Unli tovushlarni o’rganish jarayonida o‘quvchilarni imloviy savodxonlikni shakllantirish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	994.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

15 Sotish

Unli tovushlarni o’rganish jarayonida o‘quvchilarni imloviy savodxonlikni shakllantirish

Sotib olish

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Tovush murakkab tushuncha bo‘lgani uchun
boshlang‘ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi. SHunga qaramay, bolalarda tovush
haqida to‘g‘ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda
yetakchi usul so‘zdagi tovushlarniig talaffuzi hamda so‘zning leksik ma’nosi
so‘zdagi tovushlarning tarkibiga bog‘liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan,
aka, uka, opa, ona, ota, kul, gul, qora, qara kabi bir unli yoki bir undosh bilan
farqlanadigan so‘zlar har xil lug‘aviy ma’noni ifodalaydi.
Kurs ishining maqsadi: So‘zning tovush tarkibi ustida ishlash savod
o‘rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki
eshitilgan so‘z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so‘zni tovush tomonidan
tahlil qilishga o‘rganadilar, ya’ni so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘ladilar, so‘zdagi
tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan
tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
Kurs ishining vazifasi : So‘zning tovush tarkibini to‘g‘ri tasavvur etish
undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o‘rnini almashtirmay yozish malakasini
shakllantirish uchun ham, so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga
ega. SHuning uchun savod o‘rgatishdan so‘ng ham so‘zni tovush tomondan tahlil
qilish mashqlari yordamida so‘zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko‘nikmasini
takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.
2

So‘zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o‘rgatish davridanoq boshlanadi.
Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so‘z tovushlardan tuzilishini
bilib oladilar. Ular so‘zni tovush tomonidan tahlil qilishga o‘rganadilar, ya’ni
so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘ladilar, so‘zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda
tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida
ahamiyat beriladi.
Kurs ishining predmeti : So‘zning tovush tarkibi ustida ishlash savod
o‘rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki
eshitilgan so‘z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so‘zni tovush tomonidan
tahlil qilishga o‘rganadilar, ya’ni so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘ladilar, so‘zdagi
tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan
tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
Kurs ishining obyekti: So‘zning tovush tarkibini to‘g‘ri tasavvur etish
undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o‘rnini almashtirmay yozish malakasini
shakllantirish uchun ham, so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga
ega. SHuning uchun savod o‘rgatishdan so‘ng ham so‘zni tovush tomondan tahlil
qilish mashqlari yordamida so‘zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko‘nikmasini
takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
3

I BOB . UNLI TOVUSHLARNI O‘RGANISH NAZARIYASI
1.1. Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning
xususiyatlari bilan tanisht irish.
Tovush - Nutq jaroyonida real talaffuz qilingan, qulog‘imiz bilan eshitgan eng
kichik va boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan nutq parchasidir. Biz tovushlarni
aytamiz va eshitamiz. Og‘zaki nutqning tovush tizimini o‘rganadigan tilshunoslik
bo‘limi fonetika (yunoncha-phone “tovush”degani)deyiladi.
Harf- tovushning yozuvdagi shartli belgisidir. Harflarni ko‘ramiz, yozamiz,
o‘qiymiz. Harflar fonemalarning yozuvdagi aksi, tasviridir. 1. Savod o'rgatishda
tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli
fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘.
Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo‘linadi: unli tovushlar va
undosh tovushlar. Buni o‘quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari
hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og‘iz
bo‘shlig‘idan erkin ravishda o‘tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og‘iz
bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh
tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz
eshitiladi);
3) bo‘g‘in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo‘g‘in hosil qiladi, undosh
tovushlar bo‘g‘in hosil qilmaydi).
4

O‘quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo‘l qo‘ymaslik, aksincha, 1-
sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda
nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko‘nikmasini o‘stirib borish lozim. Bunday
kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni
o‘zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta
o‘zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini
o‘stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha
belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o‘rganadilar.
O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar
bilan ifodalanadi. 1-sinf o‘quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim:
a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
b) harfni ko‘ramiz, o‘qiymiz va yozamiz;
v) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O‘quvchilar ko‘pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo‘yadilar.
Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o‘rgatish zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin
(masalan, maktab so‘zidagi b h arfi p tovushini, maktabim so‘zidagi b h arfi b
tovushini ifodalaydi);
2) jo‘ja, jajji so‘zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal, vijdon
so‘zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg‘aluvchi) ham bitta j h arfi bilan ifodalanadi;
3) tong, keng so‘zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf
birikmasi (ng) bilan ifodalanadi;
4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy).
5

O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar
talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz
undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor
jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini
yaqqol ko‘rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir –
paqir, gul – kul, dil – til, zina – sina, joy – choy kabi so‘zlardagi tovushlarni
taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini b-p, v-f, g-
k, d-t, z-s, j-ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush
juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi
(jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz
undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib
qo‘yiladi:
Jufti bor jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, җ, g‘
J ufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x.
Jufti y o‘q jarangli va jufti y o‘q jarangsiz undoshlar bilan ham o‘quvchilar har
xil fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi.
Buning uchun o‘quvchilar so‘z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan k o‘ l,
bilim, otam, olmos; quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, sing i l; q o‘ y, kiyik kabi
s o‘ zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va l, m, n, r, ng, y
jarangli undosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni
jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti y o‘q ligini (jufti yo‘q
jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o‘xshash usulda
o‘quvchilar q , h undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini,
6

jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo‘qligini (jufti yo‘q jarangsiz
undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi
ko‘rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko‘r gaz ma ko‘ r satiladi ):
Jufti yo‘q, jarangli undoshlar: l, m, n, r, ng, y
Jufti yo‘q jarangsiz undoshlar: q , h
Bolalar jufti yo‘q jarangli undosh tovush so‘zning oxirida kelganda ham
alifbodagi xuddi shu harf yozilishini, ya’ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini
bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so‘z oxirida kelganda,
bunday moslik bo‘lmaydi, ya’ni ko‘pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi
(maktap, ozot kabi). Bunday so‘zlar o‘zbek tilida ko‘p bo‘lgani uchun I sinfdanoq
o‘quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug‘iladi. Dasturga
ko‘ra, I sinf o‘quvchilari b va d jarangli undoshi so‘z oxirida kelganda, uning
jarangsiz jufti p va t talaffuz qilinishi bilan va bunday so‘zlarning yozilishini
qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ularning talaffuzi va yozilishini tekshirishda
fonetikaga asoslaniladi. O‘quvchilar fonetik bilimlariga asoslangan holda, jufti bor
jarangli undoshlarning yozilishini quyidagicha tushuntiradilar:
– Kitob so‘zi oxirida jufti bor undosh tovushni eshityapman, shuning uchun
so‘zni tekshirish kerak. SHu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so‘z
tanlayman: kitobi. Kitobi so‘zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob
so‘zida b harfini yozaman.
Bunday muhokama yuritish uchun o‘quvchilar quyidagi bilim va
ko‘nikmalarni egallashlari kerak:
1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish.
7

2. So‘z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti
eshitilishi, shuning uchun bunday so‘zlarni tekshirish kerakligini bilish.
3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan
almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so‘ng unli tovush kelgan so‘z
tekshiruvchi so‘z bo‘la olishini bilish.
4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so‘zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi –
kitob, maqsadi – maqsad, maqsadga).
SHunday qilib, o‘quvchilar qanday so‘zlar tekshirishni talab qilishi va uning
sababini, qanday so‘zlar tekshiruvchi so‘z hisoblanadi va nima uchunligini
bilishlari zarur.
O‘qituvchi
qanday so‘zlar
tekshirishni talab
qilishini tushuntirish
uchun jufti bor jarangli
va jarangsiz undosh
tovushi bo‘lgan so‘zlar
ustida kuzatish o‘tkazadi: maktabim – maktab, tuzi – tuz kabi.
O‘quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so‘zlarni va so‘zdagi
jarangsiz undosh tovush o‘ziga mos harf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan
so‘zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so‘z tekshirishni talab qilishiga
ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun
8

o‘quvchilar tekshiruvchi so‘zni tekshiriladigan so‘zdan doim oldin yozadilar:
avlodi – avlod, kitobi – kit ob.
Bo‘g‘in murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinflarda uning
qoidasi berilmaydi. Dasturga ko‘ra, o‘quvchilarda so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish
ko‘nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi. O‘quvchilar so‘zni bo‘g‘inlarga
bo‘lishda so‘zda nechta unli bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘ladi, degan tushunchaga
asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o‘rgatish davridayoq hosil qiladilar.
Bolalar yozilgan so‘zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so‘zda nechta unli
bo‘lsa, uni shuncha qism (bo‘g‘in)ga bo‘ladilar.
I sinfda o‘quv yilining birinchi yarmida og‘zaki va yozma tarzda bo‘g‘inlarga
bo‘lish, shuningdek, o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra, muayyan bo‘g‘inli so‘z tanlash
mashqlari har kuni o‘tkaziladi. So‘zni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri va tez bo‘lish
ko‘nikmasini hosil qilish 1-sinfda o‘tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi.
O‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko‘nikmaga
tayanadilar. O‘zbek grafikasida bo‘g‘in tamoyili yetakchi tamoyil hisoblanadi.
O‘quvchi so‘zni to‘g‘ri yozish uchun uni avval bo‘g‘inlarga bo‘ladi.
Bo‘g‘inlardagi tovushlarning o‘zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, undosh va unli
tovushlarni ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. O‘quvchi quyidagicha
muhokama yuritadi:
1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ)
vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang‘ich sinflarda
tilni o‘rgatishning yetakchi yo‘nalishi o‘quvchilar tomonidan tilning aloqa
vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi.
9

2. Til bilan tafakkur uzviy bog‘liq bo‘lib, tafakkur so‘z vositasida yuzaga
chiqadi. Til tafakkurnipg mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o‘zicha
yashamaydi.
Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi,
grammatikasi, so‘z yasalishi)ni o‘zaro bog‘liq holda o‘rganish ona tilini
o‘rgatishdagi yetakchi tamoyil bo‘lib, uni amalga oshirish o‘quvchilarning tilni
murakkab, rivojlanuvchan, o‘zaro bog‘langan muhim tomonlarga ega bo‘lgan
hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini
bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o‘zaro bog‘langan
qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi.
Tilning rivojlanishi, ayrim so‘zlarning ma’nolari haqidagi bilimni
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, fe’lni o‘rganish jarayonida asta-sekin
bilib oladilar. Bu o‘rinda «So‘zning tarkibi» bo‘limi katta imkoniyatga ega.
O‘quvchilar bu bo‘lim materiallarini o‘rganish jarayonida tilimizning yangi so‘zlar
bilan boyib borishi haqidagi muhim manbalar bilan, so‘z yasalishi bilan
tanishadilar. Ma’lumki, ko‘pgina yangi so‘zlar tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar
zaminida yaratiladi, tilda bor qoliplar kabi yasaladi: limon tipida limonzor, suvchi
tipida bo‘zchi kabi. Tilda yangi so‘zning paydo bo‘lishi o‘zidan keyin bir xil
o‘zakli so‘zlar guruhining hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi.
B oshlang‘ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi masala maxsus
o‘rganilmaydi. Tilga jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq holda rivojlanadigan
hodisa sifatida ilmiy qarashga zamin yaratpsh muhim ahamiyatga ega. Tilning
leksik tomoni boshqalariga nisbatan xarakatchan, tez rivojlanadigan bo‘lgani
10

uchun, til leksikasi misolida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari saviyasiga mos
ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq holda tilning ham rivojlanishi
tushuntiriladi. Tilning leksik tarkibida yuz berayotgan o‘zgarishlar yuzasidan
o‘qituvchi va o‘quvchilarning kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi
tasavvurini shakllantirishga mos material beradi.
Ona tilini o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda ona tilini o‘rgatishga asos
bo‘ladigan material alohida qimmatga ega. Materialning haqiqiy tomoni, uning
g‘oyaviy yo‘nalishi va badiiy ifodaliligi o‘quvchilarning fikrlash faoliyatiga, his-
tuyg‘ulariga ta’sir etadi, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi, tilga va uni
yaratgan xalqqa qiziqishini tarbiyalaydi, o‘quvchilarning umumiy taraqqiyoti
darajasini o‘stiradi va ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining
shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Keyigi yillarda maktab ona tili darsliklari va
o‘qituvchilar uchun nashr qilingan qo‘llanmalar materiali mazmuniga qo‘yilgan
talablar anchagina ortdi. Materialning asosiy mezoni matn va alohida gaplarning
bilimni boyituvchi qimmati, leksik-uslubiy aniqligi, mavzu jihatdan xilma-xilligi,
hayotning turli tomonlari bilan bog‘lanishi, matnlarning g‘oyaviy-mavzuviy
yo‘naltirilganligi, kichik yoshdagi o‘quvchilarga mosligidir.

11

1.2. Unli tovushlar va ul arning imlodagi ahamiyati va
ularning yozuvda ifodalanishi
Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rganish tizimi tilning barcha tomonlarini,
yaьni fonetikasi, leksikasi, so‘z yaslishi va grammatikasi (morfologiya va
sintaksis)ning o‘zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi.
Tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘lanishining ko‘p qirraliligi va
murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, uning aloqa vositasidagi vazifasida
namoyon bo‘ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani
tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o‘zaro bog‘lanishda bajaradi. Har bir
so‘zga xos bo‘lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun imkoniyat yaratadi.
Ammo so‘zning tovush qurilishi, shakli mazmunsiz aqlga to‘g‘ri kelmaganidek,
o‘zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas, balki ma’lum ma’no
bildiradigan tovushlar yig‘indisigina aloqa maqsadiga xizmat qilishi mumkin.
Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisi so‘zdir. Tilning lug‘at
boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘ziga xos qurilish
materialidir.
Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o‘ziga xosligida
namoyon bo‘ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar;
leksikologiya uchun ma’nosi va qo‘llanishi nuqtai nazardan so‘z; grammatika
uchun so‘z shakllari, shuningdek, so‘z birikmasi va gap; so‘z yasalishi uchun
morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so‘z hisoblanadi.
So‘z, so‘z birikmasi va gap grammatik tomondan ko‘pgina xususiyatlarga
ega. So‘zning o‘z morfemik qurilishi, o‘zining so‘z yasalish turi, biror grammatik
12

kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi bor.
So‘z birikmasi ham so‘z kabi so‘z o‘zgarishi (ko‘proq ergash so‘z o‘zgaradi)
shakllariga ega. Gap o‘z qurilishiga ko‘ra so‘zdan sifat jihatdan farqlanadi: so‘z
o‘zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi,
gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no
bildiradi, gap tarkibida esa uning ma’nosi yana oydinlashadi. Gap va so‘z
birikmasi “qurilish materiali” sifatida xilma-xil tuzilgan so‘zdan foydalanadi. Gap
uchun qator sintaktik xususiyatlar, shuningdek, tugallangan ohang ham
xarakterlidir.
SHunday qilib, tilning har bir jihatining o‘ziga xos xususiyatini ko‘rib
chiqishning o‘zi ularning o‘zaro munosabatini, bir-biriga o‘tishining
murakkabligini ta’kidlaydi. Tilshunoslik fani bo‘limlari o‘rtasidagi munosabatlar
ham shunga o‘xshash murakkabdir.
Fonetika, leksikologiya bilan ham, grammatika bilan ham bog‘lanadi.
Tovushlar, fonemalar, bo‘g‘inlar tilda alohida emas, balki ma’lum leksik ma’no
bildiradigan so‘z tarkibida yashaydi.
Fonetikaning sintaksis bilan bog‘lanishi, xususan, har bir gapda ma’lum
ohangda bo‘lishida ko‘rinadi. Grammatik va semantik jihatdan bog‘langan so‘zlar
majmuasi ma’lum ohangga ega bo‘lsagina gap hisoblanadi. Bunda gapning
mazmuni so‘zlovchining gapda ifodalangan ohangiga bog‘liq bo‘ladi. SHunday
qilib, ohang gapda so‘z tartibi, yordamchi so‘zlardan foydalanish, so‘z
o‘zgartishlar bilan birga gap tuzish usullaridan biri sifatida xizmat qiladi.
13

Leksikologiya so‘z yasalishi bilan jips bog‘lanadi: birinchidan, tilning lug‘at
tarkibi, asosan, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlardan yangi so‘zlar yasalishi hisobiga
to‘ldirilib, boyib boradi; ikkinchidan, yasalgan so‘zlarning leksik ma’nosi yasama
negizning moddiy ma’nosiga asoslanadi.
Morfologiya leksikologiya va s o‘ z yasalishi bilan jips bo g‘ langan.
Morfologiya, asosan, s o‘ zning grammatik xususiyatlarini o‘ rganadi. S o‘ zning
grammatik ma’nosi doimo l e ksik ma’nosi bilan birga namoyon b o‘ lad i , h ar bir
s o‘ z, bir tomondan, shu s o‘ zga t e gishli b o‘ lgan ma’lum o‘ ziga xos leksik-
grammatik guru h ning belgilarini bildiradi, ikkinchi tomondan, u s o‘ zning o‘ z
l e ksik ma’nosi b o‘ ladi. S o‘ zdagi mana shu umumiy birlik morfologiyada,
l e ksikadan ajralmagan h olda, leksika zaminida o‘ rganiladi.
Morfologiya va sintaksis h ar tomonlama o‘ zaro bo g‘ lanadi. Morfologiyada,
asosan, s o‘ zlarning grammatik ma’nosi va uni ifodalash shakllari o‘ rganiladi;
sintaksisda s o‘ zlarni o‘ zaro bo g‘ lanib s o‘ z birikmasi va gap h osil q ilish usullari,
shuningd e k, gap turlari, ularning mazmuni va ishlatilishi o‘ rganiladi. S o‘ z
morfologiyada h am, sintaksisda h am o‘ rganiladi, ammo o‘ rganish ob’ e kti h ar xil
b o‘ ladi. Sintaksisning o‘ rganish ob’ekti gapdir; unda s o‘ z gap yoki s o‘ z
birikmasida bosh q a s o‘ zlar bilan ma’no va grammatik ji h atdan bo g‘ langan h olda
o‘ rganiladi. Morfologiyada s o‘ z gapdan tash q arida h am o‘ rganilishi mumkin;
s o‘ zga muayyan l e ksik-grammatik guru h ga kiradigan s o‘ zlar bilan o‘ zaro
munosabati nu q tai nazaridan q araladi. Morfologiya va sintaksisda s o‘ zga bunday
h ar xil yondashish ularning bir-biriga bo g‘ li q ligini inkor etmaydi, aksincha, ular
s o‘ z va gapning o‘ zida yashaydi. S o‘ zlar s o‘ z o‘ zgarish tizimiga ega b o‘ lgani
14

tufayli gaplar alo q a vazifasini bajaradi. SHakl yasalishi va s o‘ z yasalishi
morfologiyada o‘ rganiladi, ammo gapda tatbi q etiladi, s o‘ zlarning o‘ zaro
bo g‘ lanish q oidalarini o‘ rganish esa sintaksis so h asiga taallu q lidir. So‘z birikmasi
tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish usulini aniqlashda shu so‘z birikmasiga
kirgan so‘z turkumining morfologik xususiyatlari hisobga olinadi. Bular
morfologiya va sintaksisda bir-biri bilan bog‘liq holda o‘rganiladigan til
hodisalarining ayrimlaridir. Bu aniq misollar morfologiya va sintaksis bir-birini
taqozo qilsa ham, grammatikaning mustaqil bo‘limi ekanini ta’kidlash uchun
yetarli.
Keltirilgan fikrlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga predmetlararo ichki
bog‘lanishni hisobga olgan holda ona tilini o‘rgatish metodikasini belgilaydi.
1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so‘z yasash, grammatik) tomonlari o‘zaro
bog‘liqligini va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga
olib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni
xususiyatlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirishlari zarur.
1-4-sinflarda ona tilini o‘rganish tizimi fonetika, leksikologiya, so‘z yasalishi
va grammatikaning o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini hisobga olgan holda tuziladi. Bu
hol dastur materiallarini o‘rganish tartibini belgilashda ham, ta’lim mazmunini
(dastur bo‘limlari o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi.
2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta’siri uning aloqa quroli vazifasida
namoyon bo‘ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa maqsadida so‘zni to‘g‘ri
talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so‘zlashuvchi barcha kishilarga bir xilda
tushunarli bo‘lishi, gapda grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi kerak.
15

II BOB. UNLI TOVUSHLAR O‘RGATISH METODIKASI
2.3. Bo‘g‘in ustida ishlash va unli tovushlar. Boshlang‘ich sinflarda ona tilini
o‘rgatishning mazmuni va vazifalari.
Maktablarda ona tili o‘rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi
bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo‘ygan vazifasiga moslangan. Bu
vazifalar qo‘p qirrali bo‘lib, ularni bajarish o‘quvchilar ongini o‘stirishga, ularga
g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo‘naltirilgan.
Ona tilini o‘rgatish natijasida o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri, uslubiy
aniq, mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to‘g‘ri yoza
olish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o‘quv predmeti sifatida o‘zbek
tilining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, o‘quvchini shaxs sifatida shakllantirishga
yo‘naltirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi.
Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush
tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va
grafik); so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi
(grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so‘zning morfemik tarkibi va so‘z
yasalish usullari haqidagi (so‘z yasalishiga doir); so‘zlarning leksik-semantik
guruhi haqidagi (leksikologik); o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish
belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil
etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid
16

tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon
bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘zbek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va
boshqa ko‘nikma va malakalarni ham o‘z ichiga oladi.
Tilni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda boshqa ko‘pgina o‘quv predmetlari
uchun umumiy bo‘lgan ko‘nikmalar (predmetlararo ko‘nikmalar)ni hosil qilish
ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko‘nikmalarga
analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish),
umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalarni
o‘quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o‘quv
faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat
yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‘nikmalar bilan
predmetlararo ko‘nikmalar, bir-biridan ajratilmagan holda o‘quv-tarbiyaviy
jarayonda shakllantiriladi.
Beriladigan bilim va o‘quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko‘nikmalar
maktab dasturlari va davlat ta’lim standartida qayd etilgan.
Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so‘zlarning
bog‘lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar haqidagi bilimlar kiritilgan.
So‘zning morfemik tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini,
ularning ahamiyati va so‘zda bir-biriga ta’sirini boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
tushunadigan va so‘zlarni to‘g‘ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo‘lgan
hajmda ma’lumot berilgan.
Dasturda “Leksika” bo‘limi alohida berilmagan, ammo o‘quvchilar
so‘zlarning leksik-semantik guruhlari (sinonimlar, antonimlar) haqida, ularning
17

leksik ma’nolari haqida so‘z turkumlari va so‘z tarkibini o‘rganish jarayonida
ma’lumot oladilar.
Dasturning “Grammatika, imlo va nutq o‘stirish” bo‘limi har bir sinfda
quyidagicha qismlarni o‘z ichiga oladi: “Tovushlar va harflar”, “So‘z”, “Gap”,
“Bog‘lanishli nutq”. Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib, har
to‘rt sinfda o‘rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular ajratiladi. 1-sinfda
fonetika va grafikaga oid mavzularni o‘rganishga katta o‘rin beriladi, chunki
o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3- sinfda so‘zning morfemik
tarkibi va gapni o‘rganish muhim hisoblanadi. So‘z yasalishiga doir bilimlar
asosida o‘quvchilarda so‘zning leksik ma’nosiga, undan nutqda foydalanishga
ongli munosabat o‘sadi. 4-sinfda so‘z turkumlarini o‘rganish birinchi o‘ringa
qo‘yiladi (morfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlarning egalik va kelishik
qo‘shimchalarini, fe’llarning tuslovchi qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish malakalari
shakllantiriladi).
Bog‘lanishli nutq ustida to‘rt yil davomida grammatik va orfografik
materiallarni o‘rganish bilan bog‘liq holda reja asosida ish olib boriladi.
Ona tili darslarida til hodisalari ma’nosi (semantikasi), qurilishi, vazifasi
jihatidan o‘rganiladi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni
isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo‘ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim sohasini
isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi.
Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti ham
mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang‘ich
18

ta’lim darsliklari va metodik qo‘llanmalarining yangi avlodini yaratishda
dasturulamal vazifasini o‘tamoqda.
Boshlang‘ich ta’lim Davlat ta’lim standartining “Kirish” qismida
“Boshlang‘ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati,
aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o‘z-o‘zini anglash
salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq
go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-
odatlarni o‘zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o‘rgatadi”, − deb
alohida ta’kidlangan.
Boshlang‘ich ta’lim oldiga qo‘yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta’lim
mazmunini aniq belgilab olishni, o‘qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi.
Davlat ta’lim standartida ta’kidlanganidek, “Boshlang‘ich ta’lim bosqichida
davlat va jamiyat tomonidan qo‘yiladigan talab”da ta’lim sohalari bo‘yicha o‘zaro
muvofiqlik, mutanosiblik, uyg‘unlik to‘la ta’minlangan bo‘lmog‘i kerak. SHu
jihatdan boshlang‘ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayonining tarkibini va
xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini modernizatsiyalash, boshlang‘ich
ta’lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani qo‘llash imkonini
beradi.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta’lim mazkur bosqichiga
qo‘yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi.
Kichik yoshdagi o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqni egallashlarida
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan
holda I sinf o‘quvchilari savod o‘rganish davrida o‘qishni va yozishni bilib
19

oladilar; b) fonetik bilim so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish (tovushlarni to‘g‘ri talaffuz
qilish, urg‘uli bo‘g‘inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil
etadi; v) fonetik bilim morfologik va so‘z yasalishiga oid bilimlar bilan birga
o‘quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning
yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo‘ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga
ko‘ra to‘g‘ri aytish, logik urg‘u va gap qurilishidagi to‘xtamlarga rioya qilish
uchun zarur; d) so‘zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va
nutqda ongli qo‘llash uchun muhimdir; h ózir va h ozúr, átlas va atlás so‘zlari
maьnosidagi farq faqat urg‘u orqali ajratiladi. So‘zning tovush tomonini tasavvur
qilish so‘zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va
qo‘llash uchun zarur.
O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda
so‘zni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda
ko‘pincha so‘zni tovush tomondan tahlil qilishdan foydalanadi.
Maktab dasturiga muvofiq, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fonetik-grafik
ko‘nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar,
jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo‘q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz
undoshlar; so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, urg‘uli bo‘g‘inni ajratish ko‘nikmalariga
ega bo‘ladilar.
Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o‘zlashtiradilar, ammo ular maxsus o‘qigunlariga qadar so‘zni bo‘g‘inlarga
bo‘lishni, so‘zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. I sinf
o‘quvchilarida so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish, bo‘g‘inlarga bo‘lish, undagi har bir
20

tovushni tartibi bilan aniq aytish ko‘nikmasini shakllantirish ustida maqsadga
muvofiq ishlash, o‘z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy
mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so‘z tarkibida bir-
biriga ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o‘zlashtirishga imkon beradi.
I sinfda fonetika va grafikani o‘rganishga katta o‘rin beriladi, chunki
o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi
sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi o‘z predmeti va
vazifalariga mos ravishda quyidagi tekshirish metodlaridan ham foydalanadi:
1. Ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribasini umumlashtirish.
2. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi sohasidagi meros va
yangiliklarni o‘rganish.
3. Ta’lim berishning u yoki bu usullari va vositalarining foydali ekanini
tekshirish.
4. Ona tilidan o‘quvchilarning o‘qishlari, yozuvi, mustaqil va ijodiy ishlari
ustidan kuzatish olib borish.
5. O‘quvchilar ijodiy faoliyatining natijalarini og‘zaki qayta hikoyalash,
yozma ish kabi usullar yordamida tahlil qilish.
Yuqoridagi tekshirish metodlari ushbu fanning davr talabidan kelib chiqib
rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.
Ta’lim sohasidagi bu o‘zgarishlar ona tili o‘qitish metodikasida ham bir qator
imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Bu yangiliklardan ko‘plari maktablarda amaliyotga
tatbiq qilinmoqda, ba’zilari hozircha sinovdan o‘tkazilmoqda.
21

$Shunday qilib, fan sifatida ona tili o‘qitish metodikasining o‘z predmeti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo‘lib, bir qator fanlar o‘rtasida uning ma’lum o‘rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. UNLILAR TASNIFI i, u, e, o', o, a unlilarini talaffuz qilib ko'ring. Ularning bir guruhini (u, o\ o,) talaffuz qilganingizda lab oldinga qarab cho'chchayadi, a, e, i unli tovushlarini talaffuz qilganingizda esa lab o'z holicha qoladi. Demak, unlilarning bir guruhida lab ishtirok etadi, boshqalarida esa qatnashmaydi. Bundan tashqari, a unlisini talaffuz etganingizda og‘iz katta ochiladi. Til gorizontal holda pastki jag‘ ustida yotadi. /', u unlilarini talaffuz etganingizda esa, og‘iz ozgina ochila-di, tilning o'rtasi esa yuqori tanglayga qarab ko'tariladi. Yu- qorida sanab o'tilgan ikki belgi: a) labning ishtiroki; b) og‘izning ochilish darajasi (tilning ko'tarilishi darajasi) hozirgi o'zbek adabiy tili unlilari tasnifi uchun asos bo'ladi. Bunga ko'ra unlilar dastlab ikkiga bo'linadi: 1) lablangan unlilar (u,o,o‘); 2) lablanmagan unlilar (e, a, i). Bu jihatdan o unlisi oraliq holatda qoladi. Og‘izning ochilish darajasi belgisiga ko'ra esa uch darajaga bo'linadi: a) tor unlilar (til o'rtasining tanglayga tomon yuqori ko'tarilishi natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun yuqori ko'tarilish yoki yuqori tor ham deyiladi: u, i b) o'rta tor yoki o'rta keng unlilar: e, o' d) keng unlilar (quyi ko'tarilish yoki quyi tor): a, o. 22$

Savod o‘rgatish davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim
materiallarni amaliy o‘zlashtira boradilar, ya ’ ni ularga mavzu tushuntirilmaydi,
nazariy ma ’ lumot berilmaydi. Bolalar og‘zaki va yozma nutqni o‘zlashtirish va
yozma mashqlarni bajarish bilan o‘quv yilining ikkinchi yarmida yoki keyingi
sinflarda o‘rganiladigan mavzularni o‘zlashtirishga tayyorlanadilar.
Savod o‘rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Omon, Tolib, Lola, Naima
kabi juda ko‘p ismlarni o‘qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan
yozilishini amaliy o‘zlashtira boradilar. Bu bilan ular keyinroq o‘rganiladigan
kishilarning ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o‘zlashtirishga
tayyorlanadilar.
23

2.2. Maktab yoshidagi o‘quvchilarda imlo savodxonligini va xatosiz
o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirish
Psixologiya fanidan ma‘lumki,shaxsning bilish jarayonlariga diqqat, xotira,
tafakkur va xayol kiradi. Bularning barchasi mehnat va o‘quv faoliyati
samaradorligining muhim va zarur shartlaridandir. Ular orasida xotira insonga
butun umr xizmat qiladigan bilimlar majmuasi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Esda
saqlangan ma‘lumotni xotiradan chiqarib olib qayta tiklash ham muhim.
Biz o‘zimiz to‘la anglagan, tushungan narsalarni oson eslaymiz. Demak,
materiallarni xotirada saqlash uchun ularni tushunish va anglash kerak. Tushunish
va anglash uchun esa ayni jarayonni o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rishimiz zarur. Chunki,
insonda ko‘z xotirasi boshqa a‘zolar xotirasiga qaraganda kuchli rivojlangan
bo‘ladi. Pedagogik faoliyatimizda esa biz ona tili va adabiyot o‘qituvchilari aynan
o‘sha xotira turidan unumli foydalanishimiz maqsadga muvofiq. Buning uchun
boshlangich sinf o‘quvchilarida asta-sekinlik bilan kitobxonlik madaniyatini
shakllantirib borishimiz lozim.
Diktant uchun h va x tovushi qatnashgan so‘zlar olinishi yoki talaffuzi qiyin
bo‘lgan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar tanlanishi maqsadga muvofiq. Yoki og‘zaki nutqda
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatish uchun she‘riy adabiyotlardan ham
foydalanish mumkin.
Bunda albatta auditoriyaning qiziqishlari va yosh xususiyatlari inobatga
olinishi shart. Masalan, E.Vohidovning ― “Nido” to‘plamiga kiritilgan ―
Matmusaning sarguzashtlari bilan bog‘liq she‘riy parchalar shular jumlasidan.‖
Chunki bu to‘plam aynan kichik yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan bo‘lib qiziqarli
24

va kulguli syujetga egaligi bilan ajralib turadi. Shunday qilib bolalarda
kitobsevarlik xususiyatlarini rivojlantirish orqali quyidagi natijalarga erishish
mumkin:
 badiiy adabiyotga oshnolik
 so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini eslab qolish
 ayrim qiyin so‘zlar imlosini yodda saqlash
 talaffuzi qiyin bo‘lgan jumlalarni tez va ravon o‘qishga o‘rgatish
 insho va bayon yozishda chiroyli jumlalar tuzishga yo‘naltirish
 chiroyli husnixatga o‘rgatish
Umuman olganda bularni yana davom qildirish mumkin. Birgina kitobxonlik
madaniyatini to‘g‘ri shakllantirish orqali esa insho va diktant yozishdagi bir
qancha muammolarni bartaraf qilish mumkin. Imlo savodxonligi to‘g‘ri
shakllangan o‘quvchilar yuqori sinfga ko‘chganda ona tili adabiyot fanidan insho
va diktant yozganda kamroq xatoga yo‘l qo‘yishi yillar davomida sinalgan.
Shuningdek bu jarayonni yuqori sinflarda ham davom qildirish mumkin. Ya‘ni har
bir adabiyot darsida o‘quvchilar uchun bitta asar tanlab beriladi va ma‘lum
muddatdan so‘ng shu asar ichidan o‘quchilar talaffuzida qiynaladigan so‘zlar
asosida ― “Kim to‘g‘ri yozadi?” o‘yinlari tashkil qilinadi. (Bu albatta ona tili
darslarida qo‘llaniladi).
Buning uchun har bir darsda atigi 5 daqiqa vaqt ajratiladi. Qo‘shimcha
sifatida asar yuzasidan fikr mulohazalarni bayon qilish yoki biror parchani chiroyli
qilib ko‘chirib chiqish kabi usullarni ham qo‘llash mumkin. Bunda esa
25

o‘qituvchidan yuqori didga ega kitobxon bo‘lish o‘z ustida muntazam ishlash talab
etiladi.
So‘zlarni imlo qoidalariga ko‘ra yozishni ona tili darslarida qanchalik
ko‘rsatib bermaylik, bu juda katta samara bermasligi mumkin. Chunki turli
mashqlar va topshiriqlardagi so‘zlar tilimizdagi so‘zlarning ma‘lum foizinigina
tashkil qilishi hech kimga sir emas. Agar biz o‘quvchilarda kitobxonlik
madaniyatini ham shakllantirsak, nafaqat notanish so‘zlarni to‘g‘ri yozishga
o‘rgatamiz , balki, dunyoqarashini shakllantiramiz, nutqini o‘stiramiz, tez va ravon
o‘qishga yo‘naltirib boramiz.
Ba‘zida eng a‘lochi o‘quvchilar ham biror matnni o‘qiyotganida yangi so‘zga
duch kelsa hijjalab o‘qiganinini yoki o‘qishga qiynalayotganini ish jarayonida
ko‘plab kuzatganmiz. Yoki tilimizdagi ba‘zi imlo qoidalaga ko‘ra yoziladigan
so‘zlar (Masalan tutuq belgisi qatnashgan so‘zlar imlosi, h va x harfi ishtirokidagi
so‘zlarni olaylik)ni noto‘g‘ri yozish holatlarini olaylik. Bu muammolar faqat
maktab yoshidagi o‘quvchilarni qiynamasdan katta yoshdagi shaxslar orasida ham
26

uchrab turishi hech kimga sir emas. To‘g‘ri, bu muammolarni maxsus adabiyotlar
yoki lug‘atlar orqali hal qilish mumkin. Ammo maxsus lug‘atlar va adabiyotlardan
so‘zni izlash ko‘p vaqtni olishi mumkin. Bu masalaning bir tomoni. Agar pedagog
test jarayonida yoki hech qanday ma‘lumot olish mumkin bo‘lmagan vaziyatda
bo‘lsa-chi? Bunday holatlarda bizga xotira yordamga keladi. Agar o‘sha insonda
kitobxonlik madaniyati yuqori darajada shakllangan bo‘lsa bu muammolarni
osonlik bilan hal qilishi hayotiy tajribada isbotlangan. Bugungi kunda axborot
oqimi hayotimizga shiddat bilan kirib kelmoqda. Bu birinchi navbatda, tilimizdagi
so‘zlarda o‘z ifodasini topmoqda. Kundalik hayotda radio va televideniye,
umuman ommaviy axborot vositalarida, ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab yangi
so‘zlarga duch kelamiz. Yangi tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar esa talaffuz va
imloda har qanday odamni ham o‘ylantirishi tabiiy. Birgina kitob mutolaasi yoki
yangiliklarni muntazam kuzatib borish orqali esa yuqoridagi muammolarni oson
bartaraf qilish mumkin. Zero tilimiz, yozuvimizni asrab avaylash, uni kelgusi
avlodga yetkazish har birimizning burchimizdir.
Aynan shu narsa ko‘pchilikda imloviy xatoliklarni keltirib chiqaradi. Bu
xatoliklarni qilmaslik uchun esa, harfning talaffuzi va imlosida farqlarni eslab
qolish kerak. Masalan, unli harflarga to‘xtaladigan bo‘lsak, a harfi hasharot,
asqatmoq, varaq, naqarot, fuqaro kabi so‘zlarda o kabi aytiladi, lekin a harfi
yoziladi. Talaffuzdagi kabi yozilmaydi. Ayrim payt o harfi kompyuter, monitoring,
kollej, pomidor, portret, abonent, notarius kabi so‘zlarda a kabi talaffuz qilinadi,
lekin o yoziladi yoki tort, boks, tonna, tok, rol kabi so‘zlarda o‘ kabi aytilsada, o
yozilishi imloviy qoidalarga muvofiq bo‘ladi.
27

Yuqoridagi fikrlardan ko‘rib turibsizki o harfi, asosan, chetdan, ya’ni rus-
yevropa tilidan kirgan so‘zlarda boshqacha talaffuz qilinyapti, ammo o harfi
yozilyapti. Shu qoidani eslab qolish kerak va chetdan kirgan so‘zlarni yozishda o
harfini yozilishiga alohida e’tibor berish kerak. Masalan oila, biologiya, moil,
shoir, doir, tabiat, shariat so‘zlarda talaffuzda bir y tovushi ortsa ham, yozuvda
yozilmasligi kerak. Tabiyat, shariyat deb yozib qo‘yilsa, xato hisoblanadi. Ba’zan
mutolaa, manfaat, murojaat, taassurot, taajjub, mudofaa, inshoot, tabiiy, badiiy
kabi so‘zlarda esa yonma-yon kelgan unlining biri talaffuzda tushib qoladi, ammo
yozuvda, albatta, yozilishi kerak. Ayrim payt I harfi u tarzida talaffuz qilinishi ham
mumkin.
28

Xulosa
Ona tili boshlang‘ich sinflarda asosiy o‘rinni egallar ekan, har bir o‘quvchida
ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalab borish zarur.
B va A fonemalarini bir-biriga solishtirsangiz, ular bir qator belgilari bilan
farqlanganini ko'rasiz. Birinchidan, B fonemasini talaffuz etganda o'pkadan
chiqayotgan havo oqimini labning labga tegishidan hosil boigan to'siqqa urilib, uni
yorib portlab chiqadi. A fonemasini talaffuz qilayotganda esa o'pkadan chiqayotgan
havo hech yerda to'siqqa uchramaydi. Demak, fonemalar o'rtasidagi birinchi
farqlanish to'siqqa uchrash-uchramaslik belgisi ekan.
Ikkinchidan, b fonemasini talaffuz qilganingizda shov-qinga ovoz qo'shiladi.
A fonemasi esa faqat ovozdan iborat. Ko'rinadiki, B va A lar o'rtasidagi ikkinchi
farqlovchi belgi shovqin belgisidir. Bu belgi B da bor, A da yo'q.
Uchinchidan, a so'z ichida kelib, bo'g‘in hosil qiladi. B esa bunday xususiyatga ega
emas. Demak, fonemalarni farq-lash uchun xizmat qiladigan belgilardan yana biri
bo'g‘in hosil qilish-qilmaslik belgisidir.
Yuqorida sanab o'tgan belgilarga ko'ra fonemalar ikki katta guruhga
bo'linadi:
1) unli fonemalar; 2) undosh fonemalar.
Unli fonemalar talaffuz qilinayotganda, o'pkadan chiqayotgan havo oqimi hech
qanday to'siqqa uchramaydi.
Faqat un (ovoz)dan iborat boigan va bo'g‘in hosil qiladigan fonemalarga unli
fonemalar deyiladi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida oltita unli fonema mavjud: i, u, e,
o', o, a.
29

Talaffuz qilinayotganda o'pkadan chiqayotgan havo oqimi maium to'siqqa
uchraydigan, shovqin ishtirok etadigan va bo'g‘in hosil qilolmaydigan fonemalarga
undosh fonemalar deyiladi.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, to‘g‘ri va xatosiz yozish har birimiz uchun
muhimdir. Buning uchun esa, avvalo, tovushlarning talaffuzi va imlosidagi
farqlarda yaxshilab o‘zlashtirishib olishimiz kerak. Chunki harflarni to‘g‘ri yozish
imlo qoidalarining dastlabkisi hisoblanadi. Bu qoidalarni bilmasdan turib xatosiz
yozishimiz mushkul. Shuning uchun yuqoridagi kabi qoidalarni o‘zlashtirib olish
darkor.
30

2.3 “Unli tovushlar” dars ishlanma
DarsningDarsning
maqsadimaqsadi
::
TaTa
’’
limiylimiy
maqsadmaqsad
::
OO
’’
quvchilardaquvchilarda
unliunli
tovushlartovushlar
mavzusimavzusi
bobo
’’
yichayicha
tushunchatushuncha
hosilhosil
qilishqilish
;;
TarbiyaviyTarbiyaviy
maqsadmaqsad
::
OO
’’
quvchilarniquvchilarni
vatanparvarvatanparvar
, ,
oilagaoilaga
vava
onaona
tabiatgatabiatga
mehrmehr
--
muhabbatlimuhabbatli
, ,
mustaqilmustaqil
fikrlifikrli
, ,
sogsog
’’
lomlom
hishis
--
tuygtuyg
’’
uliuli
komilkomil
shaxsshaxs
sifatidasifatida
shakllantirishshakllantirish
;;
RivojlantiruvchiRivojlantiruvchi
maqsadmaqsad
::
OO
’’
quvchilarquvchilar
ongidaongida
milliymilliy
tuygtuyg
’’
ularniularni
shakllantirishshakllantirish
. .
MustaqilMustaqil
fikrlayfikrlay
olisholish
malakalarinimalakalarini
rivojlantirishrivojlantirish
. .
2.Dars turi:suhbat, savol-javob, bahs-munozara.
3.O'qitish metodlari: “Ro‘lli sahna”, “Zanjir”,“Aqliy hujum”, “Klaster”,
4.Darsning jihozi: darslik, darsga oid ko‘rgazmalar, A-4 format qog‘ozi, marker,
rasmlar tarqatmali materiallar, mavjud texnik vositalar.
II.Dars bosqichlari yuzasidan vaqt taqsimoti:DarsDars taqsimotitaqsimoti
Fikr almashuv 2 daqiqa Mash g’ulo t yakuni (xulosalas h, uyga topshiri q) 6
Ijod iy usullar 5daqiqa Musta hkamlash, b a ho lash 5
30d aq iqa Mavzu bayo ni 4
Aqliy hujum, muammo 3daqiqa Kiris h su hbati 3
Og’zaki, mulo qot 3daqiqa O’tilgan mavzuni takrorlas h 2
2 da qiqa Tashkiliy qis m 1
Mеtod va fao liyat tavs ifi Vaqti Bos qic hlar №
31

Darsning borishi:
1.O‘tilgan mavzu “Zanjir” usulida mustahkamlanadi. O‘yinimiz “Deyiladi” deb
nomlanadi. Bunda barcha o‘quvchilar ona tili fanidan o‘tilgan mavzusi yuzasidan
qoidalar asosida bilimlarini mustahkamlaydilar.
2. Yangi mavzu “Aqliy hujum” asosida o‘quvchilarga singdiriladi.
Tilimizda nechta unli va nechta undosh tovushlari mavjud?
O‘quvchilar unli tovushlarni quyidagicha ifodalashlari mumkin:
A unlisi:
Alifbodan boshlanar,
Assalomda jilmayar.
Adolat manziliga,
Adab ila yo‘l ochar.
I unlisi:
Ibo bilan boqaman,
Insonlarga yoqaman.
Illatlarni qaqshatib,
Ijod nurin sochaman.
U unlisi:
Unlimizda, unlimiz,
Undosh bilan safdamiz.
Uzoq yo‘lga ko‘z tutib,
Ushlab turar kaftimiz. O unlisi:
Oilada biz oltimiz,
Olam ichra baxtlimiz.
Ochib olam sirlarin,
Ona tilim faxrimiz.
O‘ unlisi:
O‘ unlisi bo‘laman,
O‘z so‘zimda turaman.
O‘zbekiy ohanglarga,
O‘zga chiroy bo‘laman.
E unlisi:
Ezguliklarga boyman,
E’tiborli, e’zozman.
E’tiqodim yo‘lida
Eng go‘zal fazilatman.

O‘quvchilar alifbo bo‘ylab sayohatga chiqadilar. Bekatma-bekat o‘quvchilarga
savollar beriladi.
Savol: Alifbo nima? O‘zbek alifbosini yod ayta olasizmi?
Javob: Qayta o‘tiradi, ya’ni tasavvurida ekspressga chiqadi, javob bermasa
bekatda qoladi, ya’ni o‘rnida tik turadi.
Endi bolalar, unlilar bekatida to‘xtaymiz va bir yo‘lovchiga shunday murojaat
qilmoqchiman.
Savol: O‘zbek tilida nechta sof unli bor? Ular qaysilar?
Javob: 6 ta: A, O, I, U, E, O‘
Ekspressga chiqishingiz va biz bilan alifbo bo‘ylab sayohatda davom etishingiz
mumkun?
Navbatdagi yo‘lovchi : siz unlilarni bir-biridan farqlay olasizmi?
-Javob bor yoki yo‘q.
Yana keyingi yo‘lovchiga:
Unlilarlar ishtirokida so‘zlar ayting.
32

Xullas, o‘yin shu tariqa davom etaveradi. Bilmay qolgan o‘quvchi xuddi avtobusga
sig‘may qolgan odamdek mulzam bo‘ladi va bilish uchun harakat qiladi. Sayohat
davomida ona tilimiz haqida she’r lar, qo‘shiqlar, maqollar aytadilar.
Ekspressda sayohatga borganlar, ya’ni har bir bekatdagi savolga javob bergan
sayohatga ma’lum ball olib shu sovg‘alar bilan yaxshi kayfiyat bilan sayohatdan
qaytadi.

3. O‘qituvchining tushuntirishi:
Mustahkamlash: O‘quvchilarga quyidagicha topshiriqlar beriladi. Darslikdagi
mashqlar ustida ishlanib o‘quvchilar bilimi mustahkamlanadi.

33

DarsningDarsning yakuniyyakuniy qismiqismi ::
MustahkamlashMustahkamlash :: DarslikdagiDarslikdagi mashqlarnimashqlarni
bajarishbajarish orqaliorqali mustaqilmustaqil fikrlashfikrlash malakalarimalakalari
rivojlantiriladirivojlantiriladi ..
OO ’’quvchilarquvchilar biliminibilimini baholash.baholash.
UygaUyga vazifavazifa :: NuqtalarNuqtalar oo ’’rnigarniga keraklikerakli
unlilarniunlilarni qoqo ’’yibyib gaplarnigaplarni yozishyozish ..

ADABIYOTLAR:
34

$ Mirziyoyеv. Sh.M. Yangi O`zbеkiston stratеgiyasi. - Toshkеnt: "O'zbekiston" nashriyoti, 2021. - 464 b.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2019-yil 6-sentabrdagi PF-5812-son Farmoni.  Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020 yil 20 oktyabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbеk tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni \\ qonun hujjatlari ma'lumotlar milliy bazasi, 21.10.2020 y. 06\20\6084G‘1398-son.  O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. // Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: SHarq, 1997.  Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. // Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: SHarq, 1997.  Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturi // O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 7- maxsus son. - T.: SHarq, 1999.  Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshl. ta’l. jurnali. - Toshkent, 2005. - №5. 5, 6, 8-9-betlar.  Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi o‘quv dasturi // Boshl. ta’l. jurnali. Toshkent, 2005. - №5. 21- 33 – betlar.  G‘oziyev E Umumiy psixologiya T.2010 ‖ ‖  Vohidov E ―Nido T.2019 3. ‖ www.uzedu.uz  UMUMIY SAVODXONLIK. SAVODXONLIK SO'ZINING MA'NOSI //MYWORDWORLD.RU  E.A.Begmatov, A.P.Madvaliyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati.–Toshkent: Akademnashr. 2013. – b.10.  E.A.Begmatov, A.P.Madvaliyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati.–Toshkent: Akademnashr. 2013. – b.11. 35$

 Baxtiyor Mengliyev, Sharofat Toshmirzayeva, Saodat Atoyeva, Saida
Majidova Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 11- sinfi uchun darslik.
Toshkent:O‘qituvchi“ 2020. – b.9.
 E.A.Begmatov, A.P.Madvaliyev. O‘zbek tilining imlo lug‘ati.–Toshkent:
Akademnashr. 2013. – b.12.
 N.MAhmudov, A.Sobirov, SH. Sattorov, Sh. Toshmirzayeva, D.
Mannopova. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinf uchun darslik. –
Toshkent. G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2020. –
b.87.
36

UNLI TOVUSHLARNI O‘RGANISH JARAYONIDA O‘QUVCHILARNI IMLOVIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISH

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Unli tovushlarni o’rganish jarayonida o‘quvchilarni imloviy savodxonlikni shakllantirish

O'xshash dokumentlar