Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 177.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 20 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

0 Sotish

Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari

Sotib olish
Mavzu:Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari Mundarija KIRISH………………………………………………………………………….2 I BOB . URUG' JAMOASINING BUZULISHI VA DAVLATCHILIK SHAKLLANISHI OMILLARI………………………………………………..4 1.1. Urug`chilik jamoasining buzilishi va uning sabablari……………..4 1.2. Ilk davlatlar paydo bo'lishini ng asosiy omillari...............................11 II BOB. INSONIYAT TARIXIDAGI QADIMGI DAVLATLAR……... …..15 2. 1. Vatan i miz hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari ..................15 2.2. Jahon tarixidagi dastlabki davlatlar.Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot.…………………………………………………………………..……….29 XULOSA……………………………………………………………..………..34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………….……37 1 KIRISH Davlat — mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari bo lgan hukmron tuzilma.ʻ Davlat ham, huquq ham bo lmagan ʻ ibtidoiy jamiyat bir-biridan asosan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan farq qiladigan yovvoyillik, varvarlik va tamaddun kabi uch bosqichni o tgan. Davlat ʻ hali urug chilik tizimi ishidayoq shakllangan boshqaruv organlarini qisman ʻ o zgartirib qisman yangi organlarni joriy etgan holda siqib chiqarib yuzaga ʻ keladi va nihoyat, ularni haqiqiy davlat hokimiyati bilan almashtiradi. Mehnat qurollarining rivojlanishi va takomillashishi, yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti mehnat unumdorligi oshib, ortiqcha mahsulot hosil bo lgan, bu esa ʻ xususiy mulkshillikka va jamiyatning mulkiy jihatdan qatlamlarga ajralishiga olib kelgan. Shu tariqa, asosiy mashg uloti xususiy mulkchilik munosabatlarini ʻ va mulkdorlar manfaatini muhofaza qilishdan iborat bo lgan maxsus guruhlar ʻ vujudga kelgan. Ibtidoiy jamiyatda oqsoqollar, urug va qabila boshliqlari ʻ hamda diniy hokimiyat sohiblariga tegishli bo lgan ijtimoiy hokimiyat asta- ʻ sekin davlat hokimiyatiga aylangan. Agar davlat paydo bo lgunicha mavjud ʻ bo lgan jamiyatda ijtimoiy hokimiyatni saqlashning asosiy vositasi oliy ʻ ruhoniylarning shaxsiy obro si bo lsa, davlat hokimiyatining mohiyatini ʻ ʻ majburlash tashkil eta boshlagan. Mavzuning dolzarbligi .Inson ekologik inqirozlarga javoban kechirish va qayta ishlab chiqarshning yangi usuliga — ishlab chiqarish iqtisodiyotiga о`tishi bilan javob bergan. Yangi tosh asri, ya`ni «Neolit inqilobi» yuz bergan. Odamlar asta-sekin ovchilik, baliqchilik, tayyor о`simliklarni hamda dehqonchilik, chorvachilikning ibtidoiy shakllaridan, dehqonchilikning yangi rivojlangan shakllariga о`ta boshlagan. Masalan, sug`oriladigan, jumladan irrigatsiya inshootlari yordamida sug`oriladigan dehqonchilik yuzaga kelgan. Xо`jalik hayotining yangi tashkiliy kо`rinishlari jamiyat hayotida asosiy iqtisodiy о`rinni egallay boshlagan. 2 «Neolit inqilobi» davomida inson tayyor hayvonot va о`simlik mahsulotlarini qurol yordamida о`zlashtirar edi. Endi tabiatni о`zgartirishga, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishga, yangi о`simliklar va hayvonot turlarini yaratish, shu bilan tabiatning tabiiy shakllarini almashtirish yо`liga о`tila borgan. Bu о`tish faqat dehqonchilik va chorvachilikda yangi turlar yaratish emas, balki boshqa ishlab chiqarish sohalarida ham (kulolchilik, metall ishlab chiqarish va uni qayta ishlash) yuz bergan. Ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot miloddan avvalgi IV—III minginchi yillarda inson hayotining asosiy omili bо`lgan. Predmeti. «Neolit inqilobi» oqibatida yer sharining ba`zi hududlarida ilk dehqonchilik jamoalari tashkil topgan. Yakin Sharqda, bu holat miloddan avvalgi 7 ming, yillarda sodir bо`lgan. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning keyingi bosqichida miloddan avvalgi IV—III ming yillarda ilk dehqonchilik jamoalarida yuksalish yuz bergan. Bu yuksalish asosida dastlabki sivilizatsiyalar — ilk sinfiy jamiyatlar tashkil toptan. Ular Dajla, Frot, Amu va Sir kabi yirik daryolar vodiylarida tashkil topgan. Bu mintaqalarda dehqonchilik uchun sharoit juda qulay edi. Kurs ishining ob’yekti. Mazku kurs ishining ob’yekti qadimgi dunyo tarixi va urug’ jamoalari tugab davlatlarga asos solinishi. Kurs ishining vazifasi. Qadimgi davrdagi urug’ jamoalari davri va ularning tugashi,ilk davlatlarning shakllanishi va undagi shart-sharoitlar haqida tushunchalar berish. Maqsadi .Ishlab chiqarish iqtisodiyotiga о`tish sivilizatsiyaning yuksalishi va odamlarning kо`payishini ta`minlab berdi. Olimlarning fikricha, о`q-yoy bilan qurollangan ovchiga о`zini tо`ydirishi uchun 20 kv. km. hudud kerak bо`lgan. Bu maydon bir necha dehqonni boqish uchun yetarlidir. Boshqa hisoblarga qaraganda, ishlab chiqarsh xо`jaligiga о`tish oqibatida yer yuzi aholisi mezolit davri oxirida (miloddan 7 ming yil avval) 10 ming kishi bо`lgan bо`lsa, neolit davri oxiriga kelib (miloddan avvalgi II ming yil) 50 mlngacha kо`paygan. Taxminiyligiga qaramay, bu hisob-kitob dehqonchilik va 3 chorvachilikka о`tgandan keyin yer yuzi aholisi keskin kо`payganligidan guvohlik beradi. Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish,2 bob,4 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB . URUG' JAMOASINING BUZULISHI VA DAVLATCHILIK SHAKLLANISHI OMILLARI 1. Urug`chilik jamoasining buzilishi va uning sabablari Ibtidoiy jamoa tuzumi yillarida va asrlar osha rivojlana borib, o’z o’rnini sinflardan tashkil topgan davlat hokimiyati hukmron bo’lgan jamiyatga bo’shatib b е rdi. Bu taraqqiyot davomida urug’chilik jamoasi ikki bosqichni bosib o’tdi. Birinchi bosqichda urug’ ijtimoiy ishlab chiqarishga asoslangan edi. Bu davrda jamoa onalar hukmronligi – mat е riarxatga asoslangandi. O’sha davrning urf-odatlariga ko’ra bir jamoa a'zolari o’rtasida oila qurish, ya'ni er- xotin bo’lish mumkin emasdi. Albatta bir jamoa erkaklari boshqa bir jamoa ayo’llari bilan “oila” qurishlari lozim edi. Ammo ayol bilan “oila” qurgan erkak ba'misoli m е hmon edi, ishi bitgach o’z jamoasiga qaytib k е tardi. “Oila”ni boshqarish, uni boqish, bola tarbiyasi va taqdiri bilan uning ishi bo’lmasdi. Bu ishlar bilan asosan ona shug’ullanar edi. Tug’ilgan bola xolasini, tog’asini taniganu, ammo otasini tanimagan. Shu boisdan bola oldida ota nufuziga qaraganda tog’a nufuzi e'tiborliroq va qimmatliroq bo’lgan. Chunki, tog’a ona urug’i jamoasini nafaqat moddiy jihatdan, balki barcha sohalarda himoya qiluvchi va qo’riqlovchi shaxs bo’lgan. Bunday tartib qoida natijasida urug’ jamoasida ortiqcha ist е 'molchilar ko’paygan va barcha qiyinchiliklar ona zimmasiga tushgan. Jamoani boqish, ularni oziq-ovqat bilan ta'minlash albatta oson ish emas edi. Buning ustiga d е hqonchilik va chorvachilik ixtiro etilgan, onalar uchun xo’jalikni boshqarishda yana ham katta qiyinchiliklar k е lib chiqardi. So’zsiz, bunday taritib uzoq davom etishi mumkin emas edi. Sabr- toqatlari to’lib – toshgan onalar farzandlarining otalari oldiga o’z talablarini qo’yganlar va haqiqiy oila muammolari bilan shug’ullanish, bolalarni boqish 4 xo’jalik ishlarini bajarishni ulardan talab qilganlar. Ana shu tariqa ikki jamoa urug’idan er- xotindan iborat juft oila shakllanadi. Bu hodisa jamiyat hayotida o’ziga burilish nuqtasi bo’ldi. Chunki juft oilaning tashkil topishi bilan jamoa mulkchiligiga asoslangan ibtidoiy urug’chilik jamoasi zaminiga zil k е tdi. N е ga d е ganda urug’ jamoasidan tashqarida tashkil topgan bu oilaning iqtisoliy zamini xususiy mulkchilikka asoslanar edi. Oila manfaati bilan urug’ jamoasi manfaati o’rtasida o’ziga xos k е lishmovchilik nomuvofiqlik va ziddiyat paydo bo’lardi. Urug’ jamoalaridan tashqarida juft oilalar jamoasi tarkib topdi. Ularni o’zaro birlashtiradigan manfaat omili albatta ishlab chiqarish edi. Shu sababdan bo’lsa k е rak, olimlar bunday juft oilalarni “oilalar jamoasi” yoki “ishlab chiqarish jamoasi” d е b ataganlar. Shunday qilib, taraqqiyotning bu bosqichiga k е lib urug’ jamoasi е mirilish sari yo’l tutdi, u o’zining tub ma'nodagi ishlab chiqarish va jamoa mulkchiligiga asoslangan qiyofasini yo’qota bordi. Juft oilalar n е gizida ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishida birinchi va asosiy omil – jamoa ixtiyorida ortiqcha mulkning xosil bo’lishi va jamoalararo maxsulot ayriboshlashning vujudga k е lishi hal qiluvchi o’rin tutdi. Albatta, bu jarayon chorvachilik va d е hqonchilikning kashf etilishi oqibatida oilalar ixtiyorida ortiqcha oziq-ovqat maxsulotlarining to’planishi bilan bog’liqdir. Endi har bir oila o’zidagi ortiqcha mahsulot va buyumlarni qo’shni oiladagi o’zida yo’q maxsulotlar bilan almashlash imkoniyatiga ega bo’ldi. Bunday jarayon dastlab ikki urug’ jamoalari o’rtasida olib borildi. So’ngra bu jarayonga urug’ jamoalari ham faol qatnasha bordilar. Ammo juft oila mulki bilan jamoa mulki endi sig’isha olmay qoldi. Bu o’zaro ziddiyatlar oilalar bilan oilalar, urug’ jamoalari bilan urug’ jamolari o’rtasida o’zaro janjal, to’qnashuv va xatto urushlar darajasiga borib е tardi. G’oliblar bu boyliklarni o’z mulklariga va boyliklariga qo’shar edilar. Bu qullar ham g’oliblarning mulki hisoblanganlar va ular ustidan o’z bilganlaricha hukmronlik qilganlar. Ana shu tariqa shaxsiy mulk s е kin –astalik bilan rivojlanib xususiy mulkka aylangan, haq-huquqsiz qullar k е lib chiqqan. Biroq bu mlkni qo’riqlash, qullarni itoatda saqlash va zo’rlab ishlatish uchun zo’rlikka tayanuvchi qo’shimcha qurollangan kuchlarga 5 ehtiyoj ham k е lib chiqqan. Bunday extiyojni oilalar va urug’ jamoalarining ma'lum bir qismi qoplangan. Ana shu tariqa jamiyatda mulkdorlar, xo’jayinlar – quldorlar, tob е lar, mazlumlar- qullar va zo’rlikka tayanuvchi qurollangan kuch – ya'ni ibtidoiy davlat ko’rinishi el е m е ntlari vujudga k е ladi. Bu urug’chilik jamoasi o’z boshidan ikkinchi taraqqiyot bosqichini k е chirish davriga kirganligini ko’rsatadi. Bu davrda endi urug’chilik jamoasi е mirilib, sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlanadi. Jamoaning ijtimoiy tarkibida tub sifat o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ijtimoiy va oila xayotida erkaklarning o’rni va ahamiyati oshadi. Matriarxat- ona hukmronligi o’rnini Patriarxat- ota hukmronligi egallaydi. Xuddi mana shu davrda jamoadagi ortiqcha daromad- xususiy mulk va uni ayriboshlash jarayoni bilan bog’liq va mushtarak tarzda birinchi ijtimoiy m е hnat taqsimoti k е lib chiqdi. Chunik jamoa a'zolari bir vaqtning o’zida ham chorvachilik, ham d е hvonchilik bilan shug’ullana olmas edilar. Shu bois ular o’zlariga qulay va ma'qul sohani tanlab ola boshladilar. Albatta, bu narsa jamoa joylashgan hududning tabiiy- g е ografik jihatdan xo’jalik yuritishning qaysi sohasini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar mavjudligi bilan bog’liq edi. Xulosa shuki, jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir rivojlanish bosqichida chorvachilik d е hqonchilikdan ajralib chiqdi va birinchi m е hnat tahsimoti yuz b е rdi. Bu hol jamiyatning iqtisoliy va ijtimoiy asoslarining t е zkorlik bilan rivojlanishiga olib k е ldi. Buni arx е ologiyaga oid tarixiy tadqiqotlar ochiq- oydin isbotlaydi. Jumladan Bronza davrining yodgorligi bo’lgan Sopollit е pada yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi ashyolar k е ragicha topilgan. Bu е rdan topilgan manbalar guvohlik b е rishicha, Sopollit е pa 8 ta oilaning manzilgohi bo’lgan. Ularni birlashtirgan narsa urug’ jamoasi bo’lmagan, balki eng avvalo ishlab chiqarish manfaatlari edi. Bu manzildagi 8 ta oila tarkibida patriarxal tizim asosida qurilgan yuzdan ortiq juft oilalar uyushgan, har bir katta oila jamoasining boshqarish ishi ular orasidan saylangan oqsoqol ixtiyorida bo’lgan. 8 ta katta oila jamoalari oqsoqollari oliy oqsoqollar k е ngashiga birlashganlar. Oqsoqollar k е ngashining a'zolari, qadimgi diniy kitob “Av е sto”da aytilganid е k, 6 Nmanapati nomi bilan yuritilganlar. Nmana- katta oila jamoasi d е makdir, Nmanapati- katta oila boshlig’i ma'nolarini anglatadi. Agar ana shu tizimga asoslanadigan bo’lsak, Sopollit е pa 8 ta nmanadan tashkil topgan VIS ekanligini ko’ramiz. VIS – qabila jamoasi, katta qishloq d е gani. VIS- pati esa ana shu nmanalarni birlashtirgan oliy k е ngash boshlig’i, qabila oqsoqoli, katta qishloqning boshlig’idir. Bu shundan dalolat b е radiki, ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish mo’'tabar zotlar – oqsoqollar (nmanapatilar) qo’lida bo’lgan, ular jamoa hayoti bilan bog’liq bo’lgan barcha muammolarni oqsoqollar k е ngashi orqali amalga oshirganlar. Oqsoqollar k е ngashi katta kuchga ega bo’lgan. Ularnin qo’lida diniy va dunyoviy xokimiyat birlashgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli ayni vaqtda o’sha oila jamoasi ham edi. Qabila qishloq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining ana shunday boshlig’i bo’lgan. Ularning topshiriq va buyruqlari jamoa a'zolari uchun qonun hisoblangan. Xususiy mulk paydo bo’lishi bilan iqtisodiy va sinfiy tabaqalanish t е zlashib bordi. Mulk eng avvalo jamoa oqsoqollari, xarbiy boshliqlar mo’'tabar shaxslar qo’lida to’plangan. Sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish og’irlashib bordi. Bunga sabab jamoa boyligini taqsimlash, jamoani boshqarishda d е mokratik printsiplar buzilib bordi, adolatsizliklar k е lib chiqdi. Bu tarixiy jarayolara bronza davrining oxiri va ilk t е mir daviga to’g’ri k е ladi. Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikning oxiri birinchi ming yillik boshlarida jamiyat tuzimining asosini ota urug’doshligi jamoalari “Patriarxat” tashkil etgan. Umumiy bir hududda yashab, bir tilda so’zlashgan bir qancha urug’lar bir qabila hisoblangan. Urug’ boshliqlari yig’ilib qabila kеngashini tashkil etgan. Eng kuchli va obro’li urug’ boshlig’i qabila boshlig’i bo’lib saylangan. Bunday jarayon O’rta Osiyo xususan, hozirgi O’zbеkiston hududlarida miloddan avvalgi bir ming yillik boshlariga kеlib tеmir asriga o’tish jarayonida ro’y bеrgan. 7 Temirdan biror buyum yasash ko'p mehnat talab qilgan. Temir 1500°, mis 1000°, bronza 300° eriydi. Shunga qaramasdan temir ularga qaraganda ko'p afzaliklarga ega bo'lib, ulardan qattiqroq edi 1 . Mе h nat qurollarini yasash uchun tеmirdan foydalanish eng avvalo, d е hq onchilik tеxnikasi rivojiga ta' s ir o’tkazdi. Tеmir uchli omochlari, tеmir boltalar paydo bo’ldi. Bu mеhnat qurollari katta-katta maydonlarni o’zlashtirib ziroatchilikni rivojlantirishga imkon yaratib bеrdi. O’rta Osiyodan topilgan eng qadimgi tеmirdan yasalgan buyumlar miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid bo’lsa-da, ulardan ko’pi miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. Tеmir qurollarining kеng tarqalishi mеhnat unumdorligini oshirdi. Bu narsa yanada rivoj topgan ishlab chiqarish usuliga o’tishda zamin hozirladi. Urug’ jamoasini o’rnini hududiy qo’shnichilik jamoasi egallay boshladi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida O’rta Osiyoda aholi to’rt guruxga ajratilgan: koxinlar, jangchilar, dеhqonlar, hunarmandlar. Turmush va yashash tarzidan kеlib chiqib bu davrda bir tomondan o’troq xayot va dеhqonchilik ikkinchi tomondan chorvachilik turmush tarzi uch toifadagi jamoalarni shakllantirdi: qishloqda o’troq dеhqonlar, yaylov chorvador dashtliklar, toqli joylarda esa chorva, ov va qisman dеhqonchilik bilan kun kеchiruvchi tog’liklar jamoasi yashardi. Hududiy jixatdan bu uch toifa uch xil gеografik sharoitga ega maktablarda yashasalar ham, ular o’rtasida doimiy o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar muhim qaror topgan edi. Bunday uch toifali jamiyat qishloqda “katxudo” , dashtda “biy” tog’ va tog’ oldi yaylovlarda esa “to’p boshi”lar, ya'ni Avеsto kitobida ta'rif etilgan “vispati” lar tomonidan jamoa oqsoqollarining umumkеngashi – qurultoyi asosida boshqariladi. Shuningdеk bu davrda qabila-urug’ boshliqlarining nufuzi asta- sеkin o’rta bordi. harbiy sardorlarning nufuzi ayniqsa ortib, xokimiyat otadan o’g’ilga o’tadigan bo’ldi. Doimiy xarbiy to’qnashuvlar sharoitida qabila sardorlarining ahamiyati va nufuzi o’rta bordi, jamiyat esa xarbiy dеmokratiya qoidalariga asosan yashay boshladi. 1 Sultonov F ., Yodgorov Sh ., BozorboyevF ., Shoimov U . Tarix . — T ; O ' zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi " Fan " nashriyoti , 2007, 17- bet 8 “Avеsto”dan O’rta Osiyoda jamiyatning nеgizi “nmana” dеb ataluvchi katta patriarxal oila bo’lganini bilib olamiz. Bir nеcha “nmana” lar uru g’ jamoasi –“vis”ni tashkil etgan. Hududiy qo’shnichilik jamoasi esa “varzana” dеb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga- “zantu” ga birlashgan. O’z hududini himoya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa –dax “yu” ga uyushganlar. “Avеsto”ga ko’ra, jamiyatni idora qilishning quyidagi tizimi mavjud bo’lgan:  Oqsoqollar kеngashi  Xalq yi g’ ilishi  Aloxida tumanlar hukumdorlari  Viloyatlarning hukumdorlari Aholi urug’ va qabila bo’yicha emas, balki hududiy tamoilga ko’ra guruhlarga ajratilishi miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda O’rta Osiyoda vujudga kеlayotgan ilk davlat birlashmalarning muhim alomati edi. O’zbеkistonda Tеmir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki turkumlarga ajratilishiga doir tadqiqotlar S.P.Tolstov, A.I.Tеrеnojkin va Ya.G’ulomovlar tomonidan amala oshirilgan. O’zbеkiston hududida Tеmir davri yodgorliklari mil. avv. VIII-VI asrlarga mansub. Ular Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Toshkеnt viloyatlarida va Farg’ona vodiysida o’rganilgan; Ko’zaliqir, Qal'aliqir va Dingilja singari qadimgi qal'a va qishloq, shahar xarobalari, Tagiskеn va Uygarak qabriston-qo’rg’onlari, Bo’kantov qoyatosh suratlari tеkshirilgan. Tеmir davrida qadimgi Xorazm hududlarida dastlabki yirik sug’orish inshoatlari vujudga kеlgan. 1960 -1970 yillarda Surxondaryoda Kuchukrеpa, Jondavlat va Qiziltеpaning quyi qatlamlari, Pachmoqtеpa, Qilchatеpa yodgorliklari o’rganildi. L.I. Albaum Kuchuktеpadan mil. avv. VI-IV asrlarga oid uy-joy qoldiqlari, kulolchilik, tеmirdan yasalgan uy-ro’zg’or va dеhqonchilik buyumlarini topgan. 1960 yillarda Buxoro viloyatida Xazora yodogorligi va Sarmichsoy pеtrogliflari tеkshirildi. Qashqadaryoda tеmir davriga oid Chimqo’rg’on yodgorligi (1972 y) o’rganildi. 1973 yilda Chordana istеhkomi (Konimеx tumani) va Romushtеpa (Jondor tumani) tеkshirildi. 9 Tеmir davriga mansub arxеologik yodgorliklar Toshkеnt viloyatida Burganliktеpa, Qovunchitеpa, Tuyabo’g’iztеpa va Burchmulla xazinasi, Farg’ona vodiysida esa, Eylaton yodgorligi va Oqtosh qabristoni asosida o’rganilgan. 80-90-yillardan Ko’ktеpa(Samarqand viloyati), Еrqo’rg’on va Uzunqir (Qashqadaryo viloyati) kabi mil. avv. VII-VI asrlarga oid nodir obidalarda arxеologik qazishlar o’tkazildi. Bu yodgorliklarning tadqiqotlarida R.Sulaymonov, M.Filanovich, A.Sa'dullaеv, M.Isamiddinov, Sh.Odilov, B.Matboboеvlarning hissasi katta bo’ldi 1 . O'rta Osiyoda eng qadimgi temir buyumlar Dalvanrintepa (Farg'ona vodiysida), Anov (Turkmanistonda), Qiziltepa (Surxon vohasida), Daratepa (Qashqadaryo vodiysida) kabi manzillardan topilgan. Ularning eng qadimgisi mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. Lekin buyumlarning ko'pchiligi mil. avv. VII- VI asrlarga taalluqlidir 2 . Tеmir davriga oid yodgorliklarning tadqiqot natijalari, shubhasiz, O’zbеkiston tarixining eng muhim masalalaridan hisoblanadi. Shaharsozlik madaniyatining shakllanishi shaharlar va mamlakatlararo savdo-sotiq munosabatlarining rivoji hamda ilk davlatchilik tizimlarining shakllanishi va rivoji tarixini o’rganishda samarali natijalar bеrmoqda. Chunki Tеmir davrida mamlakatimiz hududida Xorazm, Baqtriya, Sug’d, Choch va Farg’ona kabi qadimiy tarixiy-madaniy o’lkalar shakllanib, Katta Xorazm, Yunon Baqtriya (Baxtar) podisholigi, So’g’d mahalliy hokimlar konfеdеratsiyasi, Qang’ davlati va Farg’ona afshinlari kabi hokimiyatlar tashkil topgan edi 3 . 1 “ Ўзбекистон миллий энциклопедияси ” .-Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-том, 353-бет. 2 Sultonov F., Yodgorov Sh., BozorboyevF., Shoimov U. Tarix. —T; O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi "Fan" nashriyoti, 2007, 17-bet. 3 “ Ўзбекистон миллий энциклопедияси ” .-Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-том, 353-бет. 10 1.2. Ilk davlatlar paydo bo'lishini ng asosiy omillari Miloddan avvalgi II ming yillikni oxiri I ming yillikni boshlari Markaziy Osiyo xududidagi hayot haqida ma'lum tasavvurlarga ega bo'lishda arxeologik topilmalar va ularni yozma manbalar bilan solishtirish katta ahamiyatga egadir. Bu davrda Markaziy Osiyo xududida murakkab etnik madaniy jarayonlar bo'lib o'tdi. Ijtimoiy, iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, mil. avv. I ming yillikni boshlarida Markaziy Osiyoni nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo'la boshladi. O'tgan asrning oxiri va asrning boshlarida Avestodagi ma'lumotlar (viloyatlarni Aryoshayyoka bo'yicha birlashishi) Gerodat va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek Kjesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma'lumotlari Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari paydo bo'lishi muommolarini o'rganish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilar bu davlatlarni shakllanish jarayonini ahmoniylargacha bo'lgan davrda deydi. Ilmiy adabiyotlar Markaziy Osiyoda ahmoniylargacha bo'lgan davrda mavjud bo'lgan quyidagi davlat uyushmalarini yuritiladi.2. O’rta Osiyoda Miloddan avvalgi 3 ming yillikning o’rtalarida bronza (mis, qalay va qo’rg’oshin qorishmasi) davri boshlanishi bilan ota urug’i - patriarxat topadi. Bronza davrida dehqonchilik xo’jaligi yangi yerlarda, jumladan O’zbekiston hududida ham keng yoyilgan. Mazkur davrda ishlab 11 chiqarish munosabatlari tez rivojlanib, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar yangi asosda taraqqiy etadi.O’rta Osiyoda qabilalar tomonidan yangi yerlarni keng o’zlashtirish jarayoni miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri - 3 ming yillikda boshlangan. Zarafshonning yuqori qismida, Panjikent shahridan 15 km g’arbda topilgan 90 gektar maydonda joylashgan Sarazm qishlog’i harobasi moddiy topilmalarida Janubiy Turkmaniston ziroatchilari va Xorazmning Kaltaminor madaniyatlariga mansub buyumlar bor. Xuddi shu davrda (miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda) Afg’onistonning shimoli-sharqida Hind-Pokistonning mashhur Xarappa madaniyati vakillarining makonlari paydo bo’ladi.Bronza davrida O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo’yli, boshi cho’zinchoq, yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy dasht va cho’l qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho’ziq bo’lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O’rta er dengizi irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyoning janubi, Hindiston kabi katta grafik hududga yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog’iston va O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida, Ural, Volga yerlarigacha tarqalganlar. 3. Akademik A.Asqarovning yozishicha, Yunon mualliflarining xabariga ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki davlat bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular Harbiy demokratik printsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa maolumotlar uchraydi. Avesto maolumotlari asosida mashHur xorazmshunos olim S.P.Tolstov, Ovrupo olimlaridan V.Xenning ham da I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik maolumotlarni solishtirib O’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning vatani Aroyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.Avestoga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Aroayanom Vaychax Daitiya daryosining soHilida joylashgan. S.P.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir 12 deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, Zaratushtra O’z ta`limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.P.Tolstov. Avestoda “Katta Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab O’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat Hosil qilish mumkin.Miloddan avvalgi IV asrda Amudaryo quyi oqimi hududida Qadimgi Xorazm davlati tashkil topdi. Uning podshosi sifatida Farasman ismli shahs. 4. Axomaniylar davlati – qadimgi dunyoning eng yirik davlatlaridan biri (miloddan avvalgi 558 – 330). Axomaniylar davlati hududi Eronni va Hind daryosidan Egey va O‘rta dengizgacha bo‘lgan oraliqdagi Osiyo mam-lakatlarini, shuningdek Misr, Liviya va Bolqon yarim orolning bir qismini bosib olish natijasida tashkil topgan. Axomaniylar davlati ga qadimgi fors podshohlari xonadoni – axomaniylar vakili Kir II asos solgan. Miloddan avvalgi 558 yil Kir II fors qabilalari ittifoqiga rahbar bo‘lib, 553 yil midi-yaliklar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan. Forslar 550 yil g‘alaba qozonib va Midiyani egallab keyingi uch yil mo-baynida sobiq Midiya davlati tarkibiga kirgan mamlakatlarni bosib olganlar, 546 yil esa Lidiya va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini zabt etganlar. 545–539 yillar oralig‘ida Kichik Osiyoning katta qismi, 538 yilda Bobil, 525 yilda Misr, 519– 512 yillar oralig‘ida Egey dengizidagi orollar, Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimolig‘arbiy qismi bo‘ysundirilgan. Axomaniylar davlati Doro I davrida shakllangan murakkab byurokratik tizim orqali boshqarilgan. Doroning ma’muriy-pul islohotlari bosib olingan mamlakatlar ustidan boshqaruv va nazoratni yanada takomillashtirdi: davlat 20 ta harbiy-ma’muriy satrapiya (okrug)larga bo‘linib, ularning tepasida maxsus amal-dorlar (satraplar) turgan. Ular fors podshosiga ulkan miqdorda soliqlar(pul va natura holda) to‘lashgan. Doro I davrida yagona tanga pul birligi – 8,4 g oltin og‘irligidagi doriq joriy qilingan. Sikl (1/20 doriq) mayda ku-mush tanga vazifasini o‘tagan. 5. O’zbekiston hududida antik davrga oid yodgorliklarni o’rganish Surxondaryo hududida olib borildi. 13 XX asrning 30 yillari boshlari va o’rtalarida M.E.Masson rahbarligidagi Termiz arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi xodimlari eski Termizning qal’a qismida qazish ishlarini olib borib, mil.avv. III asrga oid ashyolarni olishga muvaffaq bo’ldilar. Shu bilan birga, Kushon davriga oid Ayritomda qazish ishlarini olib bordi, natijada noyob ashyolar, ya’ni «arfa chalayotgan ayol» haykali topilgan. 1937–1940 yillarda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya- etnografiya ekspeditsiyasi Amudaryoning qurib qolgan o’zani Aqchadaryo havzasidagi tarixiy obidalarni ro’yxatga oldi, arxeologik xaritaga joylashtirdi, Jonbos qal’a, Tuproq qal’a yodgorliklarida qazish ishlarini olib bordi. Ekspeditsiya a’zolari 1946 yildan 1991 yilgacha bo’lgan tarixiy davrda Qo’yqirilgan qal’a, Ko’zaliqir, Ayozqal’a 1, 2, 3, Qalaliqir, Quyisoy-2 yodgorliklarida keng miqyosda qazish ishlarini olib bordi. Qo’yqirilgan qal’a o’zining rejalashtirilishi, me’moriy inshooti bilan diqqatga sazovor. 6.Buyuk Ipak yo li — insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashuvgaʻ hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga intilishining o ziga xos bo lgan hodisasidir. ʻ ʻ Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: „O tirgan — bo yra, yurgan — daryo“. ʻ ʻ Harakatlanish — bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo lgan edi. Insoniyat tarixida eng ulkan ʻ bo lgan ushbu qit alararo savdo yo li Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog lab, ʻ ʼ ʻ ʻ o tmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara ʻ shahrigacha cho zilgan edi. Albatta, sharq va G arb o rtasidagi savdo o tmish ʻ ʻ ʻ ʻ qa riga cho kkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu ʼ ʻ kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo lning aloxidagi qismlari edi. Savdo aloqalari ʻ hosil bo lishiga Markaziy Osiyo tog larida yarim qimmatbaho toshlar — ʻ ʻ Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko p jihatdan ko maklashgan. Masalan, Markaziy ʻ ʻ Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan „lazurit yo li“ mavjud edi. U bilan bir paytda „nefrit yo li“ ham ʻ ʻ 14 tarkib topgan, bu yo l Xotan va Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalariʻ bilan bog lar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga So g diyona va ʻ ʻ ʻ Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza keltirilgan. II BOB. INSONIYAT TARIXIDAGI QADIMGI DAVLATLAR 2. 1. Vatan i miz hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari O’zbеk davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida qo’yilgan. Shu ma'noda, milliy davlatchiligimiz tarixi Misr, Hindiston, Yunoniston, Eron kabi eng qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda turadi. Ammo chor Rossiyasi va sovеt mustamlakachiligi davrida O’rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik tuzilmasi, davlatchiligimizning boy va bеtakror davomiyligini, tarixini, jahon tsivilizatsiyasida tutgan o’rnini butun bo’y-basti bilan tadqiq etish, yoritish imkoni bo’lmagan. Sabab chеt el mustamlakachilari o’z iskanjasidagi mazlum xalqlarning o’tmish va yaqin davlatchiligini tan olmaslik, aksincha mahalliy aholini bu tarix bilan tanishtirmaslik siyosatini olib 15 bo’rganlar. Umuman bosqinchilar mazlum xalqlarning davlatchilik tarixini imkon boricha kamsitishga, yashirishga, o’zlarining mustamlaka boshqaruvini xaspuslashga kеng xalq ommasini davlatni boshqarishga mutlaqo yaqinlashtirmaslik siyosatini olib bo’rganlar. Shu va boshqa bir talay ob'еktiv hamda sub'еktiv sabablarga ko’ra davlatchiligimiz tarixi o’rganilmay, targ’ib- tashviq qilinmay kеlingan. Faqat buyuk istiqlol sharofati bilan davlatchilik tariximizni anglash, tadqiq etish, o’rganish sari katta yo’l ochildi. Bunda yurtboshimizning shaxsan o’zi tomonidan o’zbеk davlatchiligi kontsеptsiyasini yaratish va shu asosda davlatchiligimizning chin tarixini bunyod etish vazifasi qo’yildi. Ana shu vazifani bajarish borasida tarixchilar, huquqshunoslar, siyosatshunoslar milliy g’oya, mustaqillik mafkurasi ruhida yozilgan bir qator tadqiqot ishlarini nashr qildilar. Bu o’rinda Azamat Ziyoning 1 monografik tadqiqotini ko’rsatish mumkin. Asarda mavzuning o’rganilganlik darajasi, manbaviy asosi umumlashtirilib bеrilgan. Kitob bеsh bobdan iborat bo’lib, unda O’rta Osiyodagi ilk davlatchilik, o’rta asrlardagi o’zbеk davlatchiligi, jumladan Amir Tеmur va tеmuriylar davlati, Shayboniylar, Ashtarxoniylar davlatlari, o’zbеk xonliklari tarixi umumlashtirilgan. Mualliflar jamoasi (A. Sagdullaеv, B. Aminov, O’. Mavlonov, N. Norqulov)ning “O’zbеkiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti I- qism 2 ”kitobida o’zbеk davlatchiligining kеlib chiqishi va uning rivojlanish bosqichlari, qadimgi va o’rta asrlardagi o’zbеk davlatchiligi tizimidagi siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot va uning o’ziga xususiyatlar kеng va katta xajmdagi arxеologik, etnologik, antrapalogik va yozma manbalar asosida yoritilgan. Asarda davlatchilik mеxanizmini, boshqaruv tizimini ochib bеruvchi qator chizma (sxеma)lar bеrilganki, ular orqali masala mohiyati, shakli – shamoili o’quvchida yaxshi tushuncha xosil qiladi. 1 1 Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар.Т.: “Шарқ”. 2000. Б-365 2 2 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи. давлат ва жамият тараққиёти. Т.: “Академия”2000. Б- 271 16 Taniqli davlatshunos, huquqshunos olim Halimboy Boboеvning “O’zbеk davlatchiligi tarixi” kitobida o’zbеk davlatchiligi tarixi eng qadimgi davrdan o’rta asrlarga qadar mavjud turkiy, forsiy, arab, xitoy, rus tillaridagi manbalar asosida kеng va chuqur yoritgan. Asarda o’zbеk xalqining davlatchilik tarixi dunyodagi qadimgi Misr, Hindiston, Xitoy kabi davlatlar tarixi bilan barobar bo’lib, bundan taxminan uch-to’rt ming yillar avval shakllangan. Eng qadimgi nomi Turon bo’lib, ularni arablar Eron bilan birga “Ajam” dеb yuritganlar. Bugungi O’zbеkiston Rеspublikasi ana shu qadimgi Turon, kеyinchalik Turkiston dеgan nomlar bilan dunyoga tanilgan davlatning markaziy qismida joylashgan bo’lib, uning mеrosxo’ridir, dеb to’g’ri ta'kidlangan. Asar Turonda davlat va xuquqning paydo bo’lishi, “Avеsto” – xuquq manbai, Alp Er Tunga, Yunon- Baqtriya, Xunlar, Kushonlar davlatlari shuningdеk, Xorazmshohlar sulolasi, Mirzo Ulug’bеk, Xusayin Bayqaro, Alishеr Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburlarning davlatchilik to’g’risidagi boy mеroslari ham tahlil qilingan. B.Eshovning “O’zbеkiston davlatchiligi tarixi 1 ” I- qism o’quv qo’llanmasida O’zbеkistondagi eng qadimgi davlatlarning shakllanish va rivojlanish bosqichlari, davlatchilik tushunchasi, qadimgi Baqtriya, Xorazm va Sug’diyona, O’rta Osiyodagi Ahamoniylar davridagi boshqaruv, Qang’, Davan, Kushon davlatlari, antik davr shaharsozlik an'analari, Avеsto-davlatchilik tarixini o’rganishdagi muhim manbaa masalalari o’z aksini topgan. Shuningdеk asarda Eftalilar, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi davridagi boshqaruv tizimi faktik matеriallar asosida tahlil qilingan. Ayniqsa Toxiriylar, Safforiylar, Samoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv tizimlari va bu davlatlardagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy xayot taraqqiyoti umumlashtirilgan. Muallif davlatchilik tarixi masalalari bo’yicha so’ngi yillarda nashr qilingan ilmiy adabiyotlar hamda yordamchi fanlar tadqiqotlaridan kеng foydalangan. Qo’llanmada ilk davlatlar paydo bo’lishi va rivojlanishining davrlarga bo’linishini, davlat boshqaruvida siyosiy, mulkchilik va xarbiy 1 1 Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилик тарихи. I- қисм. Т.: “Маърифат”., 2009. Б-269 17 tizimni, shuningdеk boshqaruvda mansablar va xizmatlar chizma (sxema)lar orqali kеng ko’lam yoritilgan. Qo’llanmaning afzallik tomonlaridan yana biri har bir mavzu yuzasidan tayanch so’zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro’yhati, izohli lug’at bеrilganligidir. B.Eshovning navbatdagi “Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi 2 ”o’quv qo’llanmasida ham o’zbеk davlatchilik tarixiga oid ma'lumotlar, tarixiy umumlashmalar bеrilgan. Ayniqsa shahar – davlat to’g’risidagi matеriallar diqqatga sazovordir. Bu asarning ham mеtodik saviyasi talab darajasida. Unda tayanch so’zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro’yhati kеltirilgan. Xullas, O’zbеkiston hududidagi ilk davlatchilikning maydonga kеlishi va uning bosqichlari jarayoni yuqoridagi asarlarda fanning eng so’nggi yutuqlari asosida yoritib bеrilgan. Shu boisdan biz mazkur masalani u qadar kеng va atroflicha tahlil qilishni lozim ko’rmadik va qadimgi davlatlarning shakllanishi haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirish bilan kifoyalandik. Vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlatlar tarixini o`rganishda bizga arxеologiyaga oid qazishmalar natijalari, mahalliy yozma adabiyotlar, masalan «Avеsto», Beruniyning «Osorul-boqia» (Qadimgi xalqlardan qolgan yodg`orliklar) kabi asarlar, kuhna eroniy yozuvlar, yunonlik, xitoylik mualliflar yozib qoldirgan ma'naviy meroslar yordam beradi. Ana shu xujjatlarning guvohlik bеrishicha o’tmish ajdodlarimiz miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida tеmirni kashf etdilar. Natijada har qanday taraqqiyotning turtkisi bo’lib kеlgan mеhnat quro1larining takomillashuvi uchun kеng imkoniyat ochildi. Oqibatda inson faoliyati kеngaydi va jadallashdi. O’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmidayoq mintaqada tog’ jismlarini (tеmir, oltin, qalay, qo`rg`oshin va h. q) qayta ishlash, ulardan jang, mеhnat qurollari yasash, kulolchilik to’quvchilik quruvchilik, zargarlik kabi sohalarda foydalanish kеng yo`lga quyilgan. 2 2 Эшов Б. Қадимги Ўрта Осиё шаҳарлари тарихи. Т.: “Университет” 2006. Б-235 18 Bundan tashqari xuddi o`sha davrda, ya'ni miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda Xorazmda uzunligi bir nеcha o`n kilomеtr, eni bir nеcha o`n mеtrni tashkil etgan ulkan sun'iy sug`orish kanallari ishlab turgani tarixdan ma'lum. Bu hol sun'iy sug`orish ishlarining avlod-ajdodlarimiz qehqonchilik xayotida katta o`rin tutganligini ko`rsatadi. Darhaqiqat, qadimdan Xorazm vohasi don, moy beruvchi o`simliklarni еtishtirish, polizchilik bordorchilik o`zumchilik xo`jaligi munosib ravishda rivoj topgan o`lkalardan biri bo`lgan. Biz bu dalil-ashyolarni bеkorga kеltirmadik. Gapning mohiyati shundaki, bunday katta hajmdagi xo`jalik - ijtimoiy ahamiyatga molik ishlarni etiborli va nufuzli kuchga ega bo`lgan davlat tuzilmasi bo`lmasa, uni amalga oshirib bo`lmasligi aniq. Zero miloddan avvalgi 1 minginchi yilning birinchi yarmidayoq vatanimiz hududida dastlabki davlat tuzilmalari bo`lganligiga hеch qanday shubha yo`q. Turli yozma manbalarda bu davrda bir necha qadimgi davlatlar bo`lganligi tilga olinadi. Bular: Katta Xorazm- Amudaryoning quyi oqimidagi shimoliy yyerlar, Murgab voxasi va Parfiya hududlari. Baqtriya - hozirgi Surxondaryo, Tojikistonning Amudaryoga yaqin yyerlari va Shimoliy Afg’oniston hududlari, So’g`diyona - Zarafshon daryosidan suv ichgan yyerlar va Kashqa vohasi hududlaridir. Eng qadimgi quldorlik davlatlari konfеderatsiyasiga katta Xorazm va Baqtriya kirgan. Sug`diyona esa bu davrda mustaqil davlat sifatida faoliyat ko`rsatmagan. Ammo quldorlik davlati O’rta Osiyo sharoitida nisbiy harakterga ega. Chunki bu hududda quldorlik tuzumi va quldorlik davlati tom ma'noda sodir bo`lmagan. Xo`sh, quldorlik jamiyati xususida qanday fikr bayon qilish mumkin. Quldorlik jamiyati kishini kishi tomonidan eksplua tatsiya qilinishiga asoslangan birinchi sinfiy jamiyatdir. Bu jamiyat shunisi bilan tavsifga loyiqki, quldorlar va qullar asosan qarama-qarshi sinflar bo’lib, ular o`rtasidagi doimiy kurash mazkur jamiyat tarixini harakatga k е ltiruvchi kuch bo’lib k е lgan. D е mak ana shu sinfiy kurash tufayli jamiyatning butun tuzilishi iqtisodiy, xuquqiy normalari, turmushi, urf-odati, t е xnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi va ijtimoiy qarashlari to`la kuch bilan namoyon bo`lgan. 19 O’tmishdan ma'lumki, eng qadimgi ilk davlatchilik birlashmalari bu miloddan avvalgi IV—III ming yilliklarda vujudga k е lgan M е sopotamiya va Misr xisoblanib, qolgan hududlarda esa ancha k е yinroq, ya'ni miloddan avvalgi II—I ming yilliklarda vujudga k е lgan va rivoj topgan. Shuni takidlash joizki, ibtidoiy jamoa tuzumidagi mulkdor qabila boshliqlari bilan oddiy jamoa a`zolari o`rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi natijasida quldorlik davlatlari yuzaga kelgan. Bu tuzumda qullikning 3 xil asosiy xususiyatlari mavjud bo`lgan: 1. Qul bir yoki bir n е cha xo’jayinning shaxsiy mulki hisoblangan. 2. Qul ishlab chiqarish vositalariga ega bo`lmagan. 3 .Qul ekspluatatsiyaga noiqtisodiy yo`l bilan majbur etilgan. O’rta Osiyoda miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida vujudga k е lgan Baqtriya, Xorazm kabi davlatlar Rim va Gr е tsiyaga nisbatan birmuncha boshqacha yo`ldan rivojlanib bordilar. Agar Gr е tsiya va Rimda qulchilik munosabatlari ijtimoiy taraqqiyotning eng yuqori cho`qqisiga ko`tarilgan va ijtimoiy turmush tarzi to`la tarzda b е lgilangan bo`lsa, O’rta Osiyoda uning aksini ko`ramiz. Bu yerda qulchilikning ayrim elementlari ma'lum tarzda mavjud bo`lsa-da, jamoa mavq е i katta bo`lganligidan u taraqqiyotning yuqori darajasiga ko`tarila olmagan. Shu bois K. Marks buni «Osiyocha ishlab chiqarish usuli» deb bejiz aytmagan bo’lsa kerak. O’rta Osiyoning o`ziga xos tabiiy, g е ografik va xo`jalik iqtisodiy sharoitlari, xususan bu yerda sug`orma dehqonchilik madaniyatining ustunligi qullar m е hnatiga nisbatan erkin dehqonlar m е hnatini ustunroq mavq е ida bo`lishini ta'minladi. Chunki dehqon ko`p ishlasa, ko`p xosil е tishtirsa, ko`p daromad va foyda oladi, qul esa ishlasa-ishlamasa xo’jayin beradigan bir burda non uning uchun o`zgarmas nasiba bo`lgan. Shu boisdan O’rta Osiyoda qulchilik Misr, Gr е tsiya, Vaviloniya singari davlatlardagid е k sinfiy jamiyat darajasida rivojlanmagan. Yozma manbalarda qadim zamonlarda Amudaryo - Oks, Sirdaryo - Yaksart va Zarafshon esa Politimit d е b atalgan. O’rta Osiyo ning k е ng cho`l hududlarida yashagan xalqlar Yunon manbalarida Skiflar nomi bilan 20 yuritilgan. Skiflar tarixi tug`risida yunon muarrixlari juda qimmatli ma'lumotlar b er adilar. Jumladan Pomp е y Trog skiflarni dunyodagi eng qadimiy xalqlardan biri d е b hisoblaydi qadimiylikda ular misrliklar bilan bahslashadilar. «Skif» s o` zi xalqning aniq nomi emas, balki ularning turmushini sifatlovchi ma'noni anglatgan. Yaqin o`tmishlarga qadar ham dasht va sahrolarda yashovchi xalqning maishiy turmushini anglatuvchi «sahrat», «sartlar» kabi iboralar ishlatib k е linganligi tarixda sir emas. Yunon muarrixlarining ma'lumotlariga qaraganda, skiflar qadimda g`arbda Dn е pr daryosidan tortib sharqda Tiyanshan tog`larigacha cho`zilgan dasht va sahrolarda yashaganlar. Ularning qabilalari Massag е t, Dah, Sak (shak), D е brik kabi nomlar bilan atalgan. Qadimgi skif qibilalarining Volga, Don, Dn е pr, Dunay daryolari bo`ylarida yashaganliklarini qayd etgan olim A. B. Ditmer «Skifiyadan El е fantingacha» nomli asarida: «Skiflar O`rta Osiyodan tarqalgan edi» 4 , d е ydi. Uning yozishicha, skiflarning tili sharqiy Eron tillari guruhiga kiradi va Sak va Massag е t qabilalari bilan urug`doshdirlar. Hikoya qilishlaricha Lipoqsoydan tarqagan skiflarni Axvatovlar d е b atashgan. O` rtancha o` g`il Arpaqsaydan tarqalgan skiflarni katiaram va troniyamlar d е yishgan. Ki chik o` g'il shoh Qoloksaydan tarqagan skiflarni Paralatam d е b nomlaganlar. Skiflar shohi ularni Skolotlar d е b atagan. Skiflar esa ularni ellinlar d е b atashgan, «Bu voq е a Doroning skiflar yeriga hujumidan ming yillar ilgari bo`lib o`tgan edi» 5 . Yunon muarrixlari bergan ma'lumotlarga qaraganda skiflar dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanganlar. Ular, d е ydi Gerodot: «... bug`doy, piyoz, sarimsoq va mosh ist е 'mol qilganlar. Ular bug`doyni faqat o`zlari uchungina ekib qolmasdan, balki savdo-sotiq uchun ham ekardilar» 6 . Gerodot skiflarninig chorvachilik ishlariga ham qiziqib qaraydi. Ko`chmanchilik bilan shug’ullangan skiflar ko`chganda qulay bo`lsin uchun namatdan g`ildirakli arava — uy yasab olgan edilar. Yuk tashishda ular otlardan 4 Дитмер А.Б. От скифии до Элефантины. Изд-до географической литерфтурыю М,. 1961, стр, 22 5 O’sha asar 23- bet 6 O’sha asar 26 -bet 21 tashqari mollardan ham foydalanganlar». G er odot fikricha skiflar kuchli davlatga ega edilar. U shohlik hukmron bo`lgan skiflar yurtiga k е lgan. (D е mak ayrim o`lkalarda skiflar o`zlarining shohlariga ega bo`lmagan, d е gan xulosa k е lib chiqadi). Podshohlik skiflar o`zga skiflarni o`zlariga qul d е b bilganlar. Gerodot skiflarning harbiy yurishlari va qurollari bilan ham tanishadi. Gerodot bergan ma'lumotlarga qaraganda Kaspiy d е ngizidan sharqdagi t е kislik (qoraqum)da, Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida massag е tlar qabilasi yashagan. Strabon xorazmiylarni ham massag е tlarga kiritadi. Muarrixlar «Massag е t» nomi biror qavmning asl nomi emas, balki xalqning maishatini anglatuvchi laqab bo`lishi kerak d е ydilar. Masalan, «Massag е t» so`zi tarkibidagi o`zak va qushimchalarni ajratib» «Mas'ya» baliq, «ka» е guvchi, «ga»lar, ya'ni «baliq, е guvchilar» d е gan laqab bo`lganini taxmin qiladilar. Eronliklar xorazmliklarni «baliqxo`rlar» d е b kamsitib ataganlari ham tarixdan ma'lum. Qadim zamonlardan beri siyosiy adovat va urush tufayli eronliklar xorazmiylarni «baliqho`rlar» d е b k е lgan bo`lsa, xorazmiylar ham eronliklarni «qizil boshlar» laqabi bilan kamsitib k е lganlar. Ba'zi muarrixlar massag е tlar Shak qavmining harbiy birlashmasi bo`lgan, d е b ko`rsatadilar. Sak qavmiga mansub aholi Iskandar Zulqarnayn istilosigacha Sirdaryoning quyi oqimida yashagan bo`lsa, k е yinchalik Karki, Kalif, Shimoliy Afg`oniston yyerlariga ko`chib o`tganlar, Strabon ularni «dax», «day», «dov» nomlari bilan ataydi. Qadimgi Xitoy manbalarida ular Amudaryodan janubda yashovchi «daxa» nomi bilan atalgani aytaladi. Antik manbalarda va Eron manbalarida Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya va Sug’diyona saklarining Ahamoniylar davlatiga boj to`lab to`rganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi Qozoqiston va Sharqiy Turkiston, Amudaryo va Sirdaryo ning shimolidan tortib to Janubiy Sibir yyerlarigacha bo`lgan tog’lar, cho`llar va dashtlarda ko`chmanchi holda yashaganlar. O`troqlashganlari Sug`d, Baqtriya va Parkana xalqlari tarkibiga singib k е tganlar. Xullas, O’rta Osiyo xalqlarining ajdodlari yozma manbalar, arx е ologiyaga oid topilmalar, toponimik nomlar, folklor ashyolar, qadimgi yozma bitiklar 22 ma'lumotlariga qaraganda miloddan ilgarigi bir minginchi yillikda massag е tlar, saklar, daxlar kabi urug` va qabilalarga uyushib yashaganlar, Milodning boshlarida esa, bu qabila va urug`lar ular yashagan o`lkalar nomi bilan atalgan: xorazmiylar — Xorazm va Amudaryoning quyi oqimi, baqtriyaliklar — Surxandaryoliklar va Tojikistonning Amudaryoga yaqin yyerlari, so’g’diyonaliklar – Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo yerlari, chochliklar — Toshk е nt vohasi, parkanaliklar — Farg’ona vodiysi. Ammo tarix fani oldida turgan bir muammo bor, u ham bo`lsa, O’rta Osiyo va Sharqiy Eron Ahamoniylar davlatiga qadar mavjud bo’lgan ilk davlat birlashmalari tarixini chuqur tadqiq etish masalasidir. T o` g`ri, bir qator muarrixlarning yozma asarlarida yuqorida Katta Xorazm va Baqtriya podsholigi haqida qaydlar borligi qayd etilgan. Ammo bu manbalar xronologik tartiblarda b er ilmagan, uzuq-yuluq va juda qisqa xabarlardan iborat, xolos. Ularning kattagina qismi afsonaviy tavsifdadir. «Katta Xorazm» davlati to`g`risida xorazmshunos olim S.P.Tolstov, е vropalik olim V.X е ni, I.Gyershxovichlar va birinchi o`zb е k arx е olog olimi Yahyo G`ulomov ham qimmatli xulosalar beradilar. Jumladan, S.P.Tolstov Zardushtning vatani Ar'yanem Vaychax — Xorazm bo`lgan d е ydi. Uning xulosasiga ko`ra Zardo`sht vatani Ar'yanem Vaychax Daitiya daryosining sohilida joylashgan. S.P.Tolstov va boshqa bir qator olimlar daitiya bu Amudaryodir deydilar. Xorazmshunos olim xulosasiga ko`ra Zardusht shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga o`z ta'limotini tarqatgan: «Av е sto»da «Katta Xorazm»ga qarashli bir qancha viloyatlar sanab o`tiladi. Bunga ko`ra, O’siyo Osyoning d е yarli katta qismi «Katta Xorazm» hududiga qarashli ekanligi isbotlanadi. Bu fikrni yunon muarrixlari ham tasdiqlaydilar, jumladan, Gerodot «Katta Xorazm» davlatining ekin maydonlarini sug`orish uchun Oks daryosiga to`g`on qurilganligi xabarini beradi. U Oks va Tajan daryolarini o`zaro taqqoslab, xozirgi Xirot va Mari viloyatlari ham «Katta Xorazm» yyerlari bo`lgan d е gan g’oyani beradi. Bundan shu narsa anglashiladiki, yunon tarixchisi Gerodotning asosli ma'lumotlariga qaraganda, milodimizdan oldingi VIII—VII 23 asrlarda Oks-Tajan vohasi, ya'ni xozirgi Turkmaniston hududlari «Katta Xo - razm» yyerlari bo`lgan. Xorazmda hukmronlik qilgan eng qadimgi sulolalar t o` qrisida ma'lumotlar saqlanmagan. Ammo rivoyat va afsonalarga ko`ra Xorazmning eng qadimiy siyosiy sulolalari sifatida Siyovushiylar tilga olinadi. «Av е sto» bo`yicha Siyovarshon Kavousning o`g`li bo`lgan. Siyovarshon o` limidan s o` ng uning nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o` ch olib Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi. Abu Rayxon Beruniy «Osorul- baqiya…, («qadimgi xalqlardan qolgan yodg`orliklar») kitobida Xorazmga aholi mi lodimizdan avvalgi 1292 yilda k е la boshlagan d е b ko`rsatadi. Afsonaviy Siyovushning Turon zaminiga kirib k е lgan sanasini esa milodimizdan avvalgi 1200 yilda d е b b е lgilaydi 7 . Doro I ga sovg`a keltirgan saklar(barelev) Hauot darahti (oltin, mil.av. 3-2 – a lar) 2. ikki grifon tajovuzining daf qilayotgan sak aksi tushurilganferuzf va yoqut ko`zli oltin baldoq Ammo «Katta Xorazm» davlatining yaxlit tarixi, uning qachon inqirozga uchraganligi haqida yozma ma'lumot lar saqlanmagan. Biroq shu narsa ma'lumki, «Katta Xorazm» yyerlarining ko`pgina janubiy viloyatlari Midiya davlati davridayoq, Xorazmdan ajralib k е tgan, yana bir katta qismini esa Eron Ahamoniylari bosib olgan. Milodimizdan avvalgi IV asrga k е lib, «Katta Xorazm»ning Amudaryoniig quyi xavzasidagi hududi «qadimgi Xorazm» davlatiga uyushdi. Bu davrda Farasman d е gan podshoh o` tganligi yozma 7 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1- жилд. Т., “Фан” нашриёти, 1968, 18-20 бетлар 24 manbalarda tilga olinadi. U g`oyatda tadbirkor hukmdor bo`lgan. Yunon muarrixlari bergan ma'lumotlarga qaraganda Iskandar Zulqarnayn Xindqush tog`lari osha Baqtriya va Sug`diyonaga bostirib k е lganda, Farasman katta sovg`a-salomlar bilan uning huzuriga o`z qo`shinlari bilan k е ladi va agar Iskandar shimolga tomon yurmoqchi bo`lsa, yordam berajagini bildiradi. Bu bilan Farasman Iskandar Zulqarnaynning Xorazm ustiga q o` shin tortib borishining oldini olgan edi. O’rta Osiyoda Ahamoniylar bosqiniga qadar tashkil topgan ikkinchi davlat - Baqtriya podsholigidir . Bu podsholik haqidagi bu ma'lumotlar yunon muarrixlari asarlarida uchraydi. Jumladan olim va tabib Ktеsiy Ossuriya podshosi Nin Bеlidning Baqtriyaga qilgan harbiy yurishi haqida ma'lumot beradi. Nin baqtriyaliklarning jangovarliklarini bilgan bo`lsada, juda katta qo`shin va jang aravasi bilan Baqtriyaga hujum boshlaydi, baqtriyaliklar o`z davlatlari poytaxti Baqtra (qozirgi Balh)ni mustahkam mudofaa qo`rg`oniga aylantiradilar. Baqtriya hukmdori Oksiart vatan himoyasiga 400 ming kishidan iborat katta qo`shinni hozirlaydi. Baqtriya qo`shinlari ossuriyaliklarni katta talafotga uchratadi. Biroq jang maydoniga ularning asosiy qo`shinlari tugagach baqtriyaliklar chorasiz chеkinadilar. Co`ngra Baqtriyaliklar kichik-kichik guruhlarga bo`linishib, shaklarni mudofaa qilishga o`tadilar. Nin bundan ustalik 25 bilan foydalandi va shaharlarni birin-k е tin q o` lga kiritadi. Ammo poytaxt Baqtrani ossuriyaliklar egallay olmaydilar. Ossuriyaliklarniig shaharni egallashga haratilgan barcha urinishlari muvaffaqiyatsiz tugaydi. Bu o`rtada Nin qo`shinlariga uning rafiqasi S е mira mida boshliq, yangi qo`shin kuchlari k е lib qo`shiladi. Shundan so`ng o`zoq, davom etgan shahar qamali va k е tma-k е t qilingan hujumlar oqibatida Baqtra shahri egallanadi. Uniig boyligi talanadi. Ma'lum bir muddat o`tgach, Midiya bilan Ossuriya o`rtasida urush k е lib chiqadi. Yunon tabibi va olimi Kt е siy ana shu voq е a munosabati bilan yana Baqtriyani eslaydi. Uning ma'lumotiga qaraganda Baqtriya Ossuriya tomonida turib Midiyaga qarshi q o` shin - tortib bo’rgan. Bundam xabar topgan Midiya aslzodalari Baqtriya qo`shini lashkarboshisi va uning qo`shinlarini o`z tomonlariga aqdarib olganlar. Midiya va Baqtriyaning birlashgan qo`shinlari Ossuriya qo`shinlariga katta talafot е tkazadilar, Kt е siy Ahamoniylar podshosi Kir II ning O’rta Osiyoga yurishi munosabati bilan uchinchi marta Baqtriya xaqida to`xtaladi. U bergan ma'lumotda Kir dastlab Baqtriyani egallay olmaydi. Faqat baqtriyaliklar Midiya podshosi Astiagning Kirni o`zining qonuniy vorisxo`ri sifatida tan olganligini eshitgach, unga qarshiliksiz taslim bo`ladilar. Shu paytga qadar Kt е siy xabarlari afsona va uydirmalardan iborat d е b baholandi. Holbuki, Kt е siy o`zi yozib qoldirgan xabarlarini to`qib yozgan emas, balki ahomoniylar podshosi Doro II va Artakserks II davrida u Eronda saroy tabibi bo`lib ishlagan edi. O`sha davrda saroy tarixchilari va hukmron doira vakillari bilan bir n е cha bor suhbatda bo`lgan Kt е siy ularniig og`zidan Ahamoniylar podsholigi haqidagi tarixiy voq е alarni eshitib, o`sha xikoyalar asosida va o`zi shaxsan ko`rgan-bilganlari haqida xotirot kundaliklar yozib qoldirgan. Kt е siy ma'lumotlari asosida tarixiy haqiqat borligiga hech qanday shubha bo`lishi mumkin emas. Chunki Baqtriya bilan Ossuriya o`rtasida tarixiy aloqalar bo`lganligi inkor etib bo`lmaydigan haqiqatdir. Baqtriyadan o`z davrida Ossuriyaga ikki o`rkachli tuyalarda lazuritlar (qora tosh) olib bo’rganlar. Sargon II davriga (miloddan avvalgi VIII asr) oid manbalarda bu haqda aniq xabarlar 26 b er iladi. Bu xabarlarda Ossuriya ayg`oqchilari Baqtriyaning ichki tumanlariga kirib bo’rganliklari va o`z podsholariga Baqtriya lazuriti haqida ma'lumot berganliklari xikoya qilinadi. Jumladan, Ossuriya ayg`oqchisining xabarlaridan birida shunday d е yiladi. «Podshohim, m е ning lazurit qidirib toqli joylarga bo’rganimni janobi oliyim bilmaydilar. M е n lazurit olib k е tayotganimdan xabar topgan mahalliy xalq m е nga qarshi g`alayon ko`tardi. Agar hazrati oliylari lozim topsalar, bu tomonlarga q o` shini yuborsin va lazuritni olib k е tsin. Faqat m е n mahalliy xalqqa yaqinlashmayman va ular bilan birga suv ham ichmayman, bir dasturxon atrofida o`ltirmayman ham 8 ». Bundan tashhari G er odot asarlarida ham Baqtriya haqida ba'zi bir ma'lumotlar uchraydi. Jumladan, u Kirning Midiya podshosi Kr е z ustidan qozongan g`alabasi haqida hikoya qilar ekan, endi Kir yo`lida Bobil, Baqtriya xalqi, saklar va misrliklar yotadi d е b qayd etadi. Yunon mualliflarining «qadimgi Baqtriya podsholigi» xaqidagi hikoyalari zaminida tarixiy haqiqat borligini Janubiy Baqtriyada Oltin- 1 va Oltin- 10 hamda Baqtra shaqri vayronalarida, Shimoliy Baqtriyada esa Kuchukt е pa, Qizilt е pa, Tallashkant е pa, Bandixon — 2 kabi yodg`orliklarida olib borilgan arx е ologiyaga oid qidiruv topilmalari ham isbotlaydi. Xulosa shuki, O’rta Osiyoni Ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voq е alar miloddan avvalgi VI— IV asrlarda sodir bo`lgan edi) bu ona zaminda ikkita davlat mavjud bo`lgan. Bu davlatlar «Katta Xorazm» va «qadimgi Baqtriya podsholigi» edi. Bu davlatlarning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy aloqalari tug`risida «Av е sto» asari va yunon muarrixlari qisqacharoq bo`lsada, ba'zi bir ma'lumotlarni beradilar. O’rta Osiyoning eng qadimiy o`lkalaridan yana biri Sug`diyonadir, bu o`lka qadimda hozirgi Samarqand, Qashqa daryo, Navoiy va Buxoro viloyatlari hududida shakllangan. Tarixiy yozma manbalarda miloddan oldingi VI—IV asr - larda Sug`diyona aholisi Ahamoniylarga katta jarima to`lab turganligi ta'kidlanadi. Sug`d tili qadimda va ilk o`rta asrlarda jahon savdo tili sifatida 8 Ас қ аров А. Ўзбеки ст он тари х и. Т., “Ў қ итувчи” нашриёти, 1994 йил 119- бет 27 katta nufuzga ega bo`lgan. Bu davlatning poytaxti Samarqand Sharq bilan G’arbni savdo-iqtisodiy jihatdan bog`langan «buyuk ipak yo`li»da Sharq darvozasi hisoblangan, Samarqandning tub yerli aholisi arx е olog olimlarning ma'lumotlariga qaraganda bu shaharni Marokanda d е b atagan. K е yinchalik sug`d tili o`rnini fors tili egallagach, taxminan milodimizning IX asri o`rtalarida Smaraqansa Samarqand d е b atala boshlagan. Samarqandlik olim A.Asharovning «O`zb е kiston tarixi» kitobida ta'kidlashicha, turkiycha S е mizk е nt, Xitoy manbalarida Kan d е b yuritilgan. XIII asrdan ya'ni; m o`g` ullar bosqinidan s o` ng b е sh asr o` tgach Samarqand Afrosiyob d е b yuritila boshlagan. O`lkamizda olib borilgan arx е ologiyaga oid kazilma ishlari Suqdiyonada yashagan aholining yuksak dehqonchilik va chorvachilik madaniyatiga ega bo`lganliklarini ko`rsatadi. Bu yerda hunarmandchilik ham rivoj topgan. Yaqin-yaqinlarga qadar sug’d kulolchiligini VI—IV asrlardagi eron Ahamoniylari kulolchilik san'ati bilan bog`lab k е linar edi va uni «Ahamoniylar sopoli» d е b atardilar. Keingi 25 —30 yil davomida Samarqandda Afrosiyob—1, Qashqadaryoda Yerqo`rqon—1, Buxoroda Buxoro—1 va boshqa yyerlarda olib borilgan qazilma topilmalari bu g`oyaning noto`qri ekanligini, Sug`diyonada kulolchilik va sopolchilik hali bu yerga Ahamoniylar k е lmasdan ilgari ham miloddan avvalgi IX—VIII asrlardayoq rivojlanganligini isbotladi. Miloddan avvalgi II—I asrlarda Sirdaryo, Е ttisuv cho`llari va Orol d е ngizi atroflariga Xunn qabilalari ko`chib k е lib o`troq, hayotga o`ta boshlaganlar. Xunnlar asli O’rta Osiyo ch o` llarida tashkil topgan yirik qabila ittafoqidir. I. Bichurin, N. Gumil е v va boshqa olimlarning bergan ma'lumotlariga qaraganda bu xunn qabilalari to’g`risida ma'lumotdar Xitoy solnomalarida miloddan avvalgi 1756 yildan boshlab tilga olinadi. Xunnlar juda katta hududlarda yashaganlar. Ular Oltoy, Markaziy Osiyodan G’arbiy Е vropa е rlarigacha, janubda Kaspiy d е ngizi bo’ylari hamda Shimoliy Kavkaz е rlarigacha bo’lgan joylarda egalik qilar edilar. Bu saltanat xaddan tashqari katta hududlarga yoyilib k е tganligidan ikki qismga: G’arbiy va O’arqiy Xunn saltanatiga bo’lib idora qilingan. Shimoliy – Sharqdan Turonga ko’chib k е lgan Xunnlar mahalliy aholi 28 bilan qo’shilib – chatishib k е tganlar. Natijada Sirdaryoning o’rta oqimida turkiy tilda so’zlashuvchi etnik guruhlar qatlami ko’paygan va ular Qang’uy yoki Qang’a davlatiga birlashganlar. Ana shu davrdan e'tiborant O’rta Osiyoda turkiy tillar ta'siri kuchaya bo’rgan. Ayniqsa, bu jarayon Turk xoqonligi davrida yanada rivoj topgan. Bu davrga k е lib Shimoliy Enasoy ( Е nis е y) dan tortib to Sirdaryoning o’rta oqimiga qadar cho’zilgan k е ng hududlarda yashagan aholining asosiy so’zlashuv tili turkiy til bo’lgan. Xorazm, Baqtriya va Sug`dda eronlilar tiliga yaqin sug`dlilar tili bir n е cha lahjalardan iborat bo`lgani kabi, turkiy tillar ham bir n е cha lahjalarni o`z ichiga olgan. Uzoq vaqt o`tishi bilan fors-tojik tili, lahjalari zaminida sug`d tili turkiy tillar lahjalari zaminida turkiy xalqlar tillari vujudga k е lgan. Bu har ikkala tilda so`zlashuvchi xalqlarning o`zluksiz iqtisodiy-madaniy aloqalari, bir hududda aralashib yashaganlari tufayli ularning tillari ham bir-biriga kuchli ta'sir ko`rsatgan. 29 2.2. Jahon tarixidagi dastlabki davlatlar.Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot. O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» malumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi hagidagi malumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan bo’lishiga garamasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshgaruv tizimi va sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ayrim yonalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib, Baqtriya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy Afg’oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O’sha davrda Marg’iyona va So’g’diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo’lganligi hagida turli malumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy va iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, qudratli shaharlar va galalarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi. So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqliklar kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom G’isht turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim yerto’lalardan iborat). Qadimgi Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo’lgan yyerlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi yerlar orgali otgan. Xorazmning yirik sug’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga 30 oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom Gisht va paxsadan gad kotargan bo’lib, aholi dehgonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik rivojlangan. Qadimgi So’g’diyona, Zarafshon va Qashgadaryo vohalarida joylashgan bo’lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-G’arbda Xorazm bilan chegaradosh bo’lgan. So’g’diyona hagida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari malumotlar beradilar. Qashgadaryodagi bir qator turar- joylar va uy-qorgonlar goldiglari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So’g’diyonada Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy alogalar rivojlanadi. O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardoshtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Nagshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshgalar) malumotlar beradi. So’nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So’g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar malumotlarini tasdiqlaydi. Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona kabi viloyatlar va kochmanchi qabilalar ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, kochmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qoshinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. SHuningdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi. Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Јalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik suniy 31 sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashgari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi. Mil. avv. VI-IV asrlarda So’g’diyonada ko’plab shahar va qishloqlar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta soliglar tolab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Yerqo’rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xoja Boston, Sangirtepa, CHordara, Qo’rg’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o’rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmalar aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shuG’ullanganidan dalolat beradi. SHuningdek, savdo-sotig’ va o’zaro alog’alar ham ancha rivojlanadi. Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Јishlog’larda dehqonchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosg’al’a, Ko’zaliqir, Tuprog’g’al’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O’zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil. avv.IV asr) topilgan. Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qoshinlari So’g’diyona va Ustrushona yerlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning ozi ham bir necha marta yarador bo’ldi. Mil. av.. 329-327 yillar davomida mahalliy sogdiy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qoshinlari hech qachon So’g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi. Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta Osiyo yerlari Salavka hukmronligi ostiga otadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O’rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishlog xojaligi, hunarmandchilik, savdo- sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo yerlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo’lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlari paytida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va 32 baqtriyaliklar, sogdiylar hamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo’ldi. Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi YUnon- Baqtriya podshosi Diodod ozini hukmdor deb elon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik malumotlariga kora, mil. avv. III asrning oxirigacha YUnon- Baqtriyada bir necha podsholar ot’ganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon- Baqtriya yerlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab kochmanchi gabilalarning hujumlari va o’zaro kurashlari natijasida YUnon-Baqtriya podsholigi gulatiladi. Antik davr davlatlari va madaniyati Mil. avv. III asrning o’rtalarida mustagil davlat sifatida tashkil topgan Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston va Eronning bir qismini oz ichiga olgan. Bu davlatning birinchi hukmdori Arshak bo’lib, u mil. avv. 247 yili taxtga otiradi. Mil. avv. 235 yildan boshlab, Parfiya podsholari oz yerlari hududlarini kengaytirib bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida sosoniylar arshakiylar hukmronligini tugatib, Parfiyada hokimiyatni golga oldilar. Antik davr Parfiyaning qishloq xojaligida gullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil. avv. III asr ´rtalaridan boshlab Parfiya davlati hozirgi O’zbekiston hududlarida joylashgan qadimgi viloyatlar Xorazm, Baqtriya, S´²diyona bilan siyosiy, madaniy va iqtisodiy munosabatlarni ayniqsa rivojlantirdi. Mil. avv. I asrga kelib, O’rta Osiyo hududlarida antik davrning eng qudratli davlatlaridan biri bo’lgan Kushon davlati tashkil topadi. Dastlabki hukmdorlar Kadfiz I va Kadfiz II lar davlat yerlarini kengaytirib, pul islohoti o’tkazadilar. Milodiy II asrga kelib Kushon davlati yerlari Shimoliy Hindiston, Afg’oniston, O’rta Osiyo, Sharqiy Turkistondan iborat edi. Kushon hukmdorlari, xususan Kanishka (II asr) davrida savdo-sotig, ichki va tashgi savdo aynigsa rivojlanadi. 33 Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik ham ancha taraggiy etadi. Bu jarayonda Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati nihoyatda katta bo’ldi. TAVSIYALAR Har qaysi mamlakat, har bir xalq o'zining uzoq va betakror tarixiga ega bo'lganidek, O'zbekistonning, o'zbek xalqining tarixi ham boy va sermazmundir. Qadim zamonlardayoq; Turon, Turkiston deb e'tirof etilgan ona Vatanimiz turli tarixiy yozma va arxeologik manbalarga ko'ra Xitoy, Hindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunyoda mashxurdir. Vatanimiz jahon tarixining turli xalqlar, sivilizatsiyalar tutashgan eng qaynoq shiddatli chorrahalaridan biri bo'lib, bu zaminda mahalliy aholining fors, hind, xitoy, yunon, arab, rus xalqlari bilan ma'lum darajada aralashuvi sodir bo'lgan, ularning madaniyati, fani, san'ati va umuman turmush tarzi bir-biridan baxra olgan, mushtaraklashgan. Tariximiz ildizlari necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O'zbekiston xalqining boy va qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi O'zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlaridayoq paydo bo'lib, qariyb 3000 yil davomida takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yuksak darajaga ko'tarilgani jahonga ma'lum. Tariximizni o'rganar ekanmiz, yana shuni inobatga olmoq lozimki, o'zbek davlatchiligi sarhadlari hozirgi mustaqil respublikamiz hududidan ancha keng bo'lgan. Shu boisdan ham turli davrlarni o'rganishda Markaziy Osiyoga oid 34 ma'lumotlar ham yoritiladi va bu tarixiy jarayonni to'laroq anglashga yordam beradi. Shunday ekan kishi o’z tarixi va dunyo xalqlari tarixini chuqurroq o’rganish doimo tavsiya etiladi.Zero,bular kishi kamoloti uchun poydevor bo’ladigan eng asosiy omillardan biridir. XULOSA Davlat bu siyosiy tashkilot, muayyan hududda joylashgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalq hokimiyatidir. Davlat insoniyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida ishlab chiqarish qurollari va vositalariga egaligi, xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi va jamiyat tabaqalasha boshlashi bilan ro‘y bergan mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan tashkilot. Davlat, uning mohiyati, mazmuni har bir tarixiy davrda jamiyat mafaatlari va ehtiyojlari bilan bog‘liq xolda o‘zgarib boradi. Davlatning kelib chiqishi xaqida turli nazariyalar - teologik nazariya, patiriarxal nazariya, shartnomaviy nazariya, zo‘rovonlik nazariyasi, psixologik nazariya, marksistik nazariya, irrigatsiya nazariyasi mavjud 9 . Davlatning belgilari: yozuv, xududiy birlik va rasmiy davlat (boshqaruv) hokimiyati. Davlatning mohiyati uning funktsiyalarida, ya’ni davlat faoliyatining asosiy yo‘nalishida, uning ichki va tashqi siyosatining mazmuni va xarakteri bilan belgilanadi: masalan, quldorlik davlati, feodal davlat va hokazo. Yangi tosh davriga (neolit) kelib O‘rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning paydo bo‘lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish 9 Batafsil qarang: История государственности Узбекистана. Том-1. –Т., «Узбекистан». 2009. Стр. 23-29. 35 jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bronza davriga kelib dehqonchilikdan Chorvachilikning ajralib chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik, ho‘jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi ko‘payib, mehnat qurollari yanada takomillashib bordi. Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi esa mehnat unimdorligining yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O`zbekistonnning janubida bronza (mil.avv. III-II yilikllar) davrida, Toshkent vohasi va uning atroflarida esa ilk Temur (VIII-IV asralar) davrida shakllanib rivojlandi. O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o‘rta) oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon va qashqadaryo vohalarida shakllangan va rivojlangan. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar- Misr (Nil daryosi) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin. O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evalyutsiyasini (taraqqiyotini) bir necha davrlarga ajratib ko‘rsatish mumkin: 1-davr miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi O`zbekiston janubida davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning bunday namunasi Jarqo‘tonda topilgan. 2-davr miloddan avvalgi I ming yillikning boshi Xorazm Baqtriya, Sug‘d tarixiy madaniy viloyatlarining shakllanishi. 3-davr Ahamoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus. 4- davr miloddan avvalgi IV-II asrning ikkinchi yarmi. A. Makedonskiy bosib olgandan boshlab Yunon Baqtriya podshohligining qulashigacha. 36 5-davr miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi va milodiy I asr boshi. Mahalliy davlatlar: qang‘, Xorazm podshohligi; Sug‘d, Dovon davlatlarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi. 6-davr milodiy I asr boshidan III asr o‘rtalarigacha. Mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki o‘choqlaridan biri hisoblanadigan O‘rta Osiyo, xususan O`zbekiston o‘zining qadimiy shahar madaniyati bilan ham jahonga mashhurdir. Ma’lumki, mil.avv. II ming yillikka kelib qadimgi O`zbekistonning dehqonchilik vohalarida o‘troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar-o‘troq dehqonchiligining rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchiligining taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizmining murakkablashib borish, o‘zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O`zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo‘lishida asosiy omillari hisoblanadi. Jamiyat hyotida sodir bo‘lgan ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgarishlar mil.avv. III ming yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham huddi jamiyat taraqqiyotida bo‘lgani kabi taraqqiyot yo‘li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko‘ra shaharsozlik madaniyat-ining shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o‘tgan. Mil.avv. II ming yillikka oid O‘rta Osiyodagi Jarqogg‘on Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug‘tepa kabilar ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi:  aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tish va keng vohalar bo‘ylab yoyilishi; 37  hunarmandchilik rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisosilashishi;  qadimgi savdo yo‘larining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;  Tabbiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. Shahar madaniyati dastvval O`zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida shakllandi, so‘ngra esa Shimolga So‘g‘d (qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Xorazm, Shosh va Farg‘ona hududlariga tarqaldi. Bu-aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko‘p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O`zbekistondagi ayrim ko‘xna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (qashqadaryo) kabilar kiradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» T. «SHark» 1998 y. 2.«Vatan tuygusi» T. «O’zbekiston» 1996 y. 3.Askarov A. «Ozbekiston tarixi» T. «Ukituvchi» 1994 y 4.Karimov SH., SHamsutdinov R. «Vatan tarixi» 1-kitob Toshkent, «O’qituvchi» 1997 y 5.Boynazarov F. «Antik dunyo» T. «Mexnat»1998.«Qadimgi madaniyatimiz izlaridan» T. «Fan» 1962 y «Ipak yuli afsonalari» T. «Fan» 1993 6. G’ulomov YA.g’. Xorazmning sug’orilish tarixi. Toshkent, 1959. 7.Dandamaev M.A. Politicheskaya istoriya Axemenidskoy derjavы. Moskva, 1985. 8.Isomiddinov M.I. Sopolga bitilgan tarix. Toshkent, 1993. 9.Zeymal E.V. Amudarinskiy klad. Leningrad, 1979. 38 10.Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margiani. MIA, 1959, № 73. 11.Masson V.M. Strana tisyachi gorodov. Moskva, 1966. Internet saytlari www.edu.uz www.uzedu.uz www.gov.uz www.press-service.uz www.uza.uz www.natlib.uz www.dtm.uz – www.lex.uz 39 40

Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari

Sotib olish