Uslubchining ta’lim tarbiyaviy ishlarga raxbarligi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	92.5KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

160 Sotish

Uslubchining ta’lim tarbiyaviy ishlarga raxbarligi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Uslubchining ta’lim tarbiyaviy ishlarga raxbarligi”

Kurs ishi rahbari: O.Tinibekov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
D. Matchonova

“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024
``

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………….3
I BOB USLUBCHILIK VA UNING TURLARI
1.1 Uslubchining metodik ishlarga rahbarligi ……………………………8
1.2. Maktabgacha ta’lim muassasalari uslubchi lavozimining
malaka tavsiflari…………………………………………………………10
1.3.Uslubchining liderlik va rahbarlik hususiyatlari……………………..11
II BOB USLUBCHILIK O’RGANISH VA LIDERLIK
4.Liderlikga oid nazariyalarning paydo bo’lishi………………….……...15
5.Talimni tashkil etishda ilmiy tadqiqot metodlarining o‘rni ………….20
6.Maktabgacha pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari
tasnifi………………………………………………..……………….……26
XULOSA……………………………………………………...………….34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………….......…..35
2

KIRISH
MAVZUNING DOLZARBLIGI :. Maktabgacha pedagogikaning ilmiy
tadqiqot metodlari yordami- da mustaqillik tufayli o'z taraqqiyot yo'lidan
borayotgan O'zbekistonda yangicha fikrlaydi- gan, bo'layotgan voqea hodisalarga
erkin munosabat bildiradigan ijodiy va tanqidiy musho- hada yuritadigan
muloqotning sir-asrorlarini o'rgangan yoshlarni tarbiyalashda muhim o‘rin
tutadi.Mustaqillik tufayli o'z taraqqiyot yo'lidan borayotgan O'zbekistonda
Bolaning rivojlanish xaritasini to‘ldirish uchun uch sikldan iborat bo‘lgan kuzatuv
olib boriladi: dastlabki ( o‘quv yili boshida), oraliq va yakuniy. Dastlabki kuzatuv
o‘quv yili boshida o‘tkaziladi ( taxminan sentyabr oyi mobaynida ). Bu bos-qichda
har bir bolaning boshlang‘ich imkoniyatlari aniqlanadi, uning shu davrgacha
erishgan yutuqlari belgilanadi. Tarbiyachi ta’lim sohalarini o‘zlashtirish bo‘yicha
mavjud bo‘lgan muam-molarga ham e’tibor qaratadi, bolaning qanday sifatlari
qo‘llab-quvvatlashni talab etishini, har bir bola uchun qanday vazifalar
dolzarbligini aniqlaydi. Keyin bolaning ayni davrdagi yoshini hisobga olgan holda
uning rivojlanish sohalari bo‘yicha yutuqlari xaritasi to‘ldiriladi. Oraliq kuzatuv
birinchi yarim yillik oxirida (dekabr, yanvar) o‘tkaziladi. Bu monitoringni o‘tka-
zishdan maqsad bolaga nisbatan tanlangan metodikaning to‘g‘riligini aniqlash,
rivojlanish dinamikasini belgilashdan iborat. Mazkur kuzatuv natijalariga ko‘ra
tarbiyachi, boshqa mutaxassislar bilan hamkorlikda, zarurat tug‘ilgan holatlarda
pedagogika jarayoniga tuzatishlar kiritishi mumkin. O‘quv yili oxirida (odatda
may oyida ) tarbiyachi yakuniy kuzatuv o‘tkazadi. Mazkur kuzatuv asosida yil
boshida qo‘yilgan vazifalar qanday hal qilingani baholanadi, mazkur bola rivojida
kutilayotgan yangi natijalarni hisobga olgan holda keyingi pedagogik jarayondan
ko‘zda tutiladigan maqsadlar belgilanadi.
3

Kuzatuv o‘tkazishda quyidagi tamoyillarga tayanish lozim: kuzatuv bola
uchun odatiy sharoitda amalga oshiriladi va bolaga yordam berishga yo‘naltirilgan
bo‘ladi; bola rivoji borasida yanada xolis tasavvur hosil qilish uchun kuzatuv
kamida ikki hafta ( yoki oy) mobaynida olib boriladi; tarbiyachi bola to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni ota-onalar yoki tashkilotning boshqa xodimlari bilan suhbatlar
jarayonida olishi mumkin; tarbiyachi bolaning moyilliklari, qiziqishlariga, uning
muloqot qilish va bilim olish xususiyatlariga e’tibor qaratishi lozim. O‘quv yili
oxirida tarbiyachi yakuniy pedagogika kengashiga bolalar tomonidan o‘quv dasturi
o‘zlashtirilishining sifat darajasi to‘g‘risida hisobot yozadi va unda bolalar
tomonidan tegishli natijalarga erishilmagan bandlar hamda ular nega
bajarilmaganligi sabablariga to‘xtalib o‘tadi (ba’zi metodikalar o‘zlashtirilmagani,
tarqatma materiallar, adabiyotlarning yetarli bo‘lmagani, guruh texnika vositalari
bilan yetarli darajada ta’minlanmagani, bolaning betob bo‘lgani va darslarni
o‘tkazib yuborgani, ota-onalarning faol bo‘lmagani va h.k.). Ushbu natijalar
asosida sabablarni bartaraf etish borasidagi ishlar rejalashtiriladi va mazkur guruh
uchun kelasi yilga mo‘ljallangan vazifalar belgilanadi. Keyinchalik pedagog
(tarbiyachi) bola yutuqlari xaritasini yiliga kamida 3-marta to‘ldiradi va erishilgan
natijani tegishli belgi ( ✔ ) bilan belgilaydi. Kuzatuv rivojlanishning barcha
sohalari bo‘yicha olib boriladi. Agar u yoki bu bilim olish sohasida indikator
“ishlamasa”, pedagog (tarbiyachi) daftar hoshiyalariga tegishli belgilar qo‘yishi
lozim. Bu bola rivojlanishini kuzatish kundaligini yuritishda yordam beradi.
Mazkur tashxis (diagnostika) asosida pedagog (tarbiyachi) ruhshunos (psixolog),
logoped, jismoniy tarbiya bo‘yicha yo‘riqchi va boshqalar bilan hamkorlikda
bolaning yutuqlarini ajratadi, shuningdek, ta’lim sohalarini o‘zlashtirishning salbiy
tomonlarini aniqlaydi. Olingan natijalarga mos ravishda ta’lim jarayoniga
tuzatishlar kiritiladi, shuningdek, individual ish rejalashtiriladi va uni amalga
oshirish borasidagi vazifalar belgilanadi. O‘quv yili oxirida ( odatda may oyida )
ushbu xarita bo‘yicha yakuniy kuzatuv o‘tkaziladi. yangicha fikrlaydigan
bo'layotgan voqea hodisalarga erkin munosabat bildiradigan va tanqidiy mu-
shohada yuritadigan yoshlarni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar yaratib
4

berilmoqda.Har tomonlama sog'lom va barkamol avlodni voyaga etkazish orzusi
aynan mustaqillik bilan bogliq ezgu intilish bolgani bois istiqlolning birinchi
kunlaridan boshlab uni amalga oshirish eng ustuvor vazifalarimizdan biri bolib
kelmoqda. Takidlash joizki, istiqlolning birinchi kunlaridan yurtimizda o'sib
kelayotgan yosh avlodni jamiyatning haqiqiy tayanchi va suyanchiga aylantirish
masalasiga etibor kuchaytirilgan. Ammo shiddat bilan o'zgarib borayotgan bugungi
kun bugungi davr bu sohadagi ishlarni yaxshilash yoshlarning manfaatlarini
taminlashga va huquqlarini himoya qilishga qaratilgan huquqiy bazani yanada
takomillashtirish orqali yoshlarimiz uchun yangi imkoniyatlarni ochib berishni
taqazo etmoqda. Bugungi kunda bir oz maqsadimizga erishish uchun ularda
samarali bilim va ko'nikmalarni tarkib toptirishga asosiy etibor qaratmoqdamiz.
Hozirgi kunda talim jarayonida olib borilayotgan islohatlar yosh va barkamol
avlodni aqlan, axloqan kamolga etkazish va unda shaxs sifatlarini tarkib
toptirishdan iboratdir. Ma'lumki, talim jarayonida bolalarning bilimlarni, ijtimoiy
tajribani ozlashtirishi, muloqot, muomala munosabatlarini shakllanishi muhim
ahamiyatga ega. Shuning uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda muloqot
malakalarini shakllanishiga tasir etuvchi omillar, pedagogikaning ilmiy tadqiqot
metodlari yordamida o‘rganiladi.
KURS ISHI MATERIALLARI. Ushbu mavzuni yoritishda «Talim
to'g'risidagi qonun», «Maktabgacha ta'lim va tarbiya to‘g‘risida»gi qonun
"Maktabgacha ta'lim standarti" Maktabgacha pedagogika o'quv dastur
qo'llanmalari va talim sohasiga oid respublika qarorlari hamda bolalar adabiyoti
yuzasidan darsliklar, ilmiy qo'llanmalar, masalaga oid ilmiy-uslubiy maqolalar
nazariy asos bolib xizmat qildi.
KURS ISHINING MAQSAD VA VAZIFALARI .Maktabgacha
pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari bola shaxsining shakllanish jarayoni
tarbiya va ta’lim sharoitida insoniyatning ijtimoiy-tarixii tajribasini o‘zlashtirish
orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-xil faoliyat turlarida ro‘y beradi. Natijada bola
o‘zi yashayotgan jamiyat ijtimoiy munosabatlari sistemasiga kiradi.Bolaning
5

ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish tajribasi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir.
Qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomondan, mazmun, hajm va
umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bo‘lgan insoniy tajribani o‘zlashtirishi
kerak, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani o‘zlashtirish usullarini hali
egallamagan bo‘ladi.Tarbiya va ta’lim jarayonida katta yoshli odam bolaga
tushunarli bo‘lgan mazmunni tanlaydi, uning o‘zlashtirishiga rahbarlik qiladi. Bola
shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning etakchilik roli shu bilan belgilanadi.
Bunda bolaning ruhiy-fiziologik imkoniyatlari, ularning jo‘shqinligi hisobga
olinadi. SHu munosabat bilan tarbiya jarayonining o‘zi doimiy bo‘lib qolmaydi. U
o‘zgarib boradi: uning mazmuni boyiydi va murakkablashadi, shakllari o‘zgaradi,
o‘sayotgan odam shaxsiga ta’sir ko‘rsatish usullari tobora xilma-xil bo‘lib boradi.
Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani o‘zlashtirishga yordam beradi, buning
asosida roli uning bilish, ko‘rgazmali, o‘yin, eng oddiy mehnat va o‘quv kabi
xilma-xil faoliyat turlari, shuningdek, muomalasi shakllanadi. Bola u yoki bu
faoliyatni o‘zlashtirib, faollik ko‘rsatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan bog‘liq
bilimlar, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi, SHu asosda unda xilma-xil
qobiliyatlar va shaxs xususiyatlari shakllanadi.
ISHNING TADQIQ USULLARI : Kurs ishini yoritishda taqqoslash,
tavsiflash, tahlil qilish, dalillash, qiyoslash, zidlash kabi tahlil usullaridan samarali
foydalanildi.
ISHNING AMALIY AHAMIYATI : Ushbu kurs ishidan maktabgacha talim
muassasalari tarbiyachilari ta'lim-tarbiya vazifalarni amalga oshirish hamda
rahbarlik qilishda shuningdek, maktabgacha talim tashkilotiga qamrab olinmagan
bolalarning ota-onalariga uyda farzandlarining ta'lim-tarbiyaning rivojlantirishda
uslubiy qollanma vazifasini bajaradi.
KURSNING MAQSADI .Uslubchining liderlik va rahbarlik
hususiyatlari ,liderlikga oid nazariyalarning paydo bo’lishihaqida talabalarga
ma’lumot berish Tayanch iboralar:shaxsiy namuna,yetakchi,peshqadam,norasmiy
munosabatlar, ishchanlik,norasmiy lider,jamoa manfatlari,tashabbuskor Darsning
6

umumiy metodi: Og’zaki tushuncha berish va bahs-munozara. Talabalarga
qo`yiladigan talablar: Adabiyotlarni tahlil qilish, ijodiy izlanuvchanlik, faol
ishtirok, bahs- munozaralarda ishtirok etish. Olgan bilimlarni maktabgacha ta’lim
muassasalarida kuzatish va tahlil qilish. O`qituvchiga qo`yiladigan talablar: a)
talabalar diqqatini jalb etish; b) didaktik maqsadni tushuntirish; v)
faollashtiradigan bilim va ko’nikmalarni rag’batlantirish. Mavzuning qisqacha
mazmuni: Uslubchi jamoani boshqarishda,avvola, o’zi shaxsiy namuna ko’rsatishi
lozim.Yetakchilik guruh tarkibini, undagi munosabatlar yizimini tahlil etish orqali
aniqlanadigan shaxsiy holatidir.Bunday talqinda liderga hos bo’lgan asosiy
hujjatlardan yana biri-shaxsni vazuyatga muvofiq ravishda harakat qilish
qobiliyatini hisobga olish zaruriyati.Mehnat jamoasidagi har bir hodim guruhda
muayyan mavqega ega .
.
.
7

I BOB USLUBCHILIK VA UNING TURLARI
1. Uslubchining metodik ishlarga rahbarligi
Pedagogik kengash jamoa pedagoglari fikrini ifodalovchi, bolalar bilan olib
boriladigan ta'lim-tarbiyaviy masalalarni kollegial ko'rib chiqadigan doimiy
ishlovchi organ, metodik mahorat maktabi va ilg'or tajriba minbaridir.
Maktabgacha ta'lim muassasasi mudiri Pedagogik kengash raisi hisoblanadi.
Pedagogik kengashga quyidagi masalalar: bolalar bilan olib boriladigan ta'lim-
tarbiyaviy ishlar darajasini oshirish, ularni hal qilish yo'llarini izlash; muassasa ish
amaliyotga pedagogika fanining yutuqlari va ilg'or pedagoglar tajribasini joriy
qilish; tarbiyachilarning pedagogik mahoratini oshirish, ularning ijodiy faolligini
rivojlantirish kiritiladi. Pedagogik kengash Maktabgacha ta’lim vazirligi,
maktabgacha ta'lim bo'yicha buyruq, yo'l-yo'riq, nizom va boshqa me'yoriy
hujjatlarni; maktabgacha ta'lim muassasasining yillik ish rejasini; bolalar sog'ligini
mustahkamlash tadbirlarini; har bir yosh guruhlari bo'yicha «Ilk qadam»
dasturining sifatli bajarilishi jarayonini; ish amaliyotiga joriy qilish maqsadida
tarbiyachilarning ilg'or tajribalarini; maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim va
tarbiya berishning dolzarb masalalarini, tarbiyachilarning nazariy va metodik
tayyorgarliklarini oshirish masalalarini va maktabgacha ta'lim muassasasi
faoliyatining boshqa masalalarini muhokama qiladi. Pedagogik kengashlar kun
tartibini belgilashda barcha qatnashchilarni qiziqtiruvchi mavzuning kengligini,
dolzarbligini ta'minlash zarur. Faqat shundagina Pedagogik kengashda ish muhiti
hukm suradi, masalalar muhokamasi sermahsul va faol bo'ladi
Pedagogik kengash tarkibiga: uslubchi, tarbiyachilar, musiqa rahbari, maktabgacha
ta'lim muassasasiga xizmat ko'rsatuvchi shifokor, katta hamshirasi, kasaba
uyushma, otaonalar qo'mitasining raisi hamda vasiylik kengash raislari kiradi.
Pedagogik kengash yig'ilishiga jamoat tashkilotlarining vakillari, maktablar
8

o'qituvchilari, maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining ota-onalari
taklif etilishi mumkin. Pedagogik kengash maktabgacha muassasaning yillik ish
rejasiga kiritilgan va pedagoglar Pedagogik kengashi tomonidan tasdiqlangan reja
bo'yicha ishlaydilar. Maktabgacha ta'lim muassasalarida kollegial organ
hisoblangan Pedagogik kengashlar tashkil etilib, u pedagogik xodimlar, ota-onalar,
homiylarni birlashtirib, maktabgacha ta'limda davlat talablari asosida
muvofiqlashtirilgan ta'limtarbiya jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Pedagogik kengash maktabgacha ta'lim muassasasidagi ta'lim-tarbiya jarayonidagi
asosiy masalalarni hal etuvchi doimiy faoliyat ko'rsatadigan organ hisoblanadi.
Pedagogik kengashning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - ta'lim muassasasi
pedagogik jamoa faoliyatini yo'naltirish, tarbiyalanuvchilarning egallashi lozim
bo'lgan bilim, malaka va ko'nikmalarini rivojiantirish, "Maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo'yiladigan Davlat talablari”ning bajarilishini ta'minlash; -
ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirishda maqbul lozim-
sharoitlar yaratishga doir qarorlar qabul qilish; - pedagog xodimlarning nufuzi va
metodik salohiyatini oshirish, ularning tashabbuskorligini qo'llab-quvvatlash va
rivojiantirish bo'yicha maqsadli ishlarni tashkil etish; - pedagog xodimlarning
nufuzi va metodik salohiyatini oshirish, ularning tashabbuskorligini qo'llab-
quvvatlash va rivojiantirish bo'yicha maqsadli ishlarni tashkil etish; - pedagogik
jamoaning ma’lum yo'nalishlardagi faoliyatini tahlil qilish va yakuniy xulosa
berish; - ilg'or pedagoglarning ish tajribalarini o'rganish, ommalashtirish, yosh
pedagoglarga metodik yordam ko'rsatish ishlarini amalga oshirish yo'llarini
belgilash;
- "Ustoz-shogird" an'analari, uzluksiz malaka oshirish borasida olingan hisobotlar
yuzasidan xulosalar tayyorlash va ularning bajarilishini nazorat qilish; -
tarbiyalanuvchilarga umuminsoniy va milliy qadriyatlarga asoslangan ma'naviy-
axloqiy hislarni singdirish, bola shaxsini shakllantirishda ta'lim jarayoniga
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish; - ta’lim oluvchilarni ma'naviy
yuksak, umuminsoniy va milliy ruhda, o'z vatani, xalqini ardoqlovchi shaxs
sifatida tarbiyalash yuzasidan takliflar berish.
9

2. Maktabgacha ta’lim muassasalari uslubchi lavozimining malaka
tavsiflari
Lavozim vazifalari:
a) maktabgacha ta'lim muassasasi jamoasi o'quv-tarbiyaviy faoliyatiga metodik
rahbarlik qilish;
b) barcha yosh guruhlarda bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturlarining
bajarilishini ta'minlash va nazorat qilish;
v) tarbiyachi va tibbiy xodimlar ishini yo'naltirish, nazorat qilish, bevosita bolalar
bilan ishlovchi tarbiyachilarga va tibbiy hamshiralarga zarur metodik yordam
ko'rsatis;
g) maktabgacha ta'lim muassasasida metodik kabinet ishini tashkil qilish, bolalarni
tarbiyalash va o'qitish bo'yicha yo'riqnoma-metodik materiallarni umumlashtirish;
d) ilg'or tajribalarni o'rganib, tarbiyachilar va tibbiy hamshiralar orasida tajriba
almashish ishlarini tashkil qilish, tarbiyachilar uchun ularga amaliy yordam berish
maqsadida maslahatlar o'tkazish;
e) bolalar tarbiyasining dolzarb masalalarini pedagogik kengash muhokamasiga
kiritish, pedagogik kengashlarga materiallar tayyorlash va unda tarbiyachilarning
maqsadli ishtirokini ta'minlash;
j) maktabgacha ta'lim muassasasida qabul qilingan buyruqlarning bajarilishini
nazorat qilish:
10

z) ota-onalar orasida pedagogik bilimlariing tashviqoti bo'yicha hamda
maktabgacha ta'lim muassasasida turli yosh guruhlar bo'yicha tarbiyachilar ishida
izchillikni ta'minlash;
i) ta'lim muassasasi faoliyatiga qo'yilgan sanitariya-gigiyena talablari, mehnatni
muhofaza qilish, texnika va yong'in xavfsizligi qoidalari talablariga rioya qilish;
y) tarbiyalanuvchilarni ichimlik suvi bilan ta'minlash va bolalar uchun qo'yilgan
sanitariya-gigiyena talablariga rioya qilish.
Bilishi lozim:
a) O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi, "Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi to'g'risida'gi va "Bola huquqlarining kafolatlari to'g'risida"gi qonunlarini;
b) hukumatning tegishli qarorlari, Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan
chiqarilgan normativ-huquqiy hujjatlarni;
v) maktabgacha yoshdagi bolalarnining rivojlanishiga qo'yilgan davlat
talablarining; mazmunini, bolalarni maktab ta'limiga tayyorlash dasturi va
tarbiyaviy ishlar konsepsiyasini;
g) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, maktabgacha yoshdagi bolalarni
o'qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini;
d) maktabgacha ta'limga davlat talablarini bajarilishini nazorat qilish shakllari va
metodlarini, bolalar hayoti va sog'ligini muhofaza qilish qoidalarini;
e) pedagogik fan va amaliyotda ishlab chiqilgan metodik hujjatlarni, o'quv va
tarbiya jarayonida o'qitish texnikaviy vositalaridan foydalanish amaliyotini
Malaka talablari:
a) o'z yo'nalishi bo'yicha kamida bakalavr darajasidagi oliy ma'lumot yoki kamida
bakalavr darajasidagi oliy ma'lumot va kichik yoshdagi bolalarni tarbiyalash
bo'yicha kurslarni tugatganlik;
b) xorijiy tillardan birining boshlang'ich bosqichini va axborotkommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni bilishi;
v) uch yildan kam bo'lmagan pedagogik ish staji.
Uslubchining doimiy hujjatlari qatoriga guruhlardagi ta'limtarbiyaviy va
sog'Iomlashtirish ishlarini nazorat qilish daftari (jurnali) ham kiradi. Unda uslubchi
11

o'zining guruhlarda bolalarning o'quv, o'yin, mehnat faoliyatlarini o'rganishga doir
ishini; tarbiyachilar ishining sifatini; bolalarning dasturining turli bo'limlari
bo'yicha egallagan bilim, ko'nikma va malakalarining tahlili; bolalarning xulq-
atvor madaniyati, ma'naviy-irodaviy sifatlarini, jamoada yashash ko'nikmalarini
egallaganlik darajalari va shu kabilarni aks ettiradi. Uslubchi tarbiyachilar ishidagi
ijobiy jarayonlarni va kamchiliklarni qayd etadi, ularning qiyinchiliklari va
muvaffaqiyatsizliklari sabablarini tahlil qiladi hamda ishni yaxshilashning
yo'llarini ko'rsatadi.
3.Uslubchining liderlik va rahbarlik hususiyatlari
Maktabgacha ta`lim tashkiloti uslubchisi, uning huquqi, vazifalari va unga
qo’yilgan talablar. Ta`lim to’g’risidagi qonunning «Ta`lim tizimi boshqarish»
nomli 4 bo’limi, 25 moddasida shunlay deyiladi: Ta`lim soxasida yagona davlat
tizimini amalga oshirish Davlat boshqaruv organlariga rahbarlik qilish ta`limni
rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish har bir rahbarning
bosh vazifalaridan biridir. Maktabgacha ta`lim to’g’risidagi Nizomda ham
maktabgacha ta`lim muassasalarini boshqarish va kadrlar tayyorlash ishlarini
amalga oshirish, rahbarning huquq doirasi kafolatlari belgilab berilgan.
Maktabgacha ta`lim tashkiloti ustavida har bir bolalar tashkiloti tomonidan qabul
qilingan ustaviga binoan uslubchining ish jarayonida huquq va vazifalari aniqlab
belgilab beriladi, ya`ni uslubchi, birinchidan, oliy yoki o’rta maxsus ma`lumotiga
bo’lgan etakchi metodik jihatdan kuchli ma`naviy, siyosiy ongi, dunyoqarashi
keng tadbirkor, kamida bitta xorijiy tilni biluvchi pedagoglardan tayinlanadi.
Shuningdek, uslubchi quyidagilarni bilishi lozim: maktabgacha bolalar
tashkilotidagi ta`lim - tarbiyaviy ishga metodik rahbarlikni amalga oshiradi;
Kursning bajarilishini ta`minlaydi va nazorat qiladi, ta`lim - tarbiyaviy ishning
to’g’ri uyushtirilishi uchun javobgar; ilg’or pedagogik tajribani o’rganadi,
umumlashtiradi va tarqatadi, pedagogik kengashda ko’rib chiqish uchun zarur
materiallarni tayyorlaydi; maktabgacha bolalar tashkilotidagi metodik kabinetning
ishini tashkil qiladi; bolalarnnng yoshlariga muvofiq pedagogik qo’llanmalar va
o’yinchoqlarni tanlaydi; ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tashviqot qilish,
12

turli guruh tarbiyachilari, shuningdek, maktabgacha bolalar tashkiloti va maktab
ishida ketma ketlilikni ta`minlash bo’yicha ishni uyushtiradi.
Uslubchi oliy pedagogik ma`lumotga (maktabgacha ta`lim bo’limi) ega
bo’lgan yoki o’rta pedagogik (maktabgacha bo’limi) ma`lumotiga va kamida 3 yil
pedagogik stajiga ega bo’lgan eng yaxshi tarbiyachilardan tayinlanadi. O’z
hamkasblarining hurmatini qozonishi va ularga o’z vazifalarini muvaffaqiyatli
bajarishlarida yordam berish uchun uslubchi qanday rahbarlik sifatlariga ega
bo’lishi kerak? Uslubchi faqat yaxshi nazariy tayyorgarlikkagina emas, balki
bilimlarni amalda qo’llash ko’nikmasiga ham ega bo’lishi zarur. Tajribali
uslubchining tashabbuskorligi va ishga ijodiy yondoshishi: g’oyalarini
umumlashtira bilish, maqsadga muvofiq ishlash, har bir tarbiyachining imkoniyat
va qobiliyatlarini hisobga olishiga qarab farqlanadi. Uslubchi talablarni qo’yishda
talabchan va qatiy bo’lishi kerak. Rahbarning o’ziga buysinuvchilar bilan
muloqotning emotsional - irodaviy tomonini ifodolovchi bu sifatlar rahbarlik
uslubining muhim xislatini, talabchanlikni hosil qiladi. Yuksak talabchanlikni
sezgirlik, xayrixoxlik, odamlarga hurmat bilan birga olib borish zarur.
Talabchanlik - bu qattiqqo’llik degan gap emas. Buyruqldar, qattiq tanbehlar,
xayfsanlarning foydasidan ko’ra zarari ko’proq va bu odatda rahbarning
kuchliligidan emas, balki zaifligidan dalolat beradi. Maktabgacha ta`lim tashkiloti
uslubchisining ta`lim - tarbiyaviy faoliyatining samaradorligi uning obro’si ko’p
jihatdan pedagoglar jamoaning jipslashganligiga, eng avvalo butun maktabgacha
ta`lim muassasa rahbar yadrosida birlik va o’zaro tushunishning mavjudligiga
bog’liq bo’ladi. Tarbiyachilarning aniq intizomi va ishda uyushqoqligini
ta`minlash; jamoada jamoatchilik fikrini, tarbiyachilarning bir - birlarining
kamchiliklariga tanqidiy munosabatini shakllantirish, mehnat faolligi va ijodiy
ishlash ehtiyojini rag’batlantirish; qabul qilingan qarorlar echimini ta`minlash kabi
ijtimoiy - psixologik masalalarini hal qilish uslubchi uchun birmuncha
murakkablik qiladi. Har bir yosh mutaxassis ishini endi boshlayotgan yosh
tarbiyachi maslahatlar olib turishi uchun unga tajribaliroq murabbiy va obro’liroq
tarbiyachini biriktirish lozim. Yosh mutaxassisning kasb mahoratini egallab olishi
13

osonlik bilan bo’lmaydi. Mana shuning uchun ham yosh pedagog ishining ilg’or
metodlari va usullarini egallashga, o’z bilimlarini doimo to’ldirib borishga,
erishilganlar bilan cheklanmay, tarbiya asoslarini egallash ishtiyokini singdirishga
yo’llash uslubchining vazifasi hisoblanadi. Uslubchining doimiy hujjatlari qatoriga
guruhlardagi ta`lim - tarbiyaviy va sog’lomlashtirish ishlarini nazorat qilish daftari
(jurnali) ham kiradi. Unda uslubchi o’zining guruhlarda bolalarning o’quv, o’yin,
mehnat faoliyatlarini o’rganishga doir ishini; tarbiyachilar ishining sifatini;
bolalarning dasto’rining turli bo’limlari bo’yicha egallagan bilim, ko’nikma va
malakalarining tahlili; bolalarning xulq - atvor madaniyati, ma`naviy- irodaviy
sifatlarini, jamoada yashash ko’nikmalarini egallaganlik darajalari va shu kabilarni
aks ettiradi. Uslubchi tarbiyachilar ishidagi ijobiy jarayonlarni va kamchiliklarni
qayd etadi, ularning qiyinchiliklari va muvaffaqiyatsizliklari sabablarini tahlil
qiladi hamda ishni yaxshilashning aniq yo’llarini ko’rsatadi. Maktabgacha ta`lim
tashkilotisi (yasli - maktabgacha ta`lim tashkiloti ) tarbiyachi – uslubiyotchisi
lavozimining malaka tavsiflari Maktabgacha ta`lim tashkilotisi ( yasli -
maktabgacha ta`lim tashkiloti) tarbiyachi – uslubiyotchisi lavozimining
majburiyatlariga quyidagilar kiradi: a) maktabgacha ta`lim tashkilotisi (yasli -
maktabgacha ta`lim tashkiloti) jamoasi o’quv - tarbiyaviy faoliyatiga metodik
uslubchilik qiladi, barcha yosh guruxlarida bolalarni tarbiyalash va o’qitish
dasturlarining bajarilishini ta`minlaydi va nazorat qiladi, bevosita bolalar bilan
ishlovchi tarbiyachilarga va tibbiy xamshiralarga zarur metodik yordam ko’rsatadi.
b) maktabgacha ta`lim tashkilotisida metodik kabinet ishini tashkil qiladi, bolalarni
tarbiyalash va o’qitish bo’yicha yo’riqnoma - metodik materiallarni
umumlashtiradi, ilg’or tarbiyani o’rganadi va umumlashtiradi, tarbiyachilar va
tibbiy xamshiralar orasida tajriba almashish ishlarini tashkil qiladi tarbiyachilar
uchun ularga amaliy yordam berish maqsadida maslahatlar o’tkazadi; v) bolalar
tarbiyachisining dolzarb masalalarini pedagogik kengashning muhokamasiga
qo’yadi, pedagogik kengashlarga materiallar tayyorlash va unda tarbiyachilarning
faol ishtirokini ta`minlaydi, qabul qilingan qarorlarning bajarilishini nazorat qiladi,
ota - onalar orasida pedagogik bilimlarning tashviqoti bo’yicha, maktabgacha
14

ta`lim tashkilotilar va maktablardagi turli yosh guruxlari bo’yicha tarbiyachilar
ishida izchillikni ta`minlash bo’yicha ishni tashkil qiladi. Maktabgacha ta`lim
tashkilotisi (yasli - maktabgacha ta`lim tashkiloti) tarbiyachi - uslubiyotchisi
quyidagilarni bilishi kerak: a) “Ta`lim to’g’risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi to’g’risida”gi qonunlarini, maktabgacha ta`limga qo’yilgan davlat
talablarining mazmunini, xukumatning tegishli qarorlari, Xalq ta`limi vazirligining
buyruqlari, farmoyishlari, buyruqnomalari, metodik va me`yoriy xujjatlarini,
bolalarni maktab ta`limiga tayyorlash dasturi va tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasini;
b) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, maktabgacha yoshdagi bolalarni
o’qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini, maktabgacha ta`limga davlat
talablarini nazorat qilish shakllari va metodlarini, bolalar hayoti va sog’lig’ini
muhofaza qilish qoidalarini; v) pedagogik fan va aialiyotda ishlab chiqilgan
me`yoriy - metodik xujjatlarni, o’quv va tarbiya jarayonida o’qitish texnikaviy
vositalardan foydalanish amaliyotini. Maktabgacha ta`lim tashkilotisi (yasli -
maktabgacha ta`lim tashkiloti) tarbiyachi - uslubiyotchisi lavozimiga quyidagi
malaka talalari qo’yiladi: a) Oliy yoki o’rta maxsus pedagogik (maktabgacha)
ma`lumot; b) uch yildan kam bo’lmagan pedagogik ish staji. 1.3.
15

II BOB USLUBCHILIK O’RGANISH VA LIDERLIK
4.Liderlikga oid nazariyalarning paydo bo’lishi
Uslubchining liderlik va boshqaruv jihatlari Uslubchi jamoani boshqarishda
o’zi shaxsiy namuna bo’lishi lozim, ya`ni u barcha ishlarni oldida, boshida bo’lib
etakchilik qiladi. Umuman olganda ko’p adabiyotlarda «lider» so’zini «etakchi»
atamasi bilan almashtirish hollari ko’p uchraydi. O’ylashimizcha, «etakchi»
atamasi «lider»ga xos bo’lgan psixologik tavsifni to’la ifodalay olmaydi.
«Etakchi» so’zi guruhga munosabat sifatida, uning a`zolariga ta`sir o’tkazuvchi va
maqsadga etaklovchi shaxsga nisbatan ishlatiladi. Etakchilik guruh tarkibini,
undagi munosabatlar tizimini tahlil etish orqali aniqlanadigan shaxs holatidir.
Lekin liderga xos bo’lgan fazilatni ifodalovchi yana qator jihatlar borki, ularni
munosabatlar tizimi doirasidagina tahlil etolmaymiz. Bunday talqinda liderga xos
bo’lgan asosiy jihatlardan yana biri – shaxsning vaziyatga muvofiq ravishda
harakat qilish qobiliyatini hisobga olish zarurati tug’iladi. Biron - bir muammoli
vaziyatda paydo bo’lgan qiyinchilikni bartaraf etishdagi tashabbus, topqirlik va
mohirlik liderga xos fazilatlardir. Muammoni echish bilan bog’liq qiyin vaziyatda
lider boshqalarga nisbatan o’zining ilg’orligi, peshqadamligi bilan ajralib turadi.
Fikrimizcha, o’zbek tilida aynan shu ikki ibora - «peshqadam» va «etakchi»
so’zlari majmuasi lider mohiyatini to’la ifodalashi mumkin. Nazarimizda,
«Etakchi» so’zi shaxsning guruhni etaklashga, boshchilik qilishga bo’lgan
ishtiyoqi mavjudligidan kelib chiqadi. «Peshqadam» iborasi esa ma`lum
fazilatlarga ega bo’lgan shaxs ketidan guruhning ergashishini, jamoaning o’z
ixtiyoriga ko’ra o’zi ishongan odam borayotgan yo’lni tanlashini anglatadi. Aynan
shu xolat «lider» iborasiga nisbatan ham ishlatilishi zarur. Liderning bu xususiyati
16

uning hissiy jozibadorligida, o’zgalarni o’ziga jalb etish fazilatida namoyon
bo’ladi. Shunday qilib, «lider» so’zini faqat «etakchi» atamasi bilan almashtirish
liderlik holatining psixologik talqinini tor doiraga kiritib qo’yadi. Ushbu
mulohazadan kelib chiqqan holda qo’llanmamiz matnida «lider» so’zidan
foydalanishni ma`qul deb hisoblaymiz. Bundan tashqari, «lider» so’zidagi izohiy
ma`noni anglab olish o’zbek kitobxoni uchun tanish holdir. Liderlik va rahbarlik.
Mehnat jamoasidagi har bir xodim guruhda o’zining mavqeiga ega. Bu mavqe
rasmiy yoki norasmiy tarzda qo’lga kiritilgan bo’lishi mumkin. Rasmiy mavqe
xodimning mansab pog’onasidagi o’rni va uning lavozimidan kelib chiquvchi
vakolatlari bilan ifodalanadi. Har qanday xodim o’z hamkasabalari bilan o’zaro
munosabatda bo’lar ekan, turli omillar ta`sirida bu munosabatlar hissiy rang ola
boshlaydi. Hissiyotga asoslangan munosabatlar ikki ko’rinishda - yoqtirish
(simpatiya) va yoqtirmaslik (antipatiya) sifatida shakllanadi. Shunday xodimlar
ham borki, ular o’zining ma`lum xislatlari bilan jamoaning ko’pchilik a`zolarida
simpatiya uyg’ota oladilar va ular guruhning norasmiy tizimida yuqori mavqeni
egallaydilar. Psixologik talqin bo’yicha, jamoaning rasmiy tizimida yuqori
mavqeni egallovchi xodim rahbar bo’lib hisoblansa, norasmiy tizimda yuqori
mavqeni egallovchi shaxs esa – liderdir. Liderlik holati, odatda, guruhning
norasmiy munosabatlar tizimida amalga oshadi. Biron-bir shaxsning lider
darajasida tan olinishi unga hissiy yaqinlikni, uning ish bilan bog’liq bo’lgan qator
fazilatlarini yuqori baholashni va ushbu shaxsning guruh manfaatlariga
e`tiborliligini anglatadi. Lider - guruhning hamma a`zolari tomonidan tan olingan
shaxs. Liderning qadriyatlar tizimidagi asosiy jihati - guruh manfaatini har
narsadan ustun qo’yish, doimo guruh oldiga qo’yilgan vazifani echishga
sidqidildan kirishish va bu jarayonda jamoani safarbar eta olishidir. Mehnat
jamoasidagi lider avvalambor o’zining ishchanlik xususiyatlari bilan farqlanib
turadi, chunki, u aynan mehnat faoliyati tufayli boshqalardan ajralib ko’zga
tashlana boshlaydi. Bundan tashqari, lider, guruh manfaatini himoya etar ekan,
kezi kelganda rasmiy munosabatlar tizimiga va rasmiy doiralar manfaatiga ham zid
chiqa oladi. Natijada, jamoada rasmiy rahbar va norasmiy lider o’rtasida ziddiyat
17

paydo bo’lishi mumkin. Korxona manfaatidan kelib chiqsak, jamoadagi rasmiy
rahbar va norasmiy tizimda shakllanuvchi lider bir shaxs orqali ifodalanishi eng
maqbul holdir. Zamonaviy psixologiya fani, o’z yutuqlari orqali, liderga xos
fazilatlar tabiati va unga erishish yo’l-yo’riqlari haqida etarlicha ma`lumot bera
oladi. Shu munosabat bilan liderga xos bo’lgan jihatlarni uch toifaga kiritishimiz
mumkin: 1) jamoa manfaatlariga yo’nalganliq 2) kasbiy mohirlik, har qanday
muammoli vaziyatda qiyinchilikni o’z bo’yniga olish va ishni oxirigacha hal
etishda tashabbuskor bo’lish; 3) emotsional, hissiy jalb etuvchanlik xislatlari.
Yuqorida sanab o’tilgan xislatlar majmuasining ketma-ketligi ham o’z mantiqiga
ega. Tadqiqotlar orqali aniqlanishicha, hissiy jalb etuvchanlik odatda lider shaxsda
juda yorqin ko’zga tashlanishi shart emas ekan. Shaxsda bu ko’rsatkichning o’rta
me`yorda mavjudligi, uni liderlik darajasida tan olinishi uchun etarlidir. Lekin
insonga xos hissiy jozibadorlik ko’rsatkichi pastligi ish yuzasidan o’tadigan
muloqot va muzokaralarga salbiy ta`sir etishi mumkin. Rahbarning muloqot
sirlarini yaxshi bilishi orqali atrofdagilarda o’zi haqida ijobiy taassurot uyg’ota
olishi ushbu ko’rsatkichni oshirishdagi asosiy vositadir . Rahbarlik tayinlanuvchi
lavozimdir, liderlik esa hamfikrlar tomonidan ko’tarilgan shaxs mavqeidir. Agar
rahbar va lider o’rtasidagi farqga e`tibor beradigan bo’lsak, ko’pgina jihatlarni
sanab o’tishimiz mumkin. Masalan, rahbar xodimlarga ega bo’lsa, liderning
hamfikr tarafdoshlari mavjud, rahbar tayinlansa, lider jamoa a`zolari orasidan
ajralib chiqadi, rahbar o’z hokimiyatiga asoslansa, lider esa obro’siga tayanadi.
Rahbar o’z majburiyati bo’yicha tashkilot manfaatini birinchi o’ringa qo’yadi va
shu xususiyat unga rasmiy tus berib, jamoa oldida liderga nisbatan uni bir muncha
«zaif» holatga qo’yadi. Hayotda ko’pgina jamoalar uchraydiki, ularda rasmiy
rahbar va lider alohida shaxslardan iboratdir. Bunday jamoa hayotidagi ko’p
vaziyatlarda guruh a`zolari rahbardan ko’ra norasmiy lider tomonida bo’lishlari
ehtimoli kuzatiladi. Jamoadagi rasmiy rahbar va norasmiy liderning o’zaro
munosabati doimo qiyin masalalar doirasiga kiradi. Bunday vaziyatda odatda
ko’pchilik rahbarlar liderni siqib chiqarishga, undan qutulishga intilishlari
kuzatilsa, boshqa bir rahbar bu liderdan foydalanishga, uni guruh maqsadiga tezroq
18

erishish yo’liga safarbar etishi mumkin. Rahbarning lider bilan o’zaro til topishi,
hamfikr bo’la olishi albatta bo’lajak muvaffaqiyatlar garovidir. Buning uchun
rahbardan ham topqirlik, sabr-toqat va o’z shaxsiy manfaatidan ustun tura olish
qobiliyati ko’tiladi. Rasmiy rahbar va guruh lideri turli shaxslardan iborat bo’lsa,
ular o’rtasidagi kelishmovchilik ko’pgina xodimlar tomonidan ijtimoiy adolatning
buzilishi sifatida idrok etiladi. Lider bilan munosabatni rivojlantirish esa aksincha,
guruhdagi kuchlarni tan olish, oqillik yo’lini tanlash deb baholanadi. Rahbar sezgir
shaxs sifatida nafaqat liderga, balki bunday xislatga ega bo’lgan har bir guruh
a`zosiga alohida diqqat ajrata olishi lozim. Alohida olingan lider bilan mavjud
munosabatni rivojlantirish orqali guruhning boshqa a`zolari bilan o’zaro ijobiy
hislarni shakllantirish imkoniyati tug’iladi. SHu ma`noda tahlil etilganda, guruhda
norasmiy liderning mavjudligi rasmiy rahbar uchun guruh a`zolari bilan iliq
munosabatni qurishdagi qo’shimcha ko’prikdir. Lekin hayotda hamma narsa ham
o’ylanganday silliq ketavermaydi va rasmiy rahbar bilan norasmiy lider
manfaatining zidligi, rahbarning iltifotli qadamiga qaramay norasmiy liderning
qaysarligi to’qnash kelishi mumkin. Bu esa jamoadagi nizo bilan ifodalanadi va
bunday hollarni hal etish yo’l-yo’riqlari haqida jamoadagi nizolar mavzusida
batafsil gapirib o’tiladi. Liderga xos bo’lgan fazilatlarni shakllantirish bo’yicha
psixologiya faniqa qator amaliy tadbirlar mavjud bo’lib, bu xil dasturlar interfaol
ta`lim uslubiga asoslangan amaliy mashg’ulotlarda o’z aksini topadi. SHaxsning
liderlik jihatlarini rivojlantiruvchi psixologik tadbirlarning metodologik asoslari bir
muncha bahsli bo’lib, bu mavzuning puxta ishlab chiqilishi ushbu
mashg’ulotlardan olinajak natija samarasini belgilaydi. YAqin paytgacha
psixologiya faniqa shaxsning liderlik xislatlarini shakllantirish bo’yicha «Xislatlar
nazariyasi» degan ta`limot etakchi bo’lib kelgan. Bu ta`limotga binoan liderlikni
ifodalovchi bir necha xislatlar mavjud va ushbu xislatlar majmuasi shaxsning
o’zgalarga ta`sir etish qobiliyatini belgilaydi. Ammo, aniqlanishicha, xislatlarning
shunchaki majmuasi shaxsni lider darajasiga ko’tara olmaydi va bu xislatlar soni
bir necha o’ntalikdan iborat bo’lishi mumkin. Bu xislatlarni shakllantirish, ularni
shaxs tuzilmasidagi boshqa tarkibiy jihatlar bilan muvofiqlashtirish va insonning
19

ichki mazmun-mohiyatiga aylantirish o’ta murakkab masaladir. Ko’p yillik
psixologik tadbirlar bunday yo’lning kammahsul ekanligini ko’rsatdi. SHaxsning
liderlik imkoniyatini rivojlantirishning zamonaviy yondoshuvlaridan biri, insonda
shakllangan qobiliyatga suyanishni va shu qobiliyatni imkon bergan vaziyatda
namoyon etilishini taqozo etadi. Bunday yondoshuv «situativ liderlik» deb atalib,
unda lider deb, tan olingan shaxsning umumiy maqsadga erishish yo’lida
muammoli vaziyatda o’z qobiliyatini namoyon eta olishi tushuniladi. Bu
nazariyaga binoan guruh doimo bir necha liderga ega bo’lishi mumkin va kezi
kelganda har bir jamoa a`zosi muammoli vaziyatni hal etish borasida o’z qobiliyat
va imkoniyatini namoyish eta oladi. Fikrimizcha, samarali foliyat olib boruvchi
rahbar o’z jamoasida aynan shunday muhitni yaratishi kerakki, har bir xodim zarur
vaziyatda o’z imkoniyatini ishga solish orqali muammoli vaziyatni hal etishda
qatnashishi va boshqaruv jarayonida ishtirok etayotganini his qila olsin. Buning
uchun jamoa, har qanday vaziyatni hal etishda chuqur mas`uliyat his etuvchi va o’z
ishining ustalari bo’lgan professional xodimlarga ega bo’lishi lozim. Shu bilan
birga, guruhda doimo shunday xodimlar topiladiki, ular paydo bo’luvchi ko’pgina
muammoli vaziyatlarni hal eta oluvchi universal qobiliyatga ega. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, liderlik ko’p jihatdan shaxs tug’ma qobiliyalarining etarli
darajada shakllanganligi bilan xarakterlanadi. Yuqorida aytganimizdek,
liderliknning asosiy jihatlaridan biri – guruh manfaati haqida g’amxo’rlikdir.
Shuning uchun ham liderlik ta`rifidagi asosiy ma`no kasb etuvchi tomonlar bu –
shaxsning ushbu vaziyatni muvaffaqiyatli hal eta olish qobiliyati va guruh manfaati
yo’lidagi jonbozligi deb tushunilishi mumkin. Shaxsning liderlik imkoniyatini
namoyon ettiruvchi yana bir asosiy tomon – jamoaning talab va istagiga mos kela
olishidir. Turli mehnat jamoalari o’z mas`uliyat darajasidan kelib chiqqan holda
turlicha istaklarni namoyon etadi va hatto, ba`zida jamiyat manfaatiga to’la mos
kelmaslik hollari ham kuzatiladi. Bunday jamoalarda esa, tabiiyki destruktiv, ya`ni
buzg’unchi xulqqa mos keluvchi liderlar ajralib chiqadi va ular guruhning yashirin
motivlarini namoyon etuvchi o’ziga xos kuchga aylanadi. Lider va rasmiy
rahbarning turli shaxslardan iboratligi va ular o’rtasidagi ziddiyat haqida yuqorida
20

to’xtalib o’tdik. Shunday holat ham yuz beradiki, tashkilot manfaatiga zid yo’l
tutgan lider atrofida o’zi kabi hamtovoqlarni to’plashi va o’zining og’uvchi xulqi
bilan nafaqat tashkilot maqsadi, balki rahbarning obro’siga ham putur etkazadi.
Bunday liderni darhol ishdan bo’shatish lozim, degan an`anaviy fikr bir qaraganda
to’g’ri bo’lsa-da, lekin ushbu vaziyatdan tarbiyaviy maqsadlarda foydalanish
rahbarning mohir tashkilotchiligidan dalolat beradi.
5.Talimni tashkil etishda ilmiy tadqiqot metodlarining o‘rni
Rahbar o’z tashkilotidagi mavjud imkoniyatlarni qo’llagan holda norasmiy
liderni nafaqat guruhdan ajratishi, balki unga ma`qul keluvchi va uning
qobiliyatlariga mos keluvchi vazifalarni ham topib berishi mumkin. Umuman
olganda, rahbar uning manfaatlariga zid bo’lgan har qanday kuchni o’z tomoniga
og’dira olishi uning obro’siga obro’ qo’shuvchi va jamoa oldida uning nufuzini
yanada oshiruvchi eng samarali imkoniyatdir.. Liderlikka oid nazariyalarning
paydo bo’lishi. Liderlik hodisasi to’g’risida gap ketar ekan, liderlik nazariyalari
haqida ham qisqacha to’xtalib o’tish o’rinli-dir. Hozirgi kunga qadar boshqaruv
psixologiyasi faniqa liderlik to’g’risida asosan uchta nazariya mavjud. Birinchisi –
“liderlik sifatlari nazariyasi”dir yoki xarizmatik nazariya. Uning mohiyati shuki,
hamma ham lider bo’la olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yig’indisi
tug’ma mavjud bo’lib, bu sifatlar majmui uning guruhda lider bo’lishini
ta`minlaydi. Masalan 1940 yilda amerikalik K.Berd 79 sifatdan iborat bo’lgan
liderlik qirralari ro’yxatini tuzdi. Bu ro’yxatda, jumladan, tashabbuskorlik,
muloqotga kirisha olish, yumor hissi, o’ziga ishonch, tez va aniq qarorlar qabul
qila olish, tashkilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lekin bu nazariyaning xatoligi
shunda ediki, birinchidan, u yuqoridagi sifatlar qanday qilib namoyon bo’ladi-yu,
qanday shakllanishi tushuntirib bera olmadi, ikkinchidan, so’roqlar mobaynida
birorta sifat ham mutlaq ko’p marta qayd etilmadi. Tadqiqot nihoyasida o’sha
boshida taklif etilgan sifatlarning atigi 5% igina aksariyat respondentlar javobida
qayd etildi. Bu liderlik modelini yaratish oson emasligi to’g’risida xulosaga
kelishni taqozo etdi. Ikkinchi nazariya – liderlikning vaziyatga bog’liqligi
21

nazariyasidir. Bu erdagi asosiy g’oya – lider vaziyatning mahsuli degan g’oyadir.
Har bir ohamda liderlik sifatlari bor, lekin ba`zi vaziyatlar ayrim shaxslarning
o’zlarini ko’rsatishlari, lider bo’lishlari uchun qulay muhit bo’lib xizmat qiladi.
Yuqoridagi ikki nazariyani tanqid qilish natijasida paydo bo’lgan uchinchi
nazariya – liderlikning sintetik nazariyasidir. Bu nazariya lider guruhiy
munosabatlarning bevosita mahsuli, deb hisoblaydi hamda uning ro’yobga
chiqishida guruhning birlamchi rolini ilgari suradi. Oxirgi yillarda ko’plab olimlar,
jumladan, psixologlar M.G.Davletshin, E.G’ozieva, M.Vohidov, Z.R.Qodirova,
R.I.Sunnatova, M.Sh.Rasulovalarning faoliyat kontseptsiyasiga tayangan holda,
liderlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosabati va guruhda
qabul qilingan me`yorlar hamda ijtimoiy kutilmalarga kim ko’proq darajada javob
berishiga qarab liderni aniqlash mumkin, deb hisoblashmoqda. Bundan tashqari,
ijtimoiy kutilmalar nazariyasi hozirda ko’pchilik tomonidan ma`qul
yondashishlardan biri deb qabul qilinmoqda. Shuni alohida ta`kidlash joizki, butun
dunyoda ishlab chiqarish va uni boshqarish borasida modernizatsiya siyosatining
tan olinishi, barcha davlatlarning o’ziga xos demokratiya tamoyillari asosida
jamiyatni, xususan, mehnat jamoalarini boshqarish siyosatiga o’tishi munosabati
bilan boshqaruv masalalariga ham munosabat o’zgardi. Jumladan, mustaqil
O’zbekistonda ham erkin fuqarolik jamiyati qurish tamoyillarining yangidan
belgilanganligi, Birinchi president I.A.Karimov tomonidan barcha jabhalarda,
xususan, ijtimoiy sohalarda insonparvarlik siyosatining keng singdirilishi
munosabati bilan rahbar va lider shaxslarga nisbatan ijtimoiy fikrda ham muayyan
o’zgarishlar ro’y berdi. Bugun O’zbekiston sharoitida bunyodkorlik sifatlariga ega
bo’lgan, o’z oilasi, mahallasi, shaxsan o’zi va jamiyat mafnaatini o’ylab mehnat
qilayotgan fuqaro jamiyat tomonidan ijtimoiy himoyada bo’lib, uning faoliyatini
muvofiqlashtirish, unga etarli darajada ish sharoitlarini yaratishga mas`ul bo’lgan
rahbar, eng avvalo, unga g’amxo’r bir inson sifatida qarashi, mehnatdan
manfaatdorlik psixologiyasini uning ongiga singdira bilishi shart. Xalqqa yaqin
bo’lib, uning dardi bilan yashash, har bir ishning istiqbolini yaqqol tasavvur qila
olish – zamonaviy rahbar-liderga xos fazilatlardir. Zamonaviy psixologiya fani
22

tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, boshqaruvda, ayniqsa, uning uslublarini tanlashda
sintetik tanlovning bo’lishi ko’proq ahamiyat kasb etadi. 4 . Ilmiy tadqiqot - yangi
bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga ob yektivlik,ʼ
ishonchlilik, aniklik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib
takrorlanganda hamisha birdek natija beri-shi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi
lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan boglangan ikki kiyem — tajriba va na-
zariyadan iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash,
mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni
oldindan taxlil etish, tajriba o tkazish, olingan natijalarni taxlil etish va
ʻ
umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi
fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni
fundamen-tal va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga aj-
ratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning o zidagina
ʻ
emas, balki ko pgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni qal qilishda ham keng
ʻ
qo llaniladi Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari–shaxsni tarbiyalash, unga
ʻ
muayyan yo'nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga yo'naltirilgan
pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirish
va bilish usullari bo'lib, ular asosida muammoni ijobiy hal etishga yordam beruvchi
tamoyillari, ob'ekti va sub'ektiv omillari aniqlanadi. Ayni vaqtda O'zbekiston
Respublikasida pedagogik yo'nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik
yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni
aniqlashga bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayondlarning umumiy
aloqasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji uning
psixologik, intellektual jihatdan takomilashtirib borishini ta'minlashi, qarama-
qarshiliklarning shaxs kamolotini ta'minlashdagi o'rni va roli, shuningdek,
dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e'tirof etadi. Pedagogik ilmiy
tadqiqotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi,
izchillik, uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo'lgan
jarayon bo'lib, uning samarali bo'lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur.
Ular quyidagilardir:
23

1) muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi;
2) ilmiy farazlarning to'g'ri shakllantirilganligi;
3) vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to’g’ri belgilanganligi;
4) tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan ob'ektiv yondashuv;
5) tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh,
psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi
qonuniyatlarining
to’g’ri hisobga olinganligi;
6) tadqiqot natijalarini oldindan tashhislash va uning natijalarini bashoratlash;
7) tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi.
Ilmiy tadqiqot ishining har qanday informatsion materiali aniq talabga
javob berishi kerak:
–kompozitsiyasi (ko‘rilishi) aniq bo‘lishi;
– tushuntirilishi mantiqiy ketma-ketlikni ta’minlashi;
– muallifning ilgari surayotgan farazining himoyasini asoslovchi dalillar
ishonarli bo‘lishi;
– yangi holatlarni ifodalanishi aniq qisqa qaytarishlarsiz bo‘lishi;
– ishining umumiy natijalari hamda undagi yangiliklar aniq va birbiridan ajratilgan
holda tushunarli darajada keltirilishi;
– xulosalar o‘z tasdig‘iga ega, qisqa va aniq qayd qilingan, shu bilan
birga umumiy va bugungi kunda ma’lum bo‘lgan materiallar hamda
xulosalardan holi bo‘lishi;
– ilmiy va amaliy xarakterdagi ishlanmalar takliflar asoslangan va real
bo‘lishi kerak.
Zamonaviy ta'limga xos muhim jihatlardan biri – pedagog faoliyatining
innovatsion xarakter kasb etishiga erishish sanaladi. Rivojlangan xorijiy
mamlakatlarda pedagog faoliyatining innovatsion xarakter kasb etishiga erishish
masalasi o'tgan asrning 60-yillaridan boshlab jiddiy o'rganila boshlagan. Xususan,
X.Barnet, J.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M. Maylz, A.Xeyvlok,
D.Chen, R.Edem, F.N. Gonobolin, S.M. Godnin, V.I.Zagvyazinskiy,
24

V.A.KanKalik, N.V.Kuzmina hamda V.A.Slastenin kabi tadqiqotchilar tomonidan
olib borilgan ishlarda innovatsion faoliyat, pedagogik faoliyatga innovatsion
yondashish, innovatsion g'oyalarni asoslash va ularni amaliyotga samarali tadbiq
etish, xorijiy mamlakatlar hamda respublikada yaratilgan pedagogik
innovatsiyalardan xabardor qilish orqali pedagog faoliyatida ulardan faol
foydalanish borasidagi amaliy harakatlar mazmuni yoritilgan.
Pedagogik tarbiyalashga oid ish tajribalarni o'rganmay va umumlashtirmay,
pedagogik jarayonini chuqur tadqiq qilmay turib pedagogikani rivojlantirib
bo'lmaydi. Hozirgi ta'lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi
bilan qurollantiradi, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham
xususiy tadqiqot metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy
bog'lanishlarni, munosabatlami, aloqalarni o'matish va ilmiy nazariyalami tuzish
maqsadida ilmiy axborotlami olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari
bilan tanishish, o'rganish, suhbat va so'rovnomalar o'tkazish, ilmiy pedagogik
tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So'nggi vaqtlarda matematik va kibernetik
metodlardan, shuningdek, modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd
qilinmoqda. Boshlang'ich matematika o'qitish metodikasida butun pedagogik
tadqiqotlarda qo'llaniladigan metodlarning o'zidan foydalaniladi.
5. Kuzatish metodi
Kuzatish metodi - odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd
qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo'naltirilgan holda idrok
qilishdan iborat. Kuzatish metodidan o'quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi
ishning qanday borayotganini o'rganish uchun foydalaniladi. Bu metod o'qituvchi
va o'quvchilarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy shar oitda aniq
material to'plash imkonini beradi.Kuzatish vaqtida tadqiqotchi o'quv jarayonining
odatdagi borishiga aralashmaydi. Kuzatish aniq maqsadni ko'zlangan reja asosida
uzoq yoki yaqin vaqt oralig'ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir
bo'layotgan voqealar, jihozlar kuzatish kun- daligiga qayd qilinib boriladi.
Kuzatish tutash yoki tanlama bo'lishi mumkin. Tutash kuzatishda kengroq olingan
25

hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o'quvchilarning bilish
faoliyatlari), tanlama kuzatashda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan,
matematika darslarida o'quvchilarning musjaqil ishlari) kuzatiladi. Qaror yozish
yoki kundalik yuritish kuzatishni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo
kuzatishlami qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, video, foto va
teleekrandan foydalanishdir. Foydalaniladigan kuzatish metodlaridan biri ilg'or
pedagogik tajribani o'rganish va umumlashtirishdan iborat. Bu metoddan
muvaffaqiyatli foydalanishning majburiy asosiy sharti shundan iboratki,
o'qituvchilar tajribasining tavsifi qo'yilgan tadqiqot vazifasiga javob beradigan
bo'lishi kerak.
6.Tajriba
Tajriba - bu ham kuzatish bo'lib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o'zgartirib turiladigan
sharoitda o'tkaziladi. Pedagogik tajriba o'qitishning va tarbiyalashning u yoki bu
usulining, ko'rsatma - qo'llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda
qo'llaniladi.
Tajriba o'tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo'Igan masalalarni
aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab amaliyotida va
pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo'lishi kerak. Tajriba o'tkazishdan oldin
tadqiqotchi o'rganish predmeti bo'lmish masalaning nazariyasi va tarixi bilan,
shuningdek, shu soha bo'yicha amaliy ish tajribasi bilan tanishib chiqadi.
Tadqiqotda ilmiy farazni o'rni katta ahamiyatga ega. Butun tajribani tashkil qilish
ilmiy farazni tekshirishga yo'naltiriladi. U material to'plash imkonini beradi,
tadqiqotchining aniq materialda chalkashib ketishiga yo'l quymaydi. Tajriba
natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o'tkaziladi. Buning uchun ikki
yoki bir necha guruh tuziladi, bu guruhlarga kirgan o'quvchilar tarkibi bo'yicha
tayyorgarlik darajalari va boshqa ko'rsatkichlar bo'yicha imkoni boricha bir xilda
bo'lishi kerak. Bir xil sinflarda tadqiqotchi tomonidan maxsus ishlab chiqilgan
tajriba materiali bo'yicha ish bajariladi. Taqqoslash uchun nazorat sinflari
tanlanadi, bu sinflar o'quvchilar tarkibi, ularning bilim darajalari bo'yicha taxminan
26

tajriba sinflarga teng kuchli bo'lishi kerak, bu sinflarda matematika tajriba sinflarda
qo'llaniladigan metodlar, vositalar va boshqalar qo'llanilmaydi. Har qanday fan
ozining ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Bu metodlari orqali oz mazmunini boyitib,
yangilab boradi. Hayotda va obektiv dunyoni bilish nazariyasida nimani orgatish
va qanday orgatish kerak, kimni va qanday tarbiyalash lozim degan masalalar
mavjud bolib, ular ozaro bog’liqdir.
Nima qilish kerak va qanday amalga oshirish lozim degan muammolar ortasida
dialektik birlik mavjuddir.

6.Maktabgacha pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari tasnifi
Pedagogika oz mazmunini boyitish va yangilash maqsadida mavjud
pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan
metodlari bilan organadi. Shu manoda pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari
deganimizda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va oqitishning real
jarayonlariga xos bolgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish metodlari,
uslublari va vositalari majmuini tushunamiz. Pedagogika oqitish, bilim berish,
tarbiyalash jarayonlarini va ularning mohiyatini quyidagicha organish-bilishni
nazarda tutadi:
ularning umumiy aloqasi, bir-birini taqozo etishi va ozaro tasir jarayonida bolalarni
oqitish va tarbiyalash, fan, madaniyat, ahloq va sanat, talim va tarbiyaning qayerda
amalga oshirilishidan qatiy nazar uzviy aloqada bolishi; ularning toxtovsiz
harakati, ozgarishi va taraqqiy etish jarayonida vujudga keladigan oqitish va
tarbiyalash vazifalari, metodlarining ozgarishi, hamma bolalarni bir xil andozada
oqitish va tarbiyalash mumkin emasligi;bolalarning osishida ularning oziga xos
hususiyatlarini hisobga olish, aqliy va hulqiy faoliyat, soz va ish birligi
mezonlariga tayanish;
bolalar kamolotiga tasir etuvchi anana, urf-odatlar, ular ortasidagi tafovutlarni
bilish, aniqlash asosida yaxshi bilan yomon, eskilik bilan yangilik, ortasida yuz
beradigan nizolarni hisobga olish, ozaro tanqid va hokazo; Pedagogikaning ilmiy-
tadqiqot metodlari qanchalik mukammal, aqlga muvofiq, tog’ri tanlansa talim-
27

tarbiya mazmunni yangilash va takomillashtirish shu darajada yaxshilanadi,
pedagogika fani ham boyib boradi. Pedagogikaning kuzatish metodi talim-tarbiya
jarayonlarining amaldagi holati bilan tanishtiradi, ularning oqibat natijalarini
bilishga yordam beradi va shu asnoda yaratilgan yangi kashfiyotlar uchun dalillar,
omillar yig’ish imkonini tug’diradi. Bu metodni qollanish jarayoni ancha
murakkab bolib, nazarda tutilgan maqsad qanday amalga oshayotganligini
aniqlash, oqituvchi va oquvchilarning ozaro aloqalari, individual farqlarini
qiyoslash uchun ham qollaniladi.
Tajribalarning korsatishicha, maqsad asosidagi kuzatuv malum reja asosida
yig’ilgan dalillarni haqiqiy tahlil qilish, qiyoslash asosida tashkil etilsagina
samarali boladi.
Kuzatishlar faqat oddiy hodisalarni kuzatish, ayrim dalillarni yig’ish, hisobga
olish, aniqlash uchungina emas, balki talim-tarbiya jarayonini yaxshilash va
mukammallashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Odatda pedagogik kuzatish
orqali oquvchilarning fanlarni ozlashtirishlari, ularning xulq-atvori va
muomalalaridagi ozgarishlarni hisobga olish va tegishli talimiy-tarbiyaviy tasir
korsatish yollarini belgilash uchun qollaniladi. Ilmiy kuzatishlar esa nafaqat
oquvchilarning tabiiy faoliyatini, balki ularning ilmiy dunyoqarashlarini
shakllanishi, fikrlash jarayoni kuchi, xulosalar chiqarishdagi faolliklarini aniqlaydi,
ularni tahlil etadi va tegishli xulosalar chiqarishga imkoniyat tug’diradi. Bunday
kuzatishlar pedagogika fani mazmuninining boyishiga sabab boladi. Metod
(lotincha-metodas-yo'l so'zidan) tadqiqot yo'li, na- zariya, ta'limot deb tarjima
qilinadi. Ilmiy tushuncha sifati- da «metod» so'zi keng ma’noda muayyan
maqsadga erishish yo'lini, tor ma’noda tabiat va ijtimoiy hayot hodisalari va qo-
nuniyatlarini bilish maqsadida qandaydir vazifani hal etish usulini bildiradi.
Obyektiv dunyoni bilish, nazariyada nimani o'rganish ke- rak, kimni va qanday
tarbiyalash lozim degan masalalar mav- jud bo'lib, ular o'zaro uzviy bog'liqdir.
Pedagogika fani o'z mazmun-mohiyatini boyitishda, yangi- lashda mavjud
pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsa- di va vazifalariga muvofiq
keladigan usullari bilan o'rganiladi. Usui va metod tushunchalari o'zaro bog'liqdir,
28

chunki ular- ning har biri metod sifatida ham, usul sifatida ham namoyon bo'ladi.
Pedagogika fani o'z mazmun-mohiyatini boyitishda, yangi- lashda mavjud
pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsa- di va vazifalariga muvofiq
keladigan usullar bilan o'rganadi. Umuman, pedagogika amaliyotida o'qitish
usullari va metodlarining juda katta boyligi to'plangan. Ularni tanlashda turli
sharoitlar, o'qitilayotgan fanning xarakteri, bolalarning yosh xususiyatlari, oldingi
tayyorgarliki darajasi va hokazolar hisobga olinadi.
Ushbu ilmning ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli
qilish va o'qitishning real jarayonlariga xos bo'lgan ichki yo'llari, uslublari va
vositalari majmui tushunila- di. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot usullari
qanchalik to'g'ri tanlasa, ta’lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashti- rish
shu darajada yuksaladi.
Mavjud metodlar (usullar) asosan quyidagilardir:
Adabiyotlarni o'rganish metodi;
Kuzatish metodi;
Suhbat metodi;
Bolalarni ijodini o'rganish metodi;
MTM hujjatlarini tahlil qilish metodi;
Eksperiment, tajriba-sinov metodi;
Test sinovlar metodi metodi;
Statistika ma'lumotlarni tahlil qilish metodi;
Matematika va kibernetik metodi;
Sotsiologik tadqiqot metodi.

o'qitish metodi o'qituvchi va bolalar nazariy hamda amaliy bilish faoliyatining
ta’limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan ilmiy vazifalarni bajarishga qaratilgan
yo'ldir, degan edi professor R.A.Mavlonova. U o'qish metodlariga quyidagi
muayyan talablarni qo'yadi: O'quv materialini o'rganishning o'qituvchi tavsiya
etgan yo'li fikrlashning dialektik-materialistik usuli mustaqil qa- rashlar, irodaviy
xususiyatlari va xulqning shakllanishiga olib borishi kerak. Ana shu talab nuqtayi
29

nazaridan metod tarbi- yaviy tusda bo'lishi lozim. O'qish metodining ilmiy asosi
yaqqol va aniq bo'lishi zarur. Shundagina o'qituvchi mazkur metod orqali qanday
ma- salalar qo'yilishi va hal qilinishi mumkinligini, qanday masa- lalarni hal qilib
bo'lmasligini ko'ra oladi. 3.0'qitishning tizimliligi uning samaradorligini belgilaydi.
O'qitish metodining tushunarliligi: o'qitishning yo'li o'quvchi uchun qabul qilinishi
va qo'llanishi, o'quv materialini o'rganishning usuli esa bilimlarni o'zlashtirishning
imkoniyat- lariga muvofiq bo'lishi lozim. O'qitishning onglilik va faollik zaruriyati
nihoyatda jiddiy talabdir. Bilimlarning puxtaligi va asosliligiga e’tibor.
O'qitish metodikasida nazariy va amaliy hodisalarning muvofiqligi.
Har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko'zda tuti- ladi va shuning uchun u
qandaydir maqsad qo'yishni unga erishish bo'yicha faoliyat usulini, ana shu
faoliyatni amalga oshi- rishda yordam beradigan vositalarni bilishni taqozo etadi.
Bir so'z bilan aytganda, o'qituvchi tarbiyachi va bolalarning xatti-harakatlariga
asoslangan pedagogik metod natijasida o'quvchilar bilim, iqtidor va ko'nikmalarga
ega bo'lib, o'z dun- yoqarashini, tafakkurini va ma'naviyatini yuksaltirishga eri-
shadilar.
Ta’lim-tarbiyaga taalluqli xatti-harakatlarni tafakkurga asoslanib tahlil qilish
pedagogika va didaktikada yagona usul hisoblangan. Yan Amos Komenskiyning
"Buyuk didaktika", K.D.Ushinskiyning "Inson tarbiya predmeti sifatida” asarlarida
masalaga shunday yondoshishni ko'rish mumkin. O'quv-tarbiya jarayoni haqida
jiddiy xulosa chiqarish uchun muntazam ravishda olib borilgan kuzatishlar, tajriba,
faktlarga asoslangan empirik tadqiqotlar natijalariga asoslanish zarur.
Pedagogika fanining tarixiy taraqqiyotini o'rgatuvchi va " milliy istiqlol
mafkurasini shakllantiruvchi hal qilinishi lozim bo'lgan muammolar bor.
Pedagogik muammolarni hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari mavjud.
Yuqorida keltirgani- mizdek, metod lotincha "métodos”- yo'l so'zidan olingan
bo'lib, ilmiy tadqiqot esa shu metodlar orqali nazariy, mafkuraviy, il- miy, milliy
va ijtimoiy hayot hodisalarini ularning qonuniyatla- rini bilishga xizmat qiladi.
Ilmiy tadqiqot metodlari olimlar to- monidan turlicha asoslab berilgan: Akademik
30

S.Rajabov tahriri ostidagi pedagogikada kuza- tish, suhbat, maktab hujjatlarini
tahlil qilish, eksperimentlar metodi, statistika ma’lumotlarini tahlil va sintez qilish,
anke- talar, hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari asoslab berilgan.
I.F.Xarlamovning "Pedagogika” o'quv qo'llanmasida pedagogik kuzatish, suhbat,
tajriba eksperiment, maktab huj- jatlarini o'rganish, ilo'or tajribalarni
umumlashtirish, matema- tik hisoblash metodlari asoslab berilgan. S.P.Baranov va
boshqalar yaratgan "Pedagogika” qo'llanma- sida esa kuzatish, savol-javob,
maktab hujjatlarini o'rganish, eksperiment tajriba, modellashtirish metodlari
berilgan. A.K.Munavvarov tahriri ostidagi “Pedagogika” o'quv qo'llan- masida
kuzatish, suhbat, bolalar ijodini o'rganish, test- so'rovnomalar, maktab hujjatlarini
tahlil qilish, matematika va kibernetika metodlari berilgan. Mavjud pedagogik
dars- liklarning deyarli hammasida metodlarni tavsiflab chiqishning bir xillik
holati mavjud.
Ilmiy tadqiqot faoliyatimizda bulardan foydalanish bizdan ijodiy yondoshishni
talab qiladi. Ilmiy pedagogik tadqiqot metodlarida biror pedagogik muammoni hal
qilish maqsadida talaba, o'qituvchi-tarbiyachi, aspirant-tad- qiqotchi va ilmiy
xodimlardan foydalanadilar. Ilmiy izlanish- ning dastlabki debochasi adabiyotlarni
o'rganib, tahlil qilish- dan boshlanadi. Adabiyotlarni o'rganish metodi - Pedagogik
adabiyotlarni o'rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks
ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagog olimlarning asarlari, mustaqil
O'zbekistonning iqtisodiyotiga, mafkurasi- ga va ma'naviyatga doir adabiyotlar,
tadqiqot mavzusiga doir darsliklar, monografiyalar, risolalar va maqolalar, tadqiqot
mavzusiga doir pedagogik, psixologik tadqiqotlar, dissertatsi- yalar o'rganiladi,
umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi. Kuzatish metodlari - Kuzatish adabiyotlarni
o'rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatishni tadqiqotchi biror maqsadni ko'zda tutib
tashkil etadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning das- turi tuziladi. Bunda kuzatish
tezligi, soni, manzili, vaqti, vazi- yatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati
belgilana- di. Kuzatish muddatiga ko'ra ikki turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli
kuzatish - qisqa kuzatish obyektning kundalik faoli- yatdagi o'zgarishlaridan
ma'lum xulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish - qo'yilgan maqsad, reja va dastur
31

asosida olib borilib, ma'lum ilmiy, yakuniy xulosaga kelinadi. Kuzatishni yakuniy
qayd qilishda kinosyomka, video yozuvi, televideniye va boshqa texnik
vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan to'g'ri foydalanish o'quv-
tarbiya jarayonining sa- maradorligini oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi.
Suhbat metodi - Tadqiqot mavzusining biror tomoni yo- ki hodisalari haqida bilib
olish maqsadida mas'ul shaxslar bilan og'zaki savollar berilib, ulardan axborot
olish jarayonidir. So'roqlar mavzu doirasida mantiqan mazmunli, tartibli, aniq
ifodaga ega bo'lishi lozim va uni to'g'ri yoki noto'g'rililigiga qa- rab jadval tuzib
natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin. O'rinli,
mantiqan yuksak javoblar yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va
tahlil etiladi.sa, mazkur metodning ahamiyati yanada oshadi. Suhbat metodi. Bu
metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo‘lingan ma’lumotlarni boyitish,
mavjud holatga to‘g‘ri baho berish, muammoning echimini topishga imkon
beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari sub’ektlari
imkoniyatlarini muammo echimiga jalb etishga yordam beradi. Suhbat maqsadga
muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o‘tkaziladi. Suhbat
jarayonida respondent (o’qituvchi)larning imkoniyatlari to‘la-to‘kis namoyon
bilishga erishish muhimdir. Uning samarali bo‘lishi uchun quyidagilarga amal
qilish maqsadga muvoiq:
1) maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi savollarning
mazmuni aniqlash hamda savollar o‘rtasidagi mantiqiylik va izchillikni ta’minlash;
2) suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash;
3) suhbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum to‘htamga kelish;
4) suhbatdosh to‘g‘risida avvaldan muayyan ma’lumotlarga ega bo‘lish;
5) suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo‘lish;
6) suhbatdoshning o‘z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun sharoit
yaratish;
7) savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish;
8) olingan ma’lumotlarni o‘z vaqtida tahlil qilish
32

Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo’lingan ma'lumotlarni boyitish
mavjud holatga to’g’ri baho berish muammoning yechimini topishga imkon
beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari sub'ektlari
imkoniyatlarini muammo yechimiga jalb etishga yordam beradi. Suhbat
maqsadga muvofiq holda indiviudal guruhli hamda ommaviy shaklda o’tkaziladi.
Suhbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari to’la-to’kis namoyon qilishga
erishish muhimdir. Pedagogik eksperiment - Har qanday pedagogik tadq- iqotning
asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning ishonchliligi
tekshiriladi, pedagogik jarayonlar- ning ayrim elementlari o'rtasidagi bog'liqlik va
munosabat- lari aniqlanadi. Pedagogik eksperiment ikki turga bo'linadi: qayd
qiluvchi va shakllantiruvchi. Qayd qiluvchi eksperiment orqali ta’lim yoki tarbiya
jarayonidagi mavjud muammo- lar aniqlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda esa
zaruriy ma'lumotlar o'quvchilarda shakllantiriladi. Pedagogik jara- yonni aniqroq
o'rganish maqsadida eksperimentator o'zi tash- kil etgan jarayonni kuzatadi. U
pedagogik jarayonga arala- shadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining
muay- yan sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlab- ki ma’lumotlarni,
aniq sharoitlarni va o'qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq
belgilashni, shuningdek, eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni
tal- ab etadi. Quyidagilar pedagogik eksperimentning bosqichlari hisoblanadi:
eksperiment o'tkazish va natijalarni sharhlash. Rejalashtirish, eksperiment maqsadi
va vazifasini belgilash, eksperiment natijasiga ta’sir etuvchi omillar va ular daraja-
sining miqdorini aniqlash, kerakli kuzatishlar soni, eksperiment o'tkazish tartibi,
olingan natijalarni tekshirish metodla- rini o'z ichiga oladi. Eksperimentni tashkil
etish va o'tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilish kerak.
Sharhlash bosqichida ma’lumotlar yig'iladi va qayta ishlana- di. Eksperiment
o'tkazish ishonchlilik tamoyiliga javob berish uchun quyidagi shartlarga rioya
qilishi kerak, ya’ni: Tekshiruvchilar soni va tajribalar miqdorining aniq bo'lishi.
Tadqiqot metodlarining ishonchliligi. Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini
hisobga ol- ish. Turli metodlarning o'zaro qo'shib olib borilishi pedagogik
tadqiqotlarning samaradorligini va sifatini oshirishga im- kon beradi. Bunga
33

matematik metodlarning hamda hisoblash- yechish qurilmalari yordamidagi
eksperiment natijalari- ning pedagogikaga kirib kelishi ham yordamlashadi.
Odatda, o'rtacha arifmetik miqdor, modda, meridiana, dispersiya, tan- lab
olinadigan to'plam majmuining o'rtacha kvadratik chet- ga chikishi, o'rtacha
olingan qiymat xatosi, belgilarni tuza- tish koeffetsentlari hisoblab chiqiladi. llmiy
tadqiqot natijalari amalda qo'llaniladi.

XULOSA
Yuqoridagi ikki nazariyani tanqid qilish natijasida paydo bo’lgan uchinchi
nazariya – liderlikning sintetik nazariyasidir. Bu nazariya lider guruhiy
munosabatlarning bevosita mahsuli, deb hisoblaydi hamda uning ro’yobga
chiqishida guruhning birlamchi rolini ilgari suradi. Oxirgi yillarda ko’plab olimlar,
jumladan, psixologlar M.G.Davletshin, E.G’ozieva, M.Vohidov, Z.R.Qodirova,
R.I.Sunnatova, M.Sh.Rasulovalarning faoliyat kontseptsiyasiga tayangan holda,
liderlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosabati va guruhda
qabul qilingan me`yorlar hamda ijtimoiy kutilmalarga kim ko’proq darajada javob
berishiga qarab liderni aniqlash mumkin, deb hisoblashmoqda. Bundan tashqari,
ijtimoiy kutilmalar nazariyasi hozirda ko’pchilik tomonidan ma`qul
34

yondashishlardan biri deb qabul qilinmoqda. Shuni alohida ta`kidlash joizki, butun
dunyoda ishlab chiqarish va uni boshqarish borasida modernizatsiya siyosatining
tan olinishi, barcha davlatlarning o’ziga xos demokratiya tamoyillari asosida
jamiyatni, xususan, mehnat jamoalarini boshqarish siyosatiga o’tishi munosabati
bilan boshqaruv masalalariga ham munosabat o’zgardi. Jumladan, mustaqil
O’zbekistonda ham erkin fuqarolik jamiyati qurish tamoyillarining yangidan
belgilanganligi, Birinchi president I.A.Karimov tomonidan barcha jabhalarda,
xususan, ijtimoiy sohalarda insonparvarlik siyosatining keng singdirilishi
munosabati bilan rahbar va lider shaxslarga nisbatan ijtimoiy fikrda ham muayyan
o’zgarishlar ro’y berdi. Bugun O’zbekiston sharoitida bunyodkorlik sifatlariga ega
bo’lgan, o’z oilasi, mahallasi, shaxsan o’zi va jamiyat mafnaatini o’ylab mehnat
qilayotgan fuqaro jamiyat tomonidan ijtimoiy himoyada bo’lib, uning faoliyatini
muvofiqlashtirish, unga etarli darajada ish sharoitlarini yaratishga mas`ul bo’lgan
rahbar, eng avvalo, unga g’amxo’r bir inson sifatida qarashi, mehnatdan
manfaatdorlik psixologiyasini uning ongiga singdira bilishi shart. Xalqqa yaqin
bo’lib, uning dardi bilan yashash, har bir ishning istiqbolini yaqqol tasavvur qila
olish – zamonaviy rahbar-liderga xos fazilatlardir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. SH.M.Mirziyoyevning “2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari tog’risida”gi qarori.Toshkent 2016-yil 29-
Dekabr
2. O’zbekiston Respublikasi “ ta’lim to’g’risidagi” qonun “ Ma’rifat” gazetasi
1997 yil.
3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi-Toshkent ,O’zbekiston .1997 yil.
4. F.Qodirova.,Sh .Toshpulatova,M.A’zamova “Maktabgacha pedagogiks”.Oquv
qo’llanma.Toshkent” Ma’naviyat”2013 yil
35

5. SH.Sodiqova“Maktabgacha pedagogiks”.Tafakkur bo’stoni” Toshkent -2013 yil.
6. O.U.Hasanboyeva va boshqalar “Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” O’quv
qo’llanma Toshkent “Ilm ziyo” 2012-yil
7 .N. Qayumova “Maktabgacha pedagogiks”. O’quv qo’llanma .Toshkent TDPU
2013 yil
8. Qodirova F., Tashpulatova Sh. “Bolalar bog’chasida metodik ishlar” – Т .: Voris
2012 y.
9. Maktabgacha ta’lim tizimiga doir me’yoriy-huquqiy hujjatlar to’plami Т .:
LIDER PRESS, 2009 Qodirova, Sh.Toshpo'latova, M.A'zamova “Maktabgacha
pedagogika - T.
10. Ziyo.net.uz sayti
11. Oqdaryo.uz sayti
http://fayllar.org
_______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
36

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,
ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
37

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
38

Uslubchining ta’lim tarbiyaviy ishlarga raxbarligi

Sotib olish