• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 1.0MB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Март 2025
Расширение docx
Категория Физика

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Umumtalim maktabining fizika kursida energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo’ylab harakatlanishida bajarilgan ish

MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………...3 I BOB. ENERGIYA VA ISH. ENERGIYANING SAQLANISH QONUNI.……………………………………………………………………..5 1.1-§.Mexanik ish. Mexanik energiya va uning turlari......……………...… 6 1.2-§.Energiyaning saqlanish qonuni ……………………...……………...11 II. BOB. JISMNING QIYA TEKISLIK BO‘YLAB HARAKATLANISHIDA BAJARILGAN ISH………………………..……….16 2.1-§.Qiya tekislik bo’yicha harakat. Qiya tekislikdagi harakatga oid masalalar yechish usullari…………………………………………………….....16 2.2-§. Qiya tekislikdagi harakatga oid masalalar yechish usullari …………………………………………………………………………...19 III BOB. MEXANIKANI BO’LIMINI O`QITISHDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH …………………………………………..30 3.1-§.. Energiya va ish. Qiya tekislikda bajarilgan ish mavzusiga doir bir soatlik dars ishlanmasi ..........................................................................................30 3.2-§.. Mexanika kursini o’qitishning texnologik asoslari ......................43 XULOSA………………………………..…………………………..............54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………..………...56 qo‘ygan maqsadlariga erishadi. O‘quvchilarni mustaqillikka va ijodkorlikka o`rgatadi. Past o`zlashtiruvchi o`quvchilarning fikrlash qobiliyatini o`stiradi. o‘rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko‘rsata olish ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar. Kelgusi rejalar (tahlil, o‘zgarishlar). O‘qituvchi: Ilg`or pedagogik texnologiyalarni darsda qo`llashni, ularni takomillashtirishga erishadi. Darsni tashkil qilishda axborot texnologiyalardan foydalanadi.. O`quvchi Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashi o‘rganadi. O‘z fikrini ravon bayon eta oladi. Guruhda ishlashda jipslikka e`tbor qaratadi. Mavzu uchun qo‘shimcha na`lumotlar topishga harakat qiladi. Darsning maqsadi: I. Darsning maqsadi: Ta`limiy: O`quvchilarga energiya va ish haqida to`liq ma`lumot va bilimlarni berish. Ta`rbiyaviy: O`quvchilarni hayot havfsizligi bilan bo`g`liq bo`lgan bilim ko`nikma va malakalarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi : O`quvchilarga yangi mavzuni tushuntirish orqali o`quvchilardagi hayotiy ko`nikmalar asosida bilimlarni to`ldirish va rivojlantirish. Dars uslubi: Ko`rgazmali-amaliy; Dars usuli: Noan’anaviy (Komandada o`qitish, aqliy hujum, tezkor savol javoblar, didaktik mashqlar); Dars tipi: Yangi bilimlar beruvchi; Dars shakli: Individual. - mantiqiy tafakkur doirasi kengayadi va rivojlanadi; - fikr ifodalash ko'nikmasi rivojlanadi va shakllanadi; - dars jarayonida egallangan bilimlar aniqlanadi, umumlashtiriladi, mustahkamlanadi. Debatlar. Debatlar — o'z nuqtayi nazarini asoslashda sinfdagi barcha o'quvchilarning (yoki asosiy qismining) bahslashuvda faol ishtirok etishini ta'minlovchi o'qitish metodidir. Bu metoddan foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. O'quvchilar o'z nuqtayi nazarini ishlab chiqishi, uni taqdim etishi, himoya qilishi, so'ngra raqib nuqtai- nazarini rad etishi kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani bois o'qituvchi sinfni ikkiga bo'lgan holda munozarani atayin avj oldiradi (guruhlarga bir-biriga zid fikrlar aytiladi, bahsli topshiriqlar beriladi). Bu metod yozma holda olib borilsa, yozma debatlar bo'ladi. Qo'llanilishi: - bahsda o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlash; - muammoni hal qilishda mohirlikka o'rgatish; - fikrni aniq, to'g'ri va qisqacha ifodalashga imkon beradi. Afzalligi: - o'quvchilarni bahslashishga o'rgatadi; - munozara madaniyatiga o'rgatadi; - asoslab berish malakasini oshiradi. Bahs-munozara. Bahs-munozara darslari musobaqa darslarida yechib ulgurmagan, biror to'xtamga kelinmagan masalalarni oydinlashtirish, to'g'ri, aniq hukm va muxtasar xulosalar chiqarishi bilan farqlanadi. Bahs-munozara o'quvchilardan hushyorlikni talab qiladi. U mustaqil va jadal fikrlashga, hozirjavoblikka, aytilgan fikrning to'g'ri yoki noto’g’riligi haqida o'ylashga va o'z fikrini mustaqil va izchil isbotlashga o'rgatadi. O'zaro tortishuv va bahs oqibatida eng to'g'ri va ma'qul yechimga kelinadi. O'quvchi bahs-munozara orqali qarshi tomonning ishonarli dalillarini tinglaydi, o'z «men»ini anglab yetadi. o'z dunyoqarashi, ilmiy ijodi tafakkur ko'lami, haq yoki pastga yo'naltiriladi (6-rasm), ikkinchi holatda u qiya tekislikka burchak ostida yuqoriga yo'naltiriladi. (7-rasm). Biz juda muhim xulosa chiqaramiz: tortishish kuchi va tayanchning reaksiya kuchi o'rtasidagi nisbat shunday bo'lishi kerakki, ularning ta'siri ostida (yoki dumaloq natija ta'sirida) tana boshqa kuchlar bo'lmaganda pastga siljiydi. birga qiya tekislik. Keyin men so'rayman: tanaga yana qanday kuchlar ta'sir qiladi? O’quvchilar javob berishadi: tortish kuchi va ishqalanish kuchi. Men quyidagi savolni beraman: biz birinchi navbatda qanday kuchni namoyon qilamiz va keyin nima? Men to'g'ri va asosli javobga erishishga harakat qilaman: birinchi navbatda, bu holda, tortishish kuchini, so'ngra ishqalanish kuchini ko'rsatish kerak, uning moduli tortish kuchi modullari yig'indisiga teng bo'ladi va aylanma natija: , chunki masala shartiga ko'ra, jism bir xilda harakat qiladi, shuning uchun jismga ta'sir qiluvchi barcha kuchlarning natijasi Nyutonning birinchi qonuniga ko'ra nolga teng bo'lishi kerak. Nazorat qilish uchun men provokatsion savol beraman: tanaga qancha kuchlar ta'sir qiladi? Yigitlar javob berishlari kerak - to'rtta (beshta emas!): tortishish, qo'llab-quvvatlash reaksiya kuchi, tortish kuchi va ishqalanish kuchi. endi Nyutonning birinchi qonuniga binoan harakat tenglamasini vektor shaklida yozamiz: Biz vektorlar yig'indisini aylanma natija bilan almashtiramiz: Biz barcha vektorlar o'qga parallel bo'lgan tenglamani olamiz. Endi biz bu tenglamani vektorlarning o'qga proyeksiyalari bo'yicha yozamiz: Kelajakda ushbu yozuvni 6-rasm. 7-rasm. Jism yuqoriga tik otilganda teskari jarayon kuzatiladi. Bunda jism yuqoriga ko‘tarilgan sari kinetik energiyasi maksimal qiymatdan nolga qadar kamayib boradi. Jismning potensial energiyasi esa noldan maksimal qiymatga qadar ortib boradi. Potensial energiyaning o‘zgarishi jismning faqat vertikal harakatida emas, harakat trayektoriyasi ixtiyoriy bo‘lganda ham namoyon bo‘ladi. Masalan, binoning 7-qavatida 2 kg massali jism turgan bo‘lsin. Agar binoning har bir qavati orasini 3 m dan deb olsak, 7-qavatda turgan jismning yerga, ya’ni 1-qavatga nisbatan potensial energiyasi 360 J ga teng bo‘ladi. Shu jism 3-qavatga zinadan olib tushilsa ham, liftda keltirilganda ham bu qavatda uning potensial energiyasi 120 J ga teng bo‘ladi. 4-rasmda tasvirlangan jismning h = 45 m balandlikdan tushish davomida ko‘rilgan 4 ta holatining har birida kinetik va potensial energiyalarning yig‘indisi qanday bo‘ladi? 1-holatda: Ep1 + Ek1 = 450 J + 0 = 450 J. 2-holatda: E p 2 + E k 2 = 400 J + 50 J = 450 J. 3-holatda: Ep3 + Ek3 = 250 J + 200 J = 450 J. 4-holatda: E p 4 + Ek4 = 0 + 450 J = 450 J Balandlikdan erkin tushayotganda jismning ixtiyoriy vaqtdagi kinetik va potensial energiyalari yig‘indisi, ya’ni jismning to‘liq mexanik energiyasi o‘zgarmaydi. Bu xulosa jismni yuqoriga tik ravishda otilgandagi holatlar uchun ham o‘rinlidir. Demak, jismning maksimal kinetik energiyasi uning maksimal potensial energiyasiga teng. Ma’lumki, jism kinetik energiyasining o‘zgarishi bajarilgan ishga teng. Agar balandlikdan tushayotdan jismning 1-holatdagi kinetik energiyasi E k 1 , 2-holatdagisi Ek2 bo‘lsa, bajarilgan ish quyidagicha bo‘ladi: A = E k 2 – E k 1 (12) Shu ikki holat uchun jism potensial energiyasining o‘zgarishi ham xuddi shunday bajarilgan ishga teng, ya’ni: A = – ( Ep2 – Ep1 ). (13) 1. α =0 о bo’lsa, cos0 о =1, unda А= F·S 2. α =90 о bo’lsa, cos90 о =0, unda А=0 3. α =180 о bo’lsa, cos180 о =-1, unda А=- F·S 4. 0 о < α < 90 о bo’lsa, cos α >0 , unda А >0 5. 90 о < α < 180 о bo ’ lsa , cos α < 0 , unda А< 0 Og’irlik kuchining ishini topamiz 1. A= - mgh A= mgh Ishning birligi. Ishning SI dagi birligi Joul (J): [ A] = [F] · [s] = 1 N · 1 m = 1 N · m = 1 J. Ishning SI dagi birligi sifatida 1 N kuchning jismni 1 m masofaga ko‘chirishda bajargan ishi qabul qilingan. Og‘irlik kuchining ishi. Yer sirtida yaqin balandl iklarda jismga Yer tomonidan P = mg og‘irlik kuchi ta‘sir etadi. Yer sirtidan h balandlikdagi B nuqtadan Yer sathidan hisoblangan h 2 balandlikdagi C nuqtaga o‘tishda jismning ko‘chishi h 1 = h – h 2 ga teng Bunda og‘irlik kuchining bajargan ishi quyidagicha ifodalanadi: A = Ph 1 = mg(h 1 – h 2 ) = mgh 1 – mgh 1 . Bu yerda: P – jismning og‘irligi, m – uning massasi, g – erkin tushish tezlanishi, h – vertikal bo‘ylab, h1 va h2 sathlar orasidagi masofa. Og‘irlik kuchining bajargan ishi yo‘lning shakliga bog‘liq bo‘lmasdan, faqat tushish balandligiga bog‘liq. Shuning uchun ham og‘irlik kuchi ta’sirida bajariladigan ishlar trayektoriya shakliga emas, balki jismning boshlang‘ich va oxirgi holatiga bog‘liq. Bunday kuchlarga potensial yoki konservativ kuchlar deyiladi. Bu kuchlarning maydoni esa potensial maydon deyiladi. Jism pastga harakatlanganda og‘irlik kuchi va ko‘chish yo‘nalishi mos tushganligi sababli bajarilgan ish musbat, yuqoriga harakatlanganda esa, ular qarama-qarshi yo‘nalganligidan manfi y bo‘ladi. Shuning uchun og‘irlik kuchi ta‘sirida jism ko‘chib, yana boshlang‘ich vaziyatiga qaytgan holatdagi umumiy ish tortishish vektori. m g , va ishqalanish kuchi vektorlari F tr va qo'llab-quvvatlash reaksiya kuchlari N allaqachon o'qlar bo'ylab yo'naltirilgan. Ushbu kengayish bilan tortishishning x-komponenti teng bo'ladi mg ( α ) va tezlashtirilgan pastga harakatlanish uchun mas'ul bo'lgan "tortish kuchi" ga mos keladi va y-komponent - mg chunki( α ) = N qo'llab-quvvatlashning reaksiya kuchini muvozanatlashtiradi, chunki OY o'qi bo'ylab tana harakati yo'q. Surma ishqalanish kuchi F tr = mkN tayanchning reaksiya kuchiga mutanosib. Bu ishqalanish kuchi uchun quyidagi ifodani olish imkonini beradi: F tr = mg chunki( α ). Bu kuch tortishishning "tortishuvchi" komponentiga qarama-qarshidir. Shuning uchun, uchun tanasi pastga siljiydi , biz umumiy natijaviy kuch va tezlanish uchun ifodalarni olamiz buni ko'rish qiyin emas µ < tg( α ), keyin ifoda ijobiy belgiga ega va biz bilan shug'ullanamiz bir tekis tezlashtirilgan harakat qiya tekislikdan pastga tushing. Agar µ >tg( α ), keyin tezlanish salbiy belgiga ega bo'ladi va harakat teng darajada sekin bo'ladi. Bunday harakat faqat tanaga nishabdan pastga boshlang'ich tezlik berilgan taqdirdagina mumkin. Bunday holda, tana asta-sekin to'xtaydi. Agar, bo'ysunadi µ >tg( α ) ob'ekt dastlab tinch holatda bo'lsa, keyin u pastga siljiy boshlamaydi. Bu erda statik ishqalanish kuchi tortishishning "tortishuvchi" komponentini to'liq qoplaydi. Ishqalanish koeffitsienti tekislikning qiyalik burchagi tangensiga to'liq teng bo'lganda: µ = tg( α ), biz har uch kuchning o'zaro kompensatsiyasi bilan shug'ullanamiz. Bu holda, Nyutonning birinchi qonuniga ko'ra, tana tinch holatda bo'lishi yoki doimiy tezlikda harakatlanishi mumkin (bu holda bir tekis harakat faqat pastga tushish mumkin). Blokka ta'sir qiluvchi kuchlar qiya tekislikda sirpanish: sekin harakat holati shu bilan birga, tana moyil tekislikni ham haydashi mumkin. Bunday harakatga misol xokkey shaybasining muzli slaydni yuqoriga ko'tarish harakatidir. Jism yuqoriga qarab harakat qilganda, ishqalanish kuchi ham, tortishishning "tortishuvchi" komponenti ham moyil tekislik bo'ylab pastga yo'naltiriladi. Bunday holda, biz har doim bir xil sekin harakat bilan shug'ullanamiz, chunki umumiy kuch tezlikka teskari yo'nalishda yo'naltiriladi. Bu holat uchun tezlanish ifodasi KIRISH Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo'lib dunyo miqyosida o'z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo'sh kelmaydigan insonlar bo'lib kamol topishi,baxtli bo'lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatini safarbar etamiz. Shavkat Mirziyoyev. Bugungi kun ta‘lim tizimida amal qilayotgan ana’naviy ta’limni mazmunan va uslubiy yangilash va talim jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirish davr taqozasidir. Bunda, fizika talim tizimiga innovatsion talim texnalogiyalarini uyg’unlashgan xolda qo’llash orqali, talim samaradorligini yuqori pog’onaga ko’tarishni amalga oshirish mumkin. Mavzuning dolzarbligi. Uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlarida fizikaning o’qitishdan maqsad, birinchidan, tabiatning fundamental qonunlarini ilmiy asosda tushuntirishi o’rganuvchilarning ilmiy dunyoqarashi va falsafiy mushohada yuritish qobilyatlarini rivojlantirish, texnikada va turmushda foydalanilayotgan uskuna va vositalarning ishlash prinspini tushuntiruvchi fizik jarayonlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirish, shuningdek, fizik ta’lim olishning davom ettirish, olgan bilimlarini chuqurlashtirishi va ilmiy izlanuvchilar uchun mustahkam zamin yaratishdan iborat. Kurs ishining maqsadi. Fizika darslari mobaynida zamonaviy axborot texnologiyalarni, interfaol metodlarni tatbiq qilish, o’quv jarayoniga zamonaviy va ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llashdan iborat. Fizika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi: Fizika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlay olish qobiliyati, aqliy rivojlanishi, o‘z-o‘zini anglash salohiyatini tarkib toptirish, ularda milliy, umuminsoniy qadryatlarni shakllantirish hamda zarur bo‘lgan bilim ko‘nikma, malakalarni egallashi, ulardan kundalik hayotlarida foydalanishga o‘rgatish, mazusiga yangi o qitish usulini kashf etish eng dolzarb muammodir. Bu bevositaʻ dars jarayonining isloh qilinishi bilan bog liqdir, ya ni, o quv materiallariga ʻ ʼ ʻ innovatsion yondashuv asosida o rganiladigan mavzuni o quvchilar tomonidan ʻ ʻ xaqiqiy bilish imkoniyatlariga mos keladigan yangicha o qitish usulini joriy ʻ etishdan iborat bo ladi. ʻ o‘quvchilarning olamning fizik manzarasiga oid dunyo qarashini kengaytirish bilan amaliy faoliyatlarini bog‘lagan holda fizik bilimlarni hayotga tadbiq eta olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Fizika fanini o‘qitishning vazifalari:  o‘quvchilarda atrof olamni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshirish;  tabiatdagi jarayon va hodisalarni kuzatish, tahlil qilish;  fizik tushuncha va kattaliklarni matematik formulalar bilan ifodalay olish;  fan sohasida erishilayotgan yutuqlar, ularning amaliyotdagi tatbiqi;  o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashlarini rivojlantirish;  o‘quvchilarda ixtirochilik va konstruktorlik qobiliyatlarini shakllantirish;  o‘quvchilarda o‘quv - tadqiqotchilik qobiliyatlarini shakllantirish;  fizik kattaliklarni o‘lchovchi qurilma va jihozlardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. O’quv jarayonlarida zamonaviy axborot texnologiyalarni, interfaol metodlarni tatbiq qilish, zamonaviy va ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llash. Kurs ishining tuzilmasi: Ushbu “ Umumta’lim maktabining fizika kursida “Energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo’ylab harakatlanishida bajarilgan ish” o’qitishda interfaol ta’lim metodlaridan foydalanish ” mavzusidagi kurs ishi kirish, bob, 8 bo‘lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat. II BOB. JISMNING QIYA TEKISLIK BO‘YLAB HARAKATLANISHIDA BAJARILGAN ISH 2.1-§. Qiya tekislik bo’yicha harakat Xiyobondagi sirpanib tushish uchun yo laklar, qiya shosselar, yukʻ avtomobilining yuk ortuvchi estakadalari qiya tekislikka misol bo ladi. ʻ Qiyaliklar yoki Qiya tekisliklar jismlar turishi, yuqoriga siljishi, pastga siljishi, tepaga yumalashi yoki pastga yumalashi mumkin bo lgan yuzalardir. ʻ Qiya tekisliklar foydali, chunki ular jismni vertikal harakatlantirish uchun talab qilinadigan kuchning qiymatini kamaytiradi. Ular oltita eng sodda mexanizmdan biri hisoblanadi. Ko pgina hollarda biz kuchlar bilan bog liq masalalarni Nyutonning ikkinchi ʻ ʻ qonunidan gorizontal va vertikal yo nalishlar uchun foydalangan holda yechamiz. ʻ Ammo qiya tekisliklar uchun biz, odatda, qiya tekislik sirtiga parallel harakatni qaraymiz, shuning uchun Nyutonning ikkinchi qonunini qiya tekislik sirtiga parallel va perpendikulyar bo lgan yo nalishlar uchun qo llash foydaliroq. ʻ ʻ ʻ Galiley o‘zining asosiy xulosasi deb, erkin tushayotgan jism ketma-ket teng   vaqtlar oralig‘ini ketma-ket toq sonlarga proporsional ravishda o‘tadi, degan tasdiqni hisoblar edi. U buni tekshirib ko‘rmoqchi bo‘ladi. Biroq   uni qanday tekshirish kerak? Piza minorasidan shar tashlashlarni davom ettiravermaydi-ku?!, undan tashqari, Galiley Paduyada yashayapti. Laboratoriyada   esa   tushish juda   tez   bo‘lib   o‘tadi. Ammo Galiley   aqlli ish   tutdi: u erkin tushishni   jismni   qiya   tekislik   bo‘yicha ancha sekin harakati bilan almashtirdi. U erkin tushishning tekis tezlanishi taxminidan qiya tekislik bo‘yicha   harakatlanayotgan   og‘ir   nuqtaning tekis tezlanishi kelib chiqishini ko‘rdi. Bu o‘z mohiyatiga   ko‘ra bugungi kunda og‘ir   nuqta qiya tekislikda   g sin α   doimiy tezlanish bilan dumalanishini ko‘rsatuvchi kuchlarni yoyish haqidagi mulohaza edi, bunda   α   — gorizontalga qiyalik burchagi ( g — erkin tushish tezlanishi). Galileyning mulohazasi uzundan- uzoq: u erkin tushish tezlanishini kiritmaydi, balki   o‘sha davrda qabul qilinganidek, ko‘p sondagi proporsiyalar bilan ish ko‘radi. U qiya tekislik bo‘yicha nuqtaning tekis tezlanishidagi laboratoriyada tekshirish uchun qulay bo‘lgan qator xulosalar chiqaradi (agar qiyalik burchagi kichik bo‘lsa, dumalab tushish vaqti katta bo‘ladi). Agar qiya tekisliklarning   balandliklari   bir   xil   bo‘lsa,   dumalab   tushish   har doim birdan kichik bo‘ladi. Qiya tekislik va jism yuqoriga tortilganda bajarilgan ishni ko‘rib chiqaylik. Mexanikaning oltin qoidasiga muvofi q kuchdan necha marta yutilsa, yo‘ldan shuncha marta yutqiziladi. Qiya tekislik ham ishdan yutuq bermaydi. Qiyalik burchagini kamaytirib yukni ko‘tarishga sarfl anadigan kuchdan yutiladi. Lekin ko‘chish masofasi ortganligi sababli bajarilgan ish o‘zgarmaydi. Uzunligi l, balandligi h bo‘lgan qiyalikda og‘irligi P bo‘lgan yuqoriga harakatlanayotgan jismni qaraylik (3.3rasm). Bunda jismga Fish ishqlanish kuchi, qiya tekislikka parallel bo‘lgan Ft yuqoriga tortuvchi kuch, qiya tekislikka perpendikulyar yo‘nalgan P kuch va tekislikka perpendikulyar kuchga qarama- qarshi tomonga yo‘nalgan N kuch (tekislikning reaksiya kuchi) ta‘sir etadi. O`quvchilarning geografik talqinlarga bergan javoblariga qarab tegishli rag`batlantiruvchi kartochkalar bilan rag`batlantiriladi. Dars so`ngida har ikkala guruhning kartochkalar soni va yig`gan bali hisoblanadi. G`olib guruh e`lon qillinib, dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi. Dars yakunida o`quvchilarga uyga vazifa beriladi: 1. Mexanik ish qanday ifodalanadi? U qanday birliklarda o'lchanadi? 2. Og‘irlik kuchining ishi nimaga teng? 3. Tabiatda energiyaning saqlanish qonuni har doim bajariladimi. 4. Qiya tekislik ishdan yutuq beradimi? Mashq 1. O‘zgarmas F kuch ta’sirida vagon 5 m yo‘lni bosib o‘tdi va 2 m/s tezlik oldi. Agar vagonning massasi 400 kg va ishqalanish koeffi tsiyenti 0,01 bo‘lsa, kuch bajargan A ish aniqlansin. 2. Odam massasi 2 kg bo‘lgan jismni 1 m balandlikka 3 m/s2 tezlanish bilan ko‘targanda qancha ish bajaradi? 3. Massasi 6,6 t bo‘lgan kosmik kema orbita bo‘ylab 7,8 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan bo‘lsa, uning kinetik energiyasi nimaga teng bo‘ladi? Xulosa Pedagogik texnologiyalar masalalari, muammolarini o’rganayotgan o’qituvchilar, ilmiy tadqiqotchilar, amaliyotchilarning fikricha pedagogik texnologiya-bu faqat axborot texnologiyasi bilan bog’liq, hamda o’qitish jarayonida qo’llanishi zarur bo’lgan kompyuter, masofali o’qish yoki turli xil texnikalardan foydalanish deb belgilanadi. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi-bu o’qituvchi va talaba-talabaning belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlagan texnologiyalariga bog’liq deb hisoblaymiz. Ya’ni o’qitish jarayonida maqsad bo’yicha kafolatlangan natijaga erishishda qo’llaniladigan har bir ta’lim texnologiyasi o’qituvchi va talaba o’rgasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o’quv jarayonida o’qituvchi-talabalar mustaqil fikrlay olsalar, ijoliy ishlay olsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o’zlari hulosa qila olsalar, o’zlariga, guruhga, guruh esa ularga baho beriilsa o’qituvchi esa ularning bunday faolliklari uchun imkoniyat va sharoit yarata oladi. O’qish jarayonining asosi xisoblanadi, Har bir dars, mavzu o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor ya’ni o’quv jarayonidagi pedagogik texnologiya-bu yakka tartibdagi jarayon bo’lib, u talaba-talabaning ehtiyojidan kelib chiqqan holda yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish, ta’lim III BOB. MEXANIKA BO’LIMINI O`QITISHDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH 3.1. Energiya va ish. Qiya tekislikda bajarilgan ish mavzusiga doir bir soatlik dars ishlanmasi Darsning maqsadi O`quvchilarga energiya va ish haqida ma`lumot berish , hayotiy tajribalarda amaliy qo`llanilishini tushuntirish. Vazifalari O‘quvchilarga mavzu asosida energiyaga doir bilimlarni berish bilan birga qiziquvchanlik, topqirlik, hozirjavoblik, ijodiy qobiliyatni shakllantirish. O‘quv jarayonining mazmuni O‘quvchilar mavzuning mazmun-mohiyatini tushunib, energiya va ish to`g`ri anglay bilishi va ularni masalalarda ishlatilishi bo`yicha bilim, ko`nikma va malakalarga ega bo`lish. O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi. Metod: “Aqliy hujum”, Savol-javob, jamoa va yakka tartibda ishlash, Amaliy mashg‘ulot, Phet. Vosita: Fizika darsligi va multimediya darslik. Kompyuter. Fizika fanini o’qitishda o’quvchilarga energiyaga oid tushunchalarni shakllantirish. (O’qituvchilar uchun qo’llanma. ) E. Turdiqulov. M. Musayeva. Toshkent-2007. Molekulalar modellari va ularning rasmi tushirilgan plakatlar. Doska, bo’r, Phet. Nazorat: yozma, og`zaki Baholash: Rag‘batlantirish, 5 ball tizim asosida baholash. Kutilayotga n natijalar O‘qituvchi: O‘quvchilarning fanga bo`lgan qiziqishi ortadi. O`quvchilar o`rtasida do`stona muhitni yaratadi. O‘z oldiga O`quvchi: O‘quvchilar mustaqil va erkin fikrlaydi . Guruhlar bilan ishlashni va o`z ustida ishlashni 1748-yilda M.V.Lomonosovning materiya va harakatning saqlanish qonunida ifodalangan edi. Keyinchalik turli jarayonlarning bog’liqligini o’rganishga oid umumlashtiruvchi tadqiqotlar natijasida energiyaning saqlanish va uning bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni yaratildi. Energiyaning saqlanish qonuni: Yopiq sistemadagi barcha jarayonlarda energiya hech qachon yo’qdan bor bo’lmaydi va bordan yo’q bo’lmaydi. U faqat bir turdan ikkinchi turga aylanadi va uning miqdori doimo saqlanadi. Mexanik hodisalarda jismning mexanik energiyasi kinetik va potensial energiyalarining yig’indisiga teng bo’ladi: Shunga ko’ra mexanik hodisalar uchun energiyaning saqlanish qonunini ta’riflaymiz. Mexanik energiyaning salanish qonuni: Yopiq sistemadagi mexanik hodisalarda bordan yo’q bo’lmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi. Unda faqat energiya miqdori kinetik energiyaga potensial energiyaga aylanadi va aksincha. To’la mexanik energiya mexanik energiya miqdori o’zgarmas saqlanadi. Energiyaning saqlanish qonuni deganda barcha turdagi hodisalar uchun, mexanik energiya saqlanish qonuni deganda esa faqat mexanik hodisalar uchun qonun tushuniladi. Endi ba’zi hollar bilan yaqindan tanishamiz. Massasi m = 1 kg li jism h 1 = 45 m balandlikdan tashlanganda uning potensial va kinetik energiyalari qanday o‘zgarishini ko‘raylik (4-rasm). Bunda erkin tushish tezlanishi g = 10 m/s2 . 1-holat h 1 = 45 m balandlikda jismning potensial va kinetik energiyalari quyidagicha bo‘ladi: Ep1=mgh ;Ep1=1•10 •45 J=450 J; E k 1 = m • υ 12 2 ; E k 1 = 1 • 0 2 2 J = 0. Yerdan ma’lum balandlikda tinch turgan jismning potensial energiyasi maksimal qiymatga, kinetik energiyasi esa nolga teng bo‘ladi. vaqti o‘tilgan yo‘llar   kabi   nisbatda   bo‘ladi   (nega?)   degan   fikr   markaziy   o‘rin   tutadi. Qiya tekislik bo‘yicha harakat Galileyda mustaqil   qiziqish uyg‘otdi. U qator kuzatishlar o‘tkazdi. Masalan, agar nuqta aylananing AE 1 , BF 1   vatarlari bo‘yicha harakatlansa (AV — vertikal diametr), u vaqtda dumalab tushish vaqti AV bo‘yicha erkin tushish vaqtiga teng ekan (isbotlang!). Galiley agar A, B, C lar aylananing ketma-ket nuqtalari bo‘lsa, u holda nuqta AC vatardan ko‘ra ABC siniq chiziq bo‘yicha tezroq dumalanishini isbotlaydigan   ancha   qiyin   mulohaza keltiradi. Galiley qilgan ma’lum xato Shu bilan bog‘liq: u nuqta aylananing choragi bo‘yicha hammadan ko‘ra tezroq   dumalaydi deb hisoblaydi, aslida esa bu xossaga sikloidaning yoyi ega. Bunday harakatni Galiley (erkin tushishdan farqli ravishda) majburiy harakat deb atadi. Aristotel gorizontga nisbatan   burchak   ostida   yuqoriga otilgan jism dastlab og‘ma to‘g‘ri chiziq bo‘ylab, so‘ngra aylana   yoyi bo‘ylab va nihoyat, vertikal to‘g‘ri   chiziq   bo‘ylab harakatlanadi, deb hisoblagan. Ehtimol,   yuqoriga otilgan jismning trayektoriyasi «butunlay   to‘g‘ri   chiziqdan iborat bo‘lgan birorta ham qismga ega emas» deb tasdiqlovchilar orasida   Tartalya birinchidir. Galiley   erkin tushish nazariyasidan keyinoq «majburiy» harakat nazariyasini yaratdi.   Tekshirish   yo‘li   oldingidek,   ya’ni nazariya (hodisaning modeli) tajribadan   oldin   keladi.   Galileyning     topqirligi   soddaligi   bo‘yicha eng dohiyona edi:   gorizontga   nisbatan     burchak     ostida   otilgan   jismning   harakati   og‘irlik   kuchi   bo‘lmagan   holda vujudga keladigan to‘g‘ri chiziqli tekis harakat hamda erkin   tushishning     yig‘indisidan     iboratdir. Natijada jism parabola bo‘ylab harakat qiladi.   Bu mulohazada inersiya   qonuni — Galiley   qonunidan   foydalanadi. Murakkab harakatni tekshirishda Galiley uchun namuna bo‘ladigan dohiyona o‘tmishdoshi bor edi;   «... men bu hodisani Arximedning «Spiral chiziqlari» dagiga   o‘xshash   bayon   etaman   va tushunaman, bunda u spiral bo‘yicha harakat deb ikki nohaq ekanligi to'g'risida o'zi mustaqil xulosa chiqaradi. O'z fikrini himoya qilish uchun turli usul va vositalarni ishga solish, ijodiy fikrlash, imkoniyatlardan unumli foydalanishga o'rgatadi. Bahs-munozara darsini samarali o'tkazish uchun o'quvchilar muhokama qilinadigan matn yoki mavzu bo'yicha keng tushunchaga ega bo'lishlari uni yaxshi o'qib o'rganib chiqqan bo'lishlari darkor. Mustaqil ishlash. Fizika darslarida o'quvchilarning mustaqil ishlarini uyushtirish materialni anglash, ongli o'zlashtirish va chuqur idrok qilish imkonini beradi. Har bir sinfda o'rganiladigan mavzuning ko'lami, o'quvchilar bilimi hamda yoshini va ularning fizika darslarida hosil qilgan amaliy malakalarini to'g'ri hisobga olgan holda o'tkazilgan mustaqil ishlar ko'zlangan maqsadni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Agar o'quvchilar faqat o'qituvchining rahbarligi ostida ishlashga o'rgansalar, mustaqil fikrlash qobiliyatini so'ndirib qo'yishlari, hamma narsani tayyor holda qabul qilishga ko'nikib qolishlari mumkin. Shuning uchun darslik materiallari asosida mustaqil ish uyushtirganda, albalta, ma'lum maqsad ko'zda tutiladi. Bu esa o'qituvchidan katta pedagogik mahorat, izlanish, o'z ishiga ijodiy yondashishni talab qiladi. O'quvchilar mustaqil ishga oldindan tayyorlanishlari, mustaqil ish talab etadigan bilim va ko'nikmaga ega bo'lishlari, barcha ish turlari o'qituvchining bevosita ishtirokida o'tkazilishi, bunda, ayniqsa, oddiydan murakkabga tomon o'tish o'qituvchining diqqat e'tiborida turishi lozim. Modellashtirish. Modellashtirish (trenirovka — mashq qilish).O'qitishning bu usuli real hayolni qayta tiklash uchun ishlab chiqilgan moslama asbob yoki vaziyatni o'z ichiga oladi. Qo'llanilishi: - vaziyatlarda kerak bo'ladigan ko'nikmalarni qo'llashda; - oddiy va murakkab mehanik va elektr asboblar yasashda operativ ko'nikmalar, qaror qabul qilishni amalga oshirishda; - xavfli va kechiktirib bo’lmaydigan vaziyatlarda boshqarish ko'nikmalarini mustahkamlashda; 1.1-§. Mexanik ish. Mexanik energiya va uning turlari Kundalik hayotimizda ish deganda ishchi, muhandis, olimlarning foydali mehnatini tushunamiz. Lekin olimning qancha ish qilganligini o‘lchab bo‘lmaydi. Shuning uchun fizikada faqat o‘lchab bo‘ladigan kattalik – mexanik ish o‘rganiladi. Arava unga ulangan otning tortish kuchi ta’sirida ma’lum masofaga yurdi. Og‘zi tiqin bilan berkitilgan suvli shisha idish qizdirilganida uning ichidagi bosim kuchining oshishi natijasida tiqin otilib chiqib, ma’lum masofaga borib tushadi, ya’ni mexanik ish bajariladi. Kuch ta’sirida jismning tezligi kamaygan hollarda (masalan, ishqalanish kuchi) ham ish bajariladi. Agar bor kuchimiz bilan shkafni surishga harakat qilsak, u esa qo‘zgalmay joyida turaversa, hech qanday mexanik ish bajarilmaydi. Jism o‘z inersiyasi bilan doimiy tezlikda harakatlanayotgan va unga kuch ta’sir etmayotgan bo‘lsa, u hech qanday mexanik ish bajarmaydi. Demak, mexanik ish bajarilishi uchun jismga kuch ta’sir etishi lozim va bu kuch ta’sirida jism ma’lum masofaga siljishi kerak. Masalan, tekis sirtda turgan jismga F kuch ta’sir etganda, u shu kuch yo‘nalishida to‘g‘ri chiziq bo‘ylab s masofaga ko‘chsin. Bunda A mexanik ish bajariladi. A=F ⋅ S (1) Mexanik ish . Kuchning shu kuch ta’siri yo‘nalishida ro‘y bergan ko‘chishga skalyar ko‘paytmasiga teng bo‘lgan kattalik mexanik ish deyiladi. Jismga qancha katta kuch ta’sir etsa va bu kuch ta’sirida jism qancha katta masofani bosib o‘tsa, bajarilgan ish ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Mexanik ish qo‘yilgan kuchga hamda bosib o‘tilgan yo‘lga to‘g‘ri proporsionaldir. Xalqaro birliklar sistemasida ishning birligi – Joul (J). Bu birlik nomi ingliz fizigi Jeyms Joul sharafiga qo‘yilgan. 1 J – bu 1 N kuch ta’sirida jismni 1 m masofaga ko‘chirishda bajarilgan ishga teng. Amalda ishning boshqa birliklari — kilojoul (kJ), megajoul (MJ), millijoul (mJ) ham qo‘llaniladi. Ishning bu birliklari bilan asosiy birligi orasida quyidagi munosabat mavjud: o'tkazib yuborish mumkin. Tenglamada yo'nalishlarni hisobga olgan holda vektorlarning modullaridagi proyeksiyalarini almashtiramiz: 2-misol : tortish kuchi ta'sirida jism tezlanish bilan qiya tekislikka harakat qiladi (8-rasm). Ushbu misolda talabalar tortishish kuchini, tayanchning reaksiya kuchini va keyingisining aylanish natijasini qurgandan so'ng, ishqalanish kuchini ko'rsatish kerakligini, oxirgisi tortishish kuchi vektorini ko'rsatishi kerakligini aytishlari kerak. vektorlar yig'indisidan katta bo'lishi kerak, chunki barcha kuchlarning natijasi Nyutonning ikkinchi qonuniga ko'ra tezlanish vektori bilan bir xil yo'nalishda yo'naltirilishi kerak. Jismning harakat tenglamasi Nyutonning ikkinchi qonuniga muvofiq yozilishi kerak: Agar darsda boshqa holatlarni ko'rib chiqish imkoniyati mavjud bo'lsa, biz bu imkoniyatni e'tiborsiz qoldirmaymiz. Agar yo'q bo'lsa, men bu vazifani uyga topshiraman. Kimdir qolgan barcha ishlarni ko'rib chiqishi mumkin, bu o'quvchilarni tanlash huquqi. Keyingi darsda biz xatolarni tekshiramiz, tuzatamiz va vektor uchburchaklaridan oldin ifodalangan aniq muammolarni hal qilishga kirishamiz: Tenglik (2) turli burchaklar uchun tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Demak bizda: gorizontal surish kuchi ta'sirida gorizontal harakatlanayotganda burchakning ortishi bilan uning kosinusi kamayadi, shuning uchun tayanchning reaksiya kuchi ham kamayadi va tortishish kuchidan kamroq va 8-rasm. 1 kJ = 103 J; 1 MJ = 106 J; 1 mJ = 10–3 J. Ta’sir kuchining mexanik ishi Mexanik ishning (1) formulasi jismga ta’sir etayotgan kuch va jismning ko‘chishi bir xil yo‘nalishda bo‘lgan hol uchun o‘rinli. Masalan, jism F = 5 N kuch ta’sirida shu kuch yo‘nalishida S = 20 sm masofaga ko‘chgan bo‘lsin. U holda bu kuchning bajargan ishi A = 5 N ⋅ 0,2 m = 1 J ga teng bo‘ladi (129-a rasm). Agar kuch yo‘nalishi jismning harakat yo‘nalishi bilan bir xil bo‘lsa, bu kuch musbat ish bajargan bo‘ladi. Lekin kuch yo‘nalishi jismning harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lsa (masalan, sirpanish yoki ishqalanishda), bu kuch manfiy ish bajargan bo‘ladi: A = − F • S 1-rasm. Bajarilgan ishning kuch yo‘nalishiga bog‘liqligi. Agar kuchning yo‘nalishi jism harakatining yo‘nalishida bo‘lmasa, mexanik ishning qiymati qanday aniqlanadi? Jismga ta’sir etayotgan kuch jismning ko‘chish yo‘nalishi bilan ma’lum burchak tashkil etsa, ta’sir etayotgan kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi – tashkil etuvchisi olinadi. Masalan, jismga F = 5 N kattalikdagi kuch 1-b rasmda ko‘rsatilgandek burchak ostida ta’sir etib, jism shu kuch ta’sirida 20 sm masofaga ko‘chsin. Rasmdan ko‘rinadiki, bu kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi F pr = 4 N ni tashkil etadi. U holda bu kuchning bajargan ishi A = 4 N · 0,2 m = 0,8 J ga teng. Jismga ta’sir etayotgan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak orta borishi bilan F kuchning F pr proyeksiyasi kamayib boradi. Bu esa kuchning bajargan ishi ham kamayib borayotganligini ko‘rsatadi. Masalan, 1-d rasmda jismga ta’sir etayotgan oluvchilarning mustaxkam nazariy bilim, faoliyat, ko’nikma va malakalarini shakllantirish, ularni kasbiy mahoratga aylanishini ta’minlash maqsadida o’qitish jarayonida yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish davr taqozosi hamda ijtimoiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo’yilmoqda. Yangi pedagogik texnologiya nazariyasi g’oyalaridan foydalanish asosida tashkil etilgan ta’lim jarayoni barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalash borasidagi ijtimoiy buyurtmaning bajarilish xolatining sifat ko’rsatkichiga ega bo’lishiga olib keladi. Hozirgi davrda O‘zbekistonda ta‘lim-tarbiya jarayonini jahon talablari darajasiga yetkazish borasida aql-zakovatli, mustaqil fikrlay oladigan, intellektual salohiyatga ega yoshlarni tarbiyalashga alohida e‘tibor berilmoqda. Bu o‘z navbatida ta‘lim jarayoniga katta e‘tibor qaratish kerakligi, ta‘lim jarayonining samaradorligini oshirish fan va texnika sirlarini chuqur egallashga yo‘llaydi. Ushbu kurs ishi―Umumta‘lim maktablarida VI-sinf fizika kursining mexanik ish bo‘limini o‘qitishda individual pedagogik texnologiyadan foydalanish mavzusida bolib, uning I bobida ishning dolzarbligi, maqsadi bayon etildi; - O‘rta asr allomalarning fizika fani taraqqiyotidagi o‘rni, ularning ijodidagi mashinalar yasash g‘oyasi chizmalari bilan birgalikda tushintirildi; Shuningdek, bu bolimda oquvchilarga beriladigan asosiy tushunchalar bo’lmish qiya tekishlik, ularning turlari, kuchlar muvozanati, ularning texnikada va turmushda qollanilishi, ishlarning tengligi. Kurs ishining II bobida X-sinf fizika kursidagi ― Qiya tekislikda jismlar harakati mavzusini ilmiy-metodik tahlili va o‘qitish metodikasi bayon etildi. Bunda o‘qitishda eksperimentning roli, o‘quvchilarning ko‘nikmalarini shakllantirishda tajribalarning ahamiyati va mavzuni yakunlash buyicha nazorat savollar hamda yakuniy suhbat, bunda o‘rganilgan asosiy fizik tushinchalar, doidalar donunlarning qisqacha mazmuni takrorlash o‘quvchilarning tafakkuri rivojlantirishni taqozo etadi, o‘quvchilarda mustaqil, mantiqiy, tanqidiy fikrlar yuritish, o‘tkir zehnlilik, kuchli xotira, topqirlik, qiziquvchanlik, tashabbuskorlikni shakllantiradi. O‘quvchilarning tafakkurni rivojlantirish ularni har tomonlama yetuk bo‘lishiga xizmat qiladi. 1. E nergiya 2. Ish. 3. Ish formulasi birligi e) O`quvchilarni guruhlarga ajratish, “Beruniy” va “Nyuton” nomlari bilan nomlash, guruh sardorlarini saylash; j) “Oltin qoidalar” ni ishlab chiqish: 1. O`zaro hurmat 2. O`zgalar fikrini hurmat qilish 3. Erkin fikrlash 4. Intizomlilik 5. Topqirlik 6. Hozirjavoblik Sinf chizmasi. Guruhlarning joylashish holati O’tilgan mavzu yuzasidan o`quvchilarni baholash. O`tilgan mavzu yuzasidan tayanch so`z va tushunchalar yozilgan kartochkalar guruhlarga tarqatiladi. “Beruniy” guruhiga: 1. Tezlikka ta`rif bering? 2. Nyutonning birinchi qonuni? “Nyuton” guruhiga: 1. Tezlanishga ta`rif bering? 2. Nyutonning ikkinchi qonuni? I BOB . ENERGIYA VA ISH. ENERGIYANING SAQLANISH QONUNI Umumiy fizika kursining “Mexanika” deb ataladigan bu bo’limida mexanik harakat qonunlari, hamda bu harakatni vujudga keltiruvchi va o‘zgartiruvchi sabablarini o’rganiladi. Mexanikada o‘rganilayotgan jismlarning o‘lchamlari va tezliklariga ko’ra klassik, relyativistik va kvant mexanikalariga ajratiladi.  Klassik mexanika: Tezliklari yorug’likning vakuum (bo’shliq) dagi tezligi ( c = 3 ∗ 10 8 m ∕ S ) dan juda kichik bo’lgan makro jismlarning (“ Makro”- “Katta” ) harakat qonunlarini o’rganuvchi mexanika. Klassik mexanikaning qonunlari italyalik fizik va astranom olim Galileo Galiley tomonidan aniqlangan bo’lib, ingliz olimi Isaak Nyuton tomonidan mukammal tavsiflangan.  Relyativistik mexanika: Yorug’likning vakuumdagi tezligiga yaqin bo’lgan tezliklar bilan harakatlanuvchi jismlar harakat qonunlarini o’rganuvchi mexanika. Relyativistik mexanika Albert Enshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi asosida yaratilgan mexanikadir.  Kvant mexanikasi: Mikro jismlarning ( atom yoki elementar zarralar, “Mikro”-“Kichik”) harakat qonunlarini o’rganuvchi mexanika. Mexanika uch qisimga bo’linadi: 1.Kinematika – jismlarning harakat qonunlarini bu harakatni vujudga keltiruvchi sabablarni e’tiborga olmagan holda o’rganadi. 2. Dinamika – Jismlarning harakat qonunlarini bu harakatni vujudga keltiruvchi va o’zgartiruvchi sabablar bilan birgalikda o’rganadi. 3. Statika – Jismlar sistemasi ( tizimi ) ning muvozanat qonunlarini o’rganadi va fizikada dinamika qonunlari bilan birgalikda ko’riladi. Mexanikaning bosh vazifasi istalgan vaqt momentida jism koordinatasini aniqlashdan iborat. - ilgari o' rn atilgan prinsiplarni real hayotiy vaziyatlarda qo'llashda. Afzalligi: -o’quvchilar faolligi va jalb qilinishini mustahkamlaydi; -eslab qolishni kuchaytiradi. Rolli o’yinlar. O’qitishning bu metodida “real hayot” holatlarini qayta jonlantiradilar. Bu ularga o’z amaliy ish faoliyatlarida qo’llash mumkin bo’lgan yangi turdagi faoliyatlarini sinab ko’rish va tekshirish imkonini beradi. Eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi. Qo’llanilishi: -yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko’rsatishda; -o’quvchilarning olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo’llab ko’rishga chorlashda; -o’quvchilarning faolligini yanada oshirish uchun. Afzalligi: -“real hayot”ni qayta tiklash; -o’quvchilarni mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; -o’quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko’rish imkonini berish. Skarabey. Skarabey interfaol texnologiya bo’lib, u o’quvchilarda fikriy bog’liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o’z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur texnologiya o’quvchilarga mustaqil ravishda bilimining sifati va saviyasini xolis baholash, o’rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarini aniqlash imkonini beradi. U ayni paytda, turli g’oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog’liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. Skarabey texnologiyasi o’quvchilar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatning fikriy, bilish xususiyatlari inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. U o’quvchilar tajribasidan foydalanishni ko’zda tutadi, tajriba o’tkazish imkoniyatlariga ega. Mazkur texnologiyaning ayrim afzalliklari sifatida idrok qilishni Raqamlardan ko'rinib turibdiki, birinchi holda, ishqalanish kuchi tanani ushlab turishga yordam beradi (u ushlab turish kuchi bilan bir xil yo'nalishda yo'naltiriladi), ikkinchi holda, u dumaloq natija bilan birga yo'naltiriladi. harakatga qarshi. Birinchi holda, ikkinchi holatda. Jismning qiya tekislik bo'ylab harakati bir nechta yo'nalishsiz kuchlar ta'sirida jism harakatining klassik namunasidir. Ushbu turdagi harakat muammolarini hal qilishning standart usuli barcha kuchlarning vektorlarini koordinata o'qlari bo'ylab yo'nltirilgan komponentlarga kengaytirishdir. Bunday komponentlar chiziqli mustaqildir. Bu har bir o'q bo'ylab komponentlar uchun Nyutonning ikkinchi qonunini alohida yozish imkonini beradi. Shunday qilib, Nyutonning vektor tenglamasi bo'lgan ikkinchi qonuni ikkita (uch o'lchovli holat uchun uchta) algebraik tenglamalar tizimiga aylanadi. Blokka ta'sir qiluvchi kuchlar tezlashtirilgan pastga harakatlanish holati qiya tekislikdan pastga siljayotgan jismni ko'rib chiqing. Bunday holda, unga quyidagi kuchlar ta'sir qiladi:  Gravitatsiya m g , vertikal pastga yo'naltirilgan;  Reaksiya kuchini qo'llab-quvvatlang N , tekislikka perpendikulyar yo'naltirilgan;  surma ishqalanish kuchi F tr, tezlikka qarama-qarshi yo'naltirilgan (tana sirpanganida qiya tekislik bo'ylab yuqoriga) Qiya tekislik bilan bog'liq masalalarni yechishda ko'pincha OX o'qi tekislik bo'ylab pastga yo'naltirilgan qiya koordinatalar tizimini kiritish qulay. Bu qulay, chunki bu holda faqat bitta vektorni tarkibiy qismlarga ajratish kerak bo'ladi - 13-rasm. F = 5 N kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish orasidagi burchak 1-b rasmdagidan kattaroq bo‘lgani uchun uning proyeksiyasi kichik, ya’ni F pr = 3 N ni tashkil etadi. Bu holda kuchning bajargan ishi A = 3 N · 0,2 m = 0,6 J ga teng bo‘ladi. Jismga ta’sir etayotgan kuchning yo‘nalishi bilan ko‘chish yo‘nalishi orasidagi burchak yanada oshirilsa, kuchning proyeksiyasi va buning natijasida, kuchning bajargan ishi nolga yaqinlasha boradi. Kuchning yo‘nalishi ko‘chish yo‘nalishi bilan 90° ni tashkil etsa, kuchning ko‘chish yo‘nalishiga proyeksiyasi nuqtani, ya’ni nolni tashkil etadi (1-e rasm). Bu esa jismga ta’sir etuvchi kuch, ko‘chish yo‘nalishiga perpendikulyar yo‘nalgan bo‘lsa, ish bajarilmasligini ko‘rsatadi. Energiya so’zi hayotda ko’p qo’llaniladi. Misol uchun sporchilar juda ko’p energiya sarflashdi, film tomosha qilishdan energiya olaman, elektr energiyasi va hakazo. U, ko’pincha ,ancha erkin qo’llanilishiga qaramay, maxsus ma’noga ega. Energiya – turli shaklda harakatlar va o’zaro ta’sirlarning miqdoriy o’lchovidir. ( u grekcha energeia – ta’sir so’zidan olingan ). Energiya tabiatdagi harakatlarning shakliga qarab, turlicha bo’ladi. Masalan, mexanik, issiqlik, elektromagnit, yadro energiyalari va hokazolar. Mexanik energiya - jismning ish bajara olish qobiliyati. U moddiy emas. Energiyani bir qator ko’rinishlarda saqlash va o’lchash mumkin. Mexanik energiyaning potensial hamda kinetik turlari mavjuddir. POTENSIAL ENERGIYA Ba’zan jismlar ishni bir zumda bajarmasdan, uzoq vaqt davomida bajarishi mumkin. Ular ish bajarish qobiliyatlarini uzoq vaqt saqlay oladi. Masalan, osma soatlarning maxsus toshlarini tepaga ko‘tarib, biz ish bajaramiz. (2-rasm). Natijada soat mexanizmi toshlar pastga tushishiga qadar ish bajarish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Og‘irlik kuchi ta’sirida asta-sekin pastga tushayotgan toshlar soat mayatnik, g‘ildirak va millarini aylantiradi. Toshlar pastga tushgan sari ularning ish bajarish qobiliyati kamayib boradi. Pastga tushgan toshlarni ko‘tarib, ularning ish bajara olish qobiliyatini yana tiklash mumkin. Toshlarni ko‘targanimizda ham xuddi shunday tarzda olinadi va faqat belgisi bilan farqlanadi. Shunday qilib, uchun egilgan tekislik bo'ylab yuqoriga siljishi , bizda ... bor. Keling, fizika darsligini ochib o'qiymiz. Nyutonning birinchi qonuni: shunday inertial sanoq sistemalari mavjudki, ularda ... Bu darslikni yopaylik, men ham tushunmadim. Mayli, men hazillashyapman, tushundim, lekin buni osonroq tushuntiraman. I Nyuton qonuni: agar jism harakatsiz yoki bir xilda (tezlanishsiz) harakatlansa, unga ta'sir qiluvchi kuchlar yig'indisi nolga teng. Xulosa: Agar tana doimiy tezlikda harakatlansa yoki bir joyda tursa, kuchlarning vektor yig'indisi nolga teng bo'ladi. Nyutonning II qonuni: agar jism bir tekis tezlashtirilgan yoki bir tekis sekinlashgan (tezlanish bilan) harakat qilsa, unga ta'sir qiluvchi kuchlar yig'indisi massa va tezlanishning ko'paytmasiga teng bo'ladi. Xulosa: Agar jism o'zgaruvchan tezlik bilan harakat qilsa, u holda bu jismga qandaydir tarzda ta'sir etuvchi kuchlarning vektor yig'indisi (tortish kuchi, ishqalanish kuchi, havo qarshiligi kuchi) bu jismning massasi tezlanishga teng bo'ladi. ko'rsatishga harakat qiling. G'oyalar yig'indisining sifati va ular o'rtasidagi aloqalarni ko'rsatishni cheklamang. "Klaster" metodini fizikaning ayrim darslarida avvalgi darsda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilar egallagan bilim va ko'nikmalarini nazorat qilish uchun qo'llash tavsiya etiladi. Bunda o'quvchilarga o'tilgan mavzu bo'yicha nimani xohlasa, shuni qog'ozga tushirishi topshiriladi. Fikriy hujum. Ta'limning ‘‘Fikriy hujum” metodi o'quvchilarning dars jarayonida faolliklarini ta'minlash, ularni bir xil standart tarzda fikrlashdan ozod qilish, erkin fikrlashga rag'batlantirish, muayyan mavzu yuzasidan turli-tuman g'oyalarni to'plash, ijodiy yondashishga o'rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» metodining asosiy tamoyili va sharti har bir o'quvchi tomonidan o'rtaga tashlanadigan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo taqiqlash, harqanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag'batlantirishdan iborat. Bundan ko'zlangan maqsad o'quvchilarning dars jarayonidagi erkin ishtirokini ta'minlashdir. Ta'Iim jarayonida ushbu metoddan samarali va mnvaffaqiyatli foydalanish o'qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko'lamining kengligiga bog'liq bo'ladi. «Fikriy hujum» metodidan foydalanish chog'ida o'quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Bu metoddan fi zikaning ma'lum bobini t akrorlash darslarida, laboratoriya ishi yakunida, ekskursiya darslarida samarali foydalanish mumkin. Yalpi fikriy hujum. Bu metodni 30—40 nafar o'quvchilardan iborat sinflarda qo'llash mum kin.Metod o'quvchilar tomonidan yangi g'oyalarning o'rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o'quvchilarni o'z ichiga olgan guruhlarga 15 minut ichida ijobiy hal etilishi lozim bo'lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy ishlar beriladi. Topshiriq yoki ijodiy ishlar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida guruh a'zolaridan biri axborot beradi. 1) masalani diqqat bilan o'qib chiqqandan so'ng, tananing qanday harakat qilishini bilib oling; 2) masala shartlaridan kelib chiqib, kuchlarning to'g'ri tasviri bilan chizma chizish; 3) Nyutonning birinchi yoki ikkinchi qonuni bo‘yicha vektor ko‘rinishdagi harakat tenglamasini yozing; 4) bu tenglamani kuch vektorlarining x o'qidagi proyeksiyalari bo'yicha yozing (bu bosqichni keyinroq, dinamikada masalalarni yechish qobiliyati avtomatizmga keltirilsa, o'tkazib yuborish mumkin); 5) yo‘nalishlarni hisobga olgan holda vektorlarning proyeksiyalarini modullari bo‘yicha ifodalash va tenglamani algebraik shaklda yozish; 6) kuchlarning modullarini formulalar bilan ifodalash (agar kerak bo'lsa); 7) kerakli qiymatni ifodalang. Vazifa 1. Jismning massasi qiya tekislik bo‘ylab bir tekis harakatlansa, balandligi va qiyalik burchagi bo‘lgan qiya tekislikdan qancha vaqt sirg‘alib ketadi? Bu muammoni odatiy tarzda hal qilish qanday bo'lar edi! Vazifa 2. Qaysi biri osonroq: tanani qiya tekislikda ushlab turish yoki uni bir tekisda yuqoriga ko'tarish? Bu erda, tushuntirishda, menimcha, aylanma natijasiz qilolmaysiz. 12-rasm. vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchilarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto hulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi. Shunga ko’ra ushbu kurs ishida xam fizikaga oid mavzularni innovatsion usullarda o’qitish o’quvchilarni mavzuni ilmiy asosda tushunishlariga, mustaqil fikr yuritishlariga xizmat qiladi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o’quvchilar asosiy figuraga aylanadi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va o’quvchi faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan to’liq foydalaniladi. Interaktiv metodlar bu - jamoa bo’lib ta’lim mazmunining tarkibiy qismi xisoblanadi. Bu metodlarning o’ziga hosligi shundaki, ular faqat pedagogik va o’quvchilarning birgalikda faoliyat ko’rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bu kurs ishining mohiyati maktablarda dars o’tish mobaynida yangi pedagogik metodlardan foydalanish usullari va mohiyati haqida.. STEAM zamon talablari asosida xalqaro miqyosida o‘quvchilarga ta’lim- tarbiya berishda umumta’lim fanlari bo‘yicha fanlararo bog‘lanish va amaliy yondashuvni kuchaytirishga qaratilgan . Darsni turli xil metodlar bilan noan’anaviy shaklda guruhlarga bo’lgan holda o’tish har tomonlama darsni tushinarli hamda qiziqarli o’tishini ta’minlaydi. Guruhlarga bo’lishda o’quvchilar jamoa bo’lib ishlashni o’rganadilar. Guruhga bo’lishda a’lochi o’quvchilarni bir guruhga bo’lib qolmasliklarini o’qituvchi ta’minlashi kerak. Yaxshi o’zlashtiradigan hamda o’zlashtirishi qiyin o’quvchilarni va a’lochi o’quvchilarni aralash holda guruhga bo’lish o’zlashtirishi past bo’lgan o’quvchilarni harakatlantirishga olib keladi.Guruhga ijobiy ta’sir uyg’otishga sabab bo’ladi. O’quvchilar darsga qancha qiziqishsa ularning bilimlari shunchalik ortadi. Bizning vazifamiz esa interfaol metodlar va yana boshqa usullar yordamida o’quvchilar bilimini ortirishdan iborat.O quv jarayonida fizikaning xar birʻ nolga teng bo‘ladi. Sistemaning to‘la mexanik energiyasi deb, uning kinetik va potensial energiyalarining yig‘indisiga aytiladi. Masalan Yer sirtidan h balandlikda Yerga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan m massali jismning to‘la mexanik energiyasi E = Ek + EP = To‘la mexanik energiya jismlarning o‘zaro ta’siri vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydi: E = Ek + EP = const. Bunda mexanik energiyaning saqlanish qonuni deyiladi. Bajarilgan ishning grafik ko’rinishi Xulosa: A=Sto’g’ri burchak Blis savollar «O’zingni tekshir»  1.Doimiy kuchning bajargan ishi kuch vektori va ko’chishning … teng.  2.Kuchning bajargan ishi musbat, agar burchak …. bo’lsa.  3.Kuchning bajargan ishi manfiy, agar burchak …. bo’lsa.  4.Ishning birligi…  5.Ishning birligi qilib shunday ish qabul qilinganki, agar …  6.Og’irlik kuchining bajargan ishi formulasi…. FIK. Mexanizmning foydali ish koeffitsiyenti Foydali ish koeffitsiyenti (FIK) – to’liq ishning qanchasi foydali ekanligini ko’rsatuvchi kattalik hisoblash formulasi: Foydalanilgan belgilar: η – Mexanizmning FIK, [%]; А f – foydali isg, [J]; А t – to’liq (sarflangan) ish, [J]. FIK birdan (100% dan) katta bo‘lmaydi. Mashina va dvigatellarda ishqalanish kuchining ishi tufayli to‘liq energiyaning bir qismi isrof bo‘ladi va shu sababli FIKη= Аf Аt ⋅100 % . (3.6) tekis, bitta to‘g‘ri chiziqli va ikkinchi doiraviy harakatlardan   tuzilgan   harakatni   tushunarli deb aytadi va u xulosalarning bevosita namoyishiga o‘tadi». Gap Arximed spirali haqida boryapti, uni aylanayotgan   doiraning   radiusi   bo‘yicha   harakatlanuvchi   nuqta   chizadi. Galiley   parabolaning   xossasidan foydalanib «muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan   otish   jadvali»   tuzdi.   Paduyaning Venetsiya respublikasiga tegishli bo‘lishi   behuda emas   edi va Galiley   Venetsiya   qurol   yarog‘ ustalari bilan   doimiy aloqada bo‘lgan.   Galileyning   nazariy   yo‘l bilan hosil qilgan qator   tasdiqlarini tajriba   yordamida   tekshirish mumkin. U     Tartalyaning 45° li burchak ostida otilgan snaryad   uchishning   eng   uzoq   bo‘lishiga   to‘g‘ri   keladi   va   (tezlikning belgilangan   kattaligida)     yig‘indisi   90° ga   teng   burchaklar   uchun uchish uzoqligi   bir   xil   ekanligini   ko‘rsatadi. 2.2-§. Qiya tekislikdagi harakatga oid masalalar yechish usullarini o‘rgatish Qiya tekislik nima uchun ishlatiladi? Bu yukni yuqoriga ko'tarishga imkon beradi, unga ushbu yukga ta'sir qiluvchi tortishish kuchidan sezilarli darajada kamroq kuch qo'llaniladi. Rampalar va narvonlar qiya tekisliklarga misol bo'la oladi. Nishabli tekislik printsipini keski, bolta, pulluk, xanjar, vint kabi teshuvchi va kesish asboblarida ham ko'rish mumkin. Rampalar va narvonlar erta tosh inshootlar, yo'llar va suv o'tkazgichlarini qurishda, harbiy istehkomlarga hujum qilishda keng qo'llanilgan. Yangi asrning boshida Leonardo da Vinchi, Simon Stevin, Galileo Galiley va boshqa fiziklar tomonidan o'tkazilgan moyil tekisliklar bilan aqliy va haqiqiy tajribalar tortishish, massa, inertsiya bilan bog'liq bo'lgan tabiat qonunlarini bilishga olib keldi. Ishqalanishsiz qiya tekislikdagi muvozanat holatining birinchi dalili Stevin tomonidan berilgan; bu dalil abadiy harakat mashinasining mumkin emasligi haqidagi postulatga asoslangan edi. Qiyali tekislikda harakatlanish . Bu yerga µ (\displaystyle \mu)- tananing sirtdagi ishqalanish koeffitsienti, a (\displaystyle \alpha)- tekislikning qiyalik kamroq bo'ladi. Burchakda u nolga teng, ya'ni tana tayanch va tayanchga ta'sir qilmaydi, shunga ko'ra, "reaksiya qilmaydi". Men raqiblarning savolini oldindan ko'raman: bu usulni surish kuchi gorizontal yoki qiya tekislikka burchak ostida yo'naltirilgan hollarda qanday qo'llash kerak? Men aniq misollar bilan javob beraman. a) Gorizontal ravishda tortish kuchini qo'llagan holda, jism qiya tekislikka tezlanish bilan tortiladi (9-rasm). Gorizontal tortish kuchini ikkita komponentga ajratamiz: eksa bo'ylab - va o'qga perpendikulyar - (operatsiya perpendikulyar kuchlarning natijasini yaratishga qarama-qarshidir). Harakat tenglamasini yozamiz, biz aylanma natijani almashtiramiz va uning o'rniga yozamiz, vektorli uchburchaklardan quyidagilarni ifodalaymiz: va: . Gorizontal kuch ta'sirida tana nafaqat qiya tekislikdan yuqoriga ko'tariladi, balki unga qo'shimcha ravishda bosiladi. Shuning uchun vektor moduliga teng qo'shimcha bosim kuchi va Nyutonning uchinchi qonuniga ko'ra, qo'shimcha tayanch reaksiya kuchi paydo bo'ladi: . Keyin ishqalanish kuchi quyidagicha bo'ladi: . Harakat tenglamasi quyidagi shaklda bo'ladi: Bu yerda biz harakat tenglamasini to'liq hal qildik. Endi undan kerakli qiymatni ifodalash qoladi. Ushbu muammoni an'anaviy tarzda hal qilishga harakat qiling va siz bir xil tenglamaga ega bo'lasiz, faqat yechim yanada og'irroq bo'ladi. 9-rasm. Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy ishning yechimi) o'qituvchi va boshqa guruh a'zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Dars yakunida o'qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasidan eng yaxshi va o'ziga xos deb topilgan javoblarni e'lon qiladi. Dars jarayonida guruh a'zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko'ra baholab boriladi. «Yalpi fikriy hujum» metodini fizikaning ayrim darslarida avvalgi darsda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilar egallagan bilim va ko'nikmalarini nazorat qilish uchun qo'llash tavsiya etiladi. Fikrlarning shiddatli hujumi. Bu metodning mohiyati jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir o'quvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro'yobgachiqarishga ko'maklashishdan hamda o'quvchilarda ma'lumjamoa (guruh) tomonidan bildirilgan fikrga qarshi g'oyani ilgari surish layoqati ni yu zaga keltirishdan iborat. «Fikrlarning shiddatli hujumi” metodini qo'llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi: - o'quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o'zlashtirilishiga erishish; - vaqtni tejash; - har bir o'quvchini faollikka undash; - ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish. Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan dars quyidagi bosqichlardan iborat bo'ladi: - ruhiy jihatdan bir-biriga yaqin bo'lgan o'quvchilarni o'zida biriktirgan hamda son jihatidan teng bo'lgan kichik guruhlarni shakllantirish; - guruhlarga hal etish uchun berilgan topshiriq yoki vazifalar mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash; - guruhlar tomonidan muayyan g'oyalarning ishlab chiqilishi (topshiriqlaming hal etilishi); 2-holat. Balandlikdan qo‘yib yuborilgan jism erkin tushishda t = 1 s da h 2' = g • t 2 2 = 10 · (1 /2) m = 5 m masofani bosib o‘tadi. Binobarin, bu vaqtda jism yerdan h 2 = h – h2' = 45 m – 5 m = 40 m balandlikda bo‘ladi. Bu vaqtda jismning tezligi v 2 = g • t 2 2 = 10 · 1 m/s = 10 m/s qiymatga erishadi. U holda h = 45 m balandlikdan tushayotgan jismning h2 = 40 m balandlikdagi potensial va kinetik energiyalari quyidagicha bo‘ladi: E p 2 = mg h 2 ; E p 2 = 1 · 10 · 40 J = 400 J; E k 2 = m • υ 22 2 ; E k 2 = 1 • 10 2 2 J = 50 J . 3-holat. h 1 = 45 m balandlikdan tashlangan jism 2 s davomida 20 m masofani bosib o‘tadi. Bunda jismning yerdan balandligi h3 = 25 m, tezligi esa v3 = 20 m/s ga teng bo‘ladi. Bu vaqtda jismning potensial va kinetik energiyalari quyidagicha bo‘ladi: Ep3=mg h3 ; Ep3 = 1 · 10 · 25 J = 250 J; E k 3 = m • υ 32 2 ; Ek3= 1•20 2 2 J=200 J. 4-rasm. Balandlikdan erkin tushayotganda jismning potensial energiyasi kamayib, kinetik energiyasi esa ortib boradi, ya’ni jismning potensial energiyasi kinetik energiyaga aylanib boradi. Bajarilishi mumkin bo‘lgan bu ish shu jismning potensial energiyasiga teng. Demak, h balandlikda turgan m massali jismning bajarishi mumkin bo‘lgan ishi, ya’ni potensial energiyasi quyidagicha ifodalanadi:Ep= mgh (3) (3) formulada ifodalangan potensial energiya o‘zaro ta’sir etuvchi ikki jism – sharcha va Yerning bir-biriga nisbatan vaziyatiga bog‘liq. O‘zaro ta’sir qiluvchi jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan vaziyatiga bog‘liq bo‘lgan energiya potensial energiya deb ataladi. Jism potensial energiyasining o‘zgarishi bajarilgan ishga teng. KINETIK ENERGIYA. Jism tezligining o‘zgarishida bajarilgan ish. Stol ustida turgan m massali jism F kuch ta’sirida ishqalanishsiz harakatlanib, a tezlanish olsin . t vaqt ichida jismning erishgan tezligi: υ = at. (4) Shu vaqt ichida jismning bosib o‘tgan yo‘li quyidagicha ifodalanadi: S = a • t 2 2 (5) formulani t = υ /a shaklda yozib, uni (5) formuladagi t vaqt o‘rniga qo‘yamiz va jism bosib o‘tgan yo‘lning quyidagi ifodasini hosil qilamiz: S= υ2 2•a (6) . Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan jismga ta’sir etgan kuch: F = ma. (7) (6) va (7) formulalardan foydalanib, bajarilgan ishni topamiz: A = Fs = ma • υ 2 2 • a yoki A= m•υ2 2 (8) Bu formula m massali tinch turgan jism υ tezlikka erishishi uchun bajarilgan ishni ifodalaydi. Agar m massali jismning boshlang‘ich tezligi υ1 bo‘lsa, uning tezligini υ 2 ga oshirish uchun bajariladigan ish: A= m•υ22 2 − m•υ12 2 (9) FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.“ O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi 2. Shavkat Mirziyoyevning « Yangi O‘zbekiston strategiyasi » kitobi 3. Jumaniyozov Temurbek Yangiboyevich. Mexanika va Molekulyar fizika 4.Saydahmedov N.S. Pedagogikada yangicha fikrlash.T., «Istiqbol», 2002. 62 b. 5 Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti Fizika darsliklari 6. Pedagogicheskiye texnologii: Uchebnoye posobiye dlya studentov pedagogicheskix spesialnostey /Pod ob щ yey red. V.S. Kukushina/ Moskva; 2004 god. 7. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: T.: 2010, 8. Avliyakulov N.X. Nov ы ye pedagogicheskiye texnologii. Uchebnik dlya vыsshix uchebnыx zavedeniy. 145 s.Pedagog.uz. 9.Saydaxmedov N.S. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar.T., 2003. 10. Mavlanova R.A., M. Arabova “Pedagogik texnologiya” T.: Fan, 2008. E lektron foydanilgan saytlar 1. www.pedagog.uz 2. www.apkpro.ru/content/view 3. www.relarn.ru/conf/conf2007 4. http://www.allmath.ru/ 5. https://uz.khanacademy.org/science/physics/forces-newtons-laws/ inclined-planes-friction/a/what-are-inclines ularning ish bajarish qobiliyati ortadi, pastga tushgan sari kamayib boradi va polga yoki yerga yetib kelganida butunlay tugaydi. Faqat ko‘tarish bilangina emas, balki prujinani siqish yoki burash yordamida ham ish bajara olish qobiliyatini hosil qilish mumkin. Burama soat va o‘yinchoqlar shu usulda ishlaydi. Shuningdek, jismni ma’lum tezlikda harakatlantirsak, unda ish bajara olish zaxirasini paydo qilamiz. Masalan, bolta bilan o‘tin yorganda, ish bajariladi. Buning uchun boltaga katta 2-rasm. 3-rasm. tezlik berishimiz kerak. Ko‘rilgan barcha misollarda jism vaziyati o‘zgartirilib, ish bajarilmoqda (yukni tushirib, siqilgan prujinani cho‘zib, tezlikdagi jism harakatini to‘xtatib). Bu o‘zgartirishlar sodir bo‘lmaguncha jism o‘zining ish bajarish qobiliyatini saqlab turadi. Jismning o‘z vaziyatini o‘zgartirishi natijasida bajara olishi mumkin bo‘lgan ishi energiya deb ataladi. «Energiya» so‘zi yunonchada «faollik» degan ma’noni bildiradi. Energiyaning o‘zgarishi shu o‘zgarishlarni sodir qilish uchun sarflanadigan ish bilan o‘lchanadi. Shuning uchun energiyani ish kabi birliklarda o‘lchash lozim. Uning asosiy birligi – joul (J). Mexanik energiya kinetik va potensial energiyaga bo‘linadi. Faraz qilaylik, m massali jism h balandlikdan erkin tushmoqda (3-rasm). Bunda jism faqat Yerning tortish kuchi, ya’ni F og‘ = mg og‘irlik kuchi ta’sirida harakat qiladi. Jism h balandlikdan yerga tushguncha og‘irlik kuchi bajaradigan ish quyidagicha ifodalanadi:A= F•S= Fog'•h yoki A=mgh (2) yengillashtiruvchi chizma shakllaridan foydalanishni ko’rsatish mumkin. Skarabey alohida ishlarda, kichik guruhlarda hamda o’quv jamoalarida qo’llanishi mumkin. Bumerang . Bu metod bir mashg’ulot davomida o’quv materialini chuqur va yaxlit holatda o’rganish, ijodiy tushunib yetish, bilimlarni erkin egallashga yo’naltirilgan. Bu turli mazmun va xarakterga ega bo’lgan mavzularni o’rganishga mo’ljallangan bo’lib, o’z ichiga og’zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi. Mashg’ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o’quvchi yoki o’qituvchi rolida chiqishi mumkin. Ushbu texnologiyani qo’llash natijasida tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi, xotirani, g’oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og’zaki shakllarda bayon qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Umumta’lim o’rta maktablarida fizika o’qitish usullarining ahamiyati uning fan-texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohalarida va kundalik hayotda tutgan o’rni bilan belgilanadi. Maktabda fizika o’qitish usullari ta’limning umumiy maqsadlarga xizmat qilishi, ya’ni o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, mantiqiy tafakkur qila olish qobiliyatini, aqliy rivojlanishini, o’z-o’zini anglash salohiyatini shakllantirish va o’stirish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirish hamda ijtimoiy hayotlari va ta’lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo’lgan bilimlar bilan qurollantirishi lozim. Yuqorida misol tariqasida keltirilgan ushbu zamonaviy metodlar, darslarda qo’llaniladigan texnologiyalar o’quvchi, talabalarda mantiqiy, aqliy, ijobiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga yordam beradi. Ta’limdan tashqari mazkur metodlar tarbiyaviy xarakterdagi quyidagi vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi. -o’zgalar fikriga hurmat; -jamoa bilan ishlash mahorati; -faollik; -xushmuomalalik; -ishga ijodiy yondashish; -imkoniyatlarni ko’rsatish ehtiyoji; Boshqacha aytganda, bu jismlar o‘rtasida energiyalar almashuvi ro‘y beradi. Mexanikada ana shunday energiya almashuvini tavsiflash uchun mexanik ish tushunchasi kiritilgan va u fizikada A harfi bilan belgilanadi. Mexanik ish. Kuchning shu kuch ta’siri yo‘nalishida ro‘y bergan ko‘chishga skalyar ko‘paytmasiga teng bo‘lgan kattalik mexanik ish deyiladi, ya’ni Fa A=FxS Fx=Fcos α A= Fscos α 1-masala Suzuvchi eshkakka 200 N kuch bilan tasir qilib suzmoqda. Kuch va ko’chish yo’nalishi orasidagi burchak 60° bo’lib u 10 m ga suzgan bo’lsa qancha ish bajarilgan? 2-masla. Tekis sirtda tekis harakatlanayotganda ish bajariladimi? Formulani tahlil qilamiz A=F·S·cos α Formulani tahlil qilamiz A=F·S·cos α Kinetik energiyaning o‘zgarishi. (8) formula, shuningdek, tezlik bilan harakatlanayotgan m massali jismning kinetik energiyasini ham ifodalaydi, ya’ni: E k = m • υ 2 2 (10) Jism yoki sistemaning o‘z harakati tufayli ega bo‘ladigan energiyasi kinetik energiya deyiladi. Jismning kinetik energiyasi uning massasi bilan tezligi kvadrati ko‘paytmasining yarmiga teng. (9) formulada E k 1 = m • υ 12 2 , E k 2 = m • υ 22 2 deb olinsa, jismning tezligi υ 1 dan υ2 ga o‘zgarganda bajarilgan ishni quyidagicha ifodalash mumkin: A= Ek2− Ek1 , (11) bunda Ek1 – boshlang‘ich tezligi υ1 bo‘lganda jismning kinetik energiyasi, Ek2 – tezligi υ 2 ga o‘zgarganda jismning kinetik energiyasi. U holda (11) formulani quyidagicha ta’riflash mumkin: Jism kinetik energiyasining o‘zgarishi bajarilgan ishga teng. 1.2-§. Energiyaning saqlanish qonuni Olamda energiyaning turlari ko’p. Ish bajarish uchun energiya sarf qilinadi. Lekin, sarf qilingan energiya ish bajarish orqali hech qachon yo’q bo’lib ketmaydi. Masalan gorizontal tekislikda jism tekis tortilib, Ma’lum masofaga ko’chirilganda bajarilgan ish sarflangan energiyaga teng bo’ladi. Sarflangan enrgiya jismning tekislikka ishqalanishi tufayli issiqlik energiyasiga aylanadi. Demak, tabiatda hech qanday energiya yo’q bo’lib ketmaydi. Balki, bir turdan boshqa turga aylanadi. Bundan tashqari energiya yo’q joydan paydo bo’lmaydi. Bu energiyaning saqlanish va aylanish qonunidir. Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni ko’p asrlik tajribalarning yakunidir. Qonunning g’oyasini birinchi marta Dars didaktikasi: a) jihozi: Darslik, yozuv taxtasi, tarqatma materiallar, tezkor savollar yozilgan kartochkalar, o`quv qurollari; b) texnik vositalari: kompyuter, videoproyektor, ekran Darsning blok-sxemasi: T/ r Darsning bosqichlari Vaqt 1 Tashkiliy qism 2 daqiqa 2. Guruhlarga topshiriq berish orqali o`tilgan mavzuni so`rash 8 daqiqa 3 Yangi mavzu bayoni 11 daqiqa 4 Amaliy mashqlar bajarish orqali mavzuni mustahkamlash 20 daqiqa 5 Dars yakuni: 1. G`olib guruhni aniqlash va o`quvchilarni baholash 2. Uyga vazifa 4 daqiqa Darsning shiori: “To`xtama, o`qi, o`rgan Koinot ilmin, Zero, tinmay aylanar Kurrai-zamin” Darsning borishi: 1. Tashkiliy qism: a) Psixologik iqlim yaratish (salomlashish, sinfning va o`quvchilarning darsga tayyorligini baholash, davomat, ob-havo, sanani aniqlash) b) Darsning mavzusini va maqsadini e’lon qilish d) O`rganiladigan BKM larni e’lon qilish: burchagi. Samolyotning moyillik burchagi 90 ° bo'lsa, cheklovchi holat, a = g (\ displaystyle \alfa =g), va tanasi devor bo'ylab tushadi. Yana bir cheklovchi holat - bu tekislikning moyillik burchagi 0° va tekislik erga parallel bo'lganda. Bunday holda, tana tashqi kuch qo'llamasdan harakat qila olmaydi. Qiya tekislikda yotgan jism harakatining tabiati kritik burchakning kattaligiga bog'liq. Agar tekislikning qiyalik burchagi kritik burchakdan kichik bo'lsa, jism tinch holatda bo'ladi, agar tekislikning moyillik burchagi kritik burchakka teng bo'lsa, suyanadi yoki bir xilda harakat qiladi va agar qiyalik burchagi bo'lsa, bir xil tezlanish bilan harakat qiladi. tekislik kritik burchakdan kattaroqdir. Shunday qilib, men ushbu masala bo'yicha mulohazalarimni batafsil tasvirlashga harakat qilaman. Birinchi darsda men o'quvchilarga savol beraman: jism qanday qilib qiya tekislik bo'ylab harakatlanishi mumkin? Birgalikda biz javob beramiz: bir tekis, tezlashuv bilan dumalab; unda qoling; tortish kuchi ta'sirida bir tekisda, tezlanish bilan tashqariga chiqish; tortish kuchi ta'sirida bir tekisda, tezlanish bilan haydash. Raqamlarda, ikki yoki uchta misolda, bu holatda tanaga qanday kuchlar ta'sir qilishini ko'rsatamiz. Yo'l davomida men aylanma natija tushunchasini kiritaman. Biz harakat tenglamasini vektor ko'rinishida yozamiz, so'ngra undagi aylanma natijaning yig'indisini almashtiramiz (uni xohlaganingizcha belgilang). Biz buni ikkita sababga ko'ra qilamiz: birinchidan, kuch vektorlarini o'qga proyeksiya qilish va ikkita tenglamani echishning hojati yo'q; ikkinchidan, muammoning shartlaridan kelib chiqqan holda, kuchlar muvozanati to'g'ri ko'rsatiladi. Men sizga aniq misollar ko'rsataman. 1-misol: tortish kuchi ta'sirida tana bir tekis harakatlanadi (5-rasm). -o’z qobiliyati va imkoniyatlarini tekshirishga yordam beradi; -“men”ligini ifodalashga imkon beradi; -o’z faoliyati natijalariga mas’ullik va qiziqish uyg’otadi . Fizika ta’limida bunda yangi pedagogi k texnologiyalardan foydalanish katta samara beradi. Chunki darslikdan o’qib yoki o’qituvchining ma’ruzasidan fizik hodisalar, qonunlar, formulalarning mohiyatini tushunib olish, ko’nikmalar shakllanishi uchun ular tegishli fizik hodisa va qonuniyatlar bo’yicha o’z mustaqil fikrlarini bildirishlari, o’qituvchi yoki boshqa o’quvchilar bilan fikr almashishlari zarur bo’ladi. Ta’limning bunda y zamonaviy texnologiyalaridan foydalanib o’tiladigan darslarda o’quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etiladi. XULOSA Hozirgi kunda ta’lim jarayonida innavatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo’lishining sabablaridan biri, shu b) Gorizontal tortish kuchini qo'llagan holda, tana qiyalik tekislikdan bir tekis tortiladi (10-rasm). Bunda tortish kuchi tanani qiya tekislik bo'ylab pastga tortishdan tashqari, uni qiya tekislikdan ham ajratib turadi. Shunday qilib, yakuniy tenglama quyidagicha ko'rinadi: v) Nishab tekislikka burchak ostida tortish kuchini qo'llagan holda, tanani qiyshaytirilgan tekislikka teng ravishda tortiladi (11-rasm). Men bunday muammolarni hal qilishda uslubiy yondashuvimni yanada ishonchliroq reklama qilish uchun aniq vazifalarni ko'rib chiqishni taklif qilaman. Lekin birinchi navbatda, men e'tiborni yechim algoritmiga qarataman (menimcha, barcha fizika o'qituvchilari o'quvchilarning e'tiborini unga qaratadi va mening butun hikoyam ushbu algoritmga bo'ysunadi): 10-rasm. 11-rasm. O`qituvchi yangi mavzu bayonini o`quvchilarga tushuntirish jarayonida kompyuter, videoproyektor va ekrandan bevosita foydalangan holda Microsoft Office dasturi tarmog`iga kiruvchi Microsoft Office Power Point matn muharriri orqali ekranda mavzuga tegishli rasmlardan lavhalarni ham namoyish etib tushuntiradi. Yangi mavzu bayoni: ENERGIYA VA ISH. ENERGIYANING SAQLANISH QONUNI. JISMNING QIYA TEKISLIK BO‘YLAB HARAKATLANISHIDA BAJARILGAN ISH . Mexanik ish Agar jismga kuch tasir qilib, u kuch tasiri yo’nalishida harakatlansa A=F·S Energiya – turli shakldagi harakatlar va o‘zaro ta’sirlarning miqdoriy o‘lchovidir (u grekcha energeia – ta’sir so‘zidan olingan). Energiya tabiatdagi harakatlarning shakliga qarab, turlicha bo‘ladi. Masalan, mexanik, issiqlik, elektromagnit, yadro energiyalari va hokazolar. O‘zaro ta’sir natijasida bir turdagi energiya boshqasiga aylanadi. Lekin bu jarayonlarning barchasida, birinchi jismdan ikkinchisiga berilgan energiya (qanday shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar) ikkinchi jism birinchisidan olgan energiyaga teng bo‘ladi. Nyutonning ikkinchi qonunidan ma’lumki, jismning mexanik harakatini o‘zgartirish uchun unga boshqa jismlar tomonidan ta’sir bo‘lmog‘i kerak. “Beruniy” guruhiga: 1. Tezlikka ta`rif bering? 2. Nyutonning birinchi qonuni? “Nyuton” guruhiga: 1. Tezlanishga ta`rif bering? 2. Nyutonning ikkinchi qonuni? 3.2. Mexanika kursini o’qitishning texnologik asoslari Klaster. Ushbu metod o'quvchilarga ixtiyoriy muammo(mavzu)lar xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. "Klaster" metodi turli xil g'oyalar o'rtasidagi aloqalar to'g'risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. Bu metod aniq obyektga yo'naltirilmagan fikrlash shakli hisoblanadi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog'liq ravishda amalga oshadi."Klaster" metodi muayyan mavzuning o'quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o'zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo'lishini ta'minlashga xizmat qiladi. "Klaster" metodidan o'quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg'ulotlarda ushbu metod guruh a'zolari tomonidan bildirilayotgan g'oyalarning majmui tarzida namoyon bo'ladi. Bu esa guruhning har bir a'zosi tomonidan ilgari surilayotgan g'oyalarni uyg'unlashtirish hamda ular o'rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi. Mazkur metoddan foydalanishda quyidagi shartlarga roiya qilish talab etiladi: 1. Nimani o'ylagan bo'lsangiz, shuni qog'ozga yozing. Fikringizni aniq muammolar to'g'risida o'ylab o'tirmay, ularni shunchaki yozib boring. 2. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmagunicha yozishdan to'xtamang. Agar ma'lum muddat biror bir g'oyani o'ylay olmasangiz, u holda qog'ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g'oya tug'ilguniga qadar davom ettiring. 3. Yozuvingizni imlosiga yoki boshqa jihatlariga e'tibor bermang. 4. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko'proq yangi g'oyalarni ilgari surish hamda mazkur g'oyalar o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik va bog'liqlikni - topshiriqlarning yechimlarini muhokama etish, ularni to'g'ri hal etilganligiga ko'ra turkumlarga ajratish; - topshiriqlarning yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya'ni ularning to'g'riligi, yechimni topish uchun sarflangan vaqt, yechimlaming aniq va ravshan bayon etilishi kabi mezonlar asosida baholash; - dastlabki bosqichlarda topshiriqlarning yechimlari yuzasidan bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida yagona xulosaga kelish. «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodini fizikaning ayrim boblarini takrorlash darslarida, shuningdek, avvalgi darsda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilar egallagan bilim va ko'nikmalarini nazorat qilish uchun qo'llash tavsiya etiladi. Blits savollar. Nazoratning bu turida maqsad aniq bo'lishi, nima uchun blits savollar berilayotganini o'ylab, rejalashtirib ko'rish kerak bo ’l adi. Savollar qo'llanilish maqsadiga ko'ra: a) o'zlashtirilgan bilimlar silsilasining kamchiliklarini aniqlashga, chuqurroq o'zlashtirishga erishishi uchun; b) ma ’ lum bir mavzu bo'yicha olingan bilim, ko'nikma va malakalarni sinash ko'rinishlarida bo'lishi kerak. Savollar ishonchli, amaliy bo'lishi lozim. Har bir o'quvchiga beriladigan savollarning oddiylik yoki murakkablik darajasi va mavzu doirasi bir xil bo'lishi lozim. Fizik diktant. Diktant yozish uchun o'quvchilarga, masalan, quyidagi fizik atamalar havola qilinadi: ish , energiya , to’la energiya , energiya turlari , quvvat,saqlanish qonunlari . Diktant yozib bo'lingach , o'quvchilar har bir fizik atamaning ma'nosini sharhlashlari va uning qaysi bo'limga oid ekanligini aytishlari lozim bo'ladi. 1- topshiriq. Fizik atamalarning ma'nosini sharhlang. 2- topshiriq. Mazkur atama l ar bilan bog'liq formula qoidalarini eslang. 3- topshiriq. Berilgan atamalarni ajratib guruhlang. Shu tariqa fizik diktant tarkibidagi atamalar og'zaki sharhlansa o'quvchilarda: Avvalo, o’quvchilar chizma tuzish algoritmini o'rganishlari kerak. Biz qiya tekislikni tasvirlaymiz, uning o'rtasida - to'rtburchaklar shaklidagi tanani, qiya tekislikka parallel ravishda tananing o'rtasidan o'qni chizamiz. O'qning yo'nalishi muhim emas, lekin bir tekis tezlashtirilgan harakatda, vektor yo'nalishi bo'yicha ko'rsatish yaxshiroqdir, shuning uchun algebraik shaklda o'ng tomonda harakat tenglamasida old tomonda ortiqcha bo'ladi. belgisi. Keyinchalik, biz kuch quramiz. Biz tortishish kuchini vertikal ravishda o'zboshimchalik uzunligidan pastga qaratamiz (men hamma narsa hamma uchun tushunarli bo'lishi uchun chizmalarni katta qilishni talab qilaman). Keyin tortishish kuchini qo'llash nuqtasidan - tayanchning reaksiya kuchi o'tadigan o'qga perpendikulyar. Vektorning oxiridan o'q bilan kesishguncha ushbu perpendikulyarga parallel chiziq chizilgan. Shu nuqtadan - perpendikulyar bilan kesishgan joyga parallel nuqtali chiziq - biz to'g'ri uzunlikdagi vektorni olamiz. Shunday qilib, biz vektorlar bo'yicha parallelogramma qurdik va avtomatik ravishda qo'llab-quvvatlovchi reaksiya kuchining to'g'ri qiymatini ko'rsatib, vektor geometriyasining barcha qoidalariga muvofiq, bu kuchlarning natijasini qurdik, men buni aylanma natija deb atayman (diagonali mos keladi). eksa). Shu nuqtada, darslikdagi usuldan foydalanib, alohida rasmda ixtiyoriy uzunlikdagi tayanchning reaksiya kuchini ko'rsataman: birinchi navbatda, kerak bo'lgandan qisqaroq, keyin esa kerak bo'lgandan uzunroq. Men tortishishning natijaviy kuchini va tayanchning reaksiya kuchini ko'rsataman: birinchi holatda u qiya tekislikka burchak ostida 5-rasm. (12) va (13) ifodalarning chap tomonlari bir xil kattalikni ifodalagani uchun o‘ng tomonlarini tenglashtirish mumkin: E k 2 – E k 1 = – (Ep2 – E p 1 ). (14) Jismlarning o‘zaro ta’siri va harakati natijasida kinetik energiya hamda potensial energiya shunday o‘zgaradiki, ulardan birining ortishi boshqasining kamayishiga teng. Ulardan biri qancha kamaysa, ikkinchisi shuncha ortadi. (14) tenglikni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: E k 1 + E p 1 = E k 2 + E p 2 . (15) Bu tenglikning chap tomoni 1-holatdagi, o‘ng tomoni esa 2-holatdagi jismning to‘liq mexanik energiyasini aks ettiradi. Bu tenglik mexanik energiyaning saqlanish qonunini ifodalaydi. Demak, bir turdagi energiya ikkinchi turga o‘tishi mumkin, lekin bunda energiya miqdori o‘zgarmaydi.

Umumtalim maktabining fizika kursida energiya va ish. Energiyaning saqlanish qonuni. Jismning qiya tekislik bo’ylab harakatlanishida bajarilgan ish

Купить