Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik xizmat shakllanish tarixi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	599.5KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik xizmat shakllanish tarixi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

KURS ISHI
MAVZU: UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK
XIZMAT SHAKLLANISH TARIXI.
.
1

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….. 3
I BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK
XIZMAT RIVOJLANISHI, PREDMETI VAZIFALARI, VA UNING
STRUKTURASI ……………………………………… ……………………….
1.1 § . Umumiy o’rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatning rivojlanish
tarixi…… ……… ………………………………………………………………. 6
1.2§. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatning oldiga qo’yilgan
maqsad va vazifalari…………………………………………………………… 10
1.3§ . Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va
strukturasi……………………………………………………………………… 14
II BOB. ZAMONAVIY TA’LIM - TARBIYADA PSIXOLOGIK
XIZMATNING MOHIYATI ………………………………………………...
2.1§. Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonining psixologik mohiyati, maqsad va
vazifalari ………………………………………………………………………. 20
2.2 § . Zamonaviy ta’lim tizmida psixologik xizmatning nazariy va amaliy va
muammolari …………………………………………………………………… 24
Xulosa ……………………………………………………………………….… 33
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..…. 3 5
2

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Bugun davlatimiz tomonidan ilm-fan, ta’lim va
tarbiya, madaniyatni rivojlantirish uchun qancha kuch, qancha mablag‘ kerak
bo‘lsa, ayalmayapti. Qanday imkoniyat zarur bo‘lsa,yaratilmoqda. Bu bejizga
emas. Prezidentimizning bir iborasi yodga keladi: “ Eng katta boylik–bu aql-
zakovat va ilm, eng katta meros–bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik–bu
bilimsizlikdir”. Chindan ham, bugun biz ulug‘ niyatlar bilan poydevor qo‘yayotgan
yangi Uyg‘onish davri mamlakatimizda mana shunday ulkan boylik yaratishga,
xalqimizning hayotini farovon qilishga va kelgusi avlodlarga o‘zimizdan munosib
meros qoldirishga xizmat qiladi. Ishonchimiz komil, o‘z tarixida ne-ne buyuk
ishlarni sharaf bilan amalga oshirgan xalqimizning intellektual va ma’naviy
salohiyati, kuch-qudrati va olijanob fazilatlariga tayanib, o‘z oldimizga qo‘ygan
ulug‘ va ezgu maqsadlarimizga, albatta, erishamiz. Biz ustozni otaday ulug debʻ
bilgan, doimo ardoqlagan ma rifatparvar xalqning vakillarimiz. Men ham
ʼ
o qituvchi, muallim deganda o zim uchun eng aziz va hurmatli bo lgan, ziyoli va
ʻ ʻ ʻ
zamonaviy, samimiy va mehribon insonlarni tasavvur qilaman. Chunki
hammamizga ham shu muallim saboq va ta lim berib, mehribon ota-onalarimiz
ʼ
qatorida tarbiyalagan, – dedi davlat rahbari yig ilish avvalida. – Bugungi kunda
ʻ
O zbekistonning yangi taraqqiyot davri poydevorini yaratyapmiz. Bunda bizning
ʻ
eng yaqin ko makchilarimiz ustoz va murabbiylar, ilmiy va ijodkor ziyolilardir.
ʻ
O‘z hayotini dunyodagi eng ulug‘ va olijanob ishga–yangi avlod tarbiyasiga
bag‘ishlagan, o‘z kasbiga sodiq va fidoyi o‘qituvchilar maqomi va obro‘sini
oshirish, o‘qituvchilik kasbini e’zozlash, uning mehnatini qadrlash borasidagi
ishlar kelgusida ham davlatimiz e’tibori markazida bo‘ladi . Yangilangan
Konstitutsiyamizda o‘qituvchi maqomining mustahkamlab qo‘yilgani bunga
muhim zamin bo‘lib xizmat qilishiga shubha yo‘q.
3

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O'zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida»gi
Farmoni bilan Harakatlar strategiyasini «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari
yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturining «Ijtimoiy sohani rivojlantirish»
deb nomlangan 4-yo'nalishida maktabgacha ta'lim muassasalarining qulayligini
ta'minlash, umumiy o'rta, o'rta maxsus va oliy ta'lim sifatini yaxshilash hamda
ularni rivojlantirish chora-tadbirlari haqida batafsil yoritiladi 1
. Mazkur yo'nalishda
ta'lim-tarbiya va ilm-fan sohasini rivojlantirishga, har tomonlama barkamol,
ma'nan yetuk, va shu bilan bir qatorda, yuqori malakali mutaxassislarni
tarbiyalashga alohida e'tibor beriladi. Bu esa yoshlarga oid davlat siyosatini butun
choralar bilan takomillashtirishni taqozo etadi. Hujjatda ta'lim muassasalarining
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, yangi ta'lim muassasalarini qurish,
ta'mirlash va kapital ta'mirlash barobarida, zamonaviy o'quv va laboratoriya
jihozlari, kompyuter texnikasi va o'quv-metodik qo'llanmalar bilan ta'minlash
nazarda tutilgan. Ahamiyatga molik jihati shundaki, mazkur hujjat o'z ichiga ta'lim
tizimini bog'chadan to oliy ta'lim muassasasigacha takomillashtirish, sifat va
samaradorligini oshirish bo'yicha qator dolzarb maqsad-vazifalarni qamrab olgan.
Shaxs va uning faoliyatini har tomonlama rivojlantirish muammosiga
psixologiyaning amaliy tatbiqiy yo`nalishlari asosida yondashish zarurligi haqida
ko`pgina olimlar o`z fikrmulohazalarini bildirganlar va bildirib kelmoqdalar.
Darslikda psixologik xizmat predmeti, maqsadi, vazifalari, ob'ekti, yonalishlari,
uning fan sifatida rivojlanish tarixi, chet ellardagi va respublikamizdagi holati
bayon etilgan. Shu bilan birga amaliyotchi psixolog tayanadigan asosiy hujjat
psixologik xizmat haqida Nizom, unga kiritilgan ozgartirishlar, amaliyotchi
psixologning burch va majburiyatlari, uning asosiy faoliyat turlari aks ettirilgan.
Shuningdek, unda psixolog faoliyatining asosiy shakllaridan–korreksion va
maslahat berish ishlarining tamoyillari, korreksion dasturlarga qoyiladigan talablar,
1
Mirziyoyev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” T. “O’zbekiston” 488
b. 2017-y
4

bilish jarayonlari, shaxslararo munosabatlar, kasbiy o’zlikni anglash, oilaviy
munosabatlar psixokorreksiyasi kabi dolzarb mavzular keng yoritilgan.
Darslik mualliflarning songi besh yillikda chop etilgan o’quv qo’llanmalari
asosida yozilgan bolib, ayrim mavzular yangi dasturga asosan toldirilib qayta
ishlangan.Darslik ta'lim tizimidagi psixologning mutaxassislikni egallashidagi
asosiy kitoblaridan biri bolib qoladi, degan umiddamiz.
Kurs ishining maqsadi: Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik
xizmatni tashkil etilganligi yoritish.
Kurs ishining vazifalari: sog`lom shaxsning o`sishini ta'minlash,shaxs
rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish , kasb tanlash muammolarini
bartaraf etish.
- psixologik xizmat haqida nazariy malumot
- psixologik xizmat haqida qarashlar va mulohazalar.
-psixologik xizmatning ta’lim jaroyonida tutgan o’rni va ularni qo’llashda
metodikalar va ularni o’rni.
-xulosa berish.
Kurs ishining predmeti: Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida o‘quv tarbiya
ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol shaxsni shakllantirish.
Kurs ishining nazariy amaliy ahamiyati: Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida
psixologik xizmatni tashkil etilganligi, tashhis markazlari xodimlariga,amaliyotchi
psixologlar, maktab psixologlariga tadbiqiy material sifatida qo’llanilishi
o’rganish.
Kurs ishining tuzulishi: kurs ishi 2ta bob,5ta paragrif xulosa foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhati.
5

I BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK
XIZMAT RIVOJLANISHI, PREDMETI VAZIFALARI, VA UNING
STRUKTURASI.
1.1 §. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatning rivojlanish
tarixi.
Sо‘nggi yillar davomida barcha sohalarda bо‘lgani kabi ta’lim sifatini
takomillashtirishga qaratilgan bir qator strategik islohotlar amalga oshirildi.
Hozirgi globallashuv sharoitida amaliy psixologiyaning shiddat bilan rivojlanishi
jarayonida psixologik xizmat zamonaviy sifatli ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy
qismi sifatida namoyon bо‘lmoqda. Umumta’lim maktablarida psixologik xizmatni
rivojlantirish borasida mustaqillikdan sо‘ng muayyan vazifalar bajarilgan bо‘lsada,
sо‘nggi ikki-uch yilda soha taraqqiyoti uchun misli kо‘rilmagan darajada ishlar
amalga oshirildi, deyish mumkin. Maktablarda psixologik xizmat ta’lim sifatini
oshirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amaliyotga tatbiq
etishda katta ahamiyat kasb etadigan yо‘nalishlardan biri bо‘lib,inson, shaxs
salomatligini,tarbiyalanuvchi, maktab о‘quvchilarning har tomonlama, komil inson
sifatida rivojlanishini, ta’lim jarayonida shaxslararo munosabatlarning maqsadga
muvofiqligini ta’minlashda muhim о‘rin tutadi.Mamlakatimiz rahbarining
tashabbusi va say-harakatlari natijasida nisbatan qisqa vaqt ichida ta’lim
psixologik xizmatini amalga oshiruvchi mutaxassis–psixolog ommaviy va nufuzli
kasblardan biriga aylanmoqda.
Psixologik xizmat rivojlanishiga keladigan bo’lsak AQShda 1800 yillardan
boshlab rivojlana boshladi. AQShning birinchi amaliyotchi psixologlari o`z-o`zini
tarbiyalash muammosini o`rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika
maktablarida aqliy taraqqiyot koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik
"Gaydens" xizmatining rivojlanishiga olib keldi.
6

Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo`lib, u bu sohada 1894
yildan ish boshlagan. 1905 yilda Fransiya ta'lim vazirligi Binega umumiy dastur
bo`yicha o`qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va
shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi
yaratildi. 1909 yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970
yilda Fransiyada psixologik-pedagogik yordam guruhlari psixologik xizmatning
asosiy turini tashkil etdi. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo`yicha bir
mutaxassis, ta'lim psixologiyasi bo`yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish
bo`yicha bir mutaxassisni o`z ichiga oladi. Bunday brigade 800-1000
o`quvchiga xizmat qiladi , bir maktabda joylashib,bir necha maktabga xizmat
qilishi mumkin.1985 yilda Fransiya pedagog-psixologlarining funktsiyalari aniqlab
berildi. Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo`lidan
kelgan barcha ishlarni qilishi kerak, bunda u bu ishlarga o`qituvchilarni va ota-
onalarni ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o`z ishida lozim topsa ,
maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta'kidlangan.
Ko`pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati
tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan.
Masalan, 1980 yilda Chexoslavakiyada tarbiya masalalari bo`yicha modda maktab
to`g`risidagi qonunga kiritildi.
Psixologik xizmatning asosiy mazmuni–sog`lom shaxsning o`sishini
ta'minlash,shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish , kasb
tanlash muammolaridir.Chexoslavakiyadagi psixolog maslahatchining asosiy
funktsiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir.Sobiq sovet psixologiyasida
bolalar tarbiyasi va ta'limida psixologiyadan foydalanish borasida urinishlar
pedologiya doirasida vujudga keldi .Pedologiya rivojlanayotgan va o`sayotgan
shaxsning barcha biologik va ijtimoiy xususiyatlarini qamrab oluvchi fandir.
1936 yilda pedologik qarashlarni to`xtatish haqida qaror qabul qilindi, shu bilan
birga rus psixologlari amalga oshirayotgan bola psixologiyasidagi ijobiy izlanishlar
ham to`xtab qoldi. Faqat 60-yillarning oxiriga kelib, psixologlarning maktab ishida
amaliy ishtirok etishi qayta tiklandi.
7

Sobiq Sovet Ittifoqida birinchi bo`lib Estoniyada 1975-yilda maktabda
psixologik xizmat tashkil etildi (rahbari X.I.Liymets, Yu.L.Sierd bo`lib, tarbiyasi
qiyin o`smirlar uchun maxsus maktablarda ish olib bordilar). Rossiyada 1982 yilda
maktablarda psixolog shtati ochildi.Rossiyada I.V.Dubrovina psixologik
xizmatning rivojlanishiga ulkan ulush qo`shgan, u ushbu mavzuda doktorlik
dissertasiyasini yoqlagan va bir qancha asarlar muallifidir.1984 yilda Moskvada
sobiq sovet ittifoqida psixologiya institutida "SSSRda psixologik xizmat
muammolari bo`yicha I umumittifoq anjumani bo`lib o`tdi. Anjumanda maktabda
psixologik xizmat sektsiyasi ham ish olib bordi.
Mamlakatimizda psixologiya fanining rivojlanishi E.G‘.G‘oziev, M.Voxidov,
M.G.Davletshin, V.M.Karimova, G‘.B.SHoumarov nomlari bilan bog‘liq.
SH.Baratov ma’lumotlariga ko‘ra (1997) O‘zbekistonda psixologik xizmat tarkib
topishining dastlabki ildizlari va intixosi asrimizning 30-yillaridagi pedalogiya fani
va pedologik xizmat faoliyatlariga borib taqaladi.Toshkent Davlat universiteti
xozirgi O‘zMU psixologiya kafedrasi xodimlari E.G‘oziev, Z.R.Dushabaev,
V.Tokarevalar raxbarligida keng qamrovli ilmiy-amaliy va ijtimoiy psixologik
tadqiqsotlar amalga oshirildi.Toshkent Davlat Pedagogika instituti xozirgi TDPU
psixologiya kafedrasi mudiri, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi
M.G.Davletshin rahbarligidagi olimlar guruhi olib borgan tadqiqotlar ham
O‘zbekistonda psixologik bilimlar rivojiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek
G‘.B.SHoumarov, N.A.Sog‘inov, B.R.Qodirov, V.M.Karimova rahbarligida ham
olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari psixologiyaning rivojlanishiga katta hissa
qo‘shdi. Keyingi yillarda O‘zbekistonda ishlab chiqarish, tibbiyot va pedagogika
sohasida psixologik xizmatni yo‘lga qo‘yish borasida bir qator tadbirlar amalga
oshirildi. 2
Mamlakatimizdagi iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarning samarali bo‘lishini
ta’minlash, ishlab chiqarishda va ijtimoiy hayotning barcha bo‘g‘inlarida inson
omilidan foydalanish, har bir ijtimoiy shaxs imkoniyatlarini to‘la-to‘kis yuzaga
2
Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: "A.Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy
kutubxonasi 2001.
8

chiqarish masalasi O‘zbekiston psixologlari oldiga psixologik xizmat bilan bog‘liq
quyidagi vazifalarni amalga oshirish mas’uliyatini yukladi:
1. Aholi o‘rtasida psixologik savodxonlikni oshirishga qaratilgan qator
tadbirlarni belgilash va uni amalga oshirish.
2. Har bir shaxs imkoniyatini jamoadagi ijtimoiy-psixologik iqlimni
O‘zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va etnopsixologiya tamoyillarga
moslashtirilgan eng ilg‘or testlar, usullar aosida o‘rganish, taxlil qilish va bu
borada tegishli xulosalar chiqarish.
3. Xodimlarni tanlash va psixologik imkoniyatlari asosida turli sohalarga
yo‘naltirishda ma’muriy tashkilotlarga ko‘maklashish, barcha bo‘g‘indagi rahbar
xodimlarning mamlakatdagi ijtimoy-iqtisodiy taraqqiyot talabiga mos psixologik
savoldxonligini oshirish maqsadida qisqa muddatli kurslarni tashkil etish.
4. Qator yo‘nalishdagi aholiga sotsial-psixologik xizmat ko‘rsatishni
ta’minlash, xususan individual psixologik xizmat, ishlab chiqarish va mexna
jamoalariga psixologik xizmat, oilaviy konsuldtatsiya, xalq ta’limi tizimidagi
psixologik xizmat,ichki ishlar tizimida psixologik xizmat, sport va
sog‘lomlashtirish tizimlaridagi psixologik xizmat, tibbiyot tizimidagi psixologik
xizmat, transport tizimidagi psixologik xizmat.
. Bugungi kunda xalq ta’limi tizimida psixologik xizmatning tatbiq etilishini 2
bosqich asosida talqin qilish mumkin. 1 bosqich–maktablarda bevosita psixologlar
tomonidan psixologik xizmatning tashkil etilishi.O‘tgan asrning 80-yillaridanoq
Toshkent shahrining talaygina maktablarida ish boshlangan va o‘sha paytlarning
o‘zidayoq psixologik xizmatning qulay va shaxs kamoloti uchun nihoyatda
ahamiyatli tomoni barchaga ma’qul va manzur bo‘lgan. Lekin psixologik xizmatni
keng targ‘ib etish uchun maxsus rasmiy farmoyishning va amaliyotchi-
psixologlarning nihoyatda taqchilligi yoppasiga barcha maktablarda xuddi shunday
psixologik xizmatni tatbiq etish ishiga birmuncha to‘sqinlik qilib kelar edi.
90-yillarga kelib mustaqillik, erk, o‘zlikni anglash hislari namoyon bo‘lgan
O‘zbekiston sharoitida inson va jamiyat kamolotini ko‘zlovchi barcha ijtimoiy
sohalar singari psixologik xizmat tatbiqining keng quloch yoyishi uchun o‘ziga xos
9

zamin yaratildi. Bu esa O‘zbekiston uchun xarakterli bo‘lgan psixologik xizmat
rivojlantirilishining keyingi bosqichiga o‘tishni muqarrar qilib qo‘ydi.
1.2 § . Umumiy o’rta ta;lim maktablarida psixologik xizmatning oldiga
qo’yilgan maqsad va vazifalari
Psixolog–ayni kunda jamiyat ehtiyojlarini qondirishda, yosh avlodning aqliy
va ijodiy salohiyatini r о ‘yobga chiqarishda ijtimoiy jihatdan ahamiyatga ega
b о ‘lgan yangi kasbiy faoliyat turlaridan hisoblanadi
Fanni o ‘ qitishdan maqsad - talabalarda psixologik xizmat predmeti , psixologik
xizmatning asosiy yo ‘ nalishlari , maktabdagi psixologik xizmat mahsuldorligining
sharoitlari , bola taraqqiyoti uchun qulay psixologik iqlim yaratish , psixologning
diagnostik , korreksion va maslahat berish ishiga doir bilim , ko ‘ nikma va
malakalarni shakllantirishdir . Dolzarb yo ` nalish o ` quvchilar ta ' lim tarbiyasidagi
qiyinchiliklar , ular xulq - atvoridagi , muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi
buzilishlar bilan bog ` liq muammolarni hal qilishga qaratilgan . Psixologik xizmat
fani shakllanishining nazariy - ilmiy metodologik asoslari umumiy psixologiya fani
shakllanishi bilan bog ʼ liq uzoq tarixiy ildizlarga borib taqaladi . А lbatta , psixologik
xizmat fani dastlabki psixologik tushunchalarning paydo bo ʼ lish va rivojlanish
davrlari bilan bevosita bog ʼ liqdir . Shu nuqtai nazardan , psixologik xizmat fani
haqidagi dastlabki mushohadalar eramizdan oldingi davr mutafakkirlari Fales
(er.o.VII-VI asrlar), Аflotun (er.o.V-IV asrlar), Аnaksimon (er.o. V asr), Geraklit
(er.o. VI-V asrlar), Demokrit (er.o. V-IV asrlar), Epikur (er.o.V-IV asrlar) Galen
(er.o. II asr) kabilar nazarida o sha davr uchun muayyan ma noda ilmiylik kashfʼ ʼ
etgan mulohazalarni alohida ta kidlash joiz.
ʼ
Qadimgi dunyoning bir muncha keyingi rivojlanish davrlarida ham tibbiyot ,
fiziologiya , fizika , mantiq kabi fanlar tizimidagi yangi kashfiyotlar inson psixologik
holatini adekvat tushunish va tavsif etish bo ʼ yicha ilmiy yondashuvlarga asos
solindi .А yni paytda frantsuz olimi R . Dekard (1596-1650) tomonidan individ xulq
atvorining reflektorlik tabiatiga xos jihatlarning ilk bor kashf etilishi va uning
keyinchalik rus olimlari I . S . Sechenov va I . P . Pavlovlar tomonidan o ʼ ziga xos ilmiy
10

asoslar bilan rivojlantirilishi insonning psixologik ta ʼ sir doiralarini belgilashda
muhim ahamiyat kasb etdi . Bundan tashqari eramizdan oldingi II asrda rimlik
vrach Galen fiziologiya va tibbiyotning yutuqlarini umumlashtirib , psixikaning
fiziologik negizi haqidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yaqinlashib
keldi . U diqkat , xotira , mulohaza ishtirok etadigan harakatlarning kishi , masalan ,
uyqusida bajaradigan harakatlardan chegaralanishni ko ʼ rsatib beradi . Keyinchalik
bu nuqtai nazar psixologik xizmat fani tarixida introspektsionizm nomi bilan atala
boshlandi. XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni
ochib berdi. Chunonchi, Frantsuz olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq-
atvorning reflektor (g ayriixtiyoriy) tabiatga egaligining kashf etilishi ana shuʼ
g oya bilan uzviy bog langandir. Jumladan, fan tarixida birinchi bo lib ongsizlik
ʼ ʼ ʼ
psixikasi haqidagi tushunchani ilgari surgan XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri
Leybnits (1646-1716)ning ta limotiga matematika,
ʼ jumladan , integral va
differentsial hisoblar kashf etilishi ta sir etgan edi. Unga ko ra psixik hayot
ʼ ʼ
manzarasining arifmetik yig indi tariqasida emas, balki integral tarzida namoyon
ʼ
etilishi tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi g oyasiga tayangan holda
ʼ
pertseptsiya (bevosita ongsiz idrok) ni appertseptsiya (diqqat va xotirani o z ichiga
ʼ
olgan anglanilgan idrok) dan farqlagan edi. Shu bilan birga u psixologiyaga juda
ko p yangiliklarni, eng avvalo,
ʼ psixikaning faolligi , tabiati va uzluksiz rivojlanishi
hamda psixikaning onglilik va ongsizlik ko rinishlari o rtasidagi murakkab nisbat
ʼ ʼ
haqidagi g oyani olib kirish bilan insonga psixologik
ʼ xizmat ko rsatish tizimiga ʼ
yangicha qarashlar mavjudligini ko rsatdi.
ʼ
Bundan tashqari ingliz faylasufi, pedagogi va empirik psixologiya asoschisi
Jon Lokk (1632-1704) barcha bilimlarning tajribadan kelib chikishi haqidagi
psixologik qoidani ilgari surdi. Chunki u ruhiy hayotning muayyan omillari, oddiy
hodisalardan murakkab hodisalarga o tish yo llarini ilmiy jihatdan izohlab berishga
ʼ ʼ
urindi. Lokkning fikricha, tajriba-ning ikkita manbai bor: biri tashqi sezgi
a zolarining faoliyati (tashqi tajriba) va ikkinchisi o zining xususiy ishini idrok
ʼ ʼ
etuvchi aqlning ichki faoliyati (ichki tajriba)dir. Kishi hech qanday g oyalarga ega
ʼ
bo lmagan holda dunyoga keladi. Uning ruhi — «toza taxta» (tabula rasa) bo lib,
ʼ ʼ
11

keyinchalik unga tajriba yozuvlari bitiladi. Tajriba oddiy va murakkab g oyalardanʼ
tarkib topadi. Bu g oyalar
ʼ yo sezgilardan , yo ichki idrok (refleksiya)lardan hosil
bo ladi. Ikkinchi holatda ong real narsalarga emas, balki o z xususiy mahsuliga
ʼ ʼ
yo naltirilib, o zi bilan o zi bo lib qoladi. Jon Lokkning refleksiya ta limoti
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
(«refleks» tushunchasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak) kishi psixologik
dalillarni (fizika dalillaridan farqli o laroq) introspektiv tarzda bilib oladi, degan
ʼ
taxminga asoslangan edi. 3
Psixologik xizmatda tadqiqot va ta'sir o`tkazish ob'ekti maktabgacha yoshdagi
bolalar,o`quvchilar,maxsus o`quv yurti va oliy maktab , kollej talabalari,
o`qituvchilar, ota-onalar bo`lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda
tadqiq qilish mumkin.
P sixologik xizmat uch asosiy bo`g`indan tuzilgan:
1)Aniq o`quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi
2)Tuman xalq ta'limi qoshidagi tashhis markazi
3) Respublika kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi.
Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo`lishi mumkin
a) xalq ta'limi va o`rta maxsus kasb-hunar ta'limi xodimlari, o`quvchilar, talabalar
bilan ma'ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o`stirish maqsadida
trening mashg`ulotlari o`tkazish;
b)ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish
v) ommaviy axborot vositalarida chiqishlar ;
g) psixodiagnostik tadqiqotlar o`tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test savol
varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbatvaboshqalar);
d) psixologik maslahat berish ;
e) psixologik konsiliumlar o`tkazish;
3
Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007 .
12

j) ta'lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama, psixokorreksion
treninglarni amalga oshirish;
z) psixologik tadqiqot ob'ektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
o`quv dasturi, o`quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar.
Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo`nalishi: dolzarb va
kelajak yo`nalishlari mavjud.
Dolzarb yo`nalish o`quvchilar ta'lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar , ular xulq-
atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog`liq
muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Kelajak yo`nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda
yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllantirishga qaratilgan.Psixolog
pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o`quvchi shaxsi garmonik rivojlanish
imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g`oyani olib kiradi.Ikki yo`nalish ham bir-
biri bilan bog`liq.
Psixologik xizmatni uch nuqtai nazardan qarab chiqish mumkin: ilmiy nuqtai
nazar , tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazar. Ilmiy nuqtai nazar, tashviqot
nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazarlarning birligi psixologik xizmat
predmetini tashkil etadi .
Ilmiy nuqtai nazar –psixologik xizmatning metodologik muammolarini
ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu yo`nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi
maktab psixologik xizmatida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va
rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag`ishlangan
ilmiy tadqiqotlarni o`tkazishdan iborat.
Tashviqot nuqtai nazari xalq ta'limi xodimlarining psixologik bilimlardan
foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo`nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar
bo`lib pedagoglar, metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi.
13

Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ularning
vazifasi bolalarning maktab ta'limiga tayyorligini aniqlash, o`quvchilarning o`qish
faoliyatini osonlashtirish , o`quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish,
o`quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash , rivojlantirish, talabalar bilan
hunarga , kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish , turli xildagi "tarbiyasi
qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir.
Psixologik tashviqot ishlari teleko`rsatuv va radioda chiqish, yakkama-yakka
maslahatlar tashkil etish , muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir.Psixologik
xizmatning uchala vazifasi o`zaro chambarchas bog`liq, ularning birgalikda olib
borilishi maqsadga muvofiq.Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va
boshqarmaga bo`ysunadi.Kollej, litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi
Nizomda ko`rsatilgan vazifalar bilan bog`liq bo`lmagan vazifalarni kollej
psixologiga topshiriq tariqasida berishlariga ruxsat etilmaydi.Psixologik
xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi qoshidagi
psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan
Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar,
pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari
bo`lishlari zarur. Psixologik xizmatning tuzilishini quyidagi tarzda tavsiya etish
mumkin.
Xalq ta'limi tizimida psixologik xizmat uch bosqichdan iboratdir:
1. Yuqori bosqich–psixologiya kafedralari tomonidan psixologik markazlarning
buyurtmalariga binoan ilmiy-amaliy hujjatlar , ko`rsatmalar va metodikalar ishlab
chiqariladi.
2. O`rta bosqich–psixologik markazlar tomonidan yangi diagnostik amaliyotga
tatbiq qilib ko`riladi.
3. Quyi yoki ommaviylashgan darajada barcha amaliy psixologlar faoliyatini
yo`lga qo`yadilar.
14

1.3 § . Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va
strukturasi.
Ayni vaqtda psixologlar maktabgacha, umumiy о ‘rta, о ‘rta maxsus va oliy
ta’lim muassasalarida, turli, shu jumladan, reabilitatsiya, korreksiya,
rivojlantiruvchi, bolalar, о ‘quvchilar va yoshlarga, aholining turli qatlamlari
vakillariga tibbiy-psixologik-pedagogik k о ‘mak berish y о ‘nalishidagi markazlarda
faoliyat yuritmoqdalar.Dastlab,ta’limda psixologik xizmat tushunchasini
oydinlashtirib olish zarur. Bu borada bir qator ta’riflar mavjudligiga qaramay,
barcha olim va mutaxassislar tomonidan yagona, bir xil e’tirof etilgan ta’rif
mavjud emasligini ta’kidlamoqchimiz. Bu esa о ‘ziga xos tarixga ega b о ‘lishiga
qaramay, ta’limdagi psixologik xizmat psixologiya fanining rivojlanib kelayotgan
murakkab amaliy soha, tarmog‘idan biri ekanligidan dalolat beradi.
Ta’limda psixologik xizmati–mamlakat ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi.Bola, о ‘quvchi shaxsini rivojlantirishga nisbatan
yondashuv ta’lim psixologik xizmatining maktabgacha va xalq ta’limi tizimiga
tegishli quyidagi y о ‘nalishlarini belgilab beradi:Har bir yoshdagi bola bilan uning
imkoniyatlari, salohiyatini r о ‘yobga chiqarish borasida ishlarni amalga oshirish;
bolaning о ‘ziga xos, individual xususiyatlari–qiziqishlari,qobiliyati,ijodiy moyilligi
va intilishlari, his-tuyg‘usi, munosabatlari, hayotiy rejalari va hokazolarni
rivojlantirish; bola, о ‘quvchi maqsadga muvofiq rivojlanishi uchun (bog‘cha,
internat, maktabda) qulay psixologik muhit, iqlimni yaratish, bunda bir tomondan
bolaning о ‘z tengdoshlari va yoshi kattalar bilan samarali muloqotini ta’minlash,
ikkinchi tomondan bolaning ontogenez (hayoti davomi)dagi rivojlanish
bosqichlarida uning uchun ahamiyatga ega faoliyat turlaridagi shaxsiy
muvaffaqiyatga erishish vaziyatlarini namoyon qilib borish; nafaqat bolalar, balki
ularning ota-onasi,tarbiyachilari va о ‘qituvchilarini ham о ‘z vaqtida psixologik
q о ‘llab-quvvatlash va ularga psixologik yordam k о ‘rsatish.
Ta’kidlanganidek, ta’lim psixologik xizmati–davlat ta’lim tizimining
muhim tarkibiy qismlaridan biri ekan, uning maqsadi–maktabgacha ta’lim va xalq
15

ta’limi tizimidagi tarbiyalanuvchilar, о ‘quvchilarning psixologik salomatligini
ta’minlash, asosiy vazifasi–barcha yosh davrlaridagi tarbiyalanuvchi va
о ‘quvchilarning psixik, psixofiziologik va shaxsiy rivojlanishiga yordam berish,
k о ‘maklashish. Bunda har bir yosh davridagi bolaning imkoniyatlarini
risoladagidek namoyon qilish uchun maqbul psixologik-pedagogik shart-
sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor qaratish zarur. Ta’lim tizimidagi psixologik
xizmat t о ‘g‘risida mulohaza yuritganimizda, u mazkur tizimning bir qismi, unsuri
ekanligini nazardan qochirmasligimiz lozim. Ta’lim tizimining boshqa xizmatlari
(pedagogik, boshqaruv, ijtimoiy, tibbiy, huquqiy, ovqatlanish, gigiyena va h.k.)
kabi psixologik xizmatning ham asosiy vazifasi yoshlarning ta’lim-tarbiyasi bilan
bog‘liq muammolarni hal etishga y о ‘naltirilgandir. 4
Umumta’lim maktablarida
o’qitish sifatining samaradorligi undagi xizmatlar va tegishli mutaxassis
majburiyatlarining qay darajada amalga oshirilayotganiga bog‘liq b о ‘ladi. Biroq
bunda xizmatlarning har biri, shu jumladan psixologik xizmat ham ta’lim
tizimining umumiy maqsadlaridan tashqari professional tayyorlangan
mutaxassislar amalga oshiradigan о ‘z konkret maqsad, vazifalariga egadir.
Ta’limda psixologik xizmatida bunday mutaxassislar pedagog-psixologlar
hisoblanishadi. Umumta’lim maktablarida o’qitish sifatini oshirishda psixolog va
psixologik xizmatnin o’rni muhim ro’l o’ynaydi shunday ekan, O’quvchining
rivojlanish darajasiga, uning imkoniyatlari, qobilyatlari, xarakter xususiyatlari,
shaxsiy munosabat va istaklari mazmuniga bog’liq tarbiyaviy ta’sirlar tizimini
aniqlashga imkon beruvchi yakka tartibdagi tarbiyaviy ish davom etadi, o’qitish
sifatini oshirishda tarbiyaning umumiy metodlarini qo’llash xarakterlidir, ammo
ularni ma’lum shaxsga nisbatdan tanlanishi va tizimi uni individual xususiyatlari
va rivojlanish dasturiga bog’liq bo’ladi. Shu bilan bir qatorda talab, istiqbol, jamoa
fikri o’zgalarning bahosi va o’zi-o’ziga baho, rag’bat va jazo kabi individual
pedagogik ta’sir etuvchi metodlar ham qo’llaniladi. Bundan tashqari maktab
4
“Umumiy o’rta ta’lim maktablarida madaniy muhitni yaratishning pedagogik texnologiyalari: muammo va
yechimlar” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani, 15-may 2023-yil
16

psixolog va maktab shifokori bilan xamkorlikda o’quvchining tibbiy varaqasi bilan
xam tanishib chiqishi kerak bo’ladi. Agar bola sog’lom rivojlangan bo’lsa-yu,
maktab va oila tarbiyasiga bo’ysinmasa, Bunday vaziyatlarda psixolog yordamga
kelishi va avvalo o’quvchi bilan suhbatlashib, nima uchun uning xulqida bunday
o’zgarishning yuzaga kelganligi, ko’cha ta’siriga berilishi, salbiy norasmiy
guruxlarga a’zo bo’lib qolishi, dasrni sababsiz qoldirishi, past o’zlashtirishi, jamoa
ishlarida qatnashasligi sabablarini aniqlaydi.O’quvchilardagi psixologik
xususiyatlar, rivojlanishida o’ziga xos tomonlar, ular o’rtasida salbiy odatlarni
oldini olish va boshqa masalalar doirasida umumta’lim maktab amalyotchi
psixologlari tamomidan bir qator tadbirlar, ya’ni psixotrening va psixokerrekison
ishlar olib boriladi
O`zbekistonda psixologik xizmatning bugungi holati va o`ziga xos
istiqbollariga baho berishda ma'lum nazariy hamda metodologik manba sifatida
xizmat qiladi. Binobarin, chet el ilg`or psixologiyasida psixologik xizmat
metodologiyasi uchun muhim o`rin tutuvchi quyidagi yo`nalishlarga asos solindi:
1) Ch.Spirmen tomonidan "ikki omil" nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga
muvofiq insonning har bir faoliyatida barcha faoliyatlar uchun umumiy bo`lgan
(1-omil) va aynan mazkur faoliyatga mos bo`lgan (2-omil) barcha xususiyatlar
o`zaro bog`liqlikda tadqiq qilinadi. Tadqiqotchi ushbu omillarning inson va
faoliyat uyg`unligini ta'minlash uchun zarur bo`lgan psixologik mohiyati va
mazmunini ochib beradi.
2) L.Terstoun, Dj.Gilford tomonidan yaratilgan "Multifaktor" nazariyasiga binoan
birlamchi aqliy qobiliyatlar (idrok tezligi, xotira asso t sia t siyalari va hokazo) ning
har bir individdagi tarkib topganlik ko`lami tadqiq qilindi va shu asosda har bir
shaxs faoliyatiga alohida yondashuvni taqozo etuvchi psixologik xizmatning
metodologik tamoyillari ishlab chiqildi. Umuman, psixologiyada individual
farqlanishning 56 xil yo`nalishidagi tipi ma'lum va mashhur. Masalan, ob'ektiv va
sub'ektiv tip (dastavval, A.Bine tajribalarida qayd etilgan) fikrlovchi faol tip
(A.M.Djordantu bo`yicha), ra t sionalistlar va empiriklar (U.Djems tadqiqotlari
17

bo`yicha) "chuqur-tor" va "mayda-keng" tip, (G.Gross ma'lumotlari bo`yicha),
nazariy, iqtisodiy, estetik, ijtimoiy, siyosiy, diniy tiplar (E.Shpranger tadqiqotlari
bo`yicha); shizotimik va tsiklotimik tiplar (E.Krechmer tadqiqotlari bo`yicha);
visserotonik, somatomik, serebrotonik tiplar (U.Sheldon bo`yicha); ekstrovert va
introvert tiplar (K.T.Yung va G.Yu.Ayzenk ma'lumotlari bo`yicha) haqidagi
empirik ma'lumotlarning qayd etilishi, shular jumlasidandir.
Shunday qilib, psixologik xizmatning metodologik asoslari sifatida talqin
qilingan mazkur fikr-mulohazalar ijtimoiy psixologiya fanining quyidagi amaliy-
tatbiqiy yo`nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida
qarashni taqozo etadi :
Xuddi ana shu yo`nalishlar O`zbekistonda psixologik xizmatning bugungi
holati va o`ziga xos istiqbollariga baho berishda ma'lum nazariy hamda
metodologik manba sifatida xizmat qiladi.
I-BOB XULOSASI.
18

Ilk bora psixologik xizmat AQShda 1800-yillardan boshlab rivojlana
boshladi. AQShning birinchi amaliyotchi psixologlari o`z-o`zini tarbiyalash
muammosini o`rgangan eksperimental psixologlar edilar.
Psixologiyani o‘qitishdan maqsad- talabalarda psixologik xizmat predmeti,
psixologik xizmatning asosiy yo‘nalishlari, maktabdagi psixologik xizmat
mahsuldorligining sharoitlari, bola taraqqiyoti uchun qulay psixologik iqlim
yaratish, psixologning diagnostik , korreksion va maslahat berish ishiga doir bilim,
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdir. Ta’kidlanganidek, ta’lim psixologik
xizmati–davlat ta’lim tizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri ekan, uning
maqsadi–maktabgacha ta’lim va xalq ta’limi tizimidagi tarbiyalanuvchilar,
о ‘quvchilarning psixologik salomatligini ta’minlash, asosiy vazifasi – barcha yosh
davrlaridagi tarbiyalanuvchi va о ‘quvchilarning psixik, psixofiziologik va shaxsiy
rivojlanishiga yordam berish, k о ‘maklashish. Bunda har bir yosh davridagi
bolaning imkoniyatlarini risoladagidek namoyon qilish uchun maqbul psixologik-
pedagogik shart-sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor qaratish zarur.
Ta’lim tizimidagi psixologik xizmat t о ‘g‘risida mulohaza yuritganimizda, u
mazkur tizimning bir qismi, unsuri ekanligini nazardan qochirmasligimiz lozim.
Ta’lim tizimining boshqa xizmatlari (pedagogik, boshqaruv, ijtimoiy, tibbiy,
huquqiy, ovqatlanish, gigiyena va h.k.) kabi psixologik xizmatning ham asosiy
vazifasi yoshlarning ta’lim-tarbiyasi bilan bog‘liq muammolarni hal etishga
y о ‘naltirilgandir. Umumta’lim maktablarida o’qitish sifatining samaradorligi
undagi xizmatlar va tegishli mutaxassis majburiyatlarining qay darajada amalga
oshirilayotganiga bog‘liq b о ‘ladi. Biroq bunda xizmatlarning har biri, shu
jumladan psixologik xizmat ham ta’lim tizimining umumiy maqsadlaridan tashqari
professional tayyorlangan mutaxassislar amalga oshiradigan о ‘z konkret maqsad,
vazifalariga egadir. Ta’limda psixologik xizmatida bunday mutaxassislar pedagog-
psixologlar hisoblanishadi .
19

$\ II-BOB. ZAMONAVIY TA’LIM-TARBIYADA PSIXOLOGIK XIZMATNING MOHIYATI 2.1§.. Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonining psixologik mohiyati, maqsad va vazifalari Ma’lumki, zamonaviy psixologik xizmatning bosh maqsadi ta’lim–tarbiya muhitidagi o’quvchilar hamda talabalarning individual imkoniyatlari o’rganish hamda o’quv faoliyatining intellektual, kognitiv, emotsional, motivasion jihatlarini ilmiy jihatdan tekshirishdan iboratdir. Bundan tashqari, ta’lim tarbiyadagi buzilishlarning psixologik sabablarini aniqlash, shaxsdagi xulq-atvor buzilishlarni yo’qotish hamda uni oldini olishning psixologik chora-tadbirlarini ishlab chiqish masalalarini ham maqsad qiladi. Qoidaga ko’ra, psixologik xizmat tashkil etish yosh va pedagogik psixologiya, psixodiagnostika, psixokorreksiya, psixologik maslahat sohasida umumpsixologik va maxsus psixologik bilimlar olgan mutaxassislar (psixolog) tomonidan amalga oshiriladi. Psixologik xizmatga jalb qilingan pedagoglar esa, bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta tayyorgarlikdan o’tishlari lozim. Mohiyatan, psixologik xizmat bir necha bosqichli jarayon sanalib, unda psixologik maslahat, psixodiagnostika va psixokorreksiya kabi sohalar usullaridan samarali foydalaniladi. Quyida biz ta’lim har qanday ta’lim muhiti uchun qulay sanalgan psixologik xizmat va uning tarkibiy choratadbirlari haqida to’xtalib o’tamiz. I.G.Kolesnikovaga ko’ra, ta’lim muhitida psixologik konsultatsiya ishlarini olib borishda psixolog mutaxassis quyidagi ishlarni olib boradi: 1.Bolalar, o’qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi barcha shaxslarga, jumladan ma’muriyat, direktor, rektor, mudir, o’qituvchilar, 20$

murabbiylar, ota-onalar, ijtimoiy va jamoatchilik tashkilotlari, xodimlariga aniq,
ilmiy asoslangan maslahatlar berish;
2.Ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, kasb tanlash va turmush qurish, o’zaro
munosabat, muomala va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga etmaganlar
munosabati, masalan, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor muammolari yuzasidan
individual, guruhiy, jamoaviy tarzda maslahatlar uyushtirish;
3.Ma’muriyatga, bolalar, o’quvchilar, talabalarga (yotoqxonada, klublarda,
kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo’yicha bolalar, o’quvchilar,
talabalarning psixik o’sishi xususiyatlariga oid ma’lumot berishi,o’g’il va qizlarni
asrab olish, onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarni g’amxo’rlik va
vasiylik to’g’risidagi qabul qilgan qarorga munosabati, shaxs taqdirini hal
qilishda qatnashishi va maslahatli fikr berishi lozim;
4. Ota onalarga bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida
shakllanishi, o’zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlarning yoshi, jinsi,
individual-tipologik xususiyatlari muammosi bo’yicha ilmiy-amaliy maslahatlar
beradi;Maslahat berish–psixologik xizmatning asosiy yo’nalishlaridan biridir.
Lekin psixologik maslahat o’zi nimaligi haqida yagona tushuncha yo’q.
Kollejlardagi yoki akademik liseylardagi psixolog ishi bir-biridan tubdan farq
qiladi. Psixolog aniq o’quv muassasasidagi o’qituvchilar va o’quvchilar orasidagi
munosabatning ijobiy va salbiy tomonlarining, rivojlanadigan ijtimoiy muhitning
ichida bo’ladi.Maslahat berishning asosiy ahamiyati ana shunda;-Psixolog
o’quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning qiziqishi, mayli,
ilk iqtidori kabilarni o’rganadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida shakllanishiga
yordam ko’rsatadi;
Maktabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchilar, hunar bilim yurti tinglovchilari
yangi tipdagi maktab, oliy o’quv yurti talabalarida uchraydigan o’quv malakalari
va ko’nikmalarini egallashdagi nuqsonlar xulq-atvordagi kamchiliklar,
intellektual taraqqiyot va shaxs fazilatlaridagi buzilishlarni diagnostika qiladi;
1. Pedagogik jamoa o’quvchi psixik va shaxsiy xarakteristikalarini turli
tomondan ko’rsatish, bunda albatta ijobiy kuchli tomonlarni ta’kidlash joiz.
21

Kuzatish, suhbat, psixodiagnostika natijalariga asoslanib, o’quvchi
muammolarining kelib chiqishi haqida isbotlangan farazlarni keltirish zarur;
2. Har bir o’qituvchida o’quvchiga nisbatan ustanovkasini o’zgartirishga
erishish zarur. Bu juda qiyin vazifa bo’lib, uni ehtiyotkorlik bilan hal qilish zarur,
konsilium o’tkazguncha sekin-asta boshlash kerak.Ko’pincha o’qituvchi
o’quvchiga nisbatan fikrini o’zgartirgisi kelmaydi.O’qituvchi bunda psixolog
nima haqida gapirayotganini tushunmaganligi uchun emas, balki ongli ravishda
o’z hayotini murakkablashtirgisi kelmaganligi uchun shunday qiladi;
3.Barcha o’qituvchilarning o’quvchi muammolarini, uning shaxsi
mohiyatini jamoa bo’lib, tushunishlariga erishish. Faqat ana shu holda o’quvchi
foydasiga o’zaro harakat qilishlariga ishonish mumkin.Shunday qilib, psixologik-
pedagogik konsilium psixoprofilaktik ishning muhim bosqichi hisoblanadi.
Yuqori darajada tayyorlangan konsilium-o’quvchilarning, o’qituvchilarning va
butun jamoaning rivojlanishiga yordam beradi. Ta’lim muhitida psixologning
profilaktik ishlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: kollej va lisey o’quvchilarining
mazkur muhitga moslashishlariga oid. Kollej, lisey, gimnaziyalarga o’quvchilarni
qabul qilishda ishtirok etish, o’qituvchilar bilan hamkorlikda o’quvchilar bilan
individual ishlash dasturini ishlab chiqish. Lisey va kollejlarda bir sinfdan boshqa
sinfga o’tkazishni psixologik jihatdan tekshirish, o’quvchilar, ota-onalar bilan
hamkorlikda ta’limning yangi bosqichiga o’quvchining tayyorgarligini hisobga
olgan holda yakkahol ishlash dasturini yaratish, shuning bilan birga ota-onalarga
farzandlari bilimlaridagi uzilishlarni kamaytirish uchun maxsus uslubiy yo’l–
yo’riq berish. Ta’lim va tarbiya, yashash sharoiti bilan bog’liq nevrotik holatlar,
psixologik zo’riqishning oldini olish uchun bolalar bilan ishlash. Amaliyotchi
psixologning diagnostik-korreksion ishi murakkab faoliyat turlaridan biri bo’lib,
maxsus psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Bu jarayon birinchi bo’lib,
tarbiyasi qiyin va normal bolalarni o’rganishga bag’ishlangan pedalogik
tadqiqotlarda Tadqiqotchi T.I.Chirkova o’zining “Psixologik xizmat nazariyasi va
amaliyoti” nomli o’quv qo’llanmasida, muammoli shaxslar bilan ishlashda
qo’llaniladigan psixoprofilaktikaning uch bosqichini ajratib ko’rsatadi: Birinchi
22

bosqich dastlabki profilaktika deb ataladi. Bu bosqichda psixolog sog’ bolalar
bilan ishlaydi yoki maktabdagi barcha o’quvchilarni qamrab oladi
O'qitishda zamonaviy yondashuv asosida o'quvchilarda kognitiv
kompetentsiyalarni shakllantirish muammosi bo'yicha olib borilgan ilmiy
tadqiqotlar, pedagogika sohasida yaratilgan metodik qo'llanmalar va tavsiyalar
mazmuni bilan nazariy tanishib chiqish asosida amaliy tajribasinov ishlarini
samarali, maqsadga muvofiq tashkil etish bo'yicha ishlab chiqilgan dastur
doirasida olib borilganligi, tajriba-sinov maydonlarida pedagogik sharoitlar
mavjudligi, sifat darajasini belgilovchi mezonlarning ishlab chiqilishi olingan
natijalarning matematik-statistik tahlili bilan ta'minlanadi.
Zamonaviy transakt tahlil–shaxs nazariyasini,kommunikatsiyalar
nazariyasini, bolalar rivojlanish nazariyasini o`z ichiga oladi. Amaliyotda u alohida
odamlar bilan ishlashdan tashqari er-xotin, oilalar va turli guruhlarni
korrеktsiyalash tizimini tashkil etadi. 5

Maktab psixologi ish rejasini tuzishda quyidagi maqsadlarni belgilab olishi
maqsadga muvofiq:
a) boshlang’ich sinf o’quvchilarini maktabga moslashtirishdagi psixologik
muammolar;
b) maktabda o’qituvchi va psixologning hamkorligi;
c) maktabda iqtidorli bolalar bilan ishlash;
e) maktab psixologi ishlarni rasmiylashtirish, hujjatlar bilan ishlashda axborot
texnologiyalarining o‘rni.
Maktablarda psixologik xizmatni samarali tashkil etish uchun to‘siq
bo‘layotgan omillar bor. Masalan, maktab fanlariga psixologiyaga oid fan
kiritilmagan yoki psixolog uchun alohida soat ajratilmagan. Shuning uchun
psixolog psixodiagnostik ishlarni amalga oshirishda, psixologik trening
mashg‘ulotlarni o‘tishda qaysidir fan mashg‘ulotini buzishga majbur bo‘ladi.
5
Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar (2023 йил № 8) 206 Education and innovative research 2023 y. № 8
23

Yuqorida keltirilgan muammolarni umumiy xusususiylikka o’tib nazar tashlasak
vaziyat yanada oydinlashadi:
Psixologik diagnostikani samarali amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi
quyidagi omillar mavjud:
a) psixologik diagnostika uchun metodika va testlar bankini ma’naviy
eskirganligi; b) psixologik diagnostika uchun ko’p vaqt talab etilishi; c) topshiriq
qismlarini o’quvchilar uchun zerikarligi;
d) amaliyotchi psixologning amaliy tajribasi kamligi yoki yo’qligi va
hokazolar.
Psixologik korreksion faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun
ham bir qancha sabablar bor:-korreksion dastur ko’p vaqtni talab etishi;-natijalarni
yaqqol ifodalanmasligi-korreksion ishga o’quvchilarni salbiy munosabatda
bo’lishi;-milliy va etnik xususiyatlar;-maktab dars jadvalida alohida vaqt
ajratilmaganligi va boshqalar. Bugungi jadallashgan davrda davrda o‘quvchi-
yoshlarni ruhiy salomatligini asrash har qachonidan muhimroqdir.
Ta’lim muassasasidan psixologik diagnostika va psixologik korreksiyon
faoliyatni yaxshilash quyidagilarni tavsiya qilamiz:
1. Diagnostik maqsadda o tkaziladigan metodikalarning kompyuter vaʻ
axborot texnologiylariga o’tkazish va yangi avlodini ishlab chiqarish lozim.
2. Ularni o‘tkazish va natijalarini tahlil qilishda etnik xususiyatlarini, milliy
mentalitetni hisobga kerak.
3. Bilish jarayonlarini tekshirishda ayni paytni hamda tashqi omillarni
hisobga olish zarur.
4. Respublika miqyosida rasmiy tasdiqlangan metodikalar bankini yaratish
maqsadga muvofiq.
5. Korreksion mashg‘ulotlarni ham milliylikka moslashtirish zarur.
Chunki ko‘p trening-mashg‘ulotlar o g il-qiz aralash ishtirok etishini taqazo qiladi.
ʻ ʻ
Bunda ko‘pincha o‘quvchi qizlar tortinadi va qatnashmaydi. Bundan tashqari
psixolog uchun korreksion mashg’ulotlar uchun alohida xona ajratilishi juda ham
ijobiy natijalar beradi.
24

2.2 § . . Zamonaviy ta’lim tizmida psixologik xizmatning nazariy va amaliy va
muammolari
Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham davr talabiga munosib
bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash muammosi hamisha dolzarb ahamiyatga molik
bo‘lib kelgan.Tarbiya tarbiyachi tomonidan tarbiyalanuvchida barqaror axloqiy
hislat va xulqiy fazilatlarni tarkib toptirish , shakllantirish maqsadida
tarbiyalanuvchining ongiga aniq maqsad yo‘lida zamonaviy sharoitda ta’lim ta’sir
etish jarayonidir.
Tarbiya–bolaning ijtimoiy muhitda o‘z o‘rnini topishni o‘rganishi hamda
insonning hayotiy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishidir. Ta’lim jarayonining
markazida shaxsning bilish va anglash jarayoni, uning qobiliyati , ilm o‘rganishi
yotsa, undan farqli o‘laroq tarbiya insonni shaxs sifatida shakllanishiga, uning
dunyoqarashi va jamiyatga munosabatiga qaratiladi.Tarbiya - bu alohida jarayon
emas , balki o‘qitishning bir tomoni bo‘lib, u bilan umumiy va farqli tomonlarga
egadir.Bilim berish va tarbiyaga, asosan, insonning ijtimoiy ko‘nikma olish
mexanizmining o‘ziga xos jihatlarini kiritish mumkin. Tarbiya jarayonida
shaxsning sifat va xossasi , ijtimoiy xulq-atvori va shakllari nazarda tutilsa,
o‘qitishda bilim, ko‘nikma va malakalar inobatga olinadi.
Tarbiya jarayonining ilmiy asoslari bilan , psixologiyadan tashqari falsafa,
sotsiologiya va pedagogika fanlari shug‘ullanadi. Holbuki, psixologiya fanisiz
tarbiyaning asosiy muammolari hal qilinib bo‘lmagan holda to‘g‘ri qo‘yilishi ham
mumkin emas , chunki ularni anglash negizida shaxs psixologiyasi, insoniy
munosabatlar , har xil ijtimoiy jamoalar psixologiyasini bilish yotadi. Barcha uchun
umumiy bo‘lgan yoki bolalarga individual tavsiyalar berishda umumiy psixologiya
va yosh davrlar psixologiyasiga tayaniladi.Tarbiya uning maqsadlarini aniqlashdan
boshlanadi.
Tarbiyaning bosh vazifasi - jamiyat hayotida zarur bo‘lgan kerakli sifatlarni
o‘zidamu jassamlashtirgan shaxsni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat.
Tarbiya jarayonida doimiy va o‘zgarmas maqsad qo‘yilmaydi, chunki o‘zgarmas
25

maqsad har qanday jamiyatga ham mos bo‘lavermaydi. Jamiyat tuzilishi va
ijtimoiy munosabatlar o‘zgarishi bilan tarbiya maqsadi o‘zgaradi.
Tarbiya turli xil davrlarda va turli xil jamiyatlarda o‘zgarmas jarayon bo‘lib
qolmaydi. Tarbiyaning maqsadlari, mazmuni, shakl va metodlari har bir tarixiy
davrda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Inson shaxsini shakllantirish
bo‘yicha har bir ijtimoiy tuzum yo‘nalishiga mos ravishda talablar qo‘yiladi.
Tarbiyaning barcha tarixiy davrlar uchun xos bo‘lgan ba’zi bir umumiy
belgilari ham mavjud. Pedagogik g‘oyalar va Zamonaviy sharoitda ta’lim ishni
rivojlantirishda muayyan darajadagi aloqa va ma’lum bir davomiylik mavjud.
Jumladan, asrlar davomida dars maktabda o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishning
asosiy shakli bo‘lib keldi va shunday bo‘lib qolmoqda. Qator o‘quv predmetlari
mazmuni ma’lum darajada saqlanib qolayapti. Ayni chog‘da tarbiyada va ta’lim
berishda g‘oyaviy jihatdan betaraf qoladigan jihatlar borligini ham unutmaslik
lozim. Tarbiya va ta’limning tashkiliy shakllarini aniq to‘ldirish, maktab ishining u
yoki bu masalalarini izohlashda turli davrlarda turlicha yondashuvlar mavjud
bo‘lgan.Agar jamiyat o‘z taraqqiyot davrida ma’lum bir rivojlanishga ,
madaniyatga va ma’naviyatga erishgan bo‘lsa va uni saqlab qolishni hamda
yuksaltirishni istasa, uning tarixida turli xil o‘zgarishlar ro‘y berishidan qat’iy
nazar, u o‘tmishdan beri saqlanib kelayotgan eng yaxshi an’ana va qadriyatlarini
qabul qilishi, davom ettirishi lozim bo‘ladi. Umuminsoniy qadriyatlar va madaniy
boyliklar tarixiy va hududiy chegara va hududiy chegara bilmaydigan boyliklar
qatoriga kiradi. Birinchi navbatda xuddi o‘shalar ijtimoiy tarixning barcha
bosqichlarida tarbiya maqsadlarini ifodalaydi.Bu maqsadlar yaxshilik va yomonlik ,
to‘g‘rilik va tartiblilik, insoniylik va tabiatga bo‘lgan muhabbat tushunchalari bilan
bog‘liqdir.Bu yana ruhiyat, erkinlik ,shaxsning o‘zi va atrofida ro‘y berayotgan
voqealarga javobgarlikni his qilishi, kamtarlik,insoniylik ko‘rinishlarida namoyon
bo‘ladi.Ruhiyat yuqori ahloqiy tafakkurning bir daqiqalik mayl va ehtiyojlardan
yuqori qo‘yilishini bildiradi. O‘sib kelayotgan va rivojlanayotgan shaxsda bu
doimiy ravishda ahloqiy barkamollikka intilishda namoyon bo‘ladi.Erkinlik bu
26

insonning ichki va tashqi ozodlikka intilishidir , bunda boshqa shaxsning ijtimoiy
kelib chiqishi, millati, diniy va siyosiy qarashlari, sinfiy munosabatlari va boshqa
xususiyatlaridan qat’iy nazar, uning xuquqlari albatta to‘la to‘kis tan olinishi
lozimdir.Majburiyat yoki javobgarlikni his qilish–erkinlikning qaramaqarshi jihati
bo‘lib, bu shaxsning manfaatlariga xizmat qiladi.Majburiyatsiz erkinlik–bu
o‘zboshimchalik, palapartishlik hisoblanadi.
Erkinliksiz majburiyat esa – bu qullikdir. Unisi yoki bunisi o‘zaro birbirini
to‘ldirganda yoki bog‘langanda mustaqillik mavjud bo‘lishi mumkin. Majburiyatni
yana boshqacha talqin qilinsa , insonning o‘z ixtiyori bilan jamiyat hayoti va
boshqa insonlar taqdiri uchun javobgarlikni o‘z ustiga olishi tushuniladi. Hozirgi
zamon tarbiyasining umumiy maqsadi bolani yuksak ahloqli, ruhiy jihatdan
boy, qalban ozod , erkin, burch va majburiyatni his qila oladigan shaxs sifatida
shakllantira olishdir. Tarbiyaning umumiy maqsadi bilan bir qatorda maxsus
ijtimoiy maqsadlari ham kelib chiqishi mumkin. Ular tarixning ma’lum davrida
o‘zgaruvchan talablar bilan jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini bayon
etishi va rivojlanishiga hissa qo‘shishi lozim. Ma’lum vaqtdan so‘ng jamiyat
taraqqiyoti o‘zining ma’lum bir bosqichidan o‘tgandan keyin rivojlanish yana
davom etadi va talablar ham o‘zgaradi. Tarbiyaning maqsad va vazifalaridan biri
bu jamiyat taraqqiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichlariga javob bera
oladigan maxsus tashabbuskor bolalarni yetishtirish, shaxsni o‘z-o‘zini hurmat
qiladigan va intiluvchan qilib tarbiyalashdan iboratdir.
Yuksak tafakkur namoyondalarining, xususan faylasuflarning risolalarida
hamda badiiy adabiyotning yirik vakillari asarlarida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy
ta’limotlarga, ayniqsa, keng o‘rin berilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
o‘tmishda axloqshunoslik sohasida ijod qilib , shu fan taraqqiyotiga salmoqli hissa
qo‘shgan mutafakkirlarimiz talaygina.Pedagogik psixologiya-ta'lim va tarbiya
muammolarini tadqiq qiladigan psixologiya sohasi.U shaxsning maqsadga muvofiq
rivojlanishini, bilish faoliyatining va insonda ijtimoiy ijobiy sifatlarni
tarbiyalashning psixologik muammolarini o'rganadi.Pedagogik psixologiyaning
27

maqsadi—shartsharoit va boshqa psixologik omillardan kelib chiqqan holda
o'qitishning oqilona rivojlantiruvchi ta'sirini kuchaytirish.
Pedagogik psixologiya 19-asrning 2yarmida vujudga kelgan. Eksperimental
psixologiya tadqiqotchilari Pedagogik psixologiya rivojiga katta hissa qo'shganlar.
Pedagogik psixologiyaning fan sifatida taraqqiy etishida o'sha davrda yuzaga
kelgan psixologik yo'nalishlar ham turtki berdi.Bixevioristik (qarang Bixeviorizm)
psixologiya yo'nalishi tarbiyachi va o'quvchiga tashqi muhitning ta'sirini
Pedagogik psixologiya uchun asos qilib oladi.
Pedagogik psixologiya umumiy va bolalar psixologiyasi, shuningdek,
pedagogika bilan uz-viy bog'liq.Pedagogik psixologiya, asosan, ta'lim
psixologiyasi va tarbiya psixologiyasiga bo'linadi. Ta'lim psixologiyasida o'quv
jarayonida xotira,tafakkur,nutq,xayol,irodaning roli, shuningdek, o'quvchilarning
individual xususiyatlari (temperament,harakteri,qiziqishlari),o'quv predmetlarining
o'ziga xos'tomonlari, ta'lim jarayonini boshqarishning psixologik tamoyillari va
boshqa o'rganiladi. Hozirgi zamon ta'lim psixologiyasida o'quvchilarga doimiy
yangilanib turadigan axborotlarni mustaqil o'zlashtirish imko-niyatini beradigan,
ilmiy-texnika yangiliklaridan orqada qolmaslikni ta'minlaydigan tafakkur
sifatlarini o'rganish muhim masaladir
.Tarbiya psixologiyasining asosiy vazifasi—maktabdagi tarbiyaviy ishlar
jarayonida shaxsning shakllanishi masalasini ishlab chiqish. Unda shaxsning
axloqiy sifatlarining shakllanishiga alohida ahamiyat beriladi. Pedagogik
psixologiya tadqiqotlari o'quv materiali mazmunini tanlash, o'quv dasturlari,
darsliklar tuzish, ta'limning har xil bosqichlarida o'qitish metodlari tizimini tashkil
qilishda muhim ahamiyatga ega.Ta'lim-tarbiyaning shaxsni kamol toptirish ishiga
bog'liqligi milliy g'oyani shakllantiruvchi, takomillashtiruvchi va uni ommaga
yetkazuvchi kuchlarga bog'liqdir.Pedagogik psixologiya fani ham jahon fani
taraqqiyoti hamda va uning takomillashib borish jarayonini, fanga kirib kelishi
kutilgan yangiliklarni yanada aks ettiradi, albatta. Bu asosiy vazifa sifatida ilk bor
28

qonuniy asoslarga ega bo'lmoqda va pedagogik psixologiya fani oldiga muhim
nazariy vazifalarni hal qilish qo'yilmoqda:
1) pedagogik psixologiyaning muhim vazifalaridan biri ta'lim jarayonini yanada
takomillashtirish, faollashtirishning psixologik asoslarini ishlab chiqish;
2) ta'lim - tarbiya jarayonida turli yoshdagi bolalarning aql-idrokiga, irodasiga, uni
shaxs sifatida shakllantirishga ta'sir etuvchi omillarni o'rganish;
3) o'quvchilar shaxsni tarkib topishi jarayonini, bu jarayonning umumiy
qonuniyatlarini va individual farqlarni, turli tarbiyaviy tadbirlarning o'quvchilarga
ko'rsatadigan ta'sirini o'rganish;
4) ta'lim va tarbiya jarayoni bir-biriga bog'liqdir, bu jarayonda aqliy qobiliyatlarni,
axloqiy sifatlarni, shaxsni hissiy va irodaviy sifatlarini shakllantirishning maksimal
rivojlanishi shart-sharoitlarini aniqlash;
5) mustaqil bilim olish, materialni chuqur yoki yetkazishning psixologik
masalalarini ishlab chiqish;
6) bilish faoliyatini o'zaro tashkil qila bilish shart-sharoitlarini aniqlash;
7) o'z-o'zini tarbiyalashning psixologik asoslarni aniqlash;
8) o'qituvchi shaxsni va o'qituvchi shaxsini xususiyatlarini, milliy o'qituvchining
sifatlarini aniqlash;
9) pedagogik bilimlar, ko'nikma va malaka, qobiliyatlarning tarkib topishi hamda
taraqqiyotining psixologik jarayonlarini aniqlash;
10) o'z-o'zini tarbiyalash, milliy g'urur va vatanparvarlik jarayoni uning psixologik
muammolarini nazariy jihatdan asoslab berishdan iboratdir;
11) shuningdek jahon tajribalari bilan birga, milliy xususiyatlarimiz, undagi eng
ilg'or tomonlar, muhimi, pedagogik tarbiyalanuvchilar, o'quvchilar, talabalar bilan
imkoni boricha ko'proq muloqotda bo'lish, o'quvchi shaxsining barcha
29

xususiyatlarini hisobga olib,bilim va tarbiya berish,ya'ni yagona pedagogik
jarayonni ta'minlash, masalalari ham nazarda tutiladi;
12) pedagogik psixologiyaning eng asosiy vazifalaridan biri o'zlashtirishning sifat
darajasini aniqlash usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Pedagogik psixologiyaning amaliy vazifasi esa yoshlarni o'zlashtirishning
psixologik shart-sharoitlari, tarbiyaning psixologik masalalari, bolaga ta'lim-
tarbiya berishda ularni yoshlik va individual xususiyatlarini hisobga olish,
yoshlarda bilim, ko'nikma va malakalarini shakllanishi, mustaqil fikrlashga
o'rgatish, ilmiy tushun-chalar hosil qilish, o'z ustida ishlash, o'z-o'zini tarbiyalash,
yosh o'qituvchilarni psixologik faoliyatga mehr-muhabbatini shakllantirish
psixologiya fanining yutuqlarini, psixologik bilimlarni keng jamoat-chilik
e'tiboriga havola qilinishi, ota-onalar, tarbiyachi va o'qituv-chilarni bulardan
bahramand qilishdan iboratdir. Amaliy vazifalar radio va teleko'rsatuvlarda,
jurnallarda, ma'ruza va maxsus ko'rsatuvlar orqali chiqish, mahalla, maktab va ota
- onalar bilan suhbatlashish orqali amalga oshiriladi.
Biz shu narsaga erishishimiz kerakki, keng jamoatchilik bola ruhiy
taraqqiyotiga doyir psixologik bilimlardan bahramand bo'lsin.Ana shundagina biz
yoshlarga haqiqiy ta'lim-tarbiya bera olamiz va uni muvaffaqiyatli amalga
oshiramiz.Pedagogik psixologiya o'z predmetining mazmuniga qarab umumiy
psixologiyada amal qiladigan ko'pgina metodlardan foydalanadi.Chunki zarur
bo'lgan dalillarni qidirish, ularni sodir bo'lish sabablarini aniqlash va isbotlash turli
xil metodlar vositasida bajariladi. Qaysi metoddan foydalanishdan qa'ti nazar, bu
metodlar faqat xususiy ilmiy tadqiqot ishlari uchungina emas, balki amaliy
ta'limtarbiya maqsadlarida bolani chuqurroq o'rganishni tashkil qilish uchun
muhimdir.Ta'lim-tarbiya ishlarini to'g'ri tashkil etish uchun pedagogik
psixologiyada qo'llanadigan tadqiqot metodlari o'quvchilarning individual
psixologik xususiyatlarini, tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishda maqsadga muvofiq va eng
samarali metodlarni tanlashga asos bo'ladigan o'quvchilar shaxsining o'ziga
xosligini yaxshi bilish lozim.
30

Pedagogik psixologiyada qo'llanadigan metodlar ham psixologiya fanining
tamoyillari va usullariga qo'yilgan talablarga rioya qilishi maqsadga muvofiqdir.
1. O'rganish lozim bo'lgan har bir jarayon, holat va xususiyatlarni bir- biriga
bog'lab tekshirish lozim. Har bir o'rganiladigan psixik hodisalarni nevrofiziologik
asoslardan yoki xotirani diqqatdan,idrokni tafakkurdan ajratib o'rganish yaramaydi.
2. Tekshirilayotgan psixik hodisalarni rivojlanish qonuniyatlarini bilmasdan turib
uni har tomonlama o'rganish mumkin emas.Shuningdek,turli yoshsagi bolalarning
psixik rivojlanish xususiyatlarinibilmasdan turib o'rganilayotgan yosh davrning
o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish va tavsifnoma berish mumkin emas.
Tekshirish jarayonida kishining butun psixikasida,ongida aks etadigan jamiyatning
moddiy nigizi undagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan birgalikda o'rganiladi.
Ta'lim-tarbiya jarayonida psixik hodisalarning miqdor o'zgarishlarini sifat
o'zgarishlarga o'tishi va bir sifat holatining ikkinchi sifat holatiga o'tishini kuzatib
borish lozim .Masalan: o'quvchi psixikasining taraqqiy etishini o'rganib «ko'rib,
bilim olish, tajribalar to'plash jarayonida o'quvchining bilish qobiliyatini, ya'ni
xotira, tafakkur, fikr yuritishdagi sifat o'zgarishini bilib olsa bo'ladi.
II-BOB XULOSASI
Hozirgi zamon tarbiyasining umumiy maqsadi bolani yuksak ahloqli, ruhiy
jihatdan boy, qalban ozod , erkin, burch va majburiyatni his qila oladigan shaxs
sifatida shakllantira olishdir.Tarbiyaning umumiy maqsadi bilan bir qatorda
maxsus ijtimoiy maqsadlari ham kelib chiqishi mumkin.Ular tarixning ma’lum
davrida o‘zgaruvchan talablar bilan jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini
bayon etishi va rivojlanishiga hissa qo‘shishi lozim.Ma’lum vaqtdan so‘ng jamiyat
taraqqiyoti o‘zining ma’lum bir bosqichidan o‘tgandan keyin rivojlanish yana
davom etadi va talablar ham o‘zgaradi.Tarbiyaning maqsad va vazifalaridan biri bu
jamiyat taraqqiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichlariga javob bera oladigan
maxsus tashabbuskor bolalarni yetishtirish, shaxsni o‘z-o‘zini hurmat qiladigan va
intiluvchan qilib tarbiyalashdan iboratdir.
31

Pedagogik psixologiya 19-asrning 2-yarmida vujudga kelgan.
Eksperimental psixologiya tadqiqotchilari Pedagogik psixologiya rivojiga katta
hissa qo'shganlar.Pedagogik psixologiyaning fan sifatida taraqqiy etishida o'sha
davrda yuzaga kelgan psixologik yo'nalishlar ham turtki berdi. Pedagogik
psixologiya umumiy va bolalar psixologiyasi, shuningdek, pedagogika bilan uz-
viy bog'liq.Pedagogik psixologiya,asosan,ta'lim psixologiyasi va tarbiya
psixologiyasiga bo'linadi.Ta'lim psixologiyasida o'quv jarayonida xotira, tafakkur,
nutq, xayol, irodaning roli, shuningdek, o'quvchilarning individual xususiyatlari
(temperamenti, harakteri, qiziqishlari), o'quv predmetlarining o'ziga xos
tomonlari,ta'lim jarayonini boshqarishning psixologik tamoyillari va boshqa
o'rganiladi.Tarbiya psixologiyasining asosiy vazifasi—maktabdagi tarbiyaviy
ishlar jarayonidashaxsning shakllanishi masalasini ishlab chiqish. Unda shaxsning
axloqiy sifatlarining shakllanishiga alohida ahamiyat beriladi.Pedagogik
psixologiya tadqiqotlari o'quv materiali mazmunini tanlash, o'quv dasturlari,
darsliklar tuzish, ta'limning har xil bosqichlarida o'qitish metodlari tizimini
tashkil qilishda muhim ahamiyatga ega.
32

$\ XULOSA Hozirgi globallashuv sharoitida amaliy psixologiyaning shiddat bilan rivojlanishi jarayonida psixologik xizmat zamonaviy sifatli ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy qismi sifatida namoyon b о ‘lmoqda.Umumta’lim maktablarida psixologik xizmatni rivojlantirish borasida mustaqillikdan s о ‘ng muayyan vazifalar bajarilgan b о ‘lsada, s о ‘nggi ikki-uch yilda soha taraqqiyoti uchun misli k о ‘rilmagan darajada ishlar amalga oshirildi, deyish mumkin.Maktablarda psixologik xizmat ta’lim sifatini oshirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishda katta ahamiyat kasb etadigan y о ‘nalishlardan biri b о ‘lib, inson, shaxs salomatligini, tarbiyalanuvchi, maktab о ‘quvchilarning har tomonlama, komil inson sifatida rivojlanishini, ta’lim jarayonida shaxslararo munosabatlarning maqsadga muvofiqligini ta’minlashda muhim о ‘rin tutadi. Amaliy psixolog kasbining paydo bo'lishi inson va odamlar guruhlariga ilmiy asoslangan ta'sirning psixologik shakllarini amalga oshirish uchun ijtimoiy tartibning paydo bo'lishi bilan bog'liq.Amaliy psixologiyaning mustaqil tarmoqlarini aniqlashning zaruriy sharti sifatida psixoterapiya va psixologik maslahatning rivojlanishiga sabab bo'lgan tibbiyot,differentsial va ijtimoiy psixologiya kabi amaliy faoliyat sohalarini ko'rib chiqish mumkin. Buning nazariy asosi psixoanaliz , gestalt psixologiyasi, gumanistik , kognitiv psixologiya va boshqalar kabi psixologik maktablarda taqdim etilgan shaxs psixologiyasi edi. Boshqa tomondan, iqtisodiy manfaatlar , mehnat resurslarini ishlab chiqarishga optimal jalb qilish vazifalari, boshqaruv va ta'lim va boshqalar , shuningdek, o'sha davrga qadar mavjud bo'lgan psixodiagnostikada ma'lum an'analar va tajribalar paydo bo'lishiga olib keldi. amaliy psixologiyaning mustaqil tarmoqlari. Amaliy psixologiyani turli ijtimoiy sohalarni psixologik qo'llab-quvvatlash sifatida tushunish eng keng tarqalgan. Shunday qilib tushunilgan amaliy psixologiya-amaliy psixologiya-o'z nomini olgan sohaga muvofiq psixologiyaning 33$

bir qator tarmoqlari bilan ifodalanadi. Amaliy psixologiyaning o'ziga xos
xususiyatlaridan biri shundaki , psixolog mavhum vaziyat bilan emas, balki turli
odamlar jalb qilingan aniq faoliyat bilan shug'ullanishi kerak. Amaliy
psixologiyaning yana bir tushunchasi uni maxsus psixologik amaliyot sifatida
talqin qilish bilan bog'liq. Psixologiya bu yerda amaliy faoliyatning mavjud
sohalariga kirmaydi , balki psixologik xizmatning maxsus sohasini yaratadi,
o'zining psixologik amaliyotini shakllantiradi.
Mustaqil psixologik xizmatlarning paydo bo'lishi bilan haqiqiy psixologik
amaliyot , psixologning ijtimoiy pozitsiyasi tubdan o'zgarib bormoqda. Endi u o'z
kasbiy faoliyatining maqsadlari va qadriyatlarini o'zi shakllantiradi, yordam so'rab
murojaat qilgan shaxsga kerakli ta'sir ko'rsatadi, o'zi o'z ishining natijalari uchun
javobgardir.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz” T. “O’zbekiston” 488 b. 2017-y
2. 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O'zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida /Rasmiy nashr/
O'zbekiston Respublikasini Adliya vazirligi. - T.: Adolat, 2018.
3. Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. -
T.:TDPU, 2003.
4. “Umumiy o’rta ta’lim maktablarida madaniy muhitni yaratishning pedagogik
texnologiyalari: muammo va yechimlar” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy
anjumani, 15-may 2023-yil
5. M.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika. Darslik. T.:
O'zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010.
6. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: "A.Navoiy
nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi 2001.
7. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007.
8. Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar (2023 йил № 8) 206 Education and innovative
research 2023 y. № 8
9. Nishanova Z.T. Psixologik xizmat. -T.: TDPU, 2006. - 162 b.
10. (Metodika manbasi: Nemov R.S.Psixologiya: Ucheb.dlya
11. VLADOS, 1999. – Kn. Z. Psixodiagnostika. Vvedenie v nauchnoe
12. psixologicheskoe issledovanie s elementami matematicheskoy statistiki.
13. E.G’oziyev, K.Mamedov Kasb psixologiyasi.-T :O’zMU, 2003
14. V.S. Muxina, Rivojlanish psixologiyasi. - 4-nashr, - M.: Akademiya, 1999.
35

15. N. Semago, M. Semago, Bolaning aqliy rivojlanishini baholash nazariyasi va
amaliyoti. Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshi. - Sankt-Peterburg: Nutq,
2010.
16. L.S. Vygotskiy, Inson taraqqiyoti psixologiyasi. - M .: Eksmo nashriyoti, 2005.
17. Vygotskiy L. S. O'smirning pedologiyasi. op. 6 jildda T. Bolalar psixologiyasi /
D. B. Elkonin tahriri ostida. M.: PedagogiZAka 1984. 132-yillar.
18. Semenyuk L.M. Rivojlanish psixologiyasi bo'yicha o'quvchi: talabalar uchun
darslik / Ed. DI. Feldshtein: 2-nashr, to'ldirilgan. - Moskva: Amaliy psixologiya
instituti, 1996.
19. Ёшларга ижтимоий-психологик хизмат кўрсатиш маркRи 248- bet
20. Petrovskiy A. V., Yaroshevskiy M. G. "Psixologiya", Moskva, 2000 yil.
21. Elkonin D.B. Bolalik davrida aqliy rivojlanishni davriylashtirish muammosi
haqida // Psixologiya savollari, 1971 yil
22. Repkina, G.V.O'quv faoliyatini shakllantirish darajasini baholash. Boshlang'ich
sinf o'qituvchisiga yordam berish uchun / G. V. Repkina, E. V. Zaika. - Tomsk:
Peleng, 1993.
INTERNET SAYTLARI :
1. http://www.referat.ru
2. www.inter-pedagogika.ru
3. www.school.edu.ru
4. www.ziyouz.com
5. http://www.lex.uz :
6. http://www.expert.psychology.ru/
7. http://www.ziyonet.uz/
8. http://www.google.co.uz/
9. http://www.google.ru/
10. http://www.biotehnolog.ru/
36

UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK XIZMAT SHAKLLANISH TARIXI.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik xizmat shakllanish tarixi

O'xshash dokumentlar