Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushi bo’yicha qarzlari va ularning buxgalteriya hisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	36000UZS
Hajmi	437.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

17 Sotish

Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushi bo’yicha qarzlari va ularning buxgalteriya hisobi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. USTAV KAPITALI TO'G'RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR....4
1.1 Ustav kapitali to’g’risida tushuncha ............................................................4
1.2 Ustav kapitalini shakllantirishning huquqiy asoslari .................................14
II BOB. TA’SISCHILARNING USTAV KAPITALIGA ULUSHI VA
ULARNING MULKINI TAQSIMLASH HISOBI .............................................21
2.1 Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo’yicha qarzlarini shakllantirish
va korxonaga mol-mulkni kirim qilish hisobi .................................................21
2.2 Korxona tugatilayotganda korxona ta’sischilari mulkini taqsimlash
hisobi ...............................................................................................................32
XULOSA ...............................................................................................................37
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................39
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonda barqaror va samarali iqtisodiyotni
shakllantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohotlar bugungi kunda
o‘zining natijalarini namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda
chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining sishini
ta’minlash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish,
qishloq xo‘jaligini isloh qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini
barqaror rivojlantirishda moliyaviy hisobot auditi ularning faoliyatini
mustahkamlashda ahamiyatli yutuqlar qo‘lga kiritishda asosiy omillardan biri
bo‘lib kelmoqda.
Bugungi kunda barqaror xo‘jalik yurituvchi sube’ktlarni tashkil etishda ustav
kapitaliga hissa shaklida qo‘shiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta’sischilar
kelishuviga yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga ko‘ra belgilanadi va
hisobga olinadi. Bu esa ta’sischilarning jalb qilingan mulkini har tomonlama
tekshirish orqali xolis baho berishni talab qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentabrdagi «Valyuta
siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to‘g‘risida»gi PF-5177-sonli Farmoniga ko‘ra, jamiyatlarning ustav kapitaliga
qo‘yiladigan minimal talablar faqat milliy valyutada belgilanishi o‘rnatib
qo‘yilgan.
Bunda, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga binoan xo‘jalik
shirkati yoki jamiyatining mol-mulkiga pul, qimmatli qog‘ozlar, pul bilan
baholanadigan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar yoxud boshqa shaxsga
o‘tkaziladigan o‘zga huquqlar hissa sifatida qo‘shilishi mumkin 1
.
Shu munosabat bilan, Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida
yuridik shaxslarning ustav fondiga (ustav kapitaliga) pul mablag‘larini milliy va
chet el valyutasida, naqd va naqdsiz shaklda hech qanday cheklovlarsiz kiritish
1
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining farmoni 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 07.02.2017y.
2

mumkinligini ma’lum qiladi.
So‘ngi yillarda auditorlik faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha
qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining qaroriga muvofiq, 2021-yil 25-fevralda yangi tahrirdagi «Auditorlik
faoliyati to‘g‘risida» gi Qonun qabul qilindi.
Bu ham auditorlik tashkilotlari faoliyatini rivojlantirish va ish sifatini
oshirishga xizmat qiladi.
Ushbu kurs ishimizda keltirilgan ustav kapitali auditi mavzusidagi taklif va
tavsiyalardan shuni ta’kidalashimiz mumkinki ustav kapitali auditini to‘g‘ri tashkil
qilish va ulardagi ma’lumotlarni haqqoniyligini tekshirish jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozining mazmun-mohiyati, namoyon bo‘lish shakllari, kelib chiqish
sabablari, uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri, mazkur inqiroz oqibatlarini
oldini olish va yumshatishga asos bo‘ladigan omillardir. Shuningdek,
mamlakatimiz xo‘jalik sube’ktlarida ustav kapiitali auditini to‘g‘ri tashkil
qilinishida auditorlik faoliyatini yanada mustaxkamlash chora tadbirlari kurs
ishimizning dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishi maqsadi: Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushi bo’yicha qarzlari
va ularning buxgalteriya hisobini o'rganishdagi ahamiyati.
Kurs ishi predmeti: Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushi bo’yicha qarzlari
va ularning buxgalteriya hisobi
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. USTAV KAPITALI TO'G'RISIDA UMUMIY
TUSHUNCHALAR
1.1 Ustav kapitali to’g’risida tushuncha
Jamiyat ustav fondi (ustav kapitali) uning ishtirokchilari ulushlarining
nominal qiymatlaridan tarkib topadi. Jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining)
miqdori jamiyatni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish
sanasidagi holatga ko‘ra qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining
qirq baravaridan kam bo‘lmasligi lozim. Jamiyat ishtirokchisining jamiyat ustav
fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushining miqdori foizlarda yoki kasr ko‘rinishida
belgilanadi. Jamiyat ishtirokchisi ulushining miqdori uning ulushi nominal qiymati
bilan jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) nisbatiga teng bo‘lishi kerak.
Jamiyat ishtirokchisi ulushining haqiqiy qiymati jamiyat sof aktivlari qiymatining
uning ulushi miqdoriga mutanosib bo‘lgan bir qismiga mos bo‘ladi. Jamiyatning
ustavi bilan jamiyat ishtirokchisi ulushining eng yuqori miqdori, shuningdek
jamiyat ishtirokchilari ulushlarining nisbatini o‘zgartirish imkoniyati cheklab
qo‘yilishi mumkin. Bunday cheklashlar jamiyatning ayrim ishtirokchilariga
nisbatan belgilanishi mumkin emas. Ko‘rsatib o‘tilgan qoidalar jamiyat ta’sis
etilayotganda uning ustavida nazarda tutilishi, shuningdek jamiyat ishtirokchilari
umumiy yig‘ilishining jamiyat barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul
qilinadigan qaroriga binoan jamiyatning ustaviga kiritilishi, o‘zgartirilishi va
undan chiqarib tashlanishi mumkin. Jamiyat faqat kredit tashkiloti sifatida davlat
ro‘yxatidan o‘tkaziladigan paytga qadar uning har bir ishtirokchisi ta’sis
hujjatlarida ko‘rsatilgan jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) o‘z
hissasining kamida o‘ttiz foizini kiritishi shart. Jamiyatning har bir ishtirokchisi
ta’sis hujjatlarida belgilangan va jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan
boshlab bir yildan oshmaydigan muddat mobaynida jamiyatning ustav fondiga
(ustav kapitaliga) o‘z hissasini to‘liq kiritishi kerak. Jamiyatning ishtirokchisi
tomonidan hissaning to‘liq kiritilganligi jamiyat ishtirokchisiga beriladigan
guvohnoma bilan tasdiqlanadi. Jamiyat ustav fondiga (ustav kapitaliga)
4

qo‘shiladigan hissalar Pul, qimmatli qog‘ozlar, o‘zga ashyolar yoki mulkiy
huquqlar yoxud pul bahosiga ega bo‘lgan boshqa shaxsga o‘tkaziladigan o‘zga
huquqlar jamiyatning ustav fondiga (ustav kapitaliga) qo‘shiladigan hissalar
bo‘lishi mumkin. Jamiyatning ishtirokchilari va jamiyatga qabul qilinadigan
uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav fondiga (ustav kapitaliga)
qo‘shiladigan pulsiz hissalarning pul bahosi jamiyat ishtirokchilari umumiy
yig‘ilishining jamiyatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul
qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi. Ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissa sifatida
jamiyatga foydalanish uchun berilgan mol-mulkning muddat o‘tgunga qadar ushbu
mol-mulkdan foydalanish huquqi tugatilgan taqdirda, jamiyatning mol-mulkni
bergan ishtirokchisi jamiyatning talabiga binoan unga shunday mol-mulkdan
shunga o‘xshash sharoitlarda qolgan muddat mobaynida foydalanganlik uchun
to‘lanadigan haqiga teng pul tovoni to‘lashi shart. Pul tovoni jamiyat tomonidan
uni berish talabnomasi taqdim etilganidan e’tiboran agar jamiyat ishtirokchilari
umumiy yig‘ilishining qarori bilan tovon to‘lashning boshqacha tartibi belgilangan
bo‘lmasa, bir oy ichida bir yo‘la to‘lanishi kerak. Bunday qaror jamiyatning ustav
fondiga (ustav kapitaliga) hissa sifatida mol-mulkdan foydalanish huquqini bergan
va bu huquq muddatidan ilgari tugatilgan jamiyat ishtirokchisining ovozini hisobga
olmagan holda jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishi tomonidan qabul
qilinadi. Ta’sis hujjatlarida jamiyat ishtirokchisi tomonidan ustav fondiga (ustav
kapitaliga) hissa sifatida jamiyatga foydalanish uchun berilgan mol-mulkdan
foydalanish huquqining muddatidan ilgari tugatilganligi uchun jamiyat
ishtirokchisi tomonidan tovon to‘lashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan
bo‘lishi mumkin. Jamiyatdan chiqarilgan yoki undan chiqib ketgan ishtirokchi
tomonidan jamiyatning ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissa tariqasida
foydalanish uchun berilgan mol-mulk, agar ta’sis hujjatida boshqacha qoida
nazarda tutilgan bo‘lmasa, u qancha muddatga berilgan bo‘lsa, shuncha muddat
davomida jamiyat foydalanishida qolaveradi. Jamiyat ustav fondining (ustav
kapitalining) ko‘paytirilishi Jamiyatning ustav fondini (ustav kapitalini)
ko‘paytirishga u to‘liq to‘langanidan keyingina yo‘l qo‘yiladi. Jamiyatning ustav
5

fondini (ustav kapitalini) ko‘paytirish jamiyat ishtirokchilari umumiy yig‘ilishining
jamiyat ishtirokchilari umumiy ovozlari sonining kamida uchdan ikki qismidan
iborat ko‘pchilik ovozi bilan (agar jamiyatning ustavida bunday qarorni qabul
qilish uchun ovozlarning bundan ko‘proq soni zarurligi nazarda tutilgan bo‘lmasa)
qabul qilingan qaroriga binoan amalga oshiriladi. Jamiyat ustav fondining (ustav
kapitalining) ko‘paytirilishi jamiyatning mol-mulki hisobiga va (yoki) jamiyat
ishtirokchilarining qo‘shimcha hissalari hisobiga va (yoki), agar bu jamiyatning
ustavi bilan taqiqlangan bo‘lmasa, jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi
shaxslarning hissalari hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Jamiyat ustav fondini
(ustav kapitalini) jamiyatning mol-mulki hisobiga ko‘paytirish to‘g‘risidagi qaror
bunday qaror qabul qilingan yildan oldingi yil uchun jamiyatning buxgalteriya
hisoboti ma’lumotlari asosidagina qabul qilinishi mumkin. Jamiyat ustav fondi
(ustav kapitali) jamiyatning mol-mulki hisobiga ko‘paytiriladigan summa jamiyat
sof aktivlarining qiymati bilan ustav fondi (ustav kapitali) hamda zaxira fondi
summasi o‘rtasidagi farqdan ortiq bo‘lmasligi kerak. Jamiyatning ustav fondi
(ustav kapitali) ushbu moddaga muvofiq ko‘paytirilganda jamiyat barcha
ishtirokchilari ulushlarining miqdorlari o‘zgarmagan holda ular ulushlarining
nominal qiymati mutanosib ravishda ko‘payadi. Jamiyat ishtirokchilari umumiy
yig‘ilishining jamiyat barcha ishtirokchilari tomonidan qo‘shimcha hissalar
qo‘shish hisobiga jamiyat ustav fondini (ustav kapitalini) ko‘paytirish to‘g‘risidagi
qarorida qo‘shimcha hissalarning muayyan umumiy qiymati, jamiyat har bir
ishtirokchisining qo‘shimcha hissasi qiymatining miqdori, ishtirokchilar
tomonidan qo‘shimcha hissalarni to‘liq qo‘shish muddati belgilanishi kerak.
Jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishi jamiyat ishtirokchisining qo‘shimcha
hissa qo‘shish to‘g‘risidagi arizasi (jamiyat ishtirokchilarining arizalari) va (yoki),
agar bu jamiyatning ta’sis hujjatlarida taqiqlangan bo‘lmasa, uchinchi shaxsning
(uchinchi shaxslarning) uni (ularni) jamiyatga qabul qilish va hissa qo‘shish
to‘g‘risidagi arizasi (arizalari) asosida jamiyatning ustav fondini (ustav kapitalini)
ko‘paytirish to‘g‘risida bir ovozdan qaror qabul qilishi mumkin. Jamiyat
ishtirokchisining arizasida va uchinchi shaxsning arizasida hissani qo‘shish tartibi,
6

miqdori, usullari va muddati, shuningdek jamiyat ishtirokchisi yoki uchinchi shaxs
jamiyatning ustav fondida (ustav kapitalida) ega bo‘lishni xohlagan ulush miqdori
ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Arizada hissalarni qo‘shish va jamiyatga a’zo bo‘lib
kirishning boshqa shartlari ham ko‘rsatilishi mumkin. Jamiyatning ustav fondini
(ustav kapitalini) ko‘paytirish to‘g‘risidagi qaror bilan bir vaqtda uning ta’sis
hujjatlariga jamiyat barcha yoki ayrim ishtirokchilarining (ayrim ishtirokchisining)
qo‘shimcha hissalarini qo‘shish hisobiga va (yoki) jamiyatga uchinchi shaxsning
(uchinchi shaxslarning) qabul qilinishi, jamiyat ishtirokchilari ulushlarining
nominal qiymati tegishlicha ko‘paytirilishi va (yoki) uchinchi shaxs (uchinchi
shaxslar) ulushining nominal qiymati va miqdori aniqlanishi munosabati bilan
o‘zgartishlar, zarur hollarda, shuningdek jamiyat ishtirokchilari ulushining
miqdorlari o‘zgarishi bilan bog‘liq o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida qaror qabul
qilinishi kerak. Bunda jamiyat ishtirokchisi ulushining nominal qiymati uning
qo‘shimcha hissasi qiymatidan ko‘proq summaga ko‘paytirilishi mumkin emas,
jamiyatga qabul qilinadigan har bir uchinchi shaxs tomonidan olinadigan
ulushning nominal qiymati uning hissasi qiymatidan ortiq bo‘lishi mumkin emas.
Qo‘shimcha hissalarni qo‘shishning muddati tugagan kundan e’tiboran bir oydan
kechiktirmay jamiyat ishtirokchilarining qo‘shimcha hissalarini va (yoki) uchinchi
shaxslarning hissalarini qo‘shish yakunlarini tasdiqlash haqida, shuningdek jamiyat
ustav fondi (ustav kapitali) miqdorini ko‘paytirish, qo‘shimcha hissalar qo‘shgan
jamiyat ishtirokchilari ulushlarining nominal qiymatini ko‘paytirish va (yoki)
uchinchi shaxs (uchinchi shaxslar) ulushining nominal qiymati va miqdorlarini
aniqlash, zarur hollarda jamiyat ishtirokchilari ulushlarining miqdorlari o‘zgarishi
bilan bog‘liq o‘zgartishlarni jamiyatning ta’sis hujjatlariga kiritish to‘g‘risida
jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishi tomonidan qaror qabul qilinishi
kerak. Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan hollarda, agar hissalar
qo‘shishning jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishi tomonidan belgilangan
muddati o‘tganidan keyin, belgilangan qo‘shimcha hissa bir yoki bir necha
ishtirokchi tomonidan to‘liq yoki qisman qo‘shilgan bo‘lmasa, umumiy yig‘ilishi:
qo‘shimcha hissalar umumiy qiymatining dastlabki belgilangan miqdorini jamiyat
7

ishtirokchilarining ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushini tegishlicha
o‘zgartirib, amalda qo‘shilgan hissasi miqdoriga qadar ular amalda qo‘shgan
qo‘shimcha hissalarni hisobga olgan holda kamaytirish to‘g‘risida; qo‘shimcha
hissalar umumiy qiymatining dastlabki belgilangan miqdorini jamiyat
ishtirokchilarining jamiyat ustav fondini (ustav kapitalini) ko‘paytirish
to‘g‘risidagi oldingi yig‘ilishi qarori bilan belgilangan ulushlarini saqlab qolish
imkoniyatini beradigan miqdorgacha kamaytirish to‘g‘risida qaror qabul qilishga
haqlidir. Bu holda jamiyat o‘n kunlik muddat ichida oldingi yig‘ilish qarori bilan
belgilangan ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) jamiyat ishtirokchilarining
ulushlari oshib ketishiga olib kelgan o‘sha qo‘shgan pul hissalarini jamiyat
ishtirokchilariga qaytarishi shart. Ushbu moddaning beshinchi qismida nazarda
tutilgan jamiyat ta’sis hujjatlaridagi o‘zgartishlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
uchun hujjatlar, shuningdek jamiyat ishtirokchilari tomonidan qo‘shimcha hissalar
va uchinchi shaxslar tomonidan hissalar to‘liq miqdorda qo‘shilganligini
tasdiqlovchi hujjatlar yuridik shaxslarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organga
ta’sis hujjatlariga o‘zgartishlar jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishida
tasdiqlangan kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay taqdim etilmog‘i lozim.
Ta’sis hujjatlaridagi mazkur o‘zgartishlar jamiyat ishtirokchilari va uchinchi
shaxslar uchun o‘zgartishlar yuridik shaxslarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi
organ tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan kundan e’tiboran kuchga kiradi.
Ushbu moddaning beshinchi va yettinchi qismlarida nazarda tutilgan muddatlarga
rioya etilmagan taqdirda yoxud ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan
qo‘shimcha hissalar barcha ishtirokchilar tomonidan to‘liq qo‘shilmagan yoxud
ushbu moddaning oltinchi qismida nazarda tutilgan qo‘shimcha hissalar umumiy
qiymatining dastlabki belgilangan miqdorini kamaytirish to‘g‘risidagi qaror qabul
qilinmagan taqdirda, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) ko‘paytirilishi
amalga oshmagan deb e’tirof etiladi. Bu holda jamiyat o‘n kunlik muddat ichida
jamiyat ishtirokchilariga ular tomonidan kiritilgan qo‘shimcha pul hissalarini
qaytarishi shart. Pul hissalari ushbu modda oltinchi qismining uchinchi
xatboshisida , shuningdek sakkizinchi qismida ko‘rsatilgan muddatda o‘z vaqtida
8

qaytarilmagan taqdirda, jamiyat qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va
muddatlarda foizlar to‘lashi shart. Pulsiz hissalar qo‘shgan jamiyat
ishtirokchilariga jamiyat ushbu modda oltinchi qismining uchinchi xatboshisida ,
shuningdek sakkizinchi qismida ko‘rsatilgan hollarda uch oylik muddatda ularning
hissalarini qo‘shilgan shaklida yoki ularning roziligi bilan pul shaklida qaytarishi,
hissalar ko‘rsatilgan muddatda qaytarilmagan taqdirda esa, hissa sifatida kiritilgan
mol-mulkdan foydalana olmaganligi oqibatida boy berilgan foydani ham qoplashi
shart. Jamiyat o‘z ustav fondini (ustav kapitalini) kamaytirishga haqlidir, ushbu
Qonunda nazarda tutilgan hollarda esa, jamiyat o‘z ishtirokchilarining jamiyat
ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushlarining nominal qiymatini kamaytirishi
va (yoki) jamiyatga tegishli ulushlarning haqini to‘lash orqali ustav fondini (ustav
kapitalini) kamaytirishi shart. Jamiyat, agar bunday kamaytirish natijasida ustav
fondining (ustav kapitalining) miqdori jamiyatning ta’sis hujjatlaridagi tegishli
o‘zgartishlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish
sanasidagi holatga ko‘ra ushbu Qonunga muvofiq belgilangan ustav fondining
(ustav kapitalining) minimal miqdoridan kam bo‘lib qolsa, ushbu Qonunga
muvofiq jamiyat o‘z ustav fondini (ustav kapitalini) kamaytirishga majbur hollarda
esa jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan sanadagi holatga ko‘ra ushbu Qonunga
muvofiq belgilangan ustav fondi (ustav kapitalining) minimal miqdoridan kam
bo‘lib qolsa, jamiyat o‘zining ustav fondini (ustav kapitalini) kamaytirishga haqli
emas. Jamiyat barcha ishtirokchilari ulushlarining nominal qiymatini kamaytirish
yo‘li bilan jamiyatning ustav fondini (ustav kapitalini) kamaytirish jamiyat barcha
ishtirokchilari ulushlarining miqdorlari saqlab qolingan holda amalga oshirilmog‘i
lozim. Jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran bir yil mobaynida
uning ustav fondi (ustav kapitali) to‘liq to‘lanmagan taqdirda, jamiyat o‘zining
ustav fondini (ustav kapitalini) amalda to‘langan miqdorgacha kamaytirishini e’lon
qilishi va uning kamaytirilganligini belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazishi yoki
jamiyatni tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilishi lozim. Agar ikkinchi va har bir
keyingi moliya yili tugaganidan keyin jamiyat sof aktivlarining qiymati uning
ustav fondidan (ustav kapitalidan) kam bo‘lib qolsa, jamiyat o‘zining ustav fondini
9

(ustav kapitalini) o‘zining sof aktivlari qiymatidan oshmaydigan miqdorgacha
kamaytirilishini e’lon qilishi va bunday kamaytirishni belgilangan tartibda
ro‘yxatdan o‘tkazishi shart. Agar ikkinchi va har bir keyingi moliya yili
tugaganidan keyin jamiyat sof aktivlarining qiymati jamiyatning davlat ro‘yxatidan
o‘tkazilishi sanasidagi holatga ko‘ra ushbu Qonunda belgilangan ustav fondining
(ustav kapitalining) minimal miqdoridan kam bo‘lib qolsa, jamiyat tugatilishi
kerak. Jamiyat o‘z ustav fondini (ustav kapitalini) kamaytirish to‘g‘risida qaror
qabul qilingan sanadan e’tiboran o‘ttiz kun ichida jamiyatning ustav fondi (ustav
kapitali) kamaytirilgani va uning yangi miqdori haqida jamiyatning o‘ziga ma’lum
bo‘lgan barcha kreditorlarini yozma ravishda xabardor qilishi, shuningdek qabul
qilingan qaror to‘g‘risida ommaviy axborot vositalarida xabar e’lon qilishi shart.
Bunda jamiyat kreditorlari o‘zlariga xabarnoma yo‘llangan sanadan e’tiboran o‘ttiz
kun ichida yoki qabul qilingan qaror to‘g‘risida xabar e’lon qilingan sanadan
e’tiboran o‘ttiz kun ichida jamiyat tegishli majburiyatlarini muddatidan ilgari
tugatishini yoki ijro etishini hamda o‘zlari ko‘rgan zararning o‘rnini qoplashini
yozma ravishda talab qilishga haqlidirlar. Jamiyatning ustav fondini (ustav
kapitalini) kamaytirish bilan bog‘liq ta’sis hujjatlaridagi o‘zgartishlarni davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish kreditorlar ushbu moddada belgilangan tartibda xabardor
qilinganligi dalillari taqdim etilgan taqdirdagina qonun hujjatlariga muvofiq
amalga oshiriladi. Ushbu moddada nazarda tutilgan hollarda jamiyat o‘z ustav
fondini (ustav kapitalini) kamaytirish yoki o‘zining tugatilishi to‘g‘risida uch oylik
muddatda qaror qabul qilmasa, kreditorlar jamiyat majburiyatlarini muddatidan
ilgari tugatishini yoki ijro etishini va o‘zlari ko‘rgan zararning o‘rnini qoplashini
talab qilishga haqlidir. Yuridik shaxslarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organ
bunday hollarda jamiyatni tugatish to‘g‘risida sudga talabnoma taqdim etishga
haqlidir. Jamiyat ishtirokchisi jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) o‘z
ulushini yoxud uning bir qismini jamiyatning bir yoki bir necha ishtirokchisiga
sotishga yoki o‘zga tarzda ular foydasiga voz kechishga haqlidir. Bunday bitimni
tuzish uchun, agar jamiyat ustavida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa,
jamiyatning yoki jamiyat boshqa ishtirokchilarining roziligi talab qilinmaydi.
10

Jamiyat ishtirokchisi, agar jamiyatning ustavida taqiqlangan bo‘lmasa, o‘z
ulushini (ulushining bir qismini) uchinchi shaxslarga sotishi yoki boshqacha tarzda
ularning foydasiga voz kechishi mumkin. Jamiyat ishtirokchisining ulushi to‘liq
to‘langunga qadar bo‘lgan davrda u faqat to‘langan qismi bo‘yicha boshqa shaxsga
o‘tkazilishi mumkin. Jamiyat ishtirokchilari jamiyat ishtirokchisining ulushini
(ulushining bir qismini) uchinchi shaxsga taklif qilinadigan baho bo‘yicha o‘z
ulushlari miqdorlariga mutanosib ravishda sotib olishda imtiyozli huquqdan, agar
jamiyatning ustavida yoki jamiyat ishtirokchilarining kelishuvida mazkur huquqni
amalga oshirishning boshqacha tartibi nazarda tutilgan bo‘lmasa, foydalanadilar.
Agar jamiyatning boshqa ishtirokchilari ulushni (ulushning bir qismini) sotib
olishda o‘zlarining imtiyozli huquqlaridan foydalanmagan bo‘lsalar, jamiyat
o‘zining ishtirokchisi tomonidan sotilayotgan ulushni (ulushning bir qismini) sotib
olishda imtiyozli huquqqa ega bo‘ladi. O‘z ulushini (ulushining bir qismini)
uchinchi shaxsga sotish niyatida bo‘lgan jamiyat ishtirokchisi ulushi sotiladigan
bahoni va boshqa shartlarni ko‘rsatgan holda bu haqda jamiyatning qolgan
ishtirokchilarini va jamiyatning o‘zini yozma ravishda xabardor qilishi shart.
Jamiyatning ustavida xabarnoma jamiyat ishtirokchilariga jamiyat orqali
yuborilishi nazarda tutilishi mumkin. Jamiyat ishtirokchilari va (yoki) jamiyat
sotish uchun taklif qilinayotgan butun ulushni (ulushning butun qismini) sotib
olishda imtiyozli huquqdan, shunday xabar berilgan kundan e’tiboran bir oy ichida
foydalanmagan taqdirda (agar jamiyat ustavida yoki jamiyat ishtirokchilarining
kelishuvida boshqa muddat nazarda tutilgan bo‘lmasa) ulush (ulushning bir qismi)
jamiyatga va uning ishtirokchilariga xabar qilingan baholarda va shartlarda
uchinchi shaxsga sotilishi mumkin. Ulushni (ulushning bir qismini) jamiyat
ishtirokchilari ulushlarining miqdorlariga nomutanosib ravishda sotib olishning
imtiyozli huquqini amalga oshirish tartibini belgilovchi qoidalar jamiyat ustavida
uni ta’sis etish chog‘ida nazarda tutilishi, jamiyat barcha ishtirokchilari tomonidan
bir ovozdan qabul qilingan umumiy yig‘ilishning qaroriga binoan jamiyatning
ustaviga kiritilishi, o‘zgartirilishi va jamiyatning ustavidan chiqarib tashlanishi
mumkin. Ulush (ulushning bir qismi) sotib olishning imtiyozli huquqi buzilgan
11

holda sotilgan taqdirda, jamiyatning istalgan ishtirokchisi va (yoki) jamiyat, agar
jamiyatning ustavida ulushni (ulushning bir qismini) sotib olishda jamiyat
imtiyozli huquqqa egaligi nazarda tutilgan bo‘lsa, bunday buzilishni bilgan yoxud
uni bilishi lozim bo‘lgan paytdan e’tiboran uch oy ichida sotuvchining huquqlari
va majburiyatlarini o‘zlariga o‘tkazishni sud tartibida talab qilishga haqlidirlar.
Mazkur imtiyozli huquqdan boshqaning foydasiga voz kechishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Jamiyatning ustavida jamiyat ishtirokchisining ulushini (ulushining bir qismini)
sotishdan boshqacha tarzda uchinchi shaxslar foydasiga voz kechish uchun
jamiyatning yoki jamiyat qolgan ishtirokchilarining roziligini olish zarurligi
nazarda tutilishi mumkin. Jamiyat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushdan
(ulushning bir qismidan) boshqa shaxsning foydasiga voz kechish, agar uni
notarial shaklda amalga oshirish to‘g‘risidagi talab jamiyatning ustavida nazarda
tutilgan bo‘lmasa, oddiy yozma shaklda amalga oshirilishi kerak. Jamiyatning
ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushdan (ulushning bir qismidan) o‘zganing
foydasiga voz kechish bo‘yicha bitimning ushbu modda yoki jamiyatning ustavida
belgilangan shakliga rioya etmaslik uning haqiqiy emas deb topilishiga olib keladi.
Jamiyat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushdan (ulushning bir qismidan)
boshqa shaxsning foydasiga voz kechilgani haqida bunday voz kechishning
dalillarini taqdim etgan holda yozma ravishda jamiyat xabardor qilinishi lozim.
Jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushni (ulushning bir qismini)
oluvchi mazkur voz kechish to‘g‘risida jamiyat xabardor qilingan paytdan
e’tiboran jamiyat ishtirokchisining huquqlariga ega bo‘ladi va majburiyatlarini
amalga oshiradi. Jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushni
(ulushning bir qismini) oluvchiga jamiyat ishtirokchisining mazkur ulushdan
(ulushning bir qismidan) voz kechishiga qadar yuzaga kelgan barcha huquqlari va
majburiyatlari o‘tadi. Jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushlar
jismoniy shaxslarning merosxo‘rlariga va jamiyatning ishtirokchilari bo‘lgan
yuridik shaxslarning huquqiy vorislariga o‘tadi. Jamiyatning ishtirokchisi bo‘lgan
yuridik shaxs tugatilgan taqdirda, uning kreditorlari bilan hisob-kitob
tugallanganidan so‘ng qolgan unga qarashli ulush, agar qonun hujjatlarida yoki
12

tugatilayotgan yuridik shaxsning ta’sis hujjatlarida boshqacha qoida nazarda
tutilgan bo‘lmasa, tugatilayotgan yuridik shaxsning ishtirokchilari o‘rtasida
taqsimlanadi. Jamiyatning ustavida ushbu moddaning o‘n ikkinchi va o‘n
uchinchi qismlarida belgilangan ulushning o‘tishi va taqsimlanishiga faqat jamiyat
qolgan ishtirokchilarining roziligi bilan yo‘l qo‘yilishi nazarda tutilishi mumkin.
Jamiyatning vafot etgan ishtirokchisining merosxo‘ri tomonidan meros qabul
qilingunga qadar jamiyatning vafot etgan ishtirokchisi huquqlari vasiyatnomada
ko‘rsatilgan shaxs tomonidan, bunday shaxs bo‘lmagan taqdirda esa notarius
tayinlagan boshqaruvchi tomonidan amalga oshiriladi. Agar jamiyatning ustavida
jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushdan (ulushning bir qismidan)
jamiyatning ishtirokchilari yoki uchinchi shaxslar foydasiga voz kechish,
ulushning (ulush bir qismining) merosxo‘rlariga yoki huquqiy vorislariga o‘tishi
yoxud tugatilayotgan yuridik shaxsning ishtirokchilari o‘rtasida ulushning (ulush
bir qismining) taqsimlanishi uchun jamiyat ishtirokchilarining roziligini olish
zarurligi nazarda tutilgan bo‘lsa, agar jamiyat ishtirokchilariga murojaat etilgan
paytdan boshlab o‘ttiz kun mobaynida yoki jamiyatning ustavida belgilangan
boshqa muddat davomida jamiyatning barcha ishtirokchilaridan birortasidan
rozilik olingan bo‘lsa yoki jamiyat ishtirokchilarining birortasidan rozilik berishga
yozma raddiya olingan bo‘lmasa, bunday rozilik olingan deb hisoblanadi. Agar
jamiyatning ustavida jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushdan
(ulushning bir qismidan) jamiyatning ishtirokchilari yoki uchinchi shaxslar
foydasiga voz kechish uchun jamiyatning roziligini olish zarurligi nazarda tutilgan
bo‘lsa, agar jamiyatga murojaat etilgan paytdan e’tiboran o‘ttiz kun mobaynida
yoki jamiyat ustavida belgilangan boshqa muddat mobaynida jamiyatning yozma
roziligi olingan bo‘lsa, yoxud jamiyatdan rozilik berishga yozma raddiya olingan
bo‘lmasa, bunday rozilik olingan deb hisoblanadi. Ushbu Qonunda yoki boshqa
qonunlarda nazarda tutilgan hollarda, jamiyatning ustav fondidagi (ustav
kapitalidagi) ulush (ulushning bir qismi) ochiq kim oshdi savdosi orqali sotilganda,
mazkur ulushning (ulush bir qismining) oluvchisi jamiyatning yoki uning
ishtirokchilarining roziligidan qat’i nazar jamiyatning ishtirokchisiga aylanadi.
13

1.2 Ustav kapitalini shakllantirishning huquqiy asoslari
Xususiy kapital korxonaning o‘z mablag‘lari manbaining asosini tashkil
etuvchi kursatkich hisoblanib uning tarkibiga korxona ustav kapitali zaxira kapitali
kushilgan kapital hamda taksimlanmagan foyda koplanmagan zarar kiradi.
Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq qoidaga
ko‘ra ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning xo‘jalik
faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga zarur bo‘lganda ta’sischilarning maqsadli
badallari hisobiga ham to‘ldirilishi mumkin.
Korxonaning xususiy kapitali uning moliyaviy salohiyatining asosiy qismi
bo‘lib, uni ko‘paytirish bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga egadir. U
korxonaning o‘z qudrati darajasini qay darajada ekanligini bildiradi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004-yil 15-yanvaridagi 5-
sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot”ning 5-shaklida xususiy
kapitalning tuzilmasi quyidagilardan iboratdir deb ko’rsatilgan: ustav kapitali,
qo’shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda, xususiy kapital bilan
qoplanmagan zarar.
Korxonalar buxgalteriya hisobining ob’yekti bo’lib, moliyaviy xo’jalik
faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu bilan
birgalikda shu mulk shaklining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va
buxgalteriya hisobida inobatga olish shart bo’lgan ob’yektlar ham mavjud.
Buxgalteriya hisobining shunday ob’yektlaridan biri korxona va tashkilotlarda
mulkni tasarruf etish, boshqarish va unga egalik qilish usuli yordamida liberal
iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat ko’rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon
o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bularga aksiya chiqarish va uning muomalasi bilan
bog’liq operatsiyalar, xususiy (ustav) kapital, qimmatli qog’ozlar, daromad
(foyda), dividend to’lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning
taqsimoti kabi jarayonlar kiradi.
Ushbu ob’yektlarni tadqiq qilishda buxgalteriya hisobining muhim
14

fundamental tamoyillaridan biri bo’lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga
asoslaniladi.
Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi:
AKTIV = XUSUSIY KAPITAL + MAJBURIYATLAR
Bu tenglikdan ko’rinib turibdiki, xususiy kapital har bir xo’jalik yurituvchi
sub’yektlar faoliyatining mulkiy va moliyaviy holatini ifodalaydi 2
.
Xususiy kapital korxonaning o‘z mablag‘lari manbaining asosini tashkil
etuvchi kursatkich hisoblanib uning tarkibiga korxona ustav kapitali zaxira kapitali
kushilgan kapital hamda taksimlanmagan foyda koplanmagan zarar kiradi.
Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq qoidaga
ko‘ra ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning xo‘jalik
faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga zarur bo‘lganda ta’sischilarning maqsadli
badallari hisobiga ham to‘ldirilishi mumkin.
Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimining birinchi (yuqori)
pog‘onasida O‘zbekiston Respublika-sining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi
qonuni (yangi tahriri) turadi. Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining 2021-yil 25-fevraldagi qaroriga muvofiq qabul qilingan bo‘lib, 55
moddadan iborat (2-ilova).
Ustav, qo‘shilgan va zahira kapitallarini shakllanishi va harakati, shuningdek
zahiralarni tashkil etish va ulardan foydalanish auditini o‘tkazishda auditor
quyidagi asosiy me’yoriy hujjatlarga amal qilishi lozim:
1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 1996 yil 29 avgustda 257-1-
sonli O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qarori bilan 1997 yil 1 martdan
kuchga kiritilgan (o‘zgarishlar bilan).
2. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 2018 yil 91-6-sonli O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni bilan tasdiqlangan (o‘zgarishlar bilan).
2
Tulaxodjayeva M.M. va boshqalar. Audit. O‘quv qo‘llanma.-T.: 2004.
15

3. "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 2014 yil 18fevral da qabul qilingan
(o‘zgarishlar bilan).
4. "Fermer xo‘jaliklari to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 2004-
yil 26-avgust,662-II-son(o‘zgarishlar bilan).
5. "Dehqon xo‘jaliklari to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni 2014
yil 24 aprelda qabul qilingan (o‘zgarishlar bilan).
6. "Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to‘g‘risida"gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni 20 11 yil 12 mayda qabul qilingan (o‘zgarishlar bilan).
7. "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 201 6
yil 13 a prel da qabul qilingan.
8. "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni.
2021-yil 25-fevralda qabul qilingan.
9. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi
140-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan "Moliyaviy hisobot shakllari va ularni
to‘ldirish qoidalari" (o‘zgarishlar bilan).
10. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq Qo‘mitasi
tomonidan 2002 yil 17 aprelda 51 va 002-40-sonli Qarori bilan qabul qilingan
"Amaldagi qonunchilik bilan belgilangan muddatlarda Ustav kapitallarini
(jamg‘armalarini) shakllantirmagan xorijiy investitsiyalarga ega bo‘lgan
korxonalardan soliqlarni undirib olish tartibi to‘g‘risidagi Ustav".
11. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat Mulk qo‘mitasi va
Davlat Soliq qo‘mitasi tomonidan 2002 yil 25 martda 47, 10-1-48, 2002-33-sonli
Qarori bilan qabul qilingan "Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan davlat
tasaruffidagi (davlat ulushi) aksiyalar bo‘yicha dividendlarni hisoblash, to‘lash va
maqsadli foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Ustav".
12. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2002 yil 9
16

sentyabrdagi 103-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan "Xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning moliya-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlar rejasi".
13. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 26 iyulda
17-07/06-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan "Moliyaviy hisobotni tayyorlash va
taqdim etishning konseptual asosi".
15. 1-sonli "Hisob siyosati va moliyaviy hisobot" O‘zbekiston Respublikasi
Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS). O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 26 iyulda 17-07/86-son bilan tasdiqlangan.
16. 19-sonli "Inventarizasiyani tashkil etish va o‘tkazish" O‘zbekiston
Respublikasi BHMS. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999
yil 19 oktyabrda EG/17-19-2075-son bilan tasdiqlangan.
17. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq Qo‘mitasi
tomonidan 2002 yil 14 yanvarda 15, 2002-12-son bilan tasdiqlangan "Huquqiy
shaxslar daromad (foyda) lari bo‘yicha soliqlarni hisoblash va byudjetga to‘lash
tartibi to‘g‘risida Ustav".
18. Dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va boshqa doimiy hujjatlar.
Bugungi kunda respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar o’z
faoliyatlarini amalga oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi,
aksiyadorlik jamiyati shaklidagi, ma’suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi,
qo’shma korxona va boshqa korxonalar kiradi.
Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq qoidaga
ko‘ra, ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning xo‘jalik
faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga, zarur bo‘lganda ta’sischilarning maqsadli
badallari hisobiga ham to‘ldirilishi mumkin.
Ta’sischilar (ta’sis majlisi) tomonidan tasdiqlangan va amaldagi
qonunchilikka asosan ro‘yxatga olingan Nizom korxonaning ta’sis hujjati
hisoblanadi. Davlat tassarufida bo‘lgan korxona aksiyadorlik jamiyatiga
17

aylantirilganda ta’sis hujjatlari bo‘lib, shuningdek, davlat mol-mulkiga boshqarish
huquqiga ega bo‘lgan vakolatli idora tomonidan tasdiqlangan emissiya prospekti
ham hisoblanadi. Ta’sis hujjatlarining tekshiruvi ular amaldagi qonunchilikka
muvofiqligi va ularga o‘zgarishlar qonuniy kiritilganligini aniqlash maqsadida
amalga oshiriladi.
Ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning doimiy tasarrufiga tekinga
berilgan moddiy va pul mablag’lari summasidir. Ustav kapitali hiobiga asosiy va
aylanma mablag’lar shakllanadi.
Korxona ustav kapitaliga hissa sifatida binolar, inshootlar, qurilmalar va
boshqa moddiy qiymatliklar: er, suv va boshqa tabiiy resurslardan foy-dalanish
huquqlari, Shuningdek, boshqa mulkiy huquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan
foydalanish uchun, «NOU XAU» va boshqa nomoddiy aktivlar); qo‘shma korxona
ishtirokchi davlatlarining valutalaridagi erkin ayirboshlanadigan valutalarda pul
mablag‘lari qo‘shilishlari mumkin.
Korxona ro’yxatdan o’tganidan so’ng ro’yxatdan o’tkazilgan ustav kapitali
summasiga korxona oldida muassislarning qarzi vujudga keladi. Ta’sischilarning
ustav kapitaliga bo’lgan qarzlari bo’yicha olib boriladigan xisob-kitoblarning
hisobi 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari»
hisobvarag’ida olib boriladi. 4610- hisobvaraq aktiv bo’lib, debet sal’dosi
ta’sischilarning oy boshiga bo’lgan sal’dosini ko’rsatadi. Debet oboroti
hisobot oyida vujudga kelgan ta’sischilarning qarzlarini aks ettirsa, kredit
oboroti ta’sischilar tomonidan utkazib berilgan pul mablag’lari, moddiy
qiymatliklar va mulklar qiymatini ko’rsatadi.
Korxonaning xususiy kapitali uning moliyaviy salohiyatining asosiy qismi
bo‘lib, uni ko‘paytirish bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga egadir. U
korxonaning o‘z qudrati darajasini qay darajada ekanligini bildiradi.
18

1-rasm. Xususiy kapitalning tashkil topish manbalari 3
.
Ustav kapitali – ta’sis hujjatlarida belgilangan hissalarning (pul ifodasida)
yig‘indisidir. Ustav kapitaliga hissa shaklida qo‘shiladigan moddiy va nomoddiy
aktivlar ta’sischilar kelishuviga yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga
ko‘ra belgilanadi va hisobga olinadi.
Korxonaning o’z mablag’larini shakllantirish asosiy manbai bo’lib uning
mulkdorlari tomonidan korxonaga qo’yilgan mablag’lar majmui bo’lgan ustav
kapitali hisoblanadi. Ustav kapitalini shakllantirish tartibi qonunchilik va ta’sis
xujjatlari bilan amalga oshiriladi.
Ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalari korxonaning sof foydasini hissali
usulda taqsimlashga, aksiyalarning soni esa sof foydani ularning har biriga mos
ravishda taqsimlashga asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat korxonalarida sof foyda
taqsimlanmaydi va ustav kapitalining miqdorini oshirishga yo‘naltiriladi.
3
Do‘smuratov R. Audit asoslari. Darslik.-T.: 2003., 207- b.
19

2-rasm. Xususiy kapitalning shakllanish manbalari 4
Davlat korxonalarining ustav fondi korxona foydalanishga topshirilgan
vaqtida o’z faoliyatini amalga oshirish uchun davlat tomonidan (byudjet hisobidan)
ajratilgan mablag’lar (qurilish, montaj, sozlash ishlari xarajatlari, asbob-
uskunalar, aylanma mablag’lar va pul mablag’lari kiymati) ni aks ettiradi.
Korxonaning xususiy kapitalini tekshirish uchun zarur ma’lumotlar moliyaviy
hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi:
Buxgalteriya balansida (OKUD bo‘yicha 1-shakl):
Ta’sislarning ustav kapitaliga qo‘shadigan ulushlari bo‘yicha qarzlari –
aktivdagi II -«Aylanma aktivlar» bo‘limining «Ta’sischilar bilan hisobla-shishilar»
moddasi (4610-schyot) (280-satr);
4
Do‘smuratov R. Audit asoslari. Darslik.-T.: 2003., 207- b.
20

II BOB. TA’SISCHILARNING USTAV KAPITALIGA ULUSHI VA
ULARNING MULKINI TAQSIMLASH HISOBI
2.1 Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo’yicha qarzlarini
shakllantirish va korxonaga mol-mulkni kirim qilish hisobi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi tashkil etilayotgan korxonalar o‘z
moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantiradi. Bunday resurslar,
odatda, korxona ta'sischilari tomonidan o‘z xususiy mulklarini ustav kapitaliga
ulush sifatida qo‘shish bilan yaratiladi.
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunning 19-moddasiga ko‘ra xususiy
kapital ustav fondidan (ustav kapitalidan), qo‘shilgan, zaxira kapitalidan va
taqsimlanmagan foydadan tarkib topadi.
Ustav fondi (ustav kapitali) ta'sis hujjatlarida belgilangan hissalarning (pulda
ifodalangan holdagi) yig‘indisini aks ettiradi. Ustav fondiga (ustav kapitaliga)
hissalar shaklida kiritiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta'sischilar
(ishtirokchilar) o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra baholanadi, qonunda nazarda tutilgan
hollarda esa, baholovchi tashkilot tomonidan baholanishi kerak.
Qo‘shilgan kapital aksiyalarni nominal qiymatidan baland narxlarda
dastlabki sotishdan olinadigan emissiya daromadini, shuningdek ekvivalenti chet el
valyutasida ifodalangan ustav fondini (ustav kapitalini) shakllantirish jarayonida
yuzaga keladigan kurs farqini aks ettiradi.
Zaxira kapitali uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashda hosil bo‘ladigan
inflyasiya zaxiralarini, qonun hujjatlarida va ta'sis hujjatlarida nazarda tutilgan
miqdorlarda sof foydadan ajratmalarni, shuningdek tekinga olingan mol-mulkning
qiymatini aks ettiradi.
Taqsimlanmagan foyda foydaning jamg‘arilayotganligini ifodalaydi va
mulkdorlarning qaroriga binoan ustav fondiga (ustav kapitaliga) qo‘shilishi
mumkin.
Ustav kapitali - huquqlar va imtiyozlar olish uchun korxona muassislari
tomonidan ta'sis hujjatlariga muvofiq qo‘shilgan (to‘langan) hamda korxonaning
21

xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moddiy boyliklar, pul
mablag‘lari va xarajatlar majmuidir. Ustav kapitalini tashkil qilish amaldagi
qonunlar va ta'sis hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Ustav kapitaliga hissa
shaklida qo‘shiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta'sischilar kelishuviga yoki
yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga ko‘ra baholanadi va hisobga olinadi.
Barcha mulk shakllaridagi korxonalarda xususiy kapital hisobining vazifalari
quyidagilardan iborat:
Ё Ustav kapitalini shakllanishi va undan foydalanishni nazorat qilish;
Ё Korxona muassislari, kapitalning shakllanish bosqichlari va aksiyalar
turlari bo‘yicha axborot to‘plash;
Ё Ustav kapitalining holati va harakati xususida hisobot tuzish bo‘yicha
ma'lumotlar olishni ta'minlash;
Ё Qo‘shilgan kapital hamda rezerv kapitalining shakllanishi bilan boYoliq
muomalalarni o‘z vaqtida hisobda aks ettirish;
Ё Korxona sof foydasining shakllanishi va uning taqsimlanishini o‘z vaqtida
hisobga olish hamda nazorat qilish.
Xususiy kapitalni shakllantirish xususiyatlari. Bugungi kunda
respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar o‘z faoliyatlarini amalga
oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi, aksiyadorlik jamiyati
shaklidagi, ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi, qo‘shma korxona shaklidagi
va boshqa korxonalar kiradi.
Davlat korxonasining ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning doimiy
tasarrufiga tekinga berilgan moddiy va pul mablag‘lari summasidir. Ustav kapitali
hisobiga asosiy va aylanma mablag‘lar shakllanadi.
Korxonaga asosiy vosita mavjud ishlab chiqarish hajmiga va ishlab
chiqarishga xizmat ko‘rsatish ob'ektlariga qarab, aylanma mablag‘lar esa
normativlar asosida beriladi. Normativ yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi,
ammo ularni taqsimlashni korxonaning o‘zi mustaqil amalga oshiradi.
Amaldagi tartibga ko‘ra korxona ustav kapitali miqdori uning ta'sis
hujjatlarida qayd etilgan miqdoriga muvofiq bo‘lishi kerak. Davlat korxonasi
22

uchun yuqori turgan tashkilotning korxonani tashkil etish va uning balansiga ustav
kapitalini o‘tkazish to‘g‘risidagi buyrug‘i ta'sis hujjati hisoblanadi.
Ba'zi hollarda davlat korxonasining ustav kapitali hajmi o‘zgarishi mumkin.
Ustav kapitali miqdorini faqatgina yuqori tashkilot o‘zgartirishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitali uning aksiyadorlari sotib oladigan
aksiyalarining nominal qiymatidan iborat bo‘ladi. Bunda chiqariladigan jami
aksiyalarning nominal qiymati bir xil bo‘lishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali miqdori ko‘payishi yoki kamayishi
mumkin. Ustav kapitalini ko‘paytirish qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yo‘li
bilan amalga oshirilishi mumkin. Jamiyat tomonidan qo‘shimcha aksiyalar faqat
jamiyat ustavida belgilangan e'lon qilingan aksiyalar miqdori doirasida
joylashtirilishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini kamaytirish favqulodda hollarda yuz
beradi va uni ko‘paytirishdagi singari tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali
miqdorining kamayishi aksiyalar umumiy sonining qisqarishi bilan boYoliq
bo‘ladi, shu jumladan, jamiyatning o‘zi haqini keyinchalik to‘lash bilan aksiyalarni
sotib olishi ham shu hisobga kiradi.
Amaldagi qonunlarga binoan aksiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga hissa
tariqasida pul bilan baholanadigan va ta'sischilar tomonidan jamiyat aksiyalari
haqini to‘lash uchun kiritiladigan moddiy boylik, mulkiy yoki o‘zga huquqlarni
to‘lashlari mumkin. Jamiyat ta'sis etilayotganda uning aksiyalari pulini to‘lash
shakllari jamiyatni tashkil etish to‘g‘risidagi shartnoma yoki jamiyat ustavida,
qo‘shimcha aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar pulini to‘lash ularni
joylashtirish to‘g‘risidagi qarorda ko‘rsatiladi.
Aksiyador ta'sis yiYoilishi belgilangan muddatlarda, ammo jamiyat
ro‘yxatdan o‘tgandan keyin bir yildan kechikmay aksiyalarning to‘liq pulini
to‘lashi kerak. Aksiyalarni sotib olish muddati o‘tganidan keyin aksiyadorlar
jamiyati ularni o‘z ixtiyoriga qarab sotishga haqli.
Amaldagi qonunlarga muvofiq hissalarga bo‘lingan ustav kapitaliga ega
bo‘lgan jamiyat ma'suliyati cheklangan jamiyat deb ataladi. Bunday jamiyat ustav
23

kapitalidagi bo‘lingan hissalar miqdori ta'sis hujjatlarida belgilab qo‘yiladi, uning
ishtirokchilari majburiyatlar bo‘yicha faqat o‘z mulki doirasida javob beradi.
Ma'suliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitali faqat muassislarning
hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko‘payishi yoki kamayishi hammaning
roziligi bilan hissa qo‘shuvchilarning ko‘payishi yoki kamayishi bilan yuz berishi
mumkin.
Jamiyat ishtirokchisi o‘z hissasini jamiyat ro‘yxatga olingan sanadan keyin
bir yil davomida to‘lashi lozim.
Qo‘shma korxona O‘zbekiston hamda xorij korxonalari hissalari asosida
tashkil topadi. Qo‘shma korxonaning ustav kapitaliga hissa tariqasida tabiat
resurslaridan, intellektual mulkdan foydalanish huquqi, nou-xau, moddiy va pul
vositalari, shu jumladan, chet el valyutasi berilishi mumkin.
Ustav kapitalini buxgalteriyada hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar
ochilgan:
8310-«Oddiy aksiyalar»
8320-«Imtiyozli aksiyalar»
8330-«Pay va qo‘yilmalar».
Ushbu hisobvaraqlar passiv hisoblanadi hamda davlat korxonalari ustav
fondining, aksionerlik jamiyatlar va shirkatlar ustav kapitalining shakllanishi va
uning harakatini hisobga oladi.
Aksiyadorlik sarmoyasi ro‘yxatga olingan hajmda, biroq hali tugallanmagan
emissiya sifatida hisobda aks ettirilar ekan, e'lon qilingan (chiqarilishga ruxsat
etilgan), joylashtirilgan (ularga aksiyadorlar obunasi amalga oshirilgan) hamda
muomaladagi, ustavga muvofiq qo‘shimcha joylashtirilgan oddiy aksiyalarning
analitik hisobini yuritish lozim.
Misol. «Bobur» AJ ustavida 100 so‘mlik nominal qiymatga ega bo‘lgan
20000 dona oddiy aksiyalar chiqarishga ruxsat etilgan.
E'lon qilingan aksiyadorlik kapitaliga quyidagicha provodka beriladi:
D-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-2000000
so‘m
24

K-t 8310-«Oddiy aksiyalar»-2000000 so‘m.
Keyin AJ nominal qiymati bo‘yicha AJ a'zolariga 10000 dona aksiya sotadi,
deb faraz qilaylik:
D-t 5110, 5010-«Pul mablag‘lari»-1000000 so‘m
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-1000000
so‘m.
Ma'lum vaqt o‘tgach, AJ qolgan 10000 dona aksiyani har bir aksiya uchun
120 so‘m evaziga boshqa investorga sotadi. Aksiyalarning sotish va nominal
qiymatlari orasidagi farq-20 so‘mni tashkil etadi va bu farq 8410-«Emission
daromad» hisobvarag‘ida aks ettiriladi:
D-t 5110, 5010-«Pul mablag‘lari»-1200000 so‘m
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-1000000
so‘m
K-t 8410-«Emission daromad»-200000 so‘m.
Aksiyalarga to‘lovlar aktivlarni berish yo‘li bilan ham uzilishi mumkin.
Misol. Ta'sischi aksiya qiymati evaziga avval foydalanishda bo‘lgan
transport vositasini ustav kapitaliga hissa tariqasida kiritdi. Ushbu transport
vositasi avval xizmat qilganligi tufayli uning bozor bahosini aniqlash qiyin bo‘ldi.
Ta'sischilar o‘zaro kelishib, aksiyadorga ushbu transport vositasi uchun 1000 ta
oddiy aksiya berishdi, aksiyalarning nominal qiymati 200 so‘m, bozor qiymati 250
so‘m.
Mazkur holatda AJ hisobidagi transport vositasining qiymati - 250000 so‘m
(250*1000) bo‘ladi.
AJ mol-mulkidagi aksiyador ulushi - 200*1000=200000 so‘m, aksiyalarning
bozor va nominal qiymatlari orasidagi 50000 (250000-200000) so‘mlik farq
emission daromadni tashkil qiladi. Ushbu muomalalarga quyidagicha provodka
beriladi:
D-t 0160-«Transport vositalari»-250000 so‘m
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-200000
so‘m
25

K-t 8410-«Emission daromad»-50000 so‘m.
Aksiyalar nominal qiymatini oshirish yoki qo‘shimcha aksiyalarni
joylashtirish yo‘li bilan AJ ustav kapitalini oshirish, aksiyalar nominal qiymatini
kamaytirish yoki ularning umumiy sonini qisqartirish, shu jumladan, aksiyalarning
ma'lum qismini so‘ndirish yo‘li bilan jamiyatning o‘zi sotib olishi orqali ustav
kapitalini qisqartirish amalga oshiriladi.
8610-hisobvaraqda sotib olingan xususiy aksiyalar ustav kapitali
hisobvarag‘iga nisbatan kontrpassiv hisoblanadi va u AJning kapitalini kamaytiradi
va shu sababli balansda ustav sarmoyasidan chegiriladi. AJ quyidagi sabablarga
ko‘ra o‘z aksiyalarini qayta sotib olishi mumkin:
Ё aksiyalar kursini maqbul darajada ushlab turish uchun;
Ё har bir qolgan aksiyaga dividendlarni oshirish uchun;
Ё o‘z xodimlari orasida aksiyalarni tarqatish yoki qolgan aksiyalar nominal
qiymatini oshirish uchun;
Ё boshqa firmalar tomonidan nazorat o‘rnatish uchun aksiyalarning sotib
olinishini bartaraf etish maqsadida.
Xususiy aksiyalar sotib olinganida quyidagicha provodka beriladi:
D-t 8610-«Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar»
K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».
Aksiyadorlar qaroriga ko‘ra ustav kapitali hajmini sotib olingan aksiyalar
nominal qiymati summasiga ularni yo‘q qilish yo‘li bilan kamaytirish mumkin:
D-t 8310-«Oddiy aksiyalar»
K-t 8610-«Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar».
Davlat korxonalarining ustav fondining hajmi uning xo‘jalik faoliyatini
amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilangan mol-mulk summasiga mos
keladi. Mazkur miqdor ta'sis hujjatlarida qayd qilingan miqdorga muvofiq bo‘lishi
lozim.
Davlat korxonasi ustav fondini shakllantirish bo‘yicha provodka
quyidagicha bo‘ladi:
D-t 0110-0190-«Asosiy vositalar»
26

D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
D-t 5010, 5110-«Pul mablag‘lari»
K-t 8330-«Paylar va ulushlar».
Ma'suliyati cheklangan jamiyat (MChJ) ustav kapitaliga qo‘yilmalar ustav
kapitalidagi ishtirokchilarning ulushini tashkil qiladi.
Misol. «Bobur» MChJni tashkil qilish paytida 500000 so‘m miqdorida ustav
kapitali ro‘yxatga olingan. Karimov A. va Jo‘raev B. MChJning muassislari
hisoblanishadi. MChJning ustav kapitalida Karimov A.ning ulushi 60%ni, Jo‘raev
B.ning ulushi 40%ni tashkil qiladi.
Hujjatlar ro‘yxatdan o‘tkazilgan sanadan keyin bu muomala hisobda
quyidagicha aks ettiriladi:
D-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha Karimovning qarzi»-300000
so‘m
K-t 8330-«Paylar va ulushlar» Karimov qo‘yilmasi-300000 so‘m
hamda
D-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha Jo‘raevning qarzi»-200000
so‘m
K-t 8330-«Paylar va ulushlar» Jo‘raev qo‘yilmasi-200000 so‘m.
Har bir ishtirokchi (muassis) MChJga ta'sis shartnomasiga muvofiq biron-bir
aktivni kiritadi. Ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha buxgalteriya yozuvlari
yakka egalikdagi yozuvlarga aynan o‘xshash bo‘ladi, muassislar bo‘yicha tahliliy
hisobgina zarur.
Misol. Karimov o‘z qo‘yilmasini transport vositasi ko‘rinishida (300000
so‘m) kiritdi:
D-t 0160-«Transport vositalari»-300000 so‘m
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha Karimovning qarzi»-300000
so‘m.
Jo‘raev o‘z qo‘yilmasini xom-ashyo ko‘rinishida (200000 so‘m) kiritdi:
D-t 0110-«Xom-ashyo va materiallar»-200000 so‘m
27

K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha Jo‘raevning qarzi»-200000
so‘m.
Ta'sischilarning qaroriga muvofiq ustav kapitali miqdori oshishi mumkin.
Ustav kapitalining oshirilishi ta'sischilarning qo‘shimcha qo‘yilmalari hisobiga
yoki taqsimlangan foydadan ajratma qilish hisobiga bo‘lishi mumkin.
Ba'zi hollarda MChJga yangi muassis kelib qo‘shlishi mumkin. Bu quyidagi
yo‘llar orqali yuzaga keladi:
Ё ustav kapitali ulushini bitta yoki bir necha sherikdan sotib olish yo‘li
bilan;
Ё qo‘shimcha sarmoya kiritish yo‘li bilan.
Biroq har ikkala holatda ham yangi muassisning kelib qo‘shilishi
jamiyatning barcha a'zolari tomonidan ma'qullanishi lozim.
Birinchi holatda sarmoya sotib olingan ulushi oldingi muassis sarmoyasi
hisobvarag‘idan yangisinikiga o‘tkaziladi.
Misol. Karimov o‘zining 100000 so‘mlik miqdordagi ulushini Ergashevga
sotdi:
D-t 8330-«Ustav kapitali Karimov qo‘yilmasi»-100000 so‘m
K-t 8330-«Ustav kapitali Ergashev qo‘yilmasi»-100000 so‘m.
Ikkinchi holatda yangi muassis mavjud sarmoyaga qo‘shimcha sifatida ustav
kapitaliga o‘z ulushini qo‘shganda muassislar ulushlarining foiz nisbati o‘zgaradi.
Misol. 500000 so‘m miqdorida ro‘yxatga olingan ustav kapitaliga ega
bo‘lgan va muassislari ulushi: Karimovniki-60%, Jo‘raevniki 40% bo‘lgan
«Bobur» MChJ yangi a'zo Hasanov B.ni jalb etish hisobiga o‘z ustav kapitalini
600000 so‘mgacha oshirishga qaror qildi. Mazkur holatda ulushlar nisbati
o‘zgaradi va quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi:
Karimov-50% (300000/600000);
Jo‘raev-33,3% (200000/600000);
Hasanov-16,7% (100000/600000).
MChJ ustav kapitali miqdorining ko‘payishi taqsimlanmagan foyda
hisobidan ham bo‘lishi mumkin. Bu holatda quyidagicha yozuv qilinadi:
28

D-t 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»
K-t 8330-«Paylar va ulushlar».
MChJda muassis jamiyat tarkibidan chiqishga hamda o‘z ulushini olishga
qaror qilganda quyidagi provodkalar beriladi:
D-t 8330-«Paylar va ulushlar»
K-t 6620-«Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo‘yicha qarzlar».
Agar muassis chiqib ketayotgan paytda MChJ ma'lum jamYoarilgan foydaga
ega bo‘lsa, u holda ta'sis hujjatlariga belgilangan nisbatga muvofiq muassislarning
unga ham haqqi bor.
D-t 8720-«JamYoarilgan foyda»
K-t 6620-«Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo‘yicha qarzlar».
Muassis chiqib ketayotganida olgan jamYoarilgan foyda summasidan olgan
jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig‘ini to‘lashi lozim.
Muassis ustav sarmoyasidan o‘z ulushini olib chiqib ketayotganida hyech
qanday chegirma va ajratmalarsiz ham olib chiqib ketishi mumkin.
Muassis chiqib ketayotganida uning qarzining so‘ndirilishiga quyidagicha
provodka beriladi:
D-t 6620-«Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo‘yicha qarzlar»
K-t 5010, 5110-«Pul mablag‘lari».
Ta'sischilar bilan hisoblashishlar. Korxona ro‘yxatdan o‘tganidan so‘ng
ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav kapitali summasiga korxona oldida muassislarning
qarzi vujudga keladi. Ta'sischilarning ustav kapitaliga bo‘lgan qarzlari bo‘yicha
olib boriladigan hisob-kitoblarning hisobi 4610-«Ustav kapitaliga badallar
bo‘yicha ta'sischilarning qarzlari» hisobvarag‘ida olib boriladi.
4610-hisobvaraq aktiv bo‘lib, debet saldosi ta'sischilarning oy boshiga
bo‘lgan saldosini ko‘rsatadi. Debet oboroti hisobot oyida vujudga kelgan
ta'sischilarning qarzlarini aks ettirsa, kredit oboroti ta'sischilar tomonidan o‘tkazib
berilgan pul mablag‘lari, moddiy qiymatliklar va mulklar qiymatini ko‘rsatadi.
Ta'sischilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobini
yuritish uchun asos bo‘lib ta'sis hujjatlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni
29

qabul-qilish-topshirish dalolatnomalari, kirim kassa orderlari va boshqalar
hisoblanadi.
Ro‘yxatdan o‘tkazilgan ustav kapitali summasiga 4610-«Ustav kapitaliga
badallar bo‘yicha ta'sischilarning qarzlari» hisobvarag‘i debetlanib, 8310-«Oddiy
aksiyalar», 8320-«Imtiyozli aksiyalar» va 8330-«Paylar va ulushlar»
hisobvaraqlari kreditlanadi.
4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha ta'sischilarning qarzlari»
hisobvarag‘i bo‘yicha hisobvaraqlar korrespondensiyasi
Xo‘jalik muomalalarining
mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondensiyasi
debet kredit
1
. Ustav kapitaliga ulushlari
bo‘yicha ta'sischilar qarzlarining tashkil
etilishi 4610 8310,
8320,
8330
2
. Ta'sischilar qarzlarining asosiy
vositalar tarzida to‘lanishi 0110-
0190 4610
3
. Ta'sischilar qarzlarining
nomoddiy aktivlar tarzida to‘lanishi 0410-
0490 4610
4
. Ta'sischilar qarzlarining pul
mablag‘larini berish yo‘li bilan
to‘lanishi 5010,
5110,
5210 4610
5
. Ta'sischilar qarzlarining boshqa
aktivlar tarzida to‘lanishi 1010-
1090,
2910 4610
Korxonada qo‘shilgan kapital hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi:
8410-«Emission daromad»
8420-«Ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha kursdagi farq».
30

Ushbu hisobvaraqlar passiv bo‘lib, ular oddiy va imtiyozli aksiyalar
bo‘yicha nominal qiymatdan yuqori bahoda olingan summalarni va ularning
harakatini umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Korxonada qo‘shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga
kelishi mumkin:
Ё emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda
aksiyalar birlamchi sotilishida;
Ё kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali korxonalar ustav
kapitalini shakllantirish paytida.
Misol. Nominal qiymati 600 so‘m bo‘lgan aksiyalar 850 so‘mga sotildi.
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»-850 so‘m
K-t 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo‘yicha muassislar qarzlari»-600 so‘m
K-t 8410-«Emission daromad»-250 so‘m.
Shuni ta'kidlab o‘tish lozimki, 8410-«Emission daromad» hisobvarag‘i
krediti bo‘yicha faqatgina aksiyalarning birlamchi emissiyasi paytidagi nominal
qiymatidan ortiqcha summa hisobga olinadi. Mazkur summa foyda solig‘iga tortish
ob'ekti bo‘lib hisoblanmaydi.
Sotish bahosidan past narxlarda sotib olingan aksiyalarni sotishda va
summalar kamomadida 8410-«Emission daromad» hisobvarag‘ida zarar aks
ettiriladi.
Misol. 200 so‘mlik nominal qiymatli, dastlab 240 so‘mdan sotilgan aksiyalar
260 so‘mdan sotib olindi, keyin esa ikkinchi marta 200 so‘mdan sotildi:
D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»-200 so‘m
D-t 8410-«Emission daromad»-40 so‘m
D-t 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar»-20 so‘m
K-t 8610-«Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar»-260 so‘m.
Qo‘shma korxonaning ustav kapitalini shakllantirishda ta'sis hujjatlarini
ro‘yxatdan o‘tkazish paytidagi va ustav kapitaliga amalda valyuta va valyuta
boyliklariga oid badallarni kiritish paytidagi valyuta kurslarining farqlanishi
natijasida kursdagi tafovut yuzaga keladi.
31

2.2 Korxona tugatilayotganda korxona ta’sischilari mulkini taqsimlash hisobi
Aktsiyadorlik jamiyatining ustav kapitali bir xil nominal (nominal) qiymatga
ega bo'lgan ma'lum miqdordagi aktsiyalarga bo'linadi. Biroq, aktsiyalar nominalda
emas, balki nominaldan yuqori yoki past bo'lishi mumkin bo'lgan bozor narxida
sotilganligi sababli, kelajakda aktsiyalarning nominal qiymati ushbu aktsiyalarning
joriy bozor narxiga unchalik bog'liq bo'lmasligi mumkin. Aktsiyani sotib olish
narxi faqat xaridor ushbu aktsiyadan oladigan daromad yoki dividendlar bilan
bog'liq. Ularning egalarining investitsion umidlari aktsiya bahosida jamlangan.
Amaldagi qonunchilikda ikki turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari ko'zda
tutilgan: yopiq turdagi (YAJ) va ochiq turdagi (OAJ). OAJ aktsiyalarini har qanday
investor ochiq obuna yoki vositachi tashkilotlar orqali sotib olishi mumkin. Yopiq
aktsiyadorlik jamiyatida aktsiyalar ishtirokchilarning oldindan belgilangan doirasi
doirasida taqsimlanadi yoki ular alohida qimmatli qog'ozlar shaklida umuman
chiqarilishi mumkin emas. Oxirgi holatda har bir aktsiyadorning jamiyat ustav
kapitaliga qo'shgan hissasi ta'sis shartnomasi yoki barcha ishtirokchilar tomonidan
imzolangan bayonnoma bilan belgilanadi. O'z ishtirokchilarining qarori bilan
YoAJ ochiq jamiyatga aylantirilishi mumkin. Ochiq aktsiyadorlik jamiyatini
tashkil etishda aktsiyalarga ochiq obuna muassislar tomonidan tashkil etiladi.
Ta'sischilar, Ukrainaning "Tadbirkorlik jamiyatlari to'g'risida" gi qonuniga
muvofiq 1, ustav kapitalining kamida 25 foizi miqdorida va kamida ikki yil
muddatga aktsiyalarning egalari bo'lishi kerak (Qonunning 30-moddasi). . Agar AJ
ta'sischilari yuridik shaxslar bo'lsa, ularning moliyaviy ahvoli auditorlar tomonidan
bunday shaxslarning tegishli badallarni kiritish qobiliyati tekshirilishi kerak.
Aktsiyalar ishtirokchilar tomonidan jamiyat tashkil etilganda uning muassislari
bilan tuzilgan shartnoma asosida, ustav kapitalini ko‘paytirish maqsadida
aksiyalarni qo‘shimcha chiqarishda esa jamiyat bilan birgalikda sotib olinadi.
Aktsiyalarga egalik guvohnomasi aksiyalar sertifikatidir. Aksiya sertifikatlarining
blanklarini chop etish uchun asos bo‘lib aksiyalar chiqarilishi ro‘yxatga
32

olinganidan keyin emitentga berilgan sertifikat hisoblanadi. Agar aktsiyalar
hujjatsiz shaklda chiqarilgan bo'lsa, bunday sertifikat depozitariyga global
sertifikat berish uchun asos bo'ladi. 2
1201-XII 3-sonli Qonunning 7-moddasiga muvofiq aktsiyalarni chiqarish amalga
oshiriladi. uning ustav kapitali miqdorida yoki butun mulkning qiymati
bo'yicha (korxona aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilganda). To'g'ri, chunki aktsiya
korxonaning "bo'lagi", uning mulkining bir qismiga egalik qilish huquqidir.
Aktsiyadorlar keyinchalik korxonaning ustav kapitalini - uning boshlang'ich
kapitalini tashkil etadigan "umumiy qozonga tashlanadi". Agar bu yetarli bo‘lmasa
va qo‘shimcha aksiyalar chiqarilishi talab etilsa, jamiyat ustav kapitalini (kapitalni)
aynan kerakli qo‘shimcha miqdorga ko‘paytirish to‘g‘risidagi qarorini rasman
e’lon qiladi. Keyinchalik, qo'shimcha chiqarilgan aktsiyalarni joylashtirishda, u o'z
faoliyatini kengaytirish uchun mablag'larning qo'shimcha qismini yig'adi.
Korxonani aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish yo'li bilan "davlat tasarrufidan
chiqarilgan" taqdirda, potentsial aktsiyadorlarga korxonaning sotib olish uchun
qarzlari qolmagan barcha mol-mulki (korxonaning butun kapitali emas, balki) e'lon
qilinadi. faqat ustav kapitali) bundan buyon ularning har biriga ma'lum ulushlarda
tegishli bo'ladi ... Va buni tasdiqlash uchun ularga ulush sertifikatlari topshiriladi.
Korporatsiyani "noldan" tashkil etish jarayoni va uni boshqa tashkiliy-huquqiy
shakldagi korxona negizida yaratish jarayoni o'rtasidagi farq nima? Majoziy
ma'noda aytganda, birinchi holatda mablag'lar yig'iladi, ikkinchisida ular
taqsimlanadi. Uchinchi holat, ustav kapitali aktsiyalarning qo'shimcha chiqarilishi
hisobiga ko'paytirilsa, birinchi holat, ya'ni uni "yig'ish" bilan mohiyatan bir xil
bo'ladi. Ayni paytda, Qonun mualliflari yana bir holatni bilishadi.
Xuddi shu qonunning o'sha moddasida iqtisodiy nodonlik nuqtai nazaridan
hayratlanarli so'zlar mavjud: "Zbitkív himoya qilish uchun aktsiyalari litsenziya
olish uchun," chunki aktsiyadorlik sheriklik davlat dyyalnístu ". 4 Iqtisodiy faoliyat
bilan bog'liq bo'lmagan yo'qotishlarni qoplash mumkinmi?Ammo bu asosiy narsa
33

emas. Asosiysi - yo'qotishlarning bunga nima aloqasi bor? Ushbu operatsiyani
buxgalteriya hisobida aks ettirishni qanday tasavvur qilishingiz mumkin, haqiqatan
ham: Dt 46 Kt 442? Bunday simlar har bir mutaxassis uchun tushunarli bo'lgan
buxgalteriya bema'niligidir. Agar siz oddiy odamga tushunarli bo'lishga harakat
qilsangiz, unda bu bema'nilikning ravshanligi aniq bo'lmaydi. Keling, oddiy,
hisobsiz bahslarga murojaat qilaylik. Aktsiyalarni sotib olish ularning egalariga
dividendlar olib kelishini va'da qilgani uchun sotilayotganini tushunish uchun
qimmatli qog'ozlar bozorida buxgalter yoki professional ishtirokchi bo'lish shart
emas. "Yo'qotishlarni qoplash uchun" aktsiyalarni sotib olayotganda nimani kutish
mumkin? Bu nafaqat dividendlar, balki nominal qiymatning qaytarilishi haqida
ham. Xulosa: bunday xaridorlar yo'q. Agar talab bo'lmasa, taklif ham bo'lishi
mumkin emas. Binobarin, "yo'qotishlarni qoplash uchun" degan so'z ostida
aktsiyalarni chiqarishning ma'nosi yo'q, hatto qonun tomonidan ruxsat etilgan
bo'lsa ham (agar, albatta, biz buni dastlab ahmoqlik deb hisoblamasak). Aytgancha,
biz butunlay teskari sabablarga ko'ra aktsiyalar bilan "yo'qotishlarni qoplash"
haqida gapirishimiz mumkin. Ya'ni: AJlarning yo'qotishlari faqat qo'shimcha
miqdordagi aktsiyalarni chiqarish bilan emas, balki ularning nominal qiymatini
pasaytirish yoki agar bunday pasayishga yo'l qo'yilmasa, aktsiyalarni birlashtirish
yo'li bilan qoplanishi mumkin. konsolidatsiya) yoki ushbu qimmatli qog'ozlarni
keyinchalik tugatish maqsadida aktsiyadorlardan qaytarib sotib olish 5 ... Ammo
bu va shunga o'xshash operatsiyalar haqida - biroz pastroqda.
Asosiysi, maqsadni to'g'ri shakllantirish. Va qo'shimcha chiqarishning maqsadi
faqat bitta bo'lishi mumkin: ustav kapitalini ko'paytirish, ya'ni investorlar oldidagi
majburiyatlar miqdorini, qoida tariqasida, ularning sonining ko'payishi bilan
ko'paytirish. Bularning barchasi birgalikda, albatta, korxonani qo‘shimcha
emissiyadan so‘ng, o‘tgan davrlarga nisbatan har yili dividendlar jamg‘armasiga
ko‘proq mablag‘ ajratish imkoniyatiga ega bo‘ladigan darajada ishlab chiqarishni
kengaytirishga harakat qilishga majbur qiladi. Aks holda, qo'shimcha reklama
aktsiyalari rol o'ynaydi suyultirish , 6, buning natijasida "foydalanuvchilar"
34

Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotni yoqtirmasligi mumkin. Korporativ
biznesning asosi umumiy (umumiy) ulush , bu uning egasiga dividendlar olish,
aktsiyadorlik jamiyatining umumiy yig'ilishlarida va uni boshqarishda ishtirok
etish huquqini beradi. Oddiy aktsiyalardan farqli o'laroq, imtiyozli aktsiyalar o'z
egalariga har yili belgilangan dividendlar to'lanishini va korxona tugatilgan
taqdirda mulkni taqsimlashda ustuvor ishtirok etishini kafolatlaydi, lekin shu bilan
birga, bunday aktsiyalarning egalari, qoida tariqasida, qo'shimcha daromadlarni
taqsimlashda ishtirok etmaydilar. OAJ ayniqsa muvaffaqiyatli yillarda olishi
mumkin bo'lgan foyda. Biroq, bu borada 1201 - XII 7-sonli Qonunda bir shart
mavjud: “Dividendlar hajmiga kelsak, aksiyadorlar qanday qilib birlashishi
mumkin, oddiy aksiyalar orqali ular imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar
miqdorini o‘zgartiradilar;
Imtiyozli aktsiyalarni chiqarish to'g'risidagi qaror, odatda, ushbu korxona faoliyati
uchun etarli darajada qulay bo'lmagan bozor sharoitlarining mavjudligi yoki
chiqarilgan paytda uning moliyaviy holatining etarli darajada barqarorligiga
ishonchsizligi bilan belgilanadi. Boshqa hollarda, korxonada investorlarning bir
qismi uchun aktsiyalarni sotib olish uchun qo'shimcha imtiyozlar yaratish uchun
hech qanday sabab yo'q. Egasi aktsiyalarining chiqarilishi, garchi Ukraina
qonunchiligida taqiqlanmagan bo'lsa ham (va bu turdagi aktsiyalar tegishli
qonunlarda bir necha bor eslatib o'tilgan), shunga qaramay, boshqa mamlakatlar
tajribasini hisobga olgan holda, kutish uchun hech qanday asos yo'q deb taxmin
qilish mumkin. Ukraina qimmatli qog'ozlar bozorida ushbu aktsiyalarning
ommaviy ko'rinishi. Va, ehtimol, bu yomon emas. Hozirgi vaqtda taqdim etuvchi
aktsiyalar faqat bir nechta mamlakatlarda qonuniy ravishda chiqariladi. Bunday
xatti-harakatlarning mavjudligi ushbu davlatlar jinoiy daromadlarni
legallashtirishga qarshi kurash qo'mitasining "qora ro'yxati"da davom etishining
sabablaridan biridir. Aksariyat Evropa banklari qimmatli qog'ozga ega bo'lgan
kompaniyalarga nisbatan salbiy munosabatda.
35

Unga ega bo'lgan ulush tomonidan tasdiqlangan huquqlar uni haqiqatda taqdim
etgan shaxsga tegishlidir. Unga taqdim etuvchi ulush egasi hech qayerda -
qimmatli qog'ozning o'zida ham, maxsus reestrda ham ko'rsatilmagan. Majburiy
shaxs bunday egasiga ushbu hujjatga qo'shimcha ravishda hech narsa talab
qilmasdan bajarishi kerak. Hech kim guvohnoma taqdim etuvchining ixtiyorida
bo'lgan holatlarni aniqlamasligi yoki uning egasining har qanday harakatlarining
asosliligi yoki qonuniyligi haqida savol tug'dirmasligi kerak. Bir tomondan, bu
Evropa Ittifoqi va AQShning soliq organlari va valyuta nazorati organlarining
salbiy munosabatiga sabab bo'ladi. Boshqa tomondan, bu aktsiyadorlar uchun
maksimal maxfiylikni ta'minlaydi, chunki bu aktsiyalarga egalik qilishda har
qanday davlatning valyuta qonunchiligi buzilgan taqdirda shaxsni javobgarlikka
tortish imkoniyatini istisno qiladi. Shu sababli, taqdim etuvchi aktsiyalar juda
mashhur bo'lgan va davom etmoqda. Biroq, amalda, taqdim qiluvchi aktsiyalarning
egasi aksiyador sifatidagi huquqlarini amalga oshirishda bir qator muammolarga
duch kelishi mumkin.
36

XULOSA
Kurs ishini tayyorlash jarayonida quyidagi xulosa va takliflar shakllantilildi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida kapitali miqdori ko’p bo‘lsa, uning
tarkibidagi unga tenglashtirilgan aylanma va uzoq muddatli aktivlari shuncha
bo’lib, ish faoliyati rivojlanishiga qulay sharoit yaratadi. Yuqoridagilardan kelib
chiqqan holda, hozirgi vaqtda xususiy kapitalni auditorlik tekshiruvini to‘g‘ri
tashkil etish zamon talabidir. Yuqoridagilardan kelib chiqgan holda, xususiykapital
auditini o‘rganish, tadqiq qilish borasida olib borilgan izlanishlar natijalari
yuzasidan quyidagi xulosaga kelindi:
- ustav kapitalining shakllanishi bilan bog‘liq operatsiyalarning o‘ziga xos
xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularning auditiini tashkil qilishning nazariy
asoslari o’rganildi. Shuningdek, xususiy kapitalning shakllanishi bilan bog‘liq
operatsiyalarning auditorlik tekshiruvi bilan bog’liq muolajalar tadqiq etildi.
- xorijiy valyutalarni qayta baholashni so‘m kursining xorij valyutasiga
nisbatan kursini to‘g‘ri o‘rnash, “Valyuta holati bo‘yicha kurs farqlari” hisob
varag‘idagi qoldiqning hisobot ma’lumotlariga mos kelishiga e’tiborni qaratishish.
- e’lon qilingan ustav fondining shakllanish muddati va tartibini sinchkovlik
bilan tekshirish lozim. Bunda xar bir aksionerning qo‘shgan ulushi aniqlanishi
zarur.
- ustav fondi shakllanishini tekshirish davomida tashkiliy-xuquqiy formasiga
e’tibor berilishi kerak. Agar korxona paychilik asosida qurilgan bo‘lsa, davlat
ro‘yxatidan o‘tgandan so‘ng buxgalteriya hisobida pay va ulushlar bo‘yicha
to‘lovlar amalga oshirilishi zarur.
- moliyaviy hisobotning halqaro standartlarida banklar daromadani vaqtiga
muvofiq tan olishning daromadlarni tan olishning kassa usuli, shartnoma yoki
aktivdan foydalanish davri davomida tan olish usulidan foydalanish zarur. Chunki,
daromadlari amaldagi talab darajasida o‘z vaqtida tan olinib hisobga olinsa,
37

aylanma mablag‘ining ko‘payishiga olib kelib, resurslarning yetarlililigini oshiradi.
Ma'lumki korxona, tashkilot va firmalarni moliyaviy mablag'lar bilan
ta'minlash manbai bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
• O’z mablag'lar manbai;
• Qarz mablag’lari.
Endilikda esa yuqorida sanab o'tgilganlar korxonalarni mablag'lar bilan
ta'minlash manbai bo'lib kelmoqda. Korxona, tashkilot yoki firma ochilish
davrida o'z mablag'larini belgilab olishi lozim.
Hususiy kapital qiymatini ko'paytirishning eng asosiy omili bo'lib
korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko'rsatuvchi
tashkilotlar shu omil hisobiga o'z jamg'armalarini oshirishlari eng optimal
Yuqоridаgi хulоsаlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа quyidаgilаrni tаklif qilаmiz:
-Korxona va tashkilotlarda ustav, qo’shilgan va rezerv kapital auditini
xalqaro standart lar asosida olib borish;
-Auditorlik tekshiruvlari natijalariga ko’ra korxona va tashkilotlar o’zlarining
sof foydasi o’sishini ta’minlash;
-Korxona va tashkilotlarda “Hususiy kapital” to’g’risidagi 5-shakl Moliyaviy
hisobotni tayyorlash va taqdim etishda dasturiy ta’minotlardan foydalanish.
Sababi, bu omilning o'zgarishi faqatgina korxonaning o'ziga bog'liq bo'lib,
uning har tomonlama to'liq imkoniyatlarini ishga solib faoliyatini boshlashini
taqozo etadi. Bundan tashqari boshqa ko'rsatkichl aming o'zgarishi ham ushbu omil
bilan bevosita bog'liq bo’ladi. Mazkur vazifalarni hal etishda korxona va
tashkilotlar «Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari hamda moliyaviy
natijalarni aniqlash tartibi to'g'risidagi Nizom»ni chuqur bilishlari lozim.
38

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. R.Abdullayev “Buxgalterskiy uchyoti audit” “IQTISOD-MOLIYA” 2010,
2. N.Y.Jo’rayev “Moliyaviy hisobot” TDIU, 2007.
3. A.Ibragimov, I.Ochilov, IQo’ziyev, N.Rizayev “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”
Toshkent “Iqtisod – Moliya” 2008.
4. N.YU. Jo’rayev, F.T.Abduvaxidov, D.A. Sotivoldiyeva “Moliyaviy va
boshqaruv hisobi” Darslik. Toshkent, “Iqtisod-Moliya” 2012;
5. V.A.Xasanov, A.A. Xashimov “Boshqaruv hisobi” “CHo’lpon” nashriyoti,
Toshkent 2013.
6. Pardayev A.X. Pardayeva Z.A. “Boshqaruv hisobi” G’.G’ulom nashriyoti.
Toshkent 2014.;
7. 3000 ta buxgalteriya o’tkazmasi: Hisob varaqlar rejasi bo’yicha bog’lanishlar;
8. Egamberdiyeva S.R. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. O‘quv qo‘llanma. – T.:
Fan va texnologiya, 2019. 289 b.
INTERNET RESURSLAR
1. www.stat.uz – (O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi sayti)
2. www.soliq.uz – (O‘zbekiston Respublikasi davlat soliq qo‘mitasi)
3. www.gov.uz – (YAgona interaktiv davlat portali)
4. www.lex.uz – (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami).
5. www.uza.uz- (O‘zbekiston milliy axborot agentligining turli sohalarga doir
kundalik yangiliklari)
6. www.referat.uz- referatlar to‘plami.
39

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish