Умумжаҳон савдо ташкилоти, унинг ваколати ва

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	112.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Умумжаҳон савдо ташкилоти, унинг ваколати ва

Sotib olish

Кириш
Жаҳон иқтисодиётини замонавий ривожланиш босқичини тавсифловчи асосий
тенденциялардан бири унинг глобаллашуви ҳисобланади. Бунда, биринчидан ,
иқтисодий ресурслар ва сотув бозорлари учун давлатлараро ва фирмалараро рақобат
кураши ўсади, иккинчидан, жаҳон бозорида умумий рақобатчилар олдида глобал
афзалликка эришиш мақсадида ташкил этилган давлатлараро иттифоқларнинг (ЕС,
НАФТА, АСЕАН ва б.) босқичма-босқич ривожланиши рўй беради. Минтақавий,
давлатлараро даражада интеграцион жараёнлар айрим миллий иқтисодиётларнинг
аҳамияти сусайишига олиб келади. Бошқа томондан, глобаллашув кўплаб
тармоқларда янги стратегик ёндашувларга олиб келди.
Шу билан бир пайда интеграцион хўжалик фаолияти компаниялар даражасида
ривожланиш учун кучли туртки олади: тобора кучайиб бораётган халқаро рақобат
даражаси компанияни кун кўриш ёки бозорда етакчилик қилиш курашда ҳамкорлик
ва салоҳиятни бирлаштириш йўлларини излаб топишга мажбур қилади. Турли
мамлакатлар компаниялари ўртасида ишбилармонлик ҳамкорлик муносабатларини
ўрнатиш ва интеграцияланиш даражаси турлича корпоратив тузилмалар яратиш –
охирги 10 йилликда энг тарқалган таҳлилий стратегиялардан биридир.
Халқаро валюта жамгармасининг кейинги баҳолаш миссияси баёнотида
жумладан бундай дейилади: “Ўзбекистон жадал ўсишга эришди ва глобал молиявий
инқирозга қарши самарали чоралар кўрди. Кейинги беш йилда Ўзбекистонда ўсиш
суръатлари ўртача 8,5 фоизни ташкил этди ва бу Марказий Осиёдаги ўртача ўсиш
кўрсаткичидан юқоридир.
Қатор йиллар давомида кузатилган бюджет профицити, расмий захиралар
даражасининг юқорилиги, давлат қарзининг камлиги, барқарор банк тизими ва
халқаро молия бозорларидан қарз олишга эҳтиёткорлик билан ёндашиш мамлакатни
глобал инқирознинг бевосита оқибатларидан ҳимоя қилди Миссия 2011-йилда ялпи
ички маҳсулот 8,3 фоиз кўпайишини кутмоқда ва ўрта муддатли истиқболда
иқтисодиётнинг юқори ўсиш суръатлари сақланиб қолишини башорат қилмоқда”. 1

1 Ислом Каримов. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини
янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Т.: Ўзбекистон,
2012 йил, 5-бет.
2

Янада чуқурроқ интеграцияга интилиш охирги ўн йилликда хусусан, АҚШ,
Европа ва Осиёда фирмалар ва банкларнинг қўшилиши бўйича битимлар сонининг
қўшилишлар сони бўйича ҳам, ҳажми бўйича ҳам кескин кўпайишида намоён бўлди.
Бундай, айниқса, йирик миқёсдаги битимлар ва келишувларнинг муҳим хусусияти –
уларнинг халқаро, миллатлараро характери бўлиб, бунинг натижасида трансмиллий
кооперация вужудга келади.

3

1-Боб. Халқаро савдо ва амалиёти элементлари назарий асослари
1.1. Халқаро савдо назариялари, тушунчалари ва моҳияти
Меркантилизм, мутлоқ (абсолют) устунлик назарияси. Ҳозирги вақтгача
савдо назариясининг икки тури ишлаб чиқилган. Унинг биринчи тури савдонинг
табиий боришини аниқлаб, давлатлар ўртасида савдо эркин бўлган шароитда савдо
тузилиши қандай бўлишини тушинтиради ва ўрганади. Бу турдаги назария ҳеч
қандай тусиқлар бўлмаган шароитда қайси бир давлат билан савдо қилиш керак,
қайси турдаги махсулотни ва қандай ҳажмда сотиш керак каби саволларни қўйган.
Иккинчи турдаги назария савдо хажмини, йўналишини ва бирикмасини (состав)
ўзгартириш мақсадида маҳсулот ва хизматларнинг эркин оқимига давлатнинг
аралашувини назарда тутади. Меркантилизм назариясига асосан давлатнинг бойлиги
унинг ихтиёридаги олтин миқёсидаги қиммат баҳолар билан ўлчаниб, ҳар бир давлат
импортга қараганда кўпрок экспорт қилиш керак. Бу холда давлат актив тўлов
балансига эга бўлади. Миллий давлатлар вужудга келаётган даврда (1500-1800
йиллар) олтин марказий хокимиятларни мавқеини мустахкамлаш учун хизмат
қилган 1
.
Адам Смит 1776 йилда чоп этган «Халқлар бойлигининг сабаблари ва
табиатини тадқиқоти» деган китобида меркатилистлар қарашини танқид қилган.
Унинг фикрича давлатнинг хақиқий бойлиги унинг фуқоролари фойдалана оладиган
маҳсулот ва хизматлардан иборатдир.
Смит мутлоқ устунлик назариясини ишлаб чиқди. Бу назарияга кўра, айрим
мамлакатлар бошқаларига нисбатан товарларни самарали ишлаб чиқаришади. Шу
назарияга асосланиб у қуйдаги саволни қўйди: нимага фуқоролар махаллий
товарларни сотиб олишлари керак, агар улар худди шундай товарларни хориждан
анча арзон нархларда сотиб олишлари мумкин бўлса.
Смитнинг исботлашича, агар савдо чегараланмаса, ҳар бир давлат рақобат
устунлигига эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Ҳар бир
мамлакатнинг ресурслари рентабел сохаларга ўтиб кетади, чунки мамлакат
1 Мировая экономика. Под редакции А.С.Булгакова М.:Экономистъ, 2005.
4

норентабел соҳаларда рақобатлаша олмайди. Ихтисослашув натижасида
мамлакатнинг ишлаб чиқариш самарадорлиги қуйдаги сабабларга кўра ошади:
- битта топшириқни бажарганлиги
учун ишчи кучиларининг малакаси ортади;
-ходимлар бир турдаги махсулотдан иккинчисига ўтишда вақтни
йўқотмайдилар;
- бир хил маҳсулотни узоқ муддат
ишлаб чиқариш самарали усулларини жорий
этишни таьминланади ва рағбатлантиради.
Лекин мамлакат қандай махсулот ишлаб
чиқаришга ихтисослашиши керак деган
саволга А.Смит бозор жавоб беради, бироқ бу
холда мамлакатнинг табиий ва ортирилган
устунликларини ҳисобга олиш зарурдир.
Икки давлат бир бири билан савдо қилмаган холни кўрамиз. Бу холда давлатлар
ресурслар ярмисини чой ва буғдой етиштиришга сарфлаганлари учун Шри-Ланка
12,5 тонна чой ва 5 тонна буғдой ишлаб чиқаради (1-расм, нукта А).
АҚШ 2,5 тонна чой ва 10 тонна буғдой ишлаб чиқаради (1-расм, нукта В).

1-расм. Абсолют устунликда ишлаб чиқариш имкониятлари
С
5

0 5 10 20

Манба : Daniels, John D. Lee H. Radebaugh. Internatonal business: environments and
operations. Addision-Wesley Publishing Company, 1998. 87-90 б .
Ҳар бир давлатда фақат 100 бирлик ресурс мавжуд бўлганлиги сабабли , хеч
қайсиниси чойни миқдорини камайтирмасдан буғдойни кўпайтира олмайдилар , ва
аксинча . Улар орасида савдо бўлмаганда биргаликда15 тонна чой ва 15 тонна буғдой
ишлаб чиқарилди. Лекин ҳар бир давлат мутлоқ устунликга эга бўлган махсулот
ишлаб чиқарганда Шри-Ланка 25 тонна чой (100:4) ва АКШ 20 тонна буғдой (100:5)
етиштирган бўларди. Шундай қилиб, бу давлатлар махсулот ишлаб чиқариш бўйича
ихтисослаштирилса, иккала махсулот етиштириш миқдори ортади. Натижада бу
давлатлар ўртасида савдо алоқалари ўрнатилса, иккала давлат ҳам олдинги холатга
караганда чой ва буғдой махсулотларини кўпайтиришлари мумкин.
Мутлоқ устунлик назарияси транспорт харажатларини хисобга олмайди.
Транспорт харажатлари катта кичик давлатларга хар хил таъсир этади. Одатда
савдода масофа мухум рол ўйнайди, аниқроғи масофанинг катта бўлиши транспорт
харажатлари ортишига олиб келади. Шунинг учун майдони катта бўлган давлатларда
бу кўрсаткич юқоридир.
Нисбий устунлик назарияси.
6 25

12 5,

5

,2 5

1817 йилда Д.Рикардо А.Смит назариясини ривожлантириб агар бирон
мамлакат абсолют устунликга эга бўлган махсулотларни ишлаб чиқарса, нима
бўлади деган саволга жавоб беришга харакат қилди. Д.Рикардо бу муаммони
ўрганиб, изланишлар натижасида нисбий устунлик назариясини ишлаб чиқди.
Унинг фикрича, агар мамлакат мутлоқ устунликни хисобга олмаган холда бошқа
махсулотларга нисбатан самаралироқ ишлаб чиқарадиган махсулотларни ишлаб
чиқаришга ихтисослашса савдодан фойда (ютиши) қуриши аниқ. 1
Бу назария
нисбий устунлик назарияси деб аталади. Ушбу назарияни мисолда кўрамиз.
Шартли равишда АҚШ Шри-Ланкага нисбатан хам чой хам буғдой ишлаб
чиқаришдан абсолют устунликга бўлсин, яъни АҚШ 1т. чойга 5-бирлик, 1т. буғдойга
4-бирлик ресурс сарфлайди. Шри-Ланка эса, 1т. чой ва 1т. буғдойни ишлаб чиқариш
учун хар бирига 10 бирликдан ресурс сарфлайди. Агар мамлакатлар ресурсларнинг
яримини хар бир турдаги махсулотни ишлаб чиқаришга сарифлайдиган бўлса, АҚШ
10 т. чой 12,5 т. буғдой (3-расмда Внуқта) етиштиради; Шри-Ланка эса 5т. чой ва 5т.
буғдой (2-расмда А нуқта) ишлаб чиқарган бўлар эди. АҚШ иккала махсулот бўйича
абсолют устунликга эга бўлишига қарамай, фақат буғдой ишлаб чиқариш бўйича
нисбий устунликга эга. Бу дегани чойга нисбатан буғдой ишлаб чиқариш кўпроқ
устунликга эгадир. Бир хил миқдордаги ресурсларни сарфлаганда АҚШ Шри-
Ланкага нисбатан буғдойни 2,5 баробар (12,5:5) чойни эса 2 баробар (10:5) кўп
ишлаб чиқаради, Шри-Ланка абсолют ютуқсиз холатда турган бўлсада, чой бўйича
нисбий афзалликка эгадир. Бу давлатлар ўртасида савдо бўлмаганда хеч бири чойни
миқдорини камайтирмасдан буғдойни кўпайтира олмайдилар, ва аксинча.
2-расм. Нисбий афзаллик бўйича ишлаб чиқариш имкониятлари.
15

1 Мировая экономика. Под редакции А.С.Булгакова М.:Экономистъ, 2005.

7

10

6
5

Манба : Daniels, John D. Lee H. Radebaugh. Internatonal business: environments and
operations. Addision-Wesley Publishing Company, 1998. 87-90 б .

Иккала , яъни абсолют ва нисбий устунлик назариялари мехнат ресурслардан
тўла тўкис фойдаланишни назарда тутади . Давлатлар катта миқдордаги озод
ресурсларга эга бўлса , улар ишлатилмаган ресурсларни самарали ишлатиш усуллари
бўлмаган холларда хам бу хом ашёларни ишлаб чиқаришга йўналтириш мақсадида
импортга чеклама қўйишлари мумкин .
Ишлаб чиқариш омилларининг нисбат назарияси.
Швед иқтисодчилари Эли Хекшкер (Eli Heckcher) ва Бертил Олинлар (Bertil
Ohlin) 125 йилдан сўнг икки ишлаб чиқариш омилларнинг нисбат назариясини
яратдилар. Унга кўра, мамлакатлар бўйича мехнат улушининг ерга ёки капиталга
нисбати орасидаги фарқлари ишлаб чиқариш омилларининг қийматидаги фарқни
тушунтириш имконини беради. Уларнинг фикрича агар мехнат ресурслари, ер ва
капиталга нисбатан кўп бўлса, мехнатга сарфланадиган харажатлар паст бўлиб, ер ва
капитал қиймати (нархи) эса юқори бўлади. Агар мехнат ресурслари чегараланган
бўлса, у холда унинг нархи ер ва капиталга нисбатан юқори бўлади. Мана шу ишлаб
8

0 5 10 12,5
25

чиқариш омилларининг нархи махсулотнинг қайси турини ишлаб чиқариш,
ривожлантириш ва экспорт қилиш кераклигига ундайди 1
.
Агар мехнат ресурслари капиталга нисбатан кўп бўлса, иш хақи паст бўлишини,
капиталга нисбатан кўп мехнат талаб қилинадиган махсулот ишлаб чиқарилиши ва
бу махсулотни рақобатдош, экспортбоп бўлишини кутиш мумкин. Масалан:
Хиндистон, Эрон, Ўзбекистон ва Тунис мамлакатларининг қўл билан тўқилган
гиламлари Буюк, Британия, АҚШда техникадан фойдаланиб тўқилган гиламларидан
сифати, жидамлилиги билан фарқ қилади.
1.2. Умумжахон савдо ташкилотлари ва уларнинг хусусиятлари
Жахон савдо ташкилоти – тариф ва савдо бўйича бош битим (ГАТТ)нинг
администрациясига жавоб берувчи орган бўлиб, у 1995 йил январдан бери фаолият
кўрсатиб келмоқда. 1 январ 1997 йилга келиб аъзо давлатларнинг сони 132 давлат
булиб жахондаги товарлар ва хизматлар сохасидаги савдонинг 90% шу ташкилотга
аъзо бўлган давлатлар хиссасига тўғгри келади. Бошланғич режа бўйича ГАТТ
рахбарлари халқаро савдо ташкилотини тузишга бел боғлаган эдилар. Бу
ташкилотни тузишдан мақсад, халқаро савдони ва халқаро иқтисодиётга доир
муаммоларни ечиш, тартибга солиш мувофиқлаштиришдан иборатдир. Бу ташкилот
халқаро валюта фонди ва жахон банки каби халқаро иқтисодий майдонда фаолият
кўрсатадиган ташкилот бўлиши керак эди. Бироқ, халқаро савдо ташкилоти тузиш
режаси пучга чиқди. Уругвай битимларининг асосида 1 январ 1995 йил жахон савдо
ташкилоти (ЖСТ) тузилди. ЖСТ нинг асосий принцпларидан бири аъзо
давлатларнинг миллатлар бўйича дискринимация қилинмайди. Унинг яна бир
принципи тарификациялаш, яъни импортни тартибга солишда божхона
солиқларидан фойдаланиш. Хусусан, квоталар (импорт ва экспорт миқдорини
чегаралаш) тақиқланади, чунки у импорт ва экспортга тўсқинлик қилади 2
.
ГАТТнинг асосий фаолияти шу ташкилотга аъзо бўлган мамлакатлар ўртасида
божхона тарифларини ва нотариф тўсиқларни камайтириш мақсадида кўптомонлама
1 Е.В.Вавилова, Л.П.Бородулина. Международная торговля. М.: ГАРДАРИКИ, 2006.
2 Е.В.Вавилова, Л.П.Бородулина. Международная торговля. М.: ГАРДАРИКИ, 2006.

9

раунд ва музокоралар ўтказишдан иборат. Шартнома шартларига кўра бундай
музокораларда иштирок этаётган давлатлар маълум давр ичида барча тариф
ставкаларини маълум фоизга камайтирадилар. Савдода иштирок этаётган
маҳсулотлар сони жуда ҳам кўп бўлиб, ҳар бир маҳсулот бўйича музокоралар олиб
бориш ундан ташқари ҳар бир давлат билан ана шу маҳсулотлар бўйича келишувлар
ўтказиш ҳам жуда оғирдир. Шунинг учун давлатлар ўрасидаги музокара маълум бир
маҳсулотлар хусусида бўлади. Бу давлатлар ана шу махсулотни савдода мухим деб
билганлар. Божхона тарифларини камайтирилганлиги музокарада қатнашаётган
давлатларнинг савдони эркинлаштиришга бўлган интилишларини кўрсатган.
Масалан, Токио раунди АҚШ билан Европа Хамжамияти давлатлари ўртасида
божхона тарифлари 35%га, АҚШ Япониядан импорт қилганида божхона тарифи эса
40 %га камайтирилган. Токио раунди ўз кучини асосан мухум нотариф тўсиқларни
бартараф этишга қаратган. Бу қуйидаги беш сохани ўз ичига қамраб олган:
• саноат стандарти;
• давлатнинг сотиб олиши;
• субсидия ва компенсацион тўловлар;  божхона бахолари;
• лицензирлаш.
Саноат стандарти шартномасида олиб келинаётган махсулотларга бўлган
муносибат махалий махсулотларга бўлган муносибат билан бир хил бўлиши
кераклигини такидлайди. Давлатларнинг сотиб олиш шартномасига кўра хорижий
компанияларни катта миқдордаги махсулотни сотиб олиши дискриминация
қилинмайди.
Субсидия ва компенсацион тўловлар хақидаги шартнома ёки кодекс ички
субсидияни мумкин бўлган сиёсий восита эканлигини тан олиб, бу инструментни
қўлланилганда бошқа давлатлар жабр кўрмаслигини таминлайди. Экспортни
субсидиялаш тақиқланади. Қишлоқ хўжалиги махсулотлари бундан истисно. Бу
шартномада компенсацион тўловлар хам назарда тутулган. Агар биринчи давлатнинг
фирмалари иккинчи давлатнинг субсидиялаш сиёсатига кўра талофат кўрган бўлса, у
холда иккинчи давлатга нисбатан компенсацион тўлов солиқлари солинади.
10

$Лицензирлаш кодекси иштирокчилардан лицензирлаш тартибини соддалаштиришни, хорижий ва махаллий компанияларни дискриминация қилмасликни талаб қилади. Божхона бахоси кодекси божхона бахосини транспорт ва суғурта харажатларини счет-фактураларида инобатга олиб ёки олмасдан хисоблаш кераклигини таъкидлаб, импортер давлатидаги махсулот нархига асосланиб хисоблаш усулидан фойдаланмасликни уқтиради. АҚШнинг савдо ваколатхонасининг бюроси жахон савдо хажмининг тахминан 2\3 қисми ГАТТ тамонидан тартибга солиниб солиниганлиги аниқланган. Қолган 1\3 қисми эса иккитомонлама ёки кўп томонлама музакораларда кўрилмаган. Музкораларда бу махсулотда мухум деб тан олинмаган ёки уларга этибор берилмаган. ГАТТ томонидан тартибга солинмаган савдонинг ярмиси хизматлардан иборат. Бунга масалан, кўп давлатларда юқори даражада химояланган молия операциялари киради. Қолган икки соха бу қишлоқ хўжалиги ва кийим-кечак махсулотлари. 1986 йилда бошланиб 1990 йилда тугаши керак бўлган Уругвой раунди колган махсулотлар, айниқса хизматларни бўйича савдони тартибга солишт бўйича қилган саайл харкатлари натижа бермади. ЖСТ савдони тартибга солувчи умуммиллий қоидаларга асосланган стабил системани вужудга келтириш принципида иш олиб боради. Ўзбекистон Республикаси ЖСТга аъзо бўлишдан мақсад кўп давлатларнинг савдо муносабатини тартибга солиб турувчи халқаро савдо системасига ўз фаолиятини қўшишдир. Ўзбекистон хукумати ЖСТ га аъзо бўлмасдан туриб ўзининг миллий экономикасини фуқароларнинг турмуш тарзини яхшилаш мумкин эмаслигини тушуниб етган. 1.3 Давлатнинг савдога аралашуви сабаблари ва савдо устидан назорат этиш шакллари Ҳар бир давлат савдога аралашишга харакат қилади. Бу иқтисодий, сиёсий ва социал мақсадларга эгадир. Давлатнинг савдога аралашув сабабларидан бири бу – ишсизликдир. Импорт қилинадиган махсулот ёки хизматларнинг хажмини камайтириш хисобига ишсизлар сонини камайтириш мумкин. 11$