Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	177.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari

Sotib olish

Mavzu:Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari
Mundarija
KIRISH………………………………………………………………………….2
I BOB . URUG' JAMOASINING BUZULISHI VA DAVLATCHILIK
SHAKLLANISHI OMILLARI………………………………………………..4
1.1. Urug`chilik jamoasining buzilishi va uning sabablari……………..4
1.2. Ilk davlatlar paydo bo'lishini ng asosiy
omillari...............................11
II BOB. INSONIYAT TARIXIDAGI QADIMGI DAVLATLAR……...
…..15
2. 1. Vatan i miz hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari ..................15
2.2. Jahon tarixidagi dastlabki davlatlar.Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy
hayot.…………………………………………………………………..……….29
XULOSA……………………………………………………………..………..34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………….……37
1

KIRISH
Davlat — mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish,
uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari bo lgan hukmron tuzilma.ʻ
Davlat ham, huquq ham bo lmagan
ʻ ibtidoiy jamiyat bir-biridan asosan
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan farq
qiladigan yovvoyillik, varvarlik va tamaddun kabi uch bosqichni o tgan. Davlat
ʻ
hali urug chilik tizimi ishidayoq shakllangan boshqaruv organlarini qisman
ʻ
o zgartirib qisman yangi organlarni joriy etgan holda siqib chiqarib yuzaga
ʻ
keladi va nihoyat, ularni haqiqiy davlat hokimiyati bilan almashtiradi. Mehnat
qurollarining rivojlanishi va takomillashishi, yirik ijtimoiy mehnat
taqsimoti mehnat unumdorligi oshib, ortiqcha mahsulot hosil bo lgan, bu esa
ʻ
xususiy mulkshillikka va jamiyatning mulkiy jihatdan qatlamlarga ajralishiga
olib kelgan. Shu tariqa, asosiy mashg uloti xususiy mulkchilik munosabatlarini
ʻ
va mulkdorlar manfaatini muhofaza qilishdan iborat bo lgan maxsus guruhlar
ʻ
vujudga kelgan. Ibtidoiy jamiyatda oqsoqollar, urug va qabila boshliqlari
ʻ
hamda diniy hokimiyat sohiblariga tegishli bo lgan ijtimoiy hokimiyat asta-
ʻ
sekin davlat hokimiyatiga aylangan. Agar davlat paydo bo lgunicha mavjud
ʻ
bo lgan jamiyatda ijtimoiy hokimiyatni saqlashning asosiy vositasi oliy
ʻ
ruhoniylarning shaxsiy obro si bo lsa, davlat hokimiyatining mohiyatini
ʻ ʻ
majburlash tashkil eta boshlagan.
Mavzuning dolzarbligi .Inson ekologik inqirozlarga javoban kechirish va
qayta ishlab chiqarshning yangi usuliga — ishlab chiqarish iqtisodiyotiga о`tishi
bilan javob bergan. Yangi tosh asri, ya`ni «Neolit inqilobi» yuz bergan. Odamlar
asta-sekin ovchilik, baliqchilik, tayyor о`simliklarni hamda dehqonchilik,
chorvachilikning ibtidoiy shakllaridan, dehqonchilikning yangi rivojlangan
shakllariga о`ta boshlagan. Masalan, sug`oriladigan, jumladan irrigatsiya
inshootlari yordamida sug`oriladigan dehqonchilik yuzaga kelgan. Xо`jalik
hayotining yangi tashkiliy kо`rinishlari jamiyat hayotida asosiy iqtisodiy о`rinni
egallay boshlagan.
2

«Neolit inqilobi» davomida inson tayyor hayvonot va о`simlik
mahsulotlarini qurol yordamida о`zlashtirar edi. Endi tabiatni о`zgartirishga,
oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishga, yangi о`simliklar va hayvonot
turlarini yaratish, shu bilan tabiatning tabiiy shakllarini almashtirish yо`liga
о`tila borgan. Bu о`tish faqat dehqonchilik va chorvachilikda yangi turlar
yaratish emas, balki boshqa ishlab chiqarish sohalarida ham (kulolchilik, metall
ishlab chiqarish va uni qayta ishlash) yuz bergan. Ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot
miloddan avvalgi IV—III minginchi yillarda inson hayotining asosiy omili
bо`lgan.
Predmeti. «Neolit inqilobi» oqibatida yer sharining ba`zi hududlarida ilk
dehqonchilik jamoalari tashkil topgan. Yakin Sharqda, bu holat miloddan
avvalgi 7 ming, yillarda sodir bо`lgan. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning keyingi
bosqichida miloddan avvalgi IV—III ming yillarda ilk dehqonchilik jamoalarida
yuksalish yuz bergan. Bu yuksalish asosida dastlabki sivilizatsiyalar — ilk sinfiy
jamiyatlar tashkil toptan. Ular Dajla, Frot, Amu va Sir kabi yirik daryolar
vodiylarida tashkil topgan. Bu mintaqalarda dehqonchilik uchun sharoit juda
qulay edi.
Kurs ishining ob’yekti. Mazku kurs ishining ob’yekti qadimgi dunyo tarixi
va urug’ jamoalari tugab davlatlarga asos solinishi.
Kurs ishining vazifasi. Qadimgi davrdagi urug’ jamoalari davri va ularning
tugashi,ilk davlatlarning shakllanishi va undagi shart-sharoitlar haqida
tushunchalar berish.
Maqsadi .Ishlab chiqarish iqtisodiyotiga о`tish sivilizatsiyaning yuksalishi
va odamlarning kо`payishini ta`minlab berdi. Olimlarning fikricha, о`q-yoy
bilan qurollangan ovchiga о`zini tо`ydirishi uchun 20 kv. km. hudud kerak
bо`lgan. Bu maydon bir necha dehqonni boqish uchun yetarlidir. Boshqa
hisoblarga qaraganda, ishlab chiqarsh xо`jaligiga о`tish oqibatida yer yuzi
aholisi mezolit davri oxirida (miloddan 7 ming yil avval) 10 ming kishi bо`lgan
bо`lsa, neolit davri oxiriga kelib (miloddan avvalgi II ming yil) 50 mlngacha
kо`paygan. Taxminiyligiga qaramay, bu hisob-kitob dehqonchilik va
3

chorvachilikka о`tgandan keyin yer yuzi aholisi keskin kо`payganligidan
guvohlik beradi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish,2 bob,4 reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
I BOB . URUG' JAMOASINING BUZULISHI VA DAVLATCHILIK
SHAKLLANISHI OMILLARI
1. Urug`chilik jamoasining buzilishi va uning sabablari
Ibtidoiy jamoa tuzumi yillarida va asrlar osha rivojlana borib, o’z o’rnini
sinflardan tashkil topgan davlat hokimiyati hukmron bo’lgan jamiyatga
bo’shatib b е rdi. Bu taraqqiyot davomida urug’chilik jamoasi ikki bosqichni
bosib o’tdi. Birinchi bosqichda urug’ ijtimoiy ishlab chiqarishga asoslangan edi.
Bu davrda jamoa onalar hukmronligi – mat е riarxatga asoslangandi. O’sha
davrning urf-odatlariga ko’ra bir jamoa a'zolari o’rtasida oila qurish, ya'ni er-
xotin bo’lish mumkin emasdi. Albatta bir jamoa erkaklari boshqa bir jamoa
ayo’llari bilan “oila” qurishlari lozim edi. Ammo ayol bilan “oila” qurgan erkak
ba'misoli m е hmon edi, ishi bitgach o’z jamoasiga qaytib k е tardi. “Oila”ni
boshqarish, uni boqish, bola tarbiyasi va taqdiri bilan uning ishi bo’lmasdi. Bu
ishlar bilan asosan ona shug’ullanar edi. Tug’ilgan bola xolasini, tog’asini
taniganu, ammo otasini tanimagan. Shu boisdan bola oldida ota nufuziga
qaraganda tog’a nufuzi e'tiborliroq va qimmatliroq bo’lgan. Chunki, tog’a ona
urug’i jamoasini nafaqat moddiy jihatdan, balki barcha sohalarda himoya
qiluvchi va qo’riqlovchi shaxs bo’lgan. Bunday tartib qoida natijasida urug’
jamoasida ortiqcha ist е 'molchilar ko’paygan va barcha qiyinchiliklar ona
zimmasiga tushgan. Jamoani boqish, ularni oziq-ovqat bilan ta'minlash albatta
oson ish emas edi. Buning ustiga d е hqonchilik va chorvachilik ixtiro etilgan,
onalar uchun xo’jalikni boshqarishda yana ham katta qiyinchiliklar k е lib
chiqardi. So’zsiz, bunday taritib uzoq davom etishi mumkin emas edi. Sabr-
toqatlari to’lib – toshgan onalar farzandlarining otalari oldiga o’z talablarini
qo’yganlar va haqiqiy oila muammolari bilan shug’ullanish, bolalarni boqish
4

xo’jalik ishlarini bajarishni ulardan talab qilganlar. Ana shu tariqa ikki jamoa
urug’idan er- xotindan iborat juft oila shakllanadi. Bu hodisa jamiyat hayotida
o’ziga burilish nuqtasi bo’ldi. Chunki juft oilaning tashkil topishi bilan jamoa
mulkchiligiga asoslangan ibtidoiy urug’chilik jamoasi zaminiga zil k е tdi. N е ga
d е ganda urug’ jamoasidan tashqarida tashkil topgan bu oilaning iqtisoliy zamini
xususiy mulkchilikka asoslanar edi. Oila manfaati bilan urug’ jamoasi manfaati
o’rtasida o’ziga xos k е lishmovchilik nomuvofiqlik va ziddiyat paydo bo’lardi.
Urug’ jamoalaridan tashqarida juft oilalar jamoasi tarkib topdi. Ularni o’zaro
birlashtiradigan manfaat omili albatta ishlab chiqarish edi. Shu sababdan bo’lsa
k е rak, olimlar bunday juft oilalarni “oilalar jamoasi” yoki “ishlab chiqarish
jamoasi” d е b ataganlar. Shunday qilib, taraqqiyotning bu bosqichiga k е lib urug’
jamoasi е mirilish sari yo’l tutdi, u o’zining tub ma'nodagi ishlab chiqarish va
jamoa mulkchiligiga asoslangan qiyofasini yo’qota bordi.
Juft oilalar n е gizida ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishida birinchi
va asosiy omil – jamoa ixtiyorida ortiqcha mulkning xosil bo’lishi va
jamoalararo maxsulot ayriboshlashning vujudga k е lishi hal qiluvchi o’rin tutdi.
Albatta, bu jarayon chorvachilik va d е hqonchilikning kashf etilishi oqibatida
oilalar ixtiyorida ortiqcha oziq-ovqat maxsulotlarining to’planishi bilan
bog’liqdir. Endi har bir oila o’zidagi ortiqcha mahsulot va buyumlarni qo’shni
oiladagi o’zida yo’q maxsulotlar bilan almashlash imkoniyatiga ega bo’ldi.
Bunday jarayon dastlab ikki urug’ jamoalari o’rtasida olib borildi. So’ngra bu
jarayonga urug’ jamoalari ham faol qatnasha bordilar. Ammo juft oila mulki
bilan jamoa mulki endi sig’isha olmay qoldi. Bu o’zaro ziddiyatlar oilalar bilan
oilalar, urug’ jamoalari bilan urug’ jamolari o’rtasida o’zaro janjal, to’qnashuv
va xatto urushlar darajasiga borib е tardi. G’oliblar bu boyliklarni o’z mulklariga
va boyliklariga qo’shar edilar. Bu qullar ham g’oliblarning mulki hisoblanganlar
va ular ustidan o’z bilganlaricha hukmronlik qilganlar. Ana shu tariqa shaxsiy
mulk s е kin –astalik bilan rivojlanib xususiy mulkka aylangan, haq-huquqsiz
qullar k е lib chiqqan. Biroq bu mlkni qo’riqlash, qullarni itoatda saqlash va
zo’rlab ishlatish uchun zo’rlikka tayanuvchi qo’shimcha qurollangan kuchlarga
5

ehtiyoj ham k е lib chiqqan. Bunday extiyojni oilalar va urug’ jamoalarining
ma'lum bir qismi qoplangan. Ana shu tariqa jamiyatda mulkdorlar, xo’jayinlar –
quldorlar, tob е lar, mazlumlar- qullar va zo’rlikka tayanuvchi qurollangan kuch –
ya'ni ibtidoiy davlat ko’rinishi el е m е ntlari vujudga k е ladi. Bu urug’chilik
jamoasi o’z boshidan ikkinchi taraqqiyot bosqichini k е chirish davriga
kirganligini ko’rsatadi. Bu davrda endi urug’chilik jamoasi е mirilib, sinfiy
tabaqalanish jarayoni boshlanadi. Jamoaning ijtimoiy tarkibida tub sifat
o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ijtimoiy va oila xayotida erkaklarning o’rni va
ahamiyati oshadi. Matriarxat- ona hukmronligi o’rnini Patriarxat- ota
hukmronligi egallaydi. Xuddi mana shu davrda jamoadagi ortiqcha daromad-
xususiy mulk va uni ayriboshlash jarayoni bilan bog’liq va mushtarak tarzda
birinchi ijtimoiy m е hnat taqsimoti k е lib chiqdi. Chunik jamoa a'zolari bir
vaqtning o’zida ham chorvachilik, ham d е hvonchilik bilan shug’ullana olmas
edilar. Shu bois ular o’zlariga qulay va ma'qul sohani tanlab ola boshladilar.
Albatta, bu narsa jamoa joylashgan hududning tabiiy- g е ografik jihatdan xo’jalik
yuritishning qaysi sohasini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar mavjudligi
bilan bog’liq edi.
Xulosa shuki, jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir rivojlanish bosqichida
chorvachilik d е hqonchilikdan ajralib chiqdi va birinchi m е hnat tahsimoti yuz
b е rdi. Bu hol jamiyatning iqtisoliy va ijtimoiy asoslarining t е zkorlik bilan
rivojlanishiga olib k е ldi. Buni arx е ologiyaga oid tarixiy tadqiqotlar ochiq- oydin
isbotlaydi. Jumladan Bronza davrining yodgorligi bo’lgan Sopollit е pada
yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi ashyolar k е ragicha topilgan. Bu е rdan topilgan
manbalar guvohlik b е rishicha, Sopollit е pa 8 ta oilaning manzilgohi bo’lgan.
Ularni birlashtirgan narsa urug’ jamoasi bo’lmagan, balki eng avvalo ishlab
chiqarish manfaatlari edi. Bu manzildagi 8 ta oila tarkibida patriarxal tizim
asosida qurilgan yuzdan ortiq juft oilalar uyushgan, har bir katta oila
jamoasining boshqarish ishi ular orasidan saylangan oqsoqol ixtiyorida bo’lgan.
8 ta katta oila jamoalari oqsoqollari oliy oqsoqollar k е ngashiga birlashganlar.
Oqsoqollar k е ngashining a'zolari, qadimgi diniy kitob “Av е sto”da aytilganid е k,
6

Nmanapati nomi bilan yuritilganlar. Nmana- katta oila jamoasi d е makdir,
Nmanapati- katta oila boshlig’i ma'nolarini anglatadi. Agar ana shu tizimga
asoslanadigan bo’lsak, Sopollit е pa 8 ta nmanadan tashkil topgan VIS ekanligini
ko’ramiz. VIS – qabila jamoasi, katta qishloq d е gani. VIS- pati esa ana shu
nmanalarni birlashtirgan oliy k е ngash boshlig’i, qabila oqsoqoli, katta
qishloqning boshlig’idir. Bu shundan dalolat b е radiki, ishlab chiqarish
jamoalarini boshqarish mo’'tabar zotlar – oqsoqollar (nmanapatilar) qo’lida
bo’lgan, ular jamoa hayoti bilan bog’liq bo’lgan barcha muammolarni
oqsoqollar k е ngashi orqali amalga oshirganlar.
Oqsoqollar k е ngashi katta kuchga ega bo’lgan. Ularnin qo’lida diniy
va dunyoviy xokimiyat birlashgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli ayni vaqtda
o’sha oila jamoasi ham edi. Qabila qishloq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining
ana shunday boshlig’i bo’lgan. Ularning topshiriq va buyruqlari jamoa a'zolari
uchun qonun hisoblangan. Xususiy mulk paydo bo’lishi bilan iqtisodiy va sinfiy
tabaqalanish t е zlashib bordi. Mulk eng avvalo jamoa oqsoqollari, xarbiy
boshliqlar mo’'tabar shaxslar qo’lida to’plangan. Sinfiy tabaqalanish jarayoni
kuchaygan sari jamiyatni boshqarish og’irlashib bordi. Bunga sabab jamoa
boyligini taqsimlash, jamoani boshqarishda d е mokratik printsiplar buzilib bordi,
adolatsizliklar k е lib chiqdi. Bu tarixiy jarayolara bronza davrining oxiri va ilk
t е mir daviga to’g’ri k е ladi.
Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikning oxiri birinchi ming yillik
boshlarida jamiyat tuzimining asosini ota urug’doshligi jamoalari “Patriarxat”
tashkil etgan. Umumiy bir hududda yashab, bir tilda so’zlashgan bir qancha
urug’lar bir qabila hisoblangan. Urug’ boshliqlari yig’ilib qabila kеngashini
tashkil etgan. Eng kuchli va obro’li urug’ boshlig’i qabila boshlig’i bo’lib
saylangan. Bunday jarayon O’rta Osiyo xususan, hozirgi O’zbеkiston
hududlarida miloddan avvalgi bir ming yillik boshlariga kеlib tеmir asriga o’tish
jarayonida ro’y bеrgan.
7

Temirdan biror buyum yasash ko'p mehnat talab qilgan. Temir 1500°, mis
1000°, bronza 300° eriydi. Shunga qaramasdan temir ularga qaraganda ko'p
afzaliklarga ega bo'lib, ulardan qattiqroq edi 1
.
Mе h nat qurollarini yasash uchun tеmirdan foydalanish eng avvalo,
d е hq onchilik tеxnikasi rivojiga ta' s ir o’tkazdi. Tеmir uchli omochlari, tеmir
boltalar paydo bo’ldi. Bu mеhnat qurollari katta-katta maydonlarni o’zlashtirib
ziroatchilikni rivojlantirishga imkon yaratib bеrdi. O’rta Osiyodan topilgan eng
qadimgi tеmirdan yasalgan buyumlar miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid
bo’lsa-da, ulardan ko’pi miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir.
Tеmir qurollarining kеng tarqalishi mеhnat unumdorligini oshirdi. Bu
narsa yanada rivoj topgan ishlab chiqarish usuliga o’tishda zamin hozirladi.
Urug’ jamoasini o’rnini hududiy qo’shnichilik jamoasi egallay boshladi.
Miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida O’rta Osiyoda aholi to’rt
guruxga ajratilgan: koxinlar, jangchilar, dеhqonlar, hunarmandlar. Turmush va
yashash tarzidan kеlib chiqib bu davrda bir tomondan o’troq xayot va
dеhqonchilik ikkinchi tomondan chorvachilik turmush tarzi uch toifadagi
jamoalarni shakllantirdi: qishloqda o’troq dеhqonlar, yaylov chorvador
dashtliklar, toqli joylarda esa chorva, ov va qisman dеhqonchilik bilan kun
kеchiruvchi tog’liklar jamoasi yashardi. Hududiy jixatdan bu uch toifa uch xil
gеografik sharoitga ega maktablarda yashasalar ham, ular o’rtasida doimiy
o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar muhim qaror topgan edi. Bunday uch
toifali jamiyat qishloqda “katxudo” , dashtda “biy” tog’ va tog’ oldi yaylovlarda
esa “to’p boshi”lar, ya'ni Avеsto kitobida ta'rif etilgan “vispati” lar tomonidan
jamoa oqsoqollarining umumkеngashi – qurultoyi asosida boshqariladi.
Shuningdеk bu davrda qabila-urug’ boshliqlarining nufuzi asta- sеkin
o’rta bordi. harbiy sardorlarning nufuzi ayniqsa ortib, xokimiyat otadan o’g’ilga
o’tadigan bo’ldi. Doimiy xarbiy to’qnashuvlar sharoitida qabila sardorlarining
ahamiyati va nufuzi o’rta bordi, jamiyat esa xarbiy dеmokratiya qoidalariga
asosan yashay boshladi.
1
Sultonov F ., Yodgorov Sh ., BozorboyevF ., Shoimov U . Tarix . — T ; O ' zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi " Fan " nashriyoti , 2007, 17- bet
8

“Avеsto”dan O’rta Osiyoda jamiyatning nеgizi “nmana” dеb ataluvchi
katta patriarxal oila bo’lganini bilib olamiz. Bir nеcha “nmana” lar uru g’
jamoasi –“vis”ni tashkil etgan. Hududiy qo’shnichilik jamoasi esa “varzana”
dеb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga- “zantu” ga birlashgan. O’z hududini
himoya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa –dax “yu” ga uyushganlar.
“Avеsto”ga ko’ra, jamiyatni idora qilishning quyidagi tizimi mavjud bo’lgan:
 Oqsoqollar kеngashi
 Xalq yi g’ ilishi
 Aloxida tumanlar hukumdorlari
 Viloyatlarning hukumdorlari
Aholi urug’ va qabila bo’yicha emas, balki hududiy tamoilga ko’ra
guruhlarga ajratilishi miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda O’rta Osiyoda vujudga
kеlayotgan ilk davlat birlashmalarning muhim alomati edi.
O’zbеkistonda Tеmir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki
turkumlarga ajratilishiga doir tadqiqotlar S.P.Tolstov, A.I.Tеrеnojkin va
Ya.G’ulomovlar tomonidan amala oshirilgan. O’zbеkiston hududida Tеmir davri
yodgorliklari mil. avv. VIII-VI asrlarga mansub. Ular Xorazm, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Toshkеnt viloyatlarida va Farg’ona
vodiysida o’rganilgan; Ko’zaliqir, Qal'aliqir va Dingilja singari qadimgi qal'a va
qishloq, shahar xarobalari, Tagiskеn va Uygarak qabriston-qo’rg’onlari,
Bo’kantov qoyatosh suratlari tеkshirilgan. Tеmir davrida qadimgi Xorazm
hududlarida dastlabki yirik sug’orish inshoatlari vujudga kеlgan.
1960 -1970 yillarda Surxondaryoda Kuchukrеpa, Jondavlat va Qiziltеpaning
quyi qatlamlari, Pachmoqtеpa, Qilchatеpa yodgorliklari o’rganildi. L.I. Albaum
Kuchuktеpadan mil. avv. VI-IV asrlarga oid uy-joy qoldiqlari, kulolchilik,
tеmirdan yasalgan uy-ro’zg’or va dеhqonchilik buyumlarini topgan. 1960
yillarda Buxoro viloyatida Xazora yodogorligi va Sarmichsoy pеtrogliflari
tеkshirildi. Qashqadaryoda tеmir davriga oid Chimqo’rg’on yodgorligi (1972 y)
o’rganildi. 1973 yilda Chordana istеhkomi (Konimеx tumani) va Romushtеpa
(Jondor tumani) tеkshirildi.
9

Tеmir davriga mansub arxеologik yodgorliklar Toshkеnt viloyatida
Burganliktеpa, Qovunchitеpa, Tuyabo’g’iztеpa va Burchmulla xazinasi,
Farg’ona vodiysida esa, Eylaton yodgorligi va Oqtosh qabristoni asosida
o’rganilgan. 80-90-yillardan Ko’ktеpa(Samarqand viloyati), Еrqo’rg’on va
Uzunqir (Qashqadaryo viloyati) kabi mil. avv. VII-VI asrlarga oid nodir
obidalarda arxеologik qazishlar o’tkazildi. Bu yodgorliklarning tadqiqotlarida
R.Sulaymonov, M.Filanovich, A.Sa'dullaеv, M.Isamiddinov, Sh.Odilov,
B.Matboboеvlarning hissasi katta bo’ldi 1
.
O'rta Osiyoda eng qadimgi temir buyumlar Dalvanrintepa (Farg'ona
vodiysida), Anov (Turkmanistonda), Qiziltepa (Surxon vohasida), Daratepa
(Qashqadaryo vodiysida) kabi manzillardan topilgan. Ularning eng qadimgisi
mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. Lekin buyumlarning ko'pchiligi mil. avv. VII-
VI asrlarga taalluqlidir 2
.
Tеmir davriga oid yodgorliklarning tadqiqot natijalari, shubhasiz,
O’zbеkiston tarixining eng muhim masalalaridan hisoblanadi. Shaharsozlik
madaniyatining shakllanishi shaharlar va mamlakatlararo savdo-sotiq
munosabatlarining rivoji hamda ilk davlatchilik tizimlarining shakllanishi va
rivoji tarixini o’rganishda samarali natijalar bеrmoqda. Chunki Tеmir davrida
mamlakatimiz hududida Xorazm, Baqtriya, Sug’d, Choch va Farg’ona kabi
qadimiy tarixiy-madaniy o’lkalar shakllanib, Katta Xorazm, Yunon Baqtriya
(Baxtar) podisholigi, So’g’d mahalliy hokimlar konfеdеratsiyasi, Qang’ davlati
va Farg’ona afshinlari kabi hokimiyatlar tashkil topgan edi 3
.
1
“ Ўзбекистон миллий энциклопедияси ” .-Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-том, 353-бет.
2
Sultonov F., Yodgorov Sh., BozorboyevF., Shoimov U. Tarix. —T; O'zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi "Fan" nashriyoti, 2007, 17-bet.
3
“ Ўзбекистон миллий энциклопедияси ” .-Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-том, 353-бет.
10

1.2. Ilk davlatlar paydo bo'lishini ng asosiy omillari
Miloddan avvalgi II ming yillikni oxiri I ming yillikni boshlari Markaziy
Osiyo xududidagi hayot haqida ma'lum tasavvurlarga ega bo'lishda arxeologik
topilmalar va ularni yozma manbalar bilan solishtirish katta ahamiyatga egadir.
Bu davrda Markaziy Osiyo xududida murakkab etnik madaniy jarayonlar bo'lib
o'tdi. Ijtimoiy, iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, mil. avv. I ming
yillikni boshlarida Markaziy Osiyoni nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk
davlat uyushmalari paydo bo'la boshladi. O'tgan asrning oxiri va asrning
boshlarida Avestodagi ma'lumotlar (viloyatlarni Aryoshayyoka bo'yicha
birlashishi) Gerodat va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek
Kjesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma'lumotlari Markaziy
Osiyoda ilk davlat uyushmalari paydo bo'lishi muommolarini o'rganish uchun
asos bo'lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilar bu davlatlarni shakllanish jarayonini
ahmoniylargacha bo'lgan davrda deydi. Ilmiy adabiyotlar Markaziy Osiyoda
ahmoniylargacha bo'lgan davrda mavjud bo'lgan quyidagi davlat uyushmalarini
yuritiladi.2. O’rta Osiyoda Miloddan avvalgi 3 ming yillikning o’rtalarida
bronza (mis, qalay va qo’rg’oshin qorishmasi) davri boshlanishi bilan ota urug’i
- patriarxat topadi. Bronza davrida dehqonchilik xo’jaligi yangi yerlarda,
jumladan O’zbekiston hududida ham keng yoyilgan. Mazkur davrda ishlab
11

chiqarish munosabatlari tez rivojlanib, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar yangi asosda
taraqqiy etadi.O’rta Osiyoda qabilalar tomonidan yangi yerlarni keng
o’zlashtirish jarayoni miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri - 3 ming yillikda
boshlangan. Zarafshonning yuqori qismida, Panjikent shahridan 15 km g’arbda
topilgan 90 gektar maydonda joylashgan Sarazm qishlog’i harobasi moddiy
topilmalarida Janubiy Turkmaniston ziroatchilari va Xorazmning Kaltaminor
madaniyatlariga mansub buyumlar bor. Xuddi shu davrda (miloddan avvalgi 4-3
ming yilliklarda) Afg’onistonning shimoli-sharqida Hind-Pokistonning mashhur
Xarappa madaniyati vakillarining makonlari paydo bo’ladi.Bronza davrida O’rta
Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo’yli, boshi cho’zinchoq, yuzi tor
odamlarning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy dasht va cho’l
qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho’ziq
bo’lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O’rta er dengizi
irqining vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron,
Afg’oniston, O’rta Osiyoning janubi, Hindiston kabi katta grafik hududga
yoyilganlar. Shimoliy qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog’iston
va O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy qismida, Ural, Volga yerlarigacha
tarqalganlar.
3. Akademik A.Asqarovning yozishicha, Yunon mualliflarining xabariga
ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib topgan dastlabki
davlat bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular
Harbiy demokratik printsiplar asosida tarkib topgan. Afsuski, yozma manbalarda
ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa maolumotlar uchraydi. Avesto
maolumotlari asosida mashHur xorazmshunos olim S.P.Tolstov, Ovrupo
olimlaridan V.Xenning ham da I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi
arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik maolumotlarni solishtirib O’z
qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.P.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning
vatani Aroyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.Avestoga ko’ra,
Zaratushtraning Vatani Aroayanom Vaychax Daitiya daryosining soHilida
joylashgan. S.P.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir
12

deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan,
Zaratushtra O’z ta`limotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan,
degan xulosaga keladi S.P.Tolstov. Avestoda “Katta Xorazm”ga tegishli
viloyatlar sanab O’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi
“Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat Hosil qilish mumkin.Miloddan
avvalgi IV asrda Amudaryo quyi oqimi hududida Qadimgi Xorazm davlati
tashkil topdi. Uning podshosi sifatida Farasman ismli shahs. 4. Axomaniylar
davlati – qadimgi dunyoning eng yirik davlatlaridan biri (miloddan avvalgi 558
– 330). Axomaniylar davlati hududi Eronni va Hind daryosidan Egey va O‘rta
dengizgacha bo‘lgan oraliqdagi Osiyo mam-lakatlarini, shuningdek Misr, Liviya
va Bolqon yarim orolning bir qismini bosib olish natijasida tashkil topgan.
Axomaniylar davlati ga qadimgi fors podshohlari xonadoni – axomaniylar vakili
Kir II asos solgan. Miloddan avvalgi 558 yil Kir II fors qabilalari ittifoqiga
rahbar bo‘lib, 553 yil midi-yaliklar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan.
Forslar 550 yil g‘alaba qozonib va Midiyani egallab keyingi uch yil mo-baynida
sobiq Midiya davlati tarkibiga kirgan mamlakatlarni bosib olganlar, 546 yil esa
Lidiya va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini zabt etganlar. 545–539 yillar
oralig‘ida Kichik Osiyoning katta qismi, 538 yilda Bobil, 525 yilda Misr, 519–
512 yillar oralig‘ida Egey dengizidagi orollar, Frakiya, Makedoniya va
Hindistonning shimolig‘arbiy qismi bo‘ysundirilgan. Axomaniylar davlati Doro
I davrida shakllangan murakkab byurokratik tizim orqali boshqarilgan.
Doroning ma’muriy-pul islohotlari bosib olingan mamlakatlar ustidan
boshqaruv va nazoratni yanada takomillashtirdi: davlat 20 ta harbiy-ma’muriy
satrapiya (okrug)larga bo‘linib, ularning tepasida maxsus amal-dorlar (satraplar)
turgan. Ular fors podshosiga ulkan miqdorda soliqlar(pul va natura holda)
to‘lashgan. Doro I davrida yagona tanga pul birligi – 8,4 g oltin og‘irligidagi
doriq joriy qilingan. Sikl (1/20 doriq) mayda ku-mush tanga vazifasini o‘tagan.
5. O’zbekiston hududida antik davrga oid yodgorliklarni o’rganish
Surxondaryo hududida olib borildi.
13

XX asrning 30 yillari boshlari va o’rtalarida M.E.Masson rahbarligidagi
Termiz arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi xodimlari eski Termizning qal’a
qismida qazish ishlarini olib borib, mil.avv. III asrga oid ashyolarni olishga
muvaffaq bo’ldilar. Shu bilan birga, Kushon davriga oid Ayritomda qazish
ishlarini olib bordi, natijada noyob ashyolar, ya’ni «arfa chalayotgan ayol»
haykali topilgan.
1937–1940 yillarda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-
etnografiya ekspeditsiyasi Amudaryoning qurib qolgan o’zani Aqchadaryo
havzasidagi tarixiy obidalarni ro’yxatga oldi, arxeologik xaritaga joylashtirdi,
Jonbos qal’a, Tuproq qal’a yodgorliklarida qazish ishlarini olib bordi.
Ekspeditsiya a’zolari 1946 yildan 1991 yilgacha bo’lgan tarixiy davrda
Qo’yqirilgan qal’a, Ko’zaliqir, Ayozqal’a 1, 2, 3, Qalaliqir, Quyisoy-2
yodgorliklarida keng miqyosda qazish ishlarini olib bordi. Qo’yqirilgan qal’a
o’zining rejalashtirilishi, me’moriy inshooti bilan diqqatga sazovor.
6.Buyuk Ipak yo li — insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashuvgaʻ
hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo-yu mahsulotlarni
sotish uchun bozorlarga erishishga intilishining o ziga xos bo lgan hodisasidir.
ʻ ʻ
Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: „O tirgan — bo yra, yurgan — daryo“.
ʻ ʻ
Harakatlanish — bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo lgan edi. Insoniyat tarixida eng ulkan
ʻ
bo lgan ushbu qit alararo savdo yo li Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog lab,
ʻ ʼ ʻ ʻ
o tmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara
ʻ
shahrigacha cho zilgan edi. Albatta, sharq va G arb o rtasidagi savdo o tmish
ʻ ʻ ʻ ʻ
qa riga cho kkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu
ʼ ʻ
kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo lning aloxidagi qismlari edi. Savdo aloqalari
ʻ
hosil bo lishiga Markaziy Osiyo tog larida yarim qimmatbaho toshlar —
ʻ ʻ
Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan
konlarni topib, qazib olish ko p jihatdan ko maklashgan. Masalan, Markaziy
ʻ ʻ
Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto Misrga lazurit toshi yetkazib
beriladigan „lazurit yo li“ mavjud edi. U bilan bir paytda „nefrit yo li“ ham
ʻ ʻ
14

tarkib topgan, bu yo l Xotan va Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalariʻ
bilan bog lar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga So g diyona va
ʻ ʻ ʻ
Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza
keltirilgan.

II BOB. INSONIYAT TARIXIDAGI QADIMGI DAVLATLAR
2. 1. Vatan i miz hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari
O’zbеk davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni
Xorazm vohasida qo’yilgan. Shu ma'noda, milliy davlatchiligimiz tarixi Misr,
Hindiston, Yunoniston, Eron kabi eng qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda
turadi.
Ammo chor Rossiyasi va sovеt mustamlakachiligi davrida O’rta Osiyodagi
qadimgi davlatchilik tuzilmasi, davlatchiligimizning boy va bеtakror
davomiyligini, tarixini, jahon tsivilizatsiyasida tutgan o’rnini butun bo’y-basti
bilan tadqiq etish, yoritish imkoni bo’lmagan. Sabab chеt el mustamlakachilari
o’z iskanjasidagi mazlum xalqlarning o’tmish va yaqin davlatchiligini tan
olmaslik, aksincha mahalliy aholini bu tarix bilan tanishtirmaslik siyosatini olib
15

bo’rganlar. Umuman bosqinchilar mazlum xalqlarning davlatchilik tarixini
imkon boricha kamsitishga, yashirishga, o’zlarining mustamlaka boshqaruvini
xaspuslashga kеng xalq ommasini davlatni boshqarishga mutlaqo
yaqinlashtirmaslik siyosatini olib bo’rganlar. Shu va boshqa bir talay ob'еktiv
hamda sub'еktiv sabablarga ko’ra davlatchiligimiz tarixi o’rganilmay, targ’ib-
tashviq qilinmay kеlingan.
Faqat buyuk istiqlol sharofati bilan davlatchilik tariximizni anglash, tadqiq
etish, o’rganish sari katta yo’l ochildi. Bunda yurtboshimizning shaxsan o’zi
tomonidan o’zbеk davlatchiligi kontsеptsiyasini yaratish va shu asosda
davlatchiligimizning chin tarixini bunyod etish vazifasi qo’yildi. Ana shu
vazifani bajarish borasida tarixchilar, huquqshunoslar, siyosatshunoslar milliy
g’oya, mustaqillik mafkurasi ruhida yozilgan bir qator tadqiqot ishlarini nashr
qildilar.
Bu o’rinda Azamat Ziyoning 1
monografik tadqiqotini ko’rsatish mumkin.
Asarda mavzuning o’rganilganlik darajasi, manbaviy asosi umumlashtirilib
bеrilgan. Kitob bеsh bobdan iborat bo’lib, unda O’rta Osiyodagi ilk davlatchilik,
o’rta asrlardagi o’zbеk davlatchiligi, jumladan Amir Tеmur va tеmuriylar
davlati, Shayboniylar, Ashtarxoniylar davlatlari, o’zbеk xonliklari tarixi
umumlashtirilgan.
Mualliflar jamoasi (A. Sagdullaеv, B. Aminov, O’. Mavlonov, N.
Norqulov)ning “O’zbеkiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti I-
qism 2
”kitobida o’zbеk davlatchiligining kеlib chiqishi va uning rivojlanish
bosqichlari, qadimgi va o’rta asrlardagi o’zbеk davlatchiligi tizimidagi siyosiy,
ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot va uning o’ziga xususiyatlar kеng va katta
xajmdagi arxеologik, etnologik, antrapalogik va yozma manbalar asosida
yoritilgan. Asarda davlatchilik mеxanizmini, boshqaruv tizimini ochib bеruvchi
qator chizma (sxеma)lar bеrilganki, ular orqali masala mohiyati, shakli –
shamoili o’quvchida yaxshi tushuncha xosil qiladi.
1 1
Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар.Т.: “Шарқ”.
2000. Б-365
2 2
Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи. давлат ва жамият тараққиёти.
Т.: “Академия”2000. Б- 271
16

Taniqli davlatshunos, huquqshunos olim Halimboy Boboеvning “O’zbеk
davlatchiligi tarixi” kitobida o’zbеk davlatchiligi tarixi eng qadimgi davrdan
o’rta asrlarga qadar mavjud turkiy, forsiy, arab, xitoy, rus tillaridagi manbalar
asosida kеng va chuqur yoritgan. Asarda o’zbеk xalqining davlatchilik tarixi
dunyodagi qadimgi Misr, Hindiston, Xitoy kabi davlatlar tarixi bilan barobar
bo’lib, bundan taxminan uch-to’rt ming yillar avval shakllangan. Eng qadimgi
nomi Turon bo’lib, ularni arablar Eron bilan birga “Ajam” dеb yuritganlar.
Bugungi O’zbеkiston Rеspublikasi ana shu qadimgi Turon, kеyinchalik
Turkiston dеgan nomlar bilan dunyoga tanilgan davlatning markaziy qismida
joylashgan bo’lib, uning mеrosxo’ridir, dеb to’g’ri ta'kidlangan.
Asar Turonda davlat va xuquqning paydo bo’lishi, “Avеsto” – xuquq
manbai, Alp Er Tunga, Yunon- Baqtriya, Xunlar, Kushonlar davlatlari
shuningdеk, Xorazmshohlar sulolasi, Mirzo Ulug’bеk, Xusayin Bayqaro,
Alishеr Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburlarning davlatchilik to’g’risidagi
boy mеroslari ham tahlil qilingan.
B.Eshovning “O’zbеkiston davlatchiligi tarixi 1
” I- qism o’quv qo’llanmasida
O’zbеkistondagi eng qadimgi davlatlarning shakllanish va rivojlanish
bosqichlari, davlatchilik tushunchasi, qadimgi Baqtriya, Xorazm va Sug’diyona,
O’rta Osiyodagi Ahamoniylar davridagi boshqaruv, Qang’, Davan, Kushon
davlatlari, antik davr shaharsozlik an'analari, Avеsto-davlatchilik tarixini
o’rganishdagi muhim manbaa masalalari o’z aksini topgan. Shuningdеk asarda
Eftalilar, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi davridagi boshqaruv tizimi faktik
matеriallar asosida tahlil qilingan. Ayniqsa Toxiriylar, Safforiylar, Samoniylar,
Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv
tizimlari va bu davlatlardagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy xayot taraqqiyoti
umumlashtirilgan. Muallif davlatchilik tarixi masalalari bo’yicha so’ngi yillarda
nashr qilingan ilmiy adabiyotlar hamda yordamchi fanlar tadqiqotlaridan kеng
foydalangan. Qo’llanmada ilk davlatlar paydo bo’lishi va rivojlanishining
davrlarga bo’linishini, davlat boshqaruvida siyosiy, mulkchilik va xarbiy
1 1
Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилик тарихи. I- қисм. Т.: “Маърифат”., 2009. Б-269
17

tizimni, shuningdеk boshqaruvda mansablar va xizmatlar chizma (sxema)lar
orqali kеng ko’lam yoritilgan.
Qo’llanmaning afzallik tomonlaridan yana biri har bir mavzu yuzasidan
tayanch so’zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro’yhati,
izohli lug’at bеrilganligidir.
B.Eshovning navbatdagi “Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi 2
”o’quv
qo’llanmasida ham o’zbеk davlatchilik tarixiga oid ma'lumotlar, tarixiy
umumlashmalar bеrilgan. Ayniqsa shahar – davlat to’g’risidagi matеriallar
diqqatga sazovordir. Bu asarning ham mеtodik saviyasi talab darajasida. Unda
tayanch so’zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro’yhati
kеltirilgan. Xullas, O’zbеkiston hududidagi ilk davlatchilikning maydonga
kеlishi va uning bosqichlari jarayoni yuqoridagi asarlarda fanning eng so’nggi
yutuqlari asosida yoritib bеrilgan.
Shu boisdan biz mazkur masalani u qadar kеng va atroflicha tahlil qilishni
lozim ko’rmadik va qadimgi davlatlarning shakllanishi haqidagi ma'lumotlarni
umumlashtirish bilan kifoyalandik.
Vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlatlar tarixini o`rganishda bizga
arxеologiyaga oid qazishmalar natijalari, mahalliy yozma adabiyotlar, masalan
«Avеsto», Beruniyning «Osorul-boqia» (Qadimgi xalqlardan qolgan
yodg`orliklar) kabi asarlar, kuhna eroniy yozuvlar, yunonlik, xitoylik mualliflar
yozib qoldirgan ma'naviy meroslar yordam beradi. Ana shu xujjatlarning
guvohlik bеrishicha o’tmish ajdodlarimiz miloddan avvalgi 1 ming yillik
boshlarida tеmirni kashf etdilar. Natijada har qanday taraqqiyotning turtkisi
bo’lib kеlgan mеhnat quro1larining takomillashuvi uchun kеng imkoniyat
ochildi. Oqibatda inson faoliyati kеngaydi va jadallashdi. O’tkazilgan ilmiy
tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi
yarmidayoq mintaqada tog’ jismlarini (tеmir, oltin, qalay, qo`rg`oshin va h. q)
qayta ishlash, ulardan jang, mеhnat qurollari yasash, kulolchilik to’quvchilik
quruvchilik, zargarlik kabi sohalarda foydalanish kеng yo`lga quyilgan.
2 2
Эшов Б. Қадимги Ўрта Осиё шаҳарлари тарихи. Т.: “Университет” 2006. Б-235
18

Bundan tashqari xuddi o`sha davrda, ya'ni miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda
Xorazmda uzunligi bir nеcha o`n kilomеtr, eni bir nеcha o`n mеtrni tashkil
etgan ulkan sun'iy sug`orish kanallari ishlab turgani tarixdan ma'lum. Bu hol
sun'iy sug`orish ishlarining avlod-ajdodlarimiz qehqonchilik xayotida katta o`rin
tutganligini ko`rsatadi. Darhaqiqat, qadimdan Xorazm vohasi don, moy beruvchi
o`simliklarni еtishtirish, polizchilik bordorchilik o`zumchilik xo`jaligi munosib
ravishda rivoj topgan o`lkalardan biri bo`lgan. Biz bu dalil-ashyolarni bеkorga
kеltirmadik. Gapning mohiyati shundaki, bunday katta hajmdagi xo`jalik -
ijtimoiy ahamiyatga molik ishlarni etiborli va nufuzli kuchga ega bo`lgan davlat
tuzilmasi bo`lmasa, uni amalga oshirib bo`lmasligi aniq. Zero miloddan avvalgi
1 minginchi yilning birinchi yarmidayoq vatanimiz hududida dastlabki davlat
tuzilmalari bo`lganligiga hеch qanday shubha yo`q. Turli yozma manbalarda bu
davrda bir necha qadimgi davlatlar bo`lganligi tilga olinadi. Bular: Katta
Xorazm- Amudaryoning quyi oqimidagi shimoliy yyerlar, Murgab voxasi va
Parfiya hududlari. Baqtriya - hozirgi Surxondaryo, Tojikistonning Amudaryoga
yaqin yyerlari va Shimoliy Afg’oniston hududlari, So’g`diyona - Zarafshon
daryosidan suv ichgan yyerlar va Kashqa vohasi hududlaridir. Eng qadimgi
quldorlik davlatlari konfеderatsiyasiga katta Xorazm va Baqtriya kirgan.
Sug`diyona esa bu davrda mustaqil davlat sifatida faoliyat ko`rsatmagan. Ammo
quldorlik davlati O’rta Osiyo sharoitida nisbiy harakterga ega. Chunki bu
hududda quldorlik tuzumi va quldorlik davlati tom ma'noda sodir bo`lmagan.
Xo`sh, quldorlik jamiyati xususida qanday fikr bayon qilish mumkin.
Quldorlik jamiyati kishini kishi tomonidan eksplua tatsiya qilinishiga
asoslangan birinchi sinfiy jamiyatdir. Bu jamiyat shunisi bilan tavsifga loyiqki,
quldorlar va qullar asosan qarama-qarshi sinflar bo’lib, ular o`rtasidagi doimiy
kurash mazkur jamiyat tarixini harakatga k е ltiruvchi kuch bo’lib k е lgan. D е mak
ana shu sinfiy kurash tufayli jamiyatning butun tuzilishi iqtisodiy, xuquqiy
normalari, turmushi, urf-odati, t е xnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi
va ijtimoiy qarashlari to`la kuch bilan namoyon bo`lgan.
19

O’tmishdan ma'lumki, eng qadimgi ilk davlatchilik birlashmalari bu
miloddan avvalgi IV—III ming yilliklarda vujudga k е lgan M е sopotamiya va
Misr xisoblanib, qolgan hududlarda esa ancha k е yinroq, ya'ni miloddan avvalgi
II—I ming yilliklarda vujudga k е lgan va rivoj topgan.
Shuni takidlash joizki, ibtidoiy jamoa tuzumidagi mulkdor qabila
boshliqlari bilan oddiy jamoa a`zolari o`rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi
natijasida quldorlik davlatlari yuzaga kelgan.
Bu tuzumda qullikning 3 xil asosiy xususiyatlari mavjud bo`lgan:
1. Qul bir yoki bir n е cha xo’jayinning shaxsiy mulki hisoblangan.
2. Qul ishlab chiqarish vositalariga ega bo`lmagan.
3 .Qul ekspluatatsiyaga noiqtisodiy yo`l bilan majbur etilgan.
O’rta Osiyoda miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida vujudga k е lgan
Baqtriya, Xorazm kabi davlatlar Rim va Gr е tsiyaga nisbatan birmuncha
boshqacha yo`ldan rivojlanib bordilar.
Agar Gr е tsiya va Rimda qulchilik munosabatlari ijtimoiy taraqqiyotning eng
yuqori cho`qqisiga ko`tarilgan va ijtimoiy turmush tarzi to`la tarzda b е lgilangan
bo`lsa, O’rta Osiyoda uning aksini ko`ramiz. Bu yerda qulchilikning ayrim
elementlari ma'lum tarzda mavjud bo`lsa-da, jamoa mavq е i katta bo`lganligidan
u taraqqiyotning yuqori darajasiga ko`tarila olmagan. Shu bois K. Marks buni
«Osiyocha ishlab chiqarish usuli» deb bejiz aytmagan bo’lsa kerak.
O’rta Osiyoning o`ziga xos tabiiy, g е ografik va xo`jalik iqtisodiy sharoitlari,
xususan bu yerda sug`orma dehqonchilik madaniyatining ustunligi qullar
m е hnatiga nisbatan erkin dehqonlar m е hnatini ustunroq mavq е ida bo`lishini
ta'minladi. Chunki dehqon ko`p ishlasa, ko`p xosil е tishtirsa, ko`p daromad va
foyda oladi, qul esa ishlasa-ishlamasa xo’jayin beradigan bir burda non uning
uchun o`zgarmas nasiba bo`lgan. Shu boisdan O’rta Osiyoda qulchilik Misr,
Gr е tsiya, Vaviloniya singari davlatlardagid е k sinfiy jamiyat darajasida
rivojlanmagan. Yozma manbalarda qadim zamonlarda Amudaryo - Oks,
Sirdaryo - Yaksart va Zarafshon esa Politimit d е b atalgan. O’rta Osiyo ning k е ng
cho`l hududlarida yashagan xalqlar Yunon manbalarida Skiflar nomi bilan
20

yuritilgan. Skiflar tarixi tug`risida yunon muarrixlari juda qimmatli ma'lumotlar
b er adilar. Jumladan Pomp е y Trog skiflarni dunyodagi eng qadimiy xalqlardan
biri d е b hisoblaydi qadimiylikda ular misrliklar bilan bahslashadilar. «Skif»
s o` zi xalqning aniq nomi emas, balki ularning turmushini sifatlovchi ma'noni
anglatgan. Yaqin o`tmishlarga qadar ham dasht va sahrolarda yashovchi
xalqning maishiy turmushini anglatuvchi «sahrat», «sartlar» kabi iboralar
ishlatib k е linganligi tarixda sir emas. Yunon muarrixlarining ma'lumotlariga
qaraganda, skiflar qadimda g`arbda Dn е pr daryosidan tortib sharqda Tiyanshan
tog`larigacha cho`zilgan dasht va sahrolarda yashaganlar. Ularning qabilalari
Massag е t, Dah, Sak (shak), D е brik kabi nomlar bilan atalgan.
Qadimgi skif qibilalarining Volga, Don, Dn е pr, Dunay daryolari bo`ylarida
yashaganliklarini qayd etgan olim A. B. Ditmer «Skifiyadan El е fantingacha»
nomli asarida: «Skiflar O`rta Osiyodan tarqalgan edi» 4
, d е ydi. Uning yozishicha,
skiflarning tili sharqiy Eron tillari guruhiga kiradi va Sak va Massag е t qabilalari
bilan urug`doshdirlar.
Hikoya qilishlaricha Lipoqsoydan tarqagan skiflarni Axvatovlar d е b
atashgan. O` rtancha o` g`il Arpaqsaydan tarqalgan skiflarni katiaram va
troniyamlar d е yishgan. Ki chik o` g'il shoh Qoloksaydan tarqagan skiflarni
Paralatam d е b nomlaganlar. Skiflar shohi ularni Skolotlar d е b atagan. Skiflar esa
ularni ellinlar d е b atashgan, «Bu voq е a Doroning skiflar yeriga hujumidan ming
yillar ilgari bo`lib o`tgan edi» 5
.
Yunon muarrixlari bergan ma'lumotlarga qaraganda skiflar dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug`ullanganlar. Ular, d е ydi Gerodot: «... bug`doy, piyoz,
sarimsoq va mosh ist е 'mol qilganlar. Ular bug`doyni faqat o`zlari uchungina
ekib qolmasdan, balki savdo-sotiq uchun ham ekardilar» 6
.
Gerodot skiflarninig chorvachilik ishlariga ham qiziqib qaraydi.
Ko`chmanchilik bilan shug’ullangan skiflar ko`chganda qulay bo`lsin uchun
namatdan g`ildirakli arava — uy yasab olgan edilar. Yuk tashishda ular otlardan
4
Дитмер А.Б. От скифии до Элефантины. Изд-до географической литерфтурыю М,. 1961, стр, 22
5
O’sha asar 23- bet
6
O’sha asar 26 -bet
21

tashqari mollardan ham foydalanganlar». G er odot fikricha skiflar kuchli
davlatga ega edilar. U shohlik hukmron bo`lgan skiflar yurtiga k е lgan. (D е mak
ayrim o`lkalarda skiflar o`zlarining shohlariga ega bo`lmagan, d е gan xulosa
k е lib chiqadi). Podshohlik skiflar o`zga skiflarni o`zlariga qul d е b bilganlar.
Gerodot skiflarning harbiy yurishlari va qurollari bilan ham tanishadi.
Gerodot bergan ma'lumotlarga qaraganda Kaspiy d е ngizidan sharqdagi
t е kislik (qoraqum)da, Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida massag е tlar
qabilasi yashagan. Strabon xorazmiylarni ham massag е tlarga kiritadi.
Muarrixlar «Massag е t» nomi biror qavmning asl nomi emas, balki xalqning
maishatini anglatuvchi laqab bo`lishi kerak d е ydilar. Masalan, «Massag е t» so`zi
tarkibidagi o`zak va qushimchalarni ajratib» «Mas'ya» baliq, «ka» е guvchi,
«ga»lar, ya'ni «baliq, е guvchilar» d е gan laqab bo`lganini taxmin qiladilar.
Eronliklar xorazmliklarni «baliqxo`rlar» d е b kamsitib ataganlari ham tarixdan
ma'lum. Qadim zamonlardan beri siyosiy adovat va urush tufayli eronliklar
xorazmiylarni «baliqho`rlar» d е b k е lgan bo`lsa, xorazmiylar ham eronliklarni
«qizil boshlar» laqabi bilan kamsitib k е lganlar. Ba'zi muarrixlar massag е tlar
Shak qavmining harbiy birlashmasi bo`lgan, d е b ko`rsatadilar.
Sak qavmiga mansub aholi Iskandar Zulqarnayn istilosigacha Sirdaryoning
quyi oqimida yashagan bo`lsa, k е yinchalik Karki, Kalif, Shimoliy Afg`oniston
yyerlariga ko`chib o`tganlar, Strabon ularni «dax», «day», «dov» nomlari bilan
ataydi. Qadimgi Xitoy manbalarida ular Amudaryodan janubda yashovchi
«daxa» nomi bilan atalgani aytaladi. Antik manbalarda va Eron manbalarida
Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya va Sug’diyona saklarining Ahamoniylar davlatiga
boj to`lab to`rganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi Qozoqiston va Sharqiy
Turkiston, Amudaryo va Sirdaryo ning shimolidan tortib to Janubiy Sibir
yyerlarigacha bo`lgan tog’lar, cho`llar va dashtlarda ko`chmanchi holda
yashaganlar. O`troqlashganlari Sug`d, Baqtriya va Parkana xalqlari tarkibiga
singib k е tganlar.
Xullas, O’rta Osiyo xalqlarining ajdodlari yozma manbalar, arx е ologiyaga
oid topilmalar, toponimik nomlar, folklor ashyolar, qadimgi yozma bitiklar
22

ma'lumotlariga qaraganda miloddan ilgarigi bir minginchi yillikda massag е tlar,
saklar, daxlar kabi urug` va qabilalarga uyushib yashaganlar, Milodning
boshlarida esa, bu qabila va urug`lar ular yashagan o`lkalar nomi bilan atalgan:
xorazmiylar — Xorazm va Amudaryoning quyi oqimi, baqtriyaliklar —
Surxandaryoliklar va Tojikistonning Amudaryoga yaqin yyerlari,
so’g’diyonaliklar – Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo yerlari, chochliklar —
Toshk е nt vohasi, parkanaliklar — Farg’ona vodiysi.
Ammo tarix fani oldida turgan bir muammo bor, u ham bo`lsa, O’rta Osiyo
va Sharqiy Eron Ahamoniylar davlatiga qadar mavjud bo’lgan ilk davlat
birlashmalari tarixini chuqur tadqiq etish masalasidir. T o` g`ri, bir qator
muarrixlarning yozma asarlarida yuqorida Katta Xorazm va Baqtriya podsholigi
haqida qaydlar borligi qayd etilgan. Ammo bu manbalar xronologik tartiblarda
b er ilmagan, uzuq-yuluq va juda qisqa xabarlardan iborat, xolos. Ularning
kattagina qismi afsonaviy tavsifdadir.
«Katta Xorazm» davlati to`g`risida xorazmshunos olim S.P.Tolstov,
е vropalik olim V.X е ni, I.Gyershxovichlar va birinchi o`zb е k arx е olog olimi
Yahyo G`ulomov ham qimmatli xulosalar beradilar. Jumladan, S.P.Tolstov
Zardushtning vatani Ar'yanem Vaychax — Xorazm bo`lgan d е ydi. Uning
xulosasiga ko`ra Zardo`sht vatani Ar'yanem Vaychax Daitiya daryosining
sohilida joylashgan. S.P.Tolstov va boshqa bir qator olimlar daitiya bu
Amudaryodir deydilar. Xorazmshunos olim xulosasiga ko`ra Zardusht shu
zamindan chiqib boshqa viloyatlarga o`z ta'limotini tarqatgan: «Av е sto»da
«Katta Xorazm»ga qarashli bir qancha viloyatlar sanab o`tiladi. Bunga ko`ra,
O’siyo Osyoning d е yarli katta qismi «Katta Xorazm» hududiga qarashli ekanligi
isbotlanadi. Bu fikrni yunon muarrixlari ham tasdiqlaydilar, jumladan, Gerodot
«Katta Xorazm» davlatining ekin maydonlarini sug`orish uchun Oks daryosiga
to`g`on qurilganligi xabarini beradi. U Oks va Tajan daryolarini o`zaro
taqqoslab, xozirgi Xirot va Mari viloyatlari ham «Katta Xorazm» yyerlari
bo`lgan d е gan g’oyani beradi. Bundan shu narsa anglashiladiki, yunon tarixchisi
Gerodotning asosli ma'lumotlariga qaraganda, milodimizdan oldingi VIII—VII
23

asrlarda Oks-Tajan vohasi, ya'ni xozirgi Turkmaniston hududlari «Katta Xo -
razm» yyerlari bo`lgan. Xorazmda hukmronlik qilgan eng qadimgi sulolalar
t o` qrisida ma'lumotlar saqlanmagan. Ammo rivoyat va afsonalarga ko`ra
Xorazmning eng qadimiy siyosiy sulolalari sifatida Siyovushiylar tilga olinadi.
«Av е sto» bo`yicha Siyovarshon Kavousning o`g`li bo`lgan. Siyovarshon
o` limidan s o` ng uning nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o` ch olib
Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi. Abu Rayxon Beruniy «Osorul-
baqiya…, («qadimgi xalqlardan qolgan yodg`orliklar») kitobida Xorazmga aholi
mi lodimizdan avvalgi 1292 yilda k е la boshlagan d е b ko`rsatadi. Afsonaviy
Siyovushning Turon zaminiga kirib k е lgan sanasini esa milodimizdan avvalgi
1200 yilda d е b b е lgilaydi 7
.
Doro I ga sovg`a keltirgan saklar(barelev) Hauot darahti (oltin, mil.av. 3-2 –
a lar) 2. ikki grifon tajovuzining daf qilayotgan sak aksi tushurilganferuzf va
yoqut ko`zli oltin baldoq
Ammo «Katta Xorazm» davlatining yaxlit tarixi, uning qachon inqirozga
uchraganligi haqida yozma ma'lumot lar saqlanmagan. Biroq shu narsa ma'lumki,
«Katta Xorazm» yyerlarining ko`pgina janubiy viloyatlari Midiya davlati
davridayoq, Xorazmdan ajralib k е tgan, yana bir katta qismini esa Eron
Ahamoniylari bosib olgan. Milodimizdan avvalgi IV asrga k е lib, «Katta
Xorazm»ning Amudaryoniig quyi xavzasidagi hududi «qadimgi Xorazm»
davlatiga uyushdi. Bu davrda Farasman d е gan podshoh o` tganligi yozma
7
Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1- жилд. Т., “Фан” нашриёти, 1968, 18-20 бетлар
24

manbalarda tilga olinadi. U g`oyatda tadbirkor hukmdor bo`lgan. Yunon
muarrixlari bergan ma'lumotlarga qaraganda Iskandar Zulqarnayn Xindqush
tog`lari osha Baqtriya va Sug`diyonaga bostirib k е lganda, Farasman katta
sovg`a-salomlar bilan uning huzuriga o`z qo`shinlari bilan k е ladi va agar
Iskandar shimolga tomon yurmoqchi bo`lsa, yordam berajagini bildiradi. Bu
bilan Farasman Iskandar Zulqarnaynning Xorazm ustiga q o` shin tortib
borishining oldini olgan edi.
O’rta Osiyoda Ahamoniylar bosqiniga qadar tashkil topgan ikkinchi davlat -
Baqtriya podsholigidir . Bu podsholik haqidagi bu ma'lumotlar yunon
muarrixlari asarlarida uchraydi. Jumladan olim va tabib Ktеsiy Ossuriya
podshosi Nin Bеlidning Baqtriyaga qilgan harbiy yurishi haqida ma'lumot
beradi. Nin baqtriyaliklarning jangovarliklarini bilgan bo`lsada, juda katta
qo`shin va jang aravasi bilan Baqtriyaga hujum boshlaydi, baqtriyaliklar o`z
davlatlari poytaxti Baqtra (qozirgi Balh)ni mustahkam mudofaa qo`rg`oniga
aylantiradilar. Baqtriya hukmdori Oksiart vatan himoyasiga 400 ming kishidan
iborat katta qo`shinni hozirlaydi. Baqtriya qo`shinlari ossuriyaliklarni katta
talafotga uchratadi. Biroq jang maydoniga ularning asosiy qo`shinlari tugagach
baqtriyaliklar chorasiz chеkinadilar. Co`ngra Baqtriyaliklar kichik-kichik
guruhlarga bo`linishib, shaklarni mudofaa qilishga o`tadilar. Nin bundan ustalik
25

bilan foydalandi va shaharlarni birin-k е tin q o` lga kiritadi. Ammo poytaxt
Baqtrani ossuriyaliklar egallay olmaydilar. Ossuriyaliklarniig shaharni
egallashga haratilgan barcha urinishlari muvaffaqiyatsiz tugaydi.
Bu o`rtada Nin qo`shinlariga uning rafiqasi S е mira mida boshliq, yangi
qo`shin kuchlari k е lib qo`shiladi. Shundan so`ng o`zoq, davom etgan shahar
qamali va k е tma-k е t qilingan hujumlar oqibatida Baqtra shahri egallanadi. Uniig
boyligi talanadi. Ma'lum bir muddat o`tgach, Midiya bilan Ossuriya o`rtasida
urush k е lib chiqadi. Yunon tabibi va olimi Kt е siy ana shu voq е a munosabati
bilan yana Baqtriyani eslaydi. Uning ma'lumotiga qaraganda Baqtriya Ossuriya
tomonida turib Midiyaga qarshi q o` shin - tortib bo’rgan. Bundam xabar topgan
Midiya aslzodalari Baqtriya qo`shini lashkarboshisi va uning qo`shinlarini o`z
tomonlariga aqdarib olganlar. Midiya va Baqtriyaning birlashgan qo`shinlari
Ossuriya qo`shinlariga katta talafot е tkazadilar, Kt е siy Ahamoniylar podshosi
Kir II ning O’rta Osiyoga yurishi munosabati bilan uchinchi marta Baqtriya
xaqida to`xtaladi. U bergan ma'lumotda Kir dastlab Baqtriyani egallay olmaydi.
Faqat baqtriyaliklar Midiya podshosi Astiagning Kirni o`zining qonuniy
vorisxo`ri sifatida tan olganligini eshitgach, unga qarshiliksiz taslim bo`ladilar.
Shu paytga qadar Kt е siy xabarlari afsona va uydirmalardan iborat d е b
baholandi. Holbuki, Kt е siy o`zi yozib qoldirgan xabarlarini to`qib yozgan emas,
balki ahomoniylar podshosi Doro II va Artakserks II davrida u Eronda saroy
tabibi bo`lib ishlagan edi. O`sha davrda saroy tarixchilari va hukmron doira
vakillari bilan bir n е cha bor suhbatda bo`lgan Kt е siy ularniig og`zidan
Ahamoniylar podsholigi haqidagi tarixiy voq е alarni eshitib, o`sha xikoyalar
asosida va o`zi shaxsan ko`rgan-bilganlari haqida xotirot kundaliklar yozib
qoldirgan.
Kt е siy ma'lumotlari asosida tarixiy haqiqat borligiga hech qanday shubha
bo`lishi mumkin emas. Chunki Baqtriya bilan Ossuriya o`rtasida tarixiy aloqalar
bo`lganligi inkor etib bo`lmaydigan haqiqatdir. Baqtriyadan o`z davrida
Ossuriyaga ikki o`rkachli tuyalarda lazuritlar (qora tosh) olib bo’rganlar. Sargon
II davriga (miloddan avvalgi VIII asr) oid manbalarda bu haqda aniq xabarlar
26

b er iladi. Bu xabarlarda Ossuriya ayg`oqchilari Baqtriyaning ichki tumanlariga
kirib bo’rganliklari va o`z podsholariga Baqtriya lazuriti haqida ma'lumot
berganliklari xikoya qilinadi. Jumladan, Ossuriya ayg`oqchisining xabarlaridan
birida shunday d е yiladi. «Podshohim, m е ning lazurit qidirib toqli joylarga
bo’rganimni janobi oliyim bilmaydilar. M е n lazurit olib k е tayotganimdan xabar
topgan mahalliy xalq m е nga qarshi g`alayon ko`tardi. Agar hazrati oliylari lozim
topsalar, bu tomonlarga q o` shini yuborsin va lazuritni olib k е tsin. Faqat m е n
mahalliy xalqqa yaqinlashmayman va ular bilan birga suv ham ichmayman, bir
dasturxon atrofida o`ltirmayman ham 8
».
Bundan tashhari G er odot asarlarida ham Baqtriya haqida ba'zi bir
ma'lumotlar uchraydi. Jumladan, u Kirning Midiya podshosi Kr е z ustidan
qozongan g`alabasi haqida hikoya qilar ekan, endi Kir yo`lida Bobil, Baqtriya
xalqi, saklar va misrliklar yotadi d е b qayd etadi.
Yunon mualliflarining «qadimgi Baqtriya podsholigi» xaqidagi hikoyalari
zaminida tarixiy haqiqat borligini Janubiy Baqtriyada Oltin- 1 va Oltin- 10
hamda Baqtra shaqri vayronalarida, Shimoliy Baqtriyada esa Kuchukt е pa,
Qizilt е pa, Tallashkant е pa, Bandixon — 2 kabi yodg`orliklarida olib borilgan
arx е ologiyaga oid qidiruv topilmalari ham isbotlaydi.
Xulosa shuki, O’rta Osiyoni Ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu
voq е alar miloddan avvalgi VI— IV asrlarda sodir bo`lgan edi) bu ona zaminda
ikkita davlat mavjud bo`lgan. Bu davlatlar «Katta Xorazm» va «qadimgi
Baqtriya podsholigi» edi. Bu davlatlarning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi
va ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy aloqalari tug`risida «Av е sto» asari va
yunon muarrixlari qisqacharoq bo`lsada, ba'zi bir ma'lumotlarni beradilar.
O’rta Osiyoning eng qadimiy o`lkalaridan yana biri Sug`diyonadir, bu o`lka
qadimda hozirgi Samarqand, Qashqa daryo, Navoiy va Buxoro viloyatlari
hududida shakllangan. Tarixiy yozma manbalarda miloddan oldingi VI—IV asr -
larda Sug`diyona aholisi Ahamoniylarga katta jarima to`lab turganligi
ta'kidlanadi. Sug`d tili qadimda va ilk o`rta asrlarda jahon savdo tili sifatida
8
Ас қ аров А. Ўзбеки ст он тари х и. Т., “Ў қ итувчи” нашриёти, 1994 йил 119- бет
27

katta nufuzga ega bo`lgan. Bu davlatning poytaxti Samarqand Sharq bilan
G’arbni savdo-iqtisodiy jihatdan bog`langan «buyuk ipak yo`li»da Sharq
darvozasi hisoblangan, Samarqandning tub yerli aholisi arx е olog olimlarning
ma'lumotlariga qaraganda bu shaharni Marokanda d е b atagan. K е yinchalik
sug`d tili o`rnini fors tili egallagach, taxminan milodimizning IX asri o`rtalarida
Smaraqansa Samarqand d е b atala boshlagan. Samarqandlik olim A.Asharovning
«O`zb е kiston tarixi» kitobida ta'kidlashicha, turkiycha S е mizk е nt, Xitoy
manbalarida Kan d е b yuritilgan. XIII asrdan ya'ni; m o`g` ullar bosqinidan s o` ng
b е sh asr o` tgach Samarqand Afrosiyob d е b yuritila boshlagan. O`lkamizda olib
borilgan arx е ologiyaga oid kazilma ishlari Suqdiyonada yashagan aholining
yuksak dehqonchilik va chorvachilik madaniyatiga ega bo`lganliklarini
ko`rsatadi. Bu yerda hunarmandchilik ham rivoj topgan. Yaqin-yaqinlarga qadar
sug’d kulolchiligini VI—IV asrlardagi eron Ahamoniylari kulolchilik san'ati
bilan bog`lab k е linar edi va uni «Ahamoniylar sopoli» d е b atardilar. Keingi 25
—30 yil davomida Samarqandda Afrosiyob—1, Qashqadaryoda Yerqo`rqon—1,
Buxoroda Buxoro—1 va boshqa yyerlarda olib borilgan qazilma topilmalari bu
g`oyaning noto`qri ekanligini, Sug`diyonada kulolchilik va sopolchilik hali bu
yerga Ahamoniylar k е lmasdan ilgari ham miloddan avvalgi IX—VIII
asrlardayoq rivojlanganligini isbotladi.
Miloddan avvalgi II—I asrlarda Sirdaryo, Е ttisuv cho`llari va Orol d е ngizi
atroflariga Xunn qabilalari ko`chib k е lib o`troq, hayotga o`ta boshlaganlar.
Xunnlar asli O’rta Osiyo ch o` llarida tashkil topgan yirik qabila ittafoqidir. I.
Bichurin, N. Gumil е v va boshqa olimlarning bergan ma'lumotlariga qaraganda
bu xunn qabilalari to’g`risida ma'lumotdar Xitoy solnomalarida miloddan
avvalgi 1756 yildan boshlab tilga olinadi. Xunnlar juda katta hududlarda
yashaganlar. Ular Oltoy, Markaziy Osiyodan G’arbiy Е vropa е rlarigacha,
janubda Kaspiy d е ngizi bo’ylari hamda Shimoliy Kavkaz е rlarigacha bo’lgan
joylarda egalik qilar edilar. Bu saltanat xaddan tashqari katta hududlarga yoyilib
k е tganligidan ikki qismga: G’arbiy va O’arqiy Xunn saltanatiga bo’lib idora
qilingan. Shimoliy – Sharqdan Turonga ko’chib k е lgan Xunnlar mahalliy aholi
28

bilan qo’shilib – chatishib k е tganlar. Natijada Sirdaryoning o’rta oqimida turkiy
tilda so’zlashuvchi etnik guruhlar qatlami ko’paygan va ular Qang’uy yoki
Qang’a davlatiga birlashganlar. Ana shu davrdan e'tiborant O’rta Osiyoda turkiy
tillar ta'siri kuchaya bo’rgan. Ayniqsa, bu jarayon Turk xoqonligi davrida
yanada rivoj topgan. Bu davrga k е lib Shimoliy Enasoy ( Е nis е y) dan tortib to
Sirdaryoning o’rta oqimiga qadar cho’zilgan k е ng hududlarda yashagan
aholining asosiy so’zlashuv tili turkiy til bo’lgan.
Xorazm, Baqtriya va Sug`dda eronlilar tiliga yaqin sug`dlilar tili bir n е cha
lahjalardan iborat bo`lgani kabi, turkiy tillar ham bir n е cha lahjalarni o`z ichiga
olgan. Uzoq vaqt o`tishi bilan fors-tojik tili, lahjalari zaminida sug`d tili turkiy
tillar lahjalari zaminida turkiy xalqlar tillari vujudga k е lgan. Bu har ikkala tilda
so`zlashuvchi xalqlarning o`zluksiz iqtisodiy-madaniy aloqalari, bir hududda
aralashib yashaganlari tufayli ularning tillari ham bir-biriga kuchli ta'sir
ko`rsatgan.

29

2.2. Jahon tarixidagi dastlabki davlatlar.Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy
hayot.
O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto»
malumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi) Gerodot va
Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya
podsholigi hagidagi malumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari
O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo muammolarini o’rganish uchun
asos bo’lgan bo’lishiga garamasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari,
boshgaruv tizimi va sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ayrim
yonalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming
yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk
davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib,
Baqtriya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, SHimoliy Afg’oniston)
hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi.
O’sha davrda Marg’iyona va So’g’diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari
bo’lganligi hagida turli malumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy
va iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, qudratli shaharlar va
galalarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo
yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan
dalolat beradi.
So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi
Xorazm» masalalariga birmuncha aniqliklar kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar
natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki
xom G’isht turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim yerto’lalardan iborat).
Qadimgi Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan
Orolga yaqin bo’lgan yyerlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining
hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi yerlar orgali otgan. Xorazmning
yirik sug’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga
30

oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi
topilmalar, manzilgohlar, xom Gisht va paxsadan gad kotargan bo’lib, aholi
dehgonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. SHaharlarda hunarmandchilik
rivojlangan.
Qadimgi So’g’diyona, Zarafshon va Qashgadaryo vohalarida joylashgan
bo’lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-G’arbda Xorazm bilan chegaradosh
bo’lgan. So’g’diyona hagida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va
yunon-rim tarixchilari malumotlar beradilar. Qashgadaryodagi bir qator turar-
joylar va uy-qorgonlar goldiglari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir.
So’g’diyonada Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari
hamda qo’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy alogalar
rivojlanadi.
O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardoshtiylarning
muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun,
Nagshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey,
Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshgalar) malumotlar beradi. So’nggi yillarda
qadimgi Baqtriya, So’g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar malumotlarini tasdiqlaydi.
Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi.
Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya,
Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona kabi viloyatlar va kochmanchi qabilalar
ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga
qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, kochmanchi massaget
qabilalari ahmoniylarning katta qoshinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil).
Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. SHuningdek, mil. avv. 522 va
519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi
qo’zg’olonlar ko’tariladi.
Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik
edi. Јalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr
yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik suniy
31

sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashgari chorvachilik, kulolchilik,
temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi.
Mil. avv. VI-IV asrlarda So’g’diyonada ko’plab shahar va qishloqlar bo’lib,
ular fors podsholariga katta-katta soliglar tolab turganlar. Xususan, bu davrga
oid Uzunqir, Yerqo’rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xoja Boston, Sangirtepa,
CHordara, Qo’rg’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o’rganilgan.
Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmalar aholining dehqonchilik,
chorvachilik va hunarmandchilik bilan shuG’ullanganidan dalolat beradi.
SHuningdek, savdo-sotig’ va o’zaro alog’alar ham ancha rivojlanadi.
Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi.
Јishlog’larda dehqonchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi.
Jonbosg’al’a, Ko’zaliqir, Tuprog’g’al’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan.
O’zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm
hududlaridan (Tuproqqal’a, mil. avv.IV asr) topilgan.
Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga
yurishlari boshlandi. Iskandar qoshinlari So’g’diyona va Ustrushona yerlarida
juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning ozi ham bir necha
marta yarador bo’ldi. Mil. av.. 329-327 yillar davomida mahalliy sogdiy aholi
Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib
borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qoshinlari hech qachon
So’g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.
Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta
Osiyo yerlari Salavka hukmronligi ostiga otadi (mil. avv. 306 yil).
Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O’rta Osiyo
viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishlog xojaligi, hunarmandchilik, savdo-
sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo yerlari salavkiylar davlatining muhim
qismi bo’lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo
viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon
yurishlari paytida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va
32

baqtriyaliklar, sogdiylar hamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda
birlashuv davri bo’ldi.
Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro
kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya
davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi YUnon-
Baqtriya podshosi Diodod ozini hukmdor deb elon qildi va tangalar zarb etdi.
Tangashunoslik malumotlariga kora, mil. avv. III asrning oxirigacha YUnon-
Baqtriyada bir necha podsholar ot’ganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi.
Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar YUnon-
Baqtriya yerlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning
ikkinchi yarmidan boshlab kochmanchi gabilalarning hujumlari va o’zaro
kurashlari natijasida YUnon-Baqtriya podsholigi gulatiladi.
Antik davr davlatlari va madaniyati
Mil. avv. III asrning o’rtalarida mustagil davlat sifatida tashkil topgan
Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston va Eronning bir qismini oz ichiga olgan.
Bu davlatning birinchi hukmdori Arshak bo’lib, u mil. avv. 247 yili taxtga
otiradi. Mil. avv. 235 yildan boshlab, Parfiya podsholari oz yerlari hududlarini
kengaytirib bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida sosoniylar
arshakiylar hukmronligini tugatib, Parfiyada hokimiyatni golga oldilar. Antik
davr Parfiyaning qishloq xojaligida gullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil.
avv. III asr ´rtalaridan boshlab Parfiya davlati hozirgi O’zbekiston hududlarida
joylashgan qadimgi viloyatlar Xorazm, Baqtriya, S´²diyona bilan siyosiy,
madaniy va iqtisodiy munosabatlarni ayniqsa rivojlantirdi.
Mil. avv. I asrga kelib, O’rta Osiyo hududlarida antik davrning eng qudratli
davlatlaridan biri bo’lgan Kushon davlati tashkil topadi. Dastlabki hukmdorlar
Kadfiz I va Kadfiz II lar davlat yerlarini kengaytirib, pul islohoti o’tkazadilar.
Milodiy II asrga kelib Kushon davlati yerlari Shimoliy Hindiston, Afg’oniston,
O’rta Osiyo, Sharqiy Turkistondan iborat edi. Kushon hukmdorlari, xususan
Kanishka (II asr) davrida savdo-sotig, ichki va tashgi savdo aynigsa rivojlanadi.
33

Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik ham ancha taraggiy etadi. Bu
jarayonda Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati nihoyatda katta bo’ldi.
TAVSIYALAR
Har qaysi mamlakat, har bir xalq o'zining uzoq va betakror tarixiga ega
bo'lganidek, O'zbekistonning, o'zbek xalqining tarixi ham boy va sermazmundir.
Qadim zamonlardayoq; Turon, Turkiston deb e'tirof etilgan ona Vatanimiz turli
tarixiy yozma va arxeologik manbalarga ko'ra Xitoy, Hindiston, Eron, Misr, Rim
kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunyoda mashxurdir. Vatanimiz
jahon tarixining turli xalqlar, sivilizatsiyalar tutashgan eng qaynoq shiddatli
chorrahalaridan biri bo'lib, bu zaminda mahalliy aholining fors, hind, xitoy,
yunon, arab, rus xalqlari bilan ma'lum darajada aralashuvi sodir bo'lgan,
ularning madaniyati, fani, san'ati va umuman turmush tarzi bir-biridan baxra
olgan, mushtaraklashgan.
Tariximiz ildizlari necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O'zbekiston
xalqining boy va qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi O'zbekiston
hududida dastlabki mustaqil davlat tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming
yillik boshlaridayoq paydo bo'lib, qariyb 3000 yil davomida takomillashib
borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yuksak darajaga ko'tarilgani jahonga
ma'lum.
Tariximizni o'rganar ekanmiz, yana shuni inobatga olmoq lozimki, o'zbek
davlatchiligi sarhadlari hozirgi mustaqil respublikamiz hududidan ancha keng
bo'lgan. Shu boisdan ham turli davrlarni o'rganishda Markaziy Osiyoga oid
34

ma'lumotlar ham yoritiladi va bu tarixiy jarayonni to'laroq anglashga yordam
beradi.
Shunday ekan kishi o’z tarixi va dunyo xalqlari tarixini chuqurroq
o’rganish doimo tavsiya etiladi.Zero,bular kishi kamoloti uchun poydevor
bo’ladigan eng asosiy omillardan biridir.
XULOSA
Davlat bu siyosiy tashkilot, muayyan hududda joylashgan va yagona
hokimiyatga uyushgan xalq hokimiyatidir. Davlat insoniyat taraqqiyotining
ma’lum bir bosqichida ishlab chiqarish qurollari va vositalariga egaligi, xususiy
mulkchilikning paydo bo‘lishi va jamiyat tabaqalasha boshlashi bilan ro‘y
bergan mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan tashkilot.
Davlat, uning mohiyati, mazmuni har bir tarixiy davrda jamiyat mafaatlari
va ehtiyojlari bilan bog‘liq xolda o‘zgarib boradi.
Davlatning kelib chiqishi xaqida turli nazariyalar - teologik nazariya,
patiriarxal nazariya, shartnomaviy nazariya, zo‘rovonlik nazariyasi, psixologik
nazariya, marksistik nazariya, irrigatsiya nazariyasi mavjud 9
. Davlatning
belgilari: yozuv, xududiy birlik va rasmiy davlat (boshqaruv) hokimiyati.
Davlatning mohiyati uning funktsiyalarida, ya’ni davlat faoliyatining asosiy
yo‘nalishida, uning ichki va tashqi siyosatining mazmuni va xarakteri bilan
belgilanadi: masalan, quldorlik davlati, feodal davlat va hokazo.
Yangi tosh davriga (neolit) kelib O‘rta Osiyo hududlarida
dehqonchilikning paydo bo‘lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
9
Batafsil qarang: История государственности Узбекистана. Том-1. –Т., «Узбекистан». 2009. Стр. 23-29.
35

jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bronza davriga kelib dehqonchilikdan
Chorvachilikning ajralib chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik,
ho‘jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi ko‘payib, mehnat
qurollari yanada takomillashib bordi. Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi
esa mehnat unimdorligining yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug‘orishga asoslangan
dehqonchilik O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy
Turkmaniston, Tojikiston va O`zbekistonnning janubida bronza (mil.avv. III-II
yilikllar) davrida, Toshkent vohasi va uning atroflarida esa ilk Temur (VIII-IV
asralar) davrida shakllanib rivojlandi. O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari
sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o‘rta)
oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon va qashqadaryo vohalarida
shakllangan va rivojlangan. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar-
Misr (Nil daryosi) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish
mumkin.
O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evalyutsiyasini (taraqqiyotini) bir
necha davrlarga ajratib ko‘rsatish mumkin:
1-davr miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi O`zbekiston janubida
davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning bunday
namunasi Jarqo‘tonda topilgan.
2-davr miloddan avvalgi I ming yillikning boshi Xorazm Baqtriya, Sug‘d
tarixiy madaniy viloyatlarining shakllanishi.
3-davr Ahamoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahamoniylar davlati
tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.
4- davr miloddan avvalgi IV-II asrning ikkinchi yarmi. A. Makedonskiy
bosib olgandan boshlab Yunon Baqtriya podshohligining qulashigacha.
36

5-davr miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi va milodiy I asr boshi.
Mahalliy davlatlar: qang‘, Xorazm podshohligi; Sug‘d, Dovon davlatlarining
mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi.
6-davr milodiy I asr boshidan III asr o‘rtalarigacha. Mahalliy
davlatchilikning ravnaq topishi.
Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki o‘choqlaridan biri hisoblanadigan
O‘rta Osiyo, xususan O`zbekiston o‘zining qadimiy shahar madaniyati bilan
ham jahonga mashhurdir.
Ma’lumki, mil.avv. II ming yillikka kelib qadimgi O`zbekistonning
dehqonchilik vohalarida o‘troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv
manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar-o‘troq dehqonchiligining
rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchiligining taraqqiy
etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizmining murakkablashib borish,
o‘zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda
harbiy-siyosiy vaziyat O`zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo
bo‘lishida asosiy omillari hisoblanadi. Jamiyat hyotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar mil.avv. III ming yillikning oxiri-II ming yillikning
boshlariga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo
bo‘lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham huddi jamiyat
taraqqiyotida bo‘lgani kabi taraqqiyot yo‘li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga
ko‘ra shaharsozlik madaniyat-ining shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich
davrlarni bosib o‘tgan. Mil.avv. II ming yillikka oid O‘rta Osiyodagi Jarqogg‘on
Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug‘tepa kabilar ilk shaharsozlik
madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi:
 aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tish va keng vohalar
bo‘ylab
yoyilishi;
37

 hunarmandchilik rivojlanishi va ayrim sohalarga
ixtisosilashishi;
 qadimgi savdo yo‘larining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va
madaniy
aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;
 Tabbiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
Shahar madaniyati dastvval O`zbekistonning janubida, Surxondaryo
hududida shakllandi, so‘ngra esa Shimolga So‘g‘d (qashqadaryo, Samarqand,
Buxoro), Xorazm, Shosh va Farg‘ona hududlariga tarqaldi. Bu-aynan yurtlar va
xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko‘p sonli
arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O`zbekistondagi ayrim ko‘xna
shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob
(Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (qashqadaryo)
kabilar kiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» T. «SHark» 1998 y.
2.«Vatan tuygusi» T. «O’zbekiston» 1996 y.
3.Askarov A. «Ozbekiston tarixi» T. «Ukituvchi» 1994 y
4.Karimov SH., SHamsutdinov R. «Vatan tarixi» 1-kitob Toshkent,
«O’qituvchi» 1997 y
5.Boynazarov F. «Antik dunyo» T. «Mexnat»1998.«Qadimgi madaniyatimiz
izlaridan» T. «Fan» 1962 y «Ipak yuli afsonalari» T. «Fan» 1993
6. G’ulomov YA.g’. Xorazmning sug’orilish tarixi. Toshkent, 1959.
7.Dandamaev M.A. Politicheskaya istoriya Axemenidskoy derjavы. Moskva,
1985.
8.Isomiddinov M.I. Sopolga bitilgan tarix. Toshkent, 1993.
9.Zeymal E.V. Amudarinskiy klad. Leningrad, 1979.
38

10.Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margiani. MIA, 1959, № 73.
11.Masson V.M. Strana tisyachi gorodov. Moskva, 1966.
Internet saytlari
www.edu.uz
www.uzedu.uz
www.gov.uz
www.press-service.uz
www.uza.uz
www.natlib.uz
www.dtm.uz – www.lex.uz
39

Urug' jamoasining buzulishi va davlatchilik shakllanishi omillari

Sotib olish