bo‘ladigan yaxshilashlar, agar
ulushli mulk ishtirokchilarining kelishuvi bilan boshqacha tartib nazarda tutilgan
bo‘lmasa, bu yaxshilashlarni amalga oshirgan ishtirokchining mulkiga qo‘shiladi.
Fuqarolik kodeksining 216-moddasida ko‘rsatilishicha, ikki yoki undan ortiq
shaxsning egaligida bo‘lgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida
tegishli bo‘ladi. Bundan anglashiladiki, umumiy mulk huquqi bir necha
shaxslaming (sherik egalaming) muayyan obyektlarga nisbatan bo‘lgan mulkiy
huquqlariga aytiladi.
Umumiy mulk huquqining obyektini ma’lum ashyo yoki ashyolaming
to‘plami tashkil etishi mumkin. Masalan, ikki yoki bir necha shaxsning birgalikda
qurgan yoki sotib olgan imorati, ikki yoki bir necha jamoa xo‘jaligi birgalikda
qurgan g‘isht zavodi kabi boshqa obyektlar. Umumiy mulk huquqining subyektlari
(ishtirokchilari) ikki yoki bir necha shaxs (tashkilot yoki fuqaro)lar bo‘lishi
mumkin.
Umumiy mulk huquqining subyektlari bir necha shaxsdan iborat bo‘lganligi
tufayli sheriklaming har qaysisi bunday mulkni o‘z holicha tasarruf qila olmaydi,
balki o‘ziga qarashli obyektlami birgalikda, o‘zaro kelishuv asosida egallaydi,
ulardan foydalanadi va tasarruf qiladi.
12

Umumiy mulk huquqi quyidagi asoslardan vujudga keladi:
Birinchidan, oddiy shirkat shartnomasidan, masalan, bir necha fuqaroning
birgalashib uy-joy qurishidan yoki bir necha jamoa xo‘jaligining birgalashib elektr
stantsiyasi qurishidan;
Ikkinchidan, bir necha fuqaroning muayyan umumiy mulkka ega bo‘lish
uchun mablag‘ va mehnatlarini qo‘shishlaridan, masalan, umumiy oilaviy mulk;
Uchinchidan, bir necha shaxslaming qonun yoki vasiyat bo‘yicha
meros olishlaridan.
Umumiy mulk huquqi aksariyat hollarda oddiy shirkat (birgalikdagi faoliyat)
shartnomasi asosida, umumiy xo‘jalik maqsadlariga erishish uchun, jamoa
xo‘jaliklari, korxona yoki boshqa tashkilotlar qurish va ekspluatatsiya qilish, suv
xo‘jaligi inshootlari, maktablar, turar-joy binolari va shu kabi qurish uchun
birgalikda harakat qilishlarida, buning uchun pul hamda boshqa mulk yoxud
mehnatlarini birlashtirishlarida vujudga keladi. Fuqarolar ham o‘zlarining shaxsiy-
maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun pul, mulk va mehnatlarini birlashtirib,
masalan, uy-joy qurish uchun birgalikda shartnoma tuzib umumiy mulk huquqini
oladilar.
FKning 216- moddasida ko‘rsatilganidek , umumiy mulk ikki turga :
birinchidan , mol - mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab
qo‘yilgan ulushli mulk va ikkinchidan , ulushlari aniqlab qo‘yilmagan birgalikdagi
mulkka bo‘linadi . Bular o ‘ rtasidagi asosiy farqlar quyidagichadir :
Taqsimlanadigan umumiy mulkning har bir ishtirokchisi ashyoda aniq
belgilangan hissaga ega bo ‘ ladi . Masalan , yarmiga , uchdan biriga va hokazo ,
Taqsimlanmaydigan birgalikdagi umumiy mulk esa , hissalarga
taqsimlanadigan mulkdan ulushlarga ajralmasligi bilan farq qiladi . Bunday
umumiy mulk hamma ishtirokchilar o ‘ rtasida , ulaming umumiy roziligi bilan va
tenglik asosida egallanadi , foydalaniladi va tasarruf etiladi .
13

Ulushli mulk subyektlari fuqaro ham, tashkilot ham bo‘lishi mumkin. Xususiy
korxona va uning bir ko‘rinishi bo‘lgan fermer xo‘jaligi mol-mulki asosida yakka
shaxsning mol-mulki yotadi. To‘g‘ri, “Xususiy korxona to‘g‘risida”1gi Qonunning
12-moddasi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida” 9
gi Qonunning 18-moddasiga asosan
ustav fondini shakllantirishda xususiy korxona mulkdori (fermer) o‘z oila
a’zolarining umumiy (ulushli yoki birgalikdagi) mulki hisoblangan mol-mulkni
barcha mulkdorlami notarial tasdiqlangan roziligi asosida ustav fondiga kiritishi
mumkin. Biroq “Xususiy korxona to‘g‘risida”gi Qonunda (14-modda) xususiy
korxona yakka boshqarilishi, xususiy korxona rahbari korxona mol-mulkini yakka
o‘zi tasarruf etishi belgilangan.
Umumiy birgalikdagi mulk huquqida subyektlar o‘z ulushlarini mustaqil
tasarruf qila olmaydi, chunki, birinchidan, ulaming har birining ulushi umuman
belgilanmagan bo‘ladi; ikkinchidan, oilaviy munosabatda bo‘lgan umumiy mulk
egasi oiladan chiqqanda, uni boshqa bir ikkinchi shaxs bilan almashtirib
bo‘lmaydi.
Ulushli mulk ulushlarga ajralmaydigan umumiy mulkdan vujudga kelishi
asoslari va tartibi bilan ham farq qiladi.
Ulushli mulk tashkilotlar va fuqarolaming bitimlar tuzishi asosida, qonun
bilan nazarda tutilgan asoslarda, chunonchi qonun va vasiyat bo‘yicha meros
olishda, mulkning musodara qilinishida va boshqa ba’zi hollarda vujudga kelishi
mumkin.
Jamoa xo‘jaligi oila a’zolarining, jamoa xo‘jaligida mehnat qilib topgan va
xonadon mulkiga qo‘shgan daromadlari yordamchi xo‘jalikdan, chorva mollari
asrashdan kelgan daromadlari xonadon a’zolarining umumiy mulk huquqini
vujudga keltiradi. Kasb-kor, hunarmand, umuman, yakka tartibdagi mehnat
faoliyati bilan shug‘ullanuvchi fuqarolar oilasining topgan pul yoki boshqa
buyumlari ham shu xonadon a’zolarining umumiy mulkini vujudga keltiradi.
9
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2004 yil, 3-son, 28-modda.
14

II-BOB UMUMIY MULKDAN FOYDALANISH VA UNI TASARRUF
ETISH, UMUMIY MULK TURLARI
II.1 Umumiy mulkni egallash va undan foydalanish
Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etishda
sherik egalaming huquqlari ikki turga: barcha umumiy mulkka nisbatan, umumiy
mulkdagi ulushga nisbatan bo‘lgan huquqlarga bo‘linadi. Binobarin, umumiy
ulushli mulk egalarining har qaysisi o‘z ulushini mustaqil tasarruf etish huquqiga
ega bo‘lsa ham, chunonchi o‘z ulushini agar qonun yoki ustav (nizom)da
boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, o‘zga shaxsga o‘tkazish huquqiga ega bo‘lsa
ham, umumiy mulkni sheriklarining roziligidan tashqari tasarruf qila olmaydi.
Umumiy ulushli mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish
davomida bunday mulkning egalari o‘rtasida bo‘lgan nizolar umumiy mulk
ishtirokchilarining har qaysisining da’vosi bo‘yicha sud tomonidan hal qilinadi.
Umumiy ulushli mulk egalari o‘z ixtiyorida bo‘lgan mulkni hammalarining
roziligi bilan egallaydilar, undan foydalanadilar va tasarruf etadilar. Agar umumiy
sherik mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish tartibi to‘g‘risida
o‘zaro kelisha olmasalar, bunday masala sherik egalaming har qaysisi da’vosi
bo‘yicha sud tomonidan hal qilinadi.
Umumiy ulushli mulkning har qaysi egasi umumiy mulk yuzasidan bo‘lgan
soliq, yig‘im va boshqa to‘lovlami to‘lashda, shuningdek uni boshqarish va saqlash
harajatlarida o‘z hissasiga yarasha qatnashishga majbur.
Umumiy mulkni saqlash yoki umumiy majburiyatni bajarish yuzasidan
harajatlar qilgan boshqa sheriklaridan o‘zining qilgan chiqimlarini har birining
hissasiga muvofiq qoplanishini talab qilish huquqiga egadir.
FKning 221-moddasida aytilganidek, uni boshqarish va saqlash harajatlarida
o‘z hissasiga yarasha qatnashishga majbur.
15

FKning 218-moddasida aytilganidek, umumiy ulushli mulkning har qaysi
egasi o‘z ulushini boshqa shaxsga o‘tkazishga haqli. Bunda ulushni haq baravariga
ham, tekinga ham birovga o‘tkazish nazarda tutiladi. Umumiy mulkning sheriklari
tashkilot bo‘lgan taqdirda, ular o‘z ulushlarini birovga haq baravariga o‘tkazadi,
ko‘pincha uni sotadi. Fuqarolar esa, o‘z ulushlarini haq baravariga ham, tekinga
ham birovga o‘tkazishi chunonchi, sotishi, hadya etishi, shuningdek vasiyat qilib
qoldirishi mumkin.
Mulkdorlardan biri o‘z ulushini boshqa shaxsga sotgan vaqtda qolgan
mulkdorlar sotilayotgan ulushni u sotilayotgan narxda va boshqa teng shartlarda
sotib olishda imtiyozli huquqiga egadir. Kim oshdi savdosi orqali sotish hollari
bundan mustasno (FKning 224-moddasi).
Umumiy mulkdagi ulushni sotuvchi o‘z ulushini o‘zga shaxsga sotish niyati
haqida boshqa mulkdorga yozma ravishda ma’lum qilib, ulushning narxini va uni
sotishning boshqa shartlarini ko‘rsatishi shart. Agar qolgan mulkdorlar imtiyozli
sotib olish huquqini amalga oshirishdan voz kechsalar yoki bu huquqni xabar
qilingan kundan e’tiboran ko‘chmas mulkka nisbatan bir oy davomida boshqa mol-
mulkka nisbatan esa- o‘n kun davomida amalga oshirmasalar, sotuvchi o‘z ulushini
har qanday shaxsga sotishga haqli bo‘ladi.
Davlat, kooperativ yoki boshqa yuridik shaxs uy-joyga nisbatan bo‘lgan
umumiy mulk huquqidagi o‘z ulushini sotgan taqdirda-uy-joyning ana shu ulushni
sotib olishda imtiyozli huquq uyning shu qismida yashovchi shaxslarga beriladi,
ular sotib olishni xohlamaganlari yoki bu huquqni amalga oshirmaganlarida esa
ulushni sotib olish huquqi umumiy mulkning qolgan sheriklariga o‘tadi.
Davlat mulkini xususiylashtirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos
xususiyatlarini, mahalliy va milliy sharoitlarni, urf-odatlarni hisobga olgan holda
olib borilishini ko‘zda tutadi 10
.
10
Narmatov N. Fuqarolik huquqidagi yuridik kolliziyalar.// huquq. Pravo. Law. 2004. №4. -1-3 b.
16

Agar ulush sheriklaming imtiyozli huquqlari buzilib sotilsa , umumiy ulushli
mulkning boshqa sherigi sotib oluvchining huquq va majburiyatlari o ‘ ziga
о' tkazilishi to ‘ g ‘ risida da ’ vo qo ‘ zg ‘ atib , sudga murojaat qilishi mumkin . Ammo bu
huquq va majburiyat mulkni olib - sotishda belgilangan narxini hamda sotib olish
bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan harajatlami to ‘ lash sharti bilangina unga o ‘ tkazilishi mumkin .
Agar mulk oluvchi ulushni sotib olish to ‘ g ‘ risida rozilik bergan bo ‘ lsa - yu ,
lekin u notarial idoraga kelishdan bosh tortsa , notarius sotuvchining tanlashi
bo ‘ yicha boshqa shaxs bilan shartnomani rasmiylashtirish huquqiga ega .
Umumiy mulk bo ‘ lgan uydan tegishli ulush soqit qilinishida , masalan ,
sotilishida , uyga bo ‘ lgan ulushlar real ( natura shaklida ) ko ‘ rsatilmay , balki
arifmetik ulushlarda belgilanadi . Ammo shu bilan birga sotuvchi foydalanish
uchun qaysi kvartira yoki xonaning o ‘ tishini ko ‘ rsatishi mumkin . Agar umumiy
ulushli mulk bo ‘ lgan turar joy ishtirokchilari o ‘ rtasida uyning ayrim xonalaridan
foydalanish to ‘ g ‘ risida oldindan kelishilgan bo ‘ lsa , bunday kelishish ham notarius
tomonidan tasdiqlanishi mumkin .
Birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo ‘ lgan turar - joylar ham
shunday tartibda taqsimlanishi kerak 11
Umumiy mulkdan ulush ajratish va uni taqsimlash
FKning 223- moddasida ko ‘ rsatilganidek , umumiy ulushli mulk ishtirokchisi
o ‘ z ulushini umumiy mol - mulkdan berishni talab qilishga haqlidir . Uning bu
huquqi umumiy mulkdagi ulushni tasarruf etishga bo ‘ lgan huquqidan kelib
chiqadi .
Ulushni ajratishning asosiy usuli , mulkning xo ‘ jalik tayinlanishiga zarar
yetkazmaslik sharti bilan undan asl holida ulush ajratishdan ishtirokchilar o ‘ zaro
kelisha olmasalar sud , yoki nizoni hal qiluvchi organ umumiy mulkdan qanday
ashyolar asl holida ajratilishini , masalan , sheriklik asosida olingan hosilning
qanday taqsimlanishini belgilaydi .
11
Qonun nomi bilan // O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Axborotnomasi, 1995. 3-4-son. -B .33-34.
17

Umumiy mulkdan uning xo ‘ jalik tayinlinishiga zarar yetkazmasdan ajratish
mumkin bo ‘ lmaganda , ulush ajratib oluvchi ega rozi bo ‘ lgani holda , ulushning
miqdoriga yarasha pul baravarida haq olishi mumkin . Agar pul baravarida uning
to ‘ lash imkoniyati bo ‘ lmasa , umumiy mulk sotilib uning summasi sheriklar orasida
taqsimlanadi .
Uy - joyga nisbatan bo ‘ lgan umumiy ulushli mulk egalari o ‘ zlariga tegishli
ulushlarga yarasha uy - joyni taqsimlashga haqli bo ‘ lib , buning natijasida ulaming
har biriga uy - joyning alohida qismi ( kvartira yoki ajratilgan xona ) biriktirib
qo ‘ yilishi mumkin .
Agar ulushni ajratish usuli to ‘ g ‘ risida sheriklar o ‘ zaro kelisha olmagan
bo ‘ lsalar , mulk har qaysi sherikning da ’ vosi bo ‘ yicha sud tomonidan taqsimlanadi .
Amalda shunday hollar uchraydiki , umumiy mulkdan ulush ajratish haqidagi
qonunning qoidalari xususiylashtirilgan turar - joylarga tatbiq qilinishi mumkin
emas va bunday turar - joylami taqsimlashda Uy - joy kodeksi normalari tatbiq
qilinishi lozim .
FKning 233- moddasining 2- qismiga binoan , turar - joy uning sheriklarini
umumiy mulki bo ‘ lgan kvartira , uy ( uyning bir qismi ) dagi ulushlariga muvofiq
taqsimlanishi lozim .
Ushbu masala bo ‘ yicha tegishli ko ‘ rsatmalar 0 ‘ zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Plenumining 1994- yil 9- sentyabrdagi 21- sonli qarorining 19- bandida
berilgan 12
.
Ammo bunday taqsimlash mazkur aholi yashaydigan joyning rejalashtirish
loyihasiga zid bo ‘ lmasligi kerak . Uy - joyni taqsimlash to ‘ g ‘ risidagi bitim notarial
tartibda taqsimlanishi va tuman ( shahar ) hokimligi idoralarida ro ‘ yxatdan
о‘ tkazilishi lozim .
Ba ’ zi hollarda umumiy mulkdan tegishli ulush mulk egalaridan birining
qarzini qoplash uchun uning kreditori talabi bo ‘ yicha ham ajratilishi mumkin .
12
Qonun nomi bilan// O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Axborotnomasi, 1995. l-2-son.-28 и .
18

Er-xotinlar o‘rtasidagi mulk huquqi
O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 23-moddasiga asosan er va
xotinning nikoh davomida orttirilgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd
etilgunga qadar, bo‘lajak er-xotinning umumiy mablag‘lari hisobiga olingan mol-
mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan
bo‘Isa, ulaming birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi.
Oila qonunchiligi er-xotinning nikoh davrida orttirgan mulklari ulaming
birgalikdagi umumiy mulki bo‘lishi ko‘rsatilgan 13
. Bunda u yoki bu mulkning kim
tomonidan sotib olinganligi, kimning nomiga rasmiylashtirilganligi, er yo xotindan
birortasining qancha maosh olishi, butunlay olmasligining mutlaqo ahamiyati yo‘q.
Umumiy mulkni orttirish masalasiga kelganda, oila o‘z yumushlarini qilish,
farzandlami tarbiyalash har qanday maosh to‘lanib qilinadigan ijtimoiy ishga
tenglashtiriladi. Bu esa mamlakatimizda ayollaming erkaklar bilan to‘la tengligini
isbotlaydi, ayollaming salomatligi, ulaming mehnatlari qadrlanganligini, onalarga
cheksiz hurmat bilan qaralganligini bildiradi. Mamlakatimizda “Sog‘lom avlod
uchun” harakat Hukumat darajasida amalga oshirilayotganligi bunga yaqqol
dalildir.
Er-xotinning tadbirkorlik faoliyatiga qo‘shgan mablag‘lar va undan kelgan
daromadlar, agar er-xotin o‘rtasidagi shartnoma bilan o‘zgacha tartib belgilangan
bo‘lmasa, ulardan har birining mulki bo‘ladi.
Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mulklari jumlasiga ulaming har
birining mehnat faoliyatidan, tadbirkorlikdan va intellectual faoliyat natijalaridan
orttirilgan daromadlar, pensiyalar, nafaqalar, shuningdek, ulaming umumiy
daromadlari hisobiga olingan ко ‘char va ko‘chmas mulklar, qimmatli qog‘ozlar,
paylar, omonatlar er yoki xotindan birining nomiga rasmiylashtirilganligidan qat’iy
nazar er-xotinning umumiy mulkiga kiradi.
13
O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. -Toshkent: Adolat, 1998.
19

Er va xotin o‘rtasidagi umumiy mulk huquqining taqdiri nikohning bekor
qilinishi bilan o‘zgarishi mumkin. Bu holda dastlab er va xotinning nikoh
tuzganliklariga qadar o‘zlariga tegishli bo‘lgan mulklari, shuningdek nikoh
davomida hadya yoki meros tariqasida olgan mulklari-har birining o‘z mulki qilib
ajratilishi va ular o‘rtasidagi umumiy mulkka qo‘shilmasligi kerak.
Er-xotinning majburiyatlari ulaming qanday asoslardan kelib chiqqaniga
qarab umumiy mulk hisobidan bajarilishi mumkin. Agar majburiyat er va
xotinning umumiy xo‘jalik yoki oila manfaatlarini ko‘zlab qilgan harakatlaridan
kelib chiqqan bo‘lsa, qarz so‘zsiz umumiy mulkdan undiriladi.
Majburiyat er yoki xotinning shaxsiy qarzlaridan kelib chiqqan bo‘lsa,
majburiyat qarzlari o‘z shaxsiy mulkidan yoki unga tegishli umumiy mulk
ulushidan undiriladi. Agar er-xotinning umumiy mulki jinoyat hisobiga
jamg‘arilgani yoki ko‘paytirilganligi sud hukmi bilan isbot qilinsa-jinoyat tufayli
keltirilgan hamma mulk hisobidan undiriladi.
Yuqorida bayon qilingan er va xotinning umumiy mulki haqidagi qoidalar
FHDYoda qayd etilgan nikohda turuvchi shaxslarga nisbatan tatbiq qilinadi.
FHDYoda ro‘yxatdan o‘tmay birga tumvchilarga Oila kodeksida bayon qilingan
yuqoridagi qoidalar tatbiq etilmaydi. Ular o‘rtasidagi umumiy munosabatga
Fuqarolik kodeksining umumiy mulk huquqi to‘g‘risidagi normalari qo‘llaniladi. 14
II . 2 O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish maqsadi , yo‘llari va usullari
14
Baratov.M. X “Mulk Huquqi” Toshkent 2021 [5,7-b]
20

Bozor munosabatlariga o ‘ tishning asosiy sharti ko ‘ p ukladli iqtisodiyotni va
raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart - sharoitini vujudga keltirishdan
iborat . Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir . Uzoq yillar mobaynida
respublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki deb atalgan , aslida esa
davlatlashtirilgan mulk to ‘ liq hukmronlik qilib keldi . Nazariya va amaliyotda
umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub ’ yekti sifatida davlatning chiqishi
jamiyat a ’ zolari o ‘ rtasida bu mulkga « hech kimniki », « davlatniki », « birovning
mulki » deb qarashlarining shakllanishiga olib keldi .
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o ‘ tish davrida mulkchilikda
davlat sektorining salmog ‘ i ancha yuqori bo ‘ lgan mamlakatlarda bu mulkning
ma ’ lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi .
Shunga ko ‘ ra , O ‘ zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib , « Davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to ‘ g ‘ risida » gi Qonunida (1991 yil 19
noyabr ) quyidagicha ta ’ rif beriladi :
Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari 15
.
Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taalluqli bo ‘ lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki ob ’ yektlarini yoki davlat aktsiadorlik jamiyatlarining
aktsiyalarini davlatdan sotib olishidir .
Bundan ko ‘ rinadiki , mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga
qaraganda ancha keng tushuncha . Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik
huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o ‘ tishidir . Mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish xususiylashtirishdan tashqari , bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk
shakllarining vujudga keltirishni ham ko ‘ zda tutadi . U bir qator yo ‘ llar bilan
amalga oshiriladi : davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish , davlat
korxonasini sotib , uni jamoa mulkiga aylantirish ; mulkni qiymatga qarab
chiqarilgan cheklar ( vaucher ) bo ‘ yicha fuqarolarga bepul berish ; mulkni ayrim
tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish ; ayrim davlat korxonalarini chet el firma
15
www.lex.uz
21

va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish ; davlat mol - mulkini auktsionlarda
kim oshdi savdosi orqali sotish va h . k .
Xususiylashtirishning usullari ham turli - tuman bo ‘ lib , ularni 3 guruhga
ajratish mumkin :
1) davlat mulkini bepul bo‘lib berish orqali xususiylashtirish;
2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
3) davlat mulkini bepul bo‘lib berish hamda sotishni uyg‘unlashtirish orqali
xususiylashtirish.
Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayonining o‘ziga xos
jihati-bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir.
I-bosqich (1992-1993 y.)
Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish
korxonalarini, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimi korxonalarini
xususiylashtirish
II-bosqich (1994-1995 y.)
Ko‘plab o‘rta va yirik korxonalarni aktsiadorlik jamiyatlariga aylantirish hamda
ularning aktsiyalarini respublika qimmatbaho qog‘ozlar bozorida sotish
III-bosqich (1996-1998 y.)
Aktsiyalarining nazorat paketi davlat mulkida bo‘lgan yirik korxona va
tarmoqlarni xususiylashtirish
Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish,
boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to‘laqonli
amal qilishi uchun sharoitlar yaratish
IV-bosqich (1998-2002 y.)
22

Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va jadallashtirish,
iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini faollashtirish va salmog‘ini oshirish
V-bosqich (2003 yildan boshlab)
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq
mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof
etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish
hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo‘yildi. Avvalo
mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va
amal qilish mexanizmlari yaratildi.
O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
yondashuvning muhim xususiyati-uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga
oshirishdan iborat. 1992- 1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o‘z
ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo,
mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalarini hamda qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Yengil, mahalliy sanoatga,
transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o‘rta va yirik
korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko‘proq ijra korxonalariga,
jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aktsionerlik jamiyatlariga aylantirildi.
Aktsiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo‘jaligining iqtisodiy
jihatdan samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida
muhim ro‘l o‘ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va
mablag‘ bilan ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oldi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo‘lgan muassasalar
tizimi vujudga keltirildi.
23

Savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalari
xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va
umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog‘i davlatga qarashli
bo‘lmagan sektorga to‘g‘ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari
davlat ixtiyorida bo‘lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining
95 foizdan ortiqrog‘i fuqarolarning xususiy mulki bo‘lib qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995
yillarga to‘g‘ri keldi. Bu bosqichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar hissadorlik
jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aktsiyalari respublika qimmatbaho
qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi
bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg‘in tashkil qilindi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu
bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini
tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi.
Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan
samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo‘sh turgan
mablag‘larini o‘ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi
tomondan, yangi mablag‘larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda
shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli
bo‘lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo‘li emas. Tashabbuskorlik asosida
yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil
kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko‘rinishidagi kichik
va o‘rta korxonalarni tashkil qilish-ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida
24

(1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’yektlar ro‘yxatiga kirmagan jami
3146 ta ob’yekt va korxonalar davlat tasarrufidan chiqarildi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to‘rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning
asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan
mablag‘larni yo‘naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni
jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini
to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish
belgilandi.
Shaxsiy mulk - bu fuqarolar mulki bo‘lib, ularning oilaviy faoliyat
yuritishida shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishiga xizmat qiladi. Bu mulk
shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati va undan kelgan
daromadlari asosida ko‘payadi va rivoj topadi 16
.
O ‘ zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonlarining beshinchi bosqichida iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish , shuningdek ,
mazkur korxonalarni modernizatsiyalash va barqaror rivojlantirish uchun
to ‘ g ‘ ridan - to ‘ g ‘ ri investitsiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan
ob ’ yektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi .
Respublikada xususiylashtirishning manzilli yo ‘ naltirilganligi uning
navbatdagi xususiyatidir . Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda
aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini beradi . Xususiylashtirishning manzilli
yo ‘ naltirilganligi uy - joylarning o ‘ z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida ,
aholining ko ‘ proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo ‘ llab - quvvatlashning turli xil
dasturlari byudjet mablag ‘ lari hisobiga qoplanishida , qishloq aholisi o ‘ z oilaviy
xo ‘ jaligi uchun yerlar olishi kabilarda ifodalanadi .
O ‘ zbekistonda xususiylashtirishning to ‘ lovliligi uning navbatdagi muhim
xususiyatidir . Pulni to ‘ lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob ’ yektlarni
xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog ‘ liq salbiy holatlar bartaraf
16
Narmatov N. Fuqarolik huquqidagi yuridik kolliziyalar.// huquq. Pravo. Law. 2004. №4. -1-3 b.
25

etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi . Bulardan
asosiysi avvalo tadbirkorlikni , xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan
qo ‘ llab - quvvatlashning moliyaviy manbalari , bozor infratuzilmasini barpo etish
uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash dasturini ro ‘ yobga
chiqarish uchun mablag ‘ lar jamlanadi . Davlat mol - mulkini yangi mulkdorlarga
sotish yo ‘ li orqali ularni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan
birga xususiylashtirishdan olinadigan mablag ‘ lar shu korxonaning o ‘ zini qo ‘ llab -
quvvatlashga , yangi raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi .
O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF -4947-
sonli « O ‘ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar
strategiyasi to ‘ g ‘ risida » gi Farmonining 3.4.- bandida iqtisodiyotda davlat
ishtirokini kamaytirish , xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor
mavqeini yanada kuchaytirish , kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini
rag ‘ batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish
asosida :
- xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta ’ minlash ,
xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo ‘ lidagi barcha to ‘ siq va cheklovlarni
bartaraf etish , unga to ‘ liq erkinlik berish , « Agar xalq boy bo ‘ lsa , davlat ham boy
va kuchli bo ‘ ladi » degan tamoyilni amalga oshirish ;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratish , tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat ,
huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy
aralashuvlarning qat ’ iy oldini olish ; davlat mulkini xususiylashtirishni yanada
kengaytirish va uning tartib - taomillarini soddalashtirish , xo ‘ jalik yurituvchi
sub ’ ektlarning ustav jamg ‘ armalarida davlat ishtirokini kamaytirish , davlat mulki
xususiylashtirilgan ob ’ ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun
qulay shart - sharoitlar yaratish yo ‘ nalishlari belgilangan .
26

XULOSA
Umumiy mulk tushunchasi bir guruh shaxslar yoki jamoa tomonidan
birgalikda egalik qilinadigan va boshqariladigan resurslar yoki aktivlarni
anglatadi. Jismoniy shaxs yoki ma'lum bir shaxsga tegishli bo‘lgan xususiy
mulkdan farqli o‘laroq, umumiy mulk umumiy va bir nechta foydalanuvchilar
uchun ochiqdir. Umumiy mulk turli shakllarda bo‘lishi va turli maqsadlarga
xizmat qilishi mumkin, bu esa jalb qilingan jamoa uchun imtiyozlar va
imkoniyatlar yaratadi.
Umumiy mulkni bir necha turlarga bo‘lish mumkin:
Umumiy resurslari: Umumiy resurslari jamiyat uchun mavjud bo‘lgan
o‘rmonlar, daryolar yoki yaylovlar kabi tabiiy yoki ekologik resurslardir. Bu
resurslar birgalikda egalik qiladi va ularni barqaror foydalanish va saqlash
bo‘yicha huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan jamiyat tomonidan boshqariladi.
Umumiy hovuz resurslarini samarali boshqarish hamkorlikni, muvofiqlashtirishni
va ortiqcha foydalanish yoki buzilishning oldini olish uchun qoidalar va
qoidalarni o‘rnatishni talab qiladi.
Jamiyat infratuzilmasi: Jamoatchilik infratuzilmasi deganda jamiyat
tomonidan umumiy foydalaniladigan va xizmat ko rsatuvchi yo llar, bog lar,ʻ ʻ ʻ
bolalar maydonchalari yoki jamoat markazlari kabi jismoniy ob yektlar va
ʼ
qulayliklar tushuniladi. Bu resurslar jamiyat farovonligi va rivojlanishi, ijtimoiy
hamjihatlikni kuchaytirish, dam olish joylarini ta'minlash yoki iqtisodiy faoliyatni
osonlashtirish uchun juda muhimdir. Jamiyat infratuzilmasini saqlash, texnik
xizmat ko‘rsatish va teng huquqli foydalanish uchun javobgarlik butun jamiyat
zimmasiga tushadi.
Umumiy uy-joy yoki uy-joy kooperativlari: Umumiy uy-joy yoki uy-joy
kooperativlari uy-joy sektoridagi umumiy mulkka misollardir. Ushbu
kelishuvlarda bir guruh shaxslar yoki oilalar turar-joy mulkiga umumiy egalik
qiladi va uni boshqaradi, xarajatlar, texnik xizmat ko‘rsatish va qaror qabul qilish
jarayonlarini bo‘lishishadi. Birgalikda uy-joy arzon uy-joy imkoniyatlarini taqdim
etishi, jamiyat tuyg‘usini rivojlantirishi va aholi o‘rtasida umumiy mas'uliyat va
27

resurslarga ruxsat berishi mumkin.
Intellektual umumiyliklar: Intellektual umumiylik umumiy bilimlar,
ma'lumotlar va jamoatchilik uchun ochiq bo‘lgan ijodiy ishlarni anglatadi. Bunga
ochiq kodli dasturiy ta'minot, ijodiy umumiy litsenziyalangan kontent yoki
umumiy manfaat uchun taqdim etilgan ilmiy tadqiqotlar kiradi. Intellektual
umumiylik hamkorlikda innovatsiyalar, bilim almashish va axborotni
demokratlashtirish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, umumiy mulk tushunchasi jamoaga tegishli
bo‘lgan, boshqaradigan va birgalikda egalik qiladigan turli xil resurslar va
aktivlarni o‘z ichiga oladi. Tabiiy resurslar, jamoat infratuzilmasi, uy-joy yoki
bilim bo‘ladimi, umumiy mulk hamkorlik, barqarorlik va resurslar va
imkoniyatlardan teng foydalanishni rag‘batlantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Samarali boshqaruv, hamkorlik va jamoatchilik ishtiroki umumiy mulkni
muvaffaqiyatli boshqarish va butun jamiyat manfaati uchun foydalanish uchun
zarurdir.
M ulk iqtisodiy, moddiy munosabatlarning alifbosi, aksimoasi
bo‘ l ganligidan ushbu kurs ishida umumiy mulk, mulk huquqi tushunchalari,
mulkning ashyodan farqli jihatlari, mulk huquqini tavsiflovchi mashhur triada -
mulkkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish, 'bir so‘z bilan
aytganda, mulk nima-yu, mukdor kim? Mulkdoming huquqiy qiyofasi qanday?
kabi savollarni ochib berishdir.
Ushbu masalalar mulk huquqi to‘g‘risidagi turfa ta’limotlar orqali ochib
berishga harakat qilindi. Mulk huquqining tamoyillari, mulk huquqini amalga
oshirish shartlar va uning bozor munosabatlari sharoitidagi ahamiyatiga urg‘u
berildi. Mulk huquqi vujudga kelishi va bekor bo‘lishi bilan bog‘liq masalalar,
yangi iqtisodiy shart-sharoitlar o‘laroq, turli mulk shakllarining amalga kiritilishi
hamda ulaming realizatsiyasi bilan bog 'liq masalalar ochib berildi.
28

I. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Т .: O‘zbekiston, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. - Т .: Adolat, 2007.
3. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi. - Т .: 2005.
4. Fuqarolik huquqi – T.: TDYU nashriyoti, 2017. 114- b .
5. Шахматов В.П. Составы противоправных следок и обусловленные
ими последствия. –Томск, с-101.
6. Zokirov. I. B. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi. Toshkent.:
“Adalot”, 1996, 342-b.
7. Кротов М. В. Граждакие право. Часть 1// Под. Ред. Ю.К. Толстого, А.П.
Сергеева. – М :ТЕИС, 1996.с- 108
8. Egamberdieva N . Fuqarolik - huquqiy javobgarlikning asoslari va shakllari .
– Toshkent : TDYuI , 2007.
9. Ergashev V . Yo . O ʻ zbekiston Respublikasida mulk huquqining dolzarb
muammolari va rivojlanish istiqbollari . – Toshkent : TDYuI , 2009.
10. Yuldashev J . I . Aksiyadorlik jamiyatlari – fuqarolik huquqining sub ' ekti
sifatida . Yurid. fan. nomz. diss... Avtoreferati. –Toshkent, TDYuI, 2008. -15 b.
11. Baratov M. Konsessiya shartnomasi nima? // Xo jalik va huquq. ʻ 1997. №
7. – B 24
12. Хейфец Ф. С. Недействительность следок по российскому
грвжданскому праву. –М. 2007, с- 94.
13. Генкин Д. М. . Недействительность следок, совершенних с целью,
противной закону. 1947, №5, с- 61
29

II. JURNAL, GAZETA VA ILMIY TO PLAMLARDAGIʻ
MAQOLALAR, WEB-RESURSLAR:
1. Baratov M. Konsessiya shartnomasi nima? // Xo jalik va huquq. 1997. № 7. –B
ʻ
24.
2. Boboev J.I. Pravo potrebiteley “O zbekistonda ijtimoiy fanlar”,. 2003. № 3. –
ʻ
B. 20-29.
3. Voxidov M.M. O zbekiston Respublikasi Qonunchiligi bo yicha aksiyadorlar
ʻ ʻ
umumiy yig ilishi faoliyatining huquqiy asoslari// O zbekiston Qonunchiligi
ʻ ʻ
tahlili. –Toshkent, 2006. -№.1. –B.10.
4. Gulyamov S.S. Germaniya: Aksiyadorlik jamiyatlari manfaatlarini himoya
qilish//Xo jalik va huquq. –Toshkent, 2004. -№6. –B.13.
ʻ
5. Imomov N. Da'vo muddati instituti // Hayot va qonun. 2004. №1 –B. 23-24.
6. Исмоилов Н.М. О некоторых проблемах цивилистической науки и
законотворческой практики/ Материалы международной научно-
практической конференции на тему “Актуальные проблемы и 603
тенденции развития гражданского законодательства”. – Ташкент: ТГЮИ,
2005. -185 с.
7. Қаллибеков Т. Дийхон (фермер) хожалыкларын раужландырудин
хукыкый кепиллиги. Каракалпакстан. –Нокис, 1995. Б.20-21.
8. Караходжаева Д.М. К вопросу о правовом статусе коммерческих
организаций // Jahon taraqqiyoti va globallashuv jarayonida informasion
xavfsizlik muammolari: Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to plami. -
ʻ
Toshkent: JIDU, 2006. –B. 31-34.
9. Красавчиков О.А. Диспозитивность в гражданскоправовом
регулировании// Советское государство и право. -1970. -№1. -41 с.
30

Umumiy mulk tushunchasi va turlari

Sotib olish