Uyg'onish davri tarix falsafasi - Falsafa - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	40.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Falsafa

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

60 Sotish

Uyg'onish davri tarix falsafasi

Sotib olish

“ UYG ONISHʻ DAVRINING TARIX FALSAFASI QARASHLARI”
Reja:
1. Uyg onish
ʻ davri dunyoqarashining tavsifiy xislatlari.
2. Uyg onish
ʻ davri tarixchiligi. Tarixiy vaqtning ochilishi (kashf qili
nishi).
3. Uyg onish
ʻ davrida tarixiy fikrning asosiy yo nalishlari. ʻ
4. Xulosa

1. Uyg onishʻ davri dunyoqarashining tavsifiy xislatlari.
G arbiy
Yevropada Uyg onish davri deb atalgan davr XIV-XV asrlarni o z ʻ ʻ ʻ
ichiga
qamrab olgan va Yevropa madaniyatining eng buyuk davri deb hisoblanadi.
Bu davr
olamga Nikolay Kuzanskiy , Mishel Monten, Leonardo da Vilgi, Dj.
Bruno,
va ko pgina boshqa buyuk mutafakkirlar va daholarni berdi. ʻ
Falsafa
tarixida Uyg onish davrining ahamiyati mavzusida mashhur rus ʻ
tadqiqotchisi
Gorfunkel quyoshdagi fikrlarni bayon etadi. Uning fikricha Gegel va
Vindelband
bu davrni o rta asr sxolastik falsafasidan G arbiy Yevropaning yangi ʻ ʻ
davr
falsafasiga o tish davri deb hisoblaydilar va faqat uyg onishga xos bo lgan ʻ ʻ ʻ
maxsus
xususiyatlar va buyuk kashfiyotlar haqida batafsil to xtab o tmaydilar. ʻ ʻ
Mashhur
ingliz faylasufi B. Rassel esa uyg onish davri falsafasini o rta asr ʻ ʻ
metafizik
naturfalsafa deb hisoblaydi va naturfalsafaga xos bo lgan fantastik ʻ
dunyoqarash
elementlarini tanqid qilib o tadi. Rassel fikricha Spinoza, Leybnits, ʻ
Dekart
ta’limotidagi ilmiy qarashlar, yangi davr falsafasiga asos solgan va bu
falsafa
uyg onishning naturfalsafiy qarashlaridan ko ra katta ahamiyatga ega. ʻ ʻ
Gorfunkel
Garen, Ch. Vazzoli asarlarida uyg onish davri falsafasi G arbiy ʻ ʻ
Yevropada
yangi kapitalistik ijtimoiy-siyosiy tuzumning boshlanish davri deb
hisoblanadi
va tuzum o tlishidagi feodal monarxiyalarga qattiq zarba bergan yangi ʻ
iqtisodiy
munosabatlarni yuzaga keltirgan madaniyat va ma’rifatni antik davr
madaniyatiga
o xshash bo lgan xususiyatlarini yuzaga keltirgan. ʻ ʻ
Uyg onish
davrining buyuk geografik astrnomik, matematik kashfiyotlari bu ʻ
davrda
sayyoxatchilar tomonidan yangi yerlarning ochilishi falsafiy dunyoqarash
doiralarini
benihoya kengaytirdi. Natijada bu davrning faylasuflari entsiklopedik
bilimlarga
ega bo lgan olimlarga aylanishdi. Badiiy adabiyot, san’at, ʻ
xaykaltorshlikning
rivojlanishi esa badiiy obrazli fikr yuritishga birinchi darajali
ahamiyat
berdi.
Uyg onish
davri falsafasining markazida inson va koinot masalalari yotadi. ʻ
Inson
koinotni o z ichiga jamlagani inson-mikrokosmos tushunchasida ifoda etadi. ʻ
Uyg onish
davri falsafasi birinchi darajali ahamiyatni inson masalasiga qaratdi va ʻ
bu
masalani insonning tabiatda egallagan o rni va insonni tabiatga bo lgan ta’siri ʻ ʻ

bilan bog ladi. Bundan tashqari Uyg onish davrida astrologiya va magiya ham ʻ ʻ
rivoj
topdi. Buni biz N. Kuzanskiy va J. Bruno falsafiy qarashlarida ko rishimiz ʻ
mumkin.
Uyg onish deb nomlangan davr o rta asrlarda unutilgan antik falsafiy va ʻ ʻ
madaniy
merosni qaytadan yuzaga keltirdi. Italiya shaharlarida neoplatonik,
aristotelik
va platonik ta’limotlarni Mandzolli, Fichino Papponadi, Bruno
ta’limotlarida
uchratishimiz mumkin. Uyg onish davri falsafasi panteistik tusga ʻ
ega,
ya’ni tabiat puxatlantiriladi va tabiatda xudo tajalli etadi deb hisoblanadi.
Bunday
qarash tabiatni ilohiy va muqaddas kuchga aylantiradi. Kuzanskiy, Bruno,
Mandzolle,
Yakob Byome ta’limotlarida panteistik qarashlari bilan bir qatorda
astrologiya
va magiya bilimlariga xos bo lgan elementlar mavjuddir. XX asrning ʻ
oxirida
falsafasida inson masalasi yana dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda.
Uyg onish
davri, Renessans - Markaziy Osiyo, Eron, Xitoy (IX-XII va XV asrlar), ʻ
G arbiy
Yevropada yuz bergan alohida madaniy va tafakkuriy taraqqiyot davri. ʻ
“Renessans”
atamasi dastlab Italiyadagi madaniy-ma’naviy yuksalish (XIV-XVI
asrlar)ga
nisbatan qo llanilgan, uni o rta asrchilik turg unligidan yangi davrga ʻ ʻ ʻ
o tish
bosqichi deb baholaganlar. Renessansning asosiy alomatlari: tafakkurda va ʻ
ilmu
ijodda dogmatizm, jaholat va mutaassiblikni yorib o tib, insonni ulug lash, ʻ ʻ
uning
iste’dodi, aqliy-fikriy imkoniyatlarini yuzaga chiqarish; antik davr (yunon-
rum)
madaniyatiga qaytib, uni tiklash, boyitish; cherkov sxolastikasidan qutulib,
adabiyot
va san’atda dunyoviy go zallik, hayot taronalarini qizg in kuylash; inson ʻ ʻ
erki,
hurfikrlilik uchun kurashish. Buning natijasi o laroq, ijodiy qudrat va tafakkur ʻ
kuchini
namoyish etadigan ulug vor badiiy asarlar, salobatli binolar yaratildi, ilm- ʻ
fan
rivojlandi. Italiyada shoir Petrarka va Dante, rassom Jotto, adib va
mutafakkirlar
Bokkachcho, Ariosto, Tasso, Byome Renessans g oyalariningʻ
jarchilari
bo lib maydonga chiqdilar. Keyinchalik Mikelanjelo, Rafael, Shekspir, ʻ
Servantes
Yevropaning turli mamlakatlarida buni davom ettirdilar. Ammo
Renessans,
ya’ni Uyg onish faqat Yevropa hodisasi emas. Dunyo madaniyatini ʻ
yaxlit
olib o rgangan olimlarning ishlari shuni ko rsatdiki, Osiyo markazida ʻ ʻ
joylashgan
Movarounnaxr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir necha asr
oldin
(9- 12-a.lar) ulkan madaniy ko tarilish yuz bergan, ilm-fan, falsafa, adabiyot ʻ

kuchli rivojlanib, ilg or insonparvarlik g oyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy ʻ ʻ
va
ijodiy faollik gurkiragan. Bu davr dunyo ilmida “Musulmon Renessansi” (A.
Mets)
yoki “Sharq Uyg onishi” (N. I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda. Sharq ʻ
uyg onish
davrida Yevropa uyg onish davrining asosiy belgilari mujassam: ʻ ʻ
jo shqin
ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ishlarining amalga oshirilgani, aqlni ʻ
hayratga
soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat beradi.
Eron
va Markaziy Osiyo xalqlari bir necha ming yillik sivilizatsiya tarixiga
ega.
Zotan, qadimiyati, qadimgi davlatchiligi bo lmagan xalqda uyg onish davri ʻ ʻ
ham
bo lmaydi. Markaziy Osiyoda 9-13 asrlarda o z xalqining qadimiyatiga ʻ ʻ
qaytish,
Avesto falsafasini Qur’on ma’rifati bilan uyg unlashtirib, qayta tiklashga ʻ
intilish
tasavvuf ta’limoti, “ishroq” falsafasida namoyon bo lgan. Shu asosda turli ʻ
nazariyalar,
ta’limotlar yuzaga kelib, fikriy xilma-xillik rivojlandi.
Tasavvufiyorifona
ta’limotning qaror topishi, tariqatlar ham, aslida, hurfikrlik va
inson
kamolotiga bo lgan ishonchning nishonasi edi. uyg onish davri vakillari ʻ ʻ
dinga
emas, balki dinni sxolastika va jaholat manbaiga aylantirgan kishilarga
qarshi
kurashganlar.
Tafakkurdagi
ikki: aqliy (ratsionalizm) va vajdiy (irratsionalizm) yo nalish ʻ
namoyandalari
zohiran o zaro kelishmay kelgan bo lsalarda, amalda Yevropa ʻ ʻ
uyg onish
davrida bo lganidek, inson ongini bedor etish, uni aqidaparastlik ʻ ʻ
(taqlidchilik)
g uboridan tozalashda hamkorlik qildilar. Shu bois hurfikrli ʻ
mutafakkirlar
orasida ratsionalist olimlar bilan birga, orif sufiylar ham bor edi.
Sharq
uyg onish davri vakillari o z xalqlarining qadimgi madaniyat bilan birga, ʻ ʻ
yunon
va hind xalqlari merosidan ham foydalanishgan. Yunon olimlarining asarlari
8-9-asrlarda
arab tiliga tarjima qilindi, sharxlandi. Aflotun, Arastuni Sharq
faylasuflari
ham o z ustozlari deb hisoblashgan, Plotin qarashlari Ibn al-Arabiyga ʻ
ta’sir
etib, “vahdatul vujud” falsafasiga turtki berdi. Biroq yunonlar ko p fikrlarni ʻ
qadimgi
osiyoliklardan olganlar. Bu tarix qonuniyati: Abu Rayhon Beruniyning
“Kitob
at-tafhim li avoil sinoat attanjim” asari qo lyozmasi (13 asr) yuksalishga ʻ
shaylangan
xalq o z madaniyati va o zigacha yaratilgan bashariy yutuqlarni ʻ ʻ
o zlashtirib,
yana yuksaklikka ko tariladi. Sharq uyg onish davri keng ko lamli: ʻ ʻ ʻ ʻ

ta’lim va tahlil, madrasa-maorif rivojlangan, ulkan kutubxonalarda yuz minglab
jild
kitoblar yig ilgan, “xazinat ul- hikma”, “dor ul-ulum”larda tolibi ilmlar, ustoz- ʻ
shogirdlar
suhbati bardavom edi, olimning obro -e’tibori yuksak qadrlandi. Sharq ʻ
uyg onish
davri yutuqlari G arbiy Yevropadagi uyg onish davriga bevosita ta’sir ʻ ʻ ʻ
etgan.
Chunki XII – XIV asrlarda musulmon olami bilan Yevropa davlatlari
orasida
aloqa kuchaygan edi. Ayniqsa, tutash chegara mamlakatlari: Qurdoba
(Ispaniya),
Kavkaz, Bolqon yarim orolida bu jarayon kuchli bo lgan. Yevropaliklar ʻ
Sharq
olimlarining asarlarini lotin, ispan, yahudiy tillariga qilingan tarjimalar
orqali
yoxud bevosita arab tilida o qib o rganganlar. Ibn Sinoning “Tib qonunlari”, ʻ ʻ
“Ash-Shifo”,
Forobiyning “Ilmlar tasnifi”, Ahmad Farg oniyning “Samo ʻ
harakatlari
va yulduzlar ilmining jami kitobi”, Muxammad Muso Xorazmiyning
“Aljabr
val muqobila”, Ibn Rushd, Abu Bakr Roziy asarlari tarjima qilinib,
keyinchalik
nashr etilgan. Algebra, algoritm fanlari Xorazmiy asarlari tufayli
shakllangan.
“Tib qonunlari” 7 asr mobaynida Yevropa untiversitetlarida tibbiyot
darsligi
sifatida xizmat qildi. Ibn Sino shogirdi Ibn Rushd g oyalari Italiya, ʻ
Fransiya
hurfikrligini boshlab bergan. Ibn Sino - Avitsenna, Ibn Rushd - Averroes,
Ahmad
Farg oniy - Al Frageni, Abu Bakr Roziy - Al Ramzats, Abu Ma’shar ʻ
Balxiy
- Albumazar degan lotincha nomlar ostida mashhur bo lgan. “O sha paytda ʻ ʻ
(XIII-XVI
asrlar) jaholat changalidagi Yevropaning ko pgina qismida ʻ
musulmonlar
ilm charog ini yoqdilar...; ispanlar yozuvi ham, shimoliy oramiy ʻ
yozuvi
ham Osiyodan olingan; shim., g arbiy va sharqiy Yevropa madaniyati ʻ
yunon
- rumo - arab urug idan unib chiqqandir” (G.Gerder). Platon, Aristotel ʻ
asarlari
ham Yevropaga dastlab arabcha tarjima va talqinlar orqali kirib borgan.
“Sharkliklar
G arbni Aristotel falsafasi bilan yoritdilar” (Gegel). ʻ
2. Uyg onish
ʻ davri tarixchiligi. Tarixiy vaqtning ochilishi (kashf qilinishi).
Aniq
fanlar va ularni o rganish usullarini, dehqonchilik va chorvachilik ʻ
ilmlari,
dengizda suzish, harbiy texnikani Yevropa sharqdan olib rivojlantirdi.
“Matematika,
kimyo, tibbiyot sohasida musulmonlarning xizmati buyuk... bu
fanlarda
musulmonlar Yevropaning muallimlari bo lib qoldilar” (G. Gerder). ʻ
Yevropa
uyg onish davri adiblari Dante, Petrarka, Bokkacho Sharq ilm-fani, ʻ

adabiy asarlaridan ilhomlanganlar. Dante “Bazm”, “Ilohiy komediya” asarlarida
Ibn
Sino va Ibn Rushdni o z ustozlari qatorida ehtirom bilan tilga oladi. Axmad ʻ
Farg oniy
asarlaridan foydalanganini qayd etadi. K. Marloning “Buyuk Temur” ʻ
dramasida
Amir Temur jasur, xaloskor inson sifatida tasvirlangan.
Nikolay Kuzanskiy
Nikolay
Kuzanskiy (1401-1464) Prir eparxiyasining Kuza deb nomlangan
qishlog ida
Germaniyada tug iladi. Uning otasi boliq savdosi bilan shug ullangan ʻ ʻ ʻ
boy
savdogar edi. O zining ilk ma’lumotini Deventer shahridagi “umumiy hayot ʻ
birodarlari”
maktabida oladi. Bu maktab diniy tusga ega bo lib, Iso ʻ
payg ambarning
hayotiga taqlid qilar edi. Birodarlarning mistik dunyoqarashi yosh ʻ
Nikolay
Kuzanskiy fikrlariga katta ta’sir ko rsatdi va uni sxolastik ratsional ʻ
qarashlarida
uzoqlashtirdi. Keyingi ma’lumotini u Geydelberg va Paduya
universitetlarida
davom ettiradi va bu erda kanonip ilmining doktori unvonini
oladi,
keyinroq u Keln Universitetida o qiydi va bu erda buyuk Albert tarafdorlari ʻ
bilan
yaqin munosabatlarla bo ladi. Nihoyatda iqtidorli olim bo lganligi uchun u ʻ ʻ
diniy
muhitda katta obro qozonadi va yosh bo lishiga qaramay kardinool unvonini ʻ ʻ
oladi.
Kuzanskiyning diniy faoliyatda nihoyatda har taraflama bo lgan. U katolik ʻ
cherkovini
kuchaytirishda ko p xizmat qildi, gusidlar bilan muzokaralar olib bordi ʻ
parvoslav
cherkovini katolik cherkovi bilan yaqinlashtirishga harakat qildi. Papa
Piy
II ning unga bo lgan do stona munosabati Nikolay Kuzanskiyning faoliyatida ʻ ʻ
va
mansabining yuqoriligida yordam berdi. Nikolay Kuzanskiy o zining faol diniy ʻ
harakatlari
bilan bir qatorda ilm sohasida ham shuhrat qozondi. Nikolay
Kuzanskiyning
dunyoqarishga Dionsiy Arepagit, Miyster Ekkart, Shartr
maktabining
platoniklari, Ioann Skott Eriugen kabi buyuk mistik mutafakkirlar
kuchli
ta’siri etadilar. Buning natijasida Nikolay Kuzanskiy sxolastikaga xos
bo lgan
ratsional falsafiy qarashlarga tanqidiy yondoshadi va o zining original ʻ ʻ
neplatonik
falsafiy sistemasini yaratadi.
Nikolay
Kuzanskiy o z davrining mashhur gumanistlari Eni-Silvie ʻ
Pikkolomini,
Lorentso Valla, Ambrod jo Traversari, Paolo Poskanellilar bilan
do stona
munosabatda bo lgan. Uning antik madaniyatga qiziqishi ham, aynan shu ʻ ʻ

gumanistlarning ta’siri natijasida bo ldi. “Bilimdon bilimsizlik” Kuzanskiy ʻ
falsafasining
markazida xudoning borliqdagi o rni masalasi egallaydi. Bu masalani ʻ
hal
qilishda Kuzanskiy barcha oldingi sxolastik qarashlardan tubdan farq qiladi.
Kuzanskiy
ta’limotida xudo cheksiz yaratuvchi kuchdir. U butun olamlarni
yaratadi,
va olamning ichida yashiringan, ya’ni olam va xudo yagona bir borliqdir.
Lekin
xudoning olamidagi borlig i pardalangan yashirindir va barcha narsalarning ʻ
mohiyatini
tashkil etadi. U xristian diniga xos bo lgan xudoni uch qiyofada ʻ
ko rinishini
tanqid qiladi va xudoni ko proq ruhiy qudrat tabiatda yashiringan ʻ ʻ
muqaddas
ruh sifatida tushunadi. U xudoni cheksiz qudrad manbasi deb hisoblaydi
va
tabiatdagi barcha mavjudotlarda va tabiiy hodisalarda muqaddas ruhning
tajallisini
ko radi. Bunday panteistik qarashlar Nikolay Kuzanskiyni yangicha ʻ
dialektik
fikr yuritishga olib keldi. Nikolay Kuzanskiyning xudo haqida qarashlari
dialektik
fikrlar bilan sug orilgan va bilimdon-bilimsizlik tushunchasida ʻ
Kuzanskiy
tomonidan aniq va ravshan ochiladi.
Xudoning
tabiatdagi oddiy ratsional fikr yuritish qolipiga sig maydi. U mistik ʻ
e’tiqod,
Ollohga bo lgan mistik ishonch orqali ochiladi. Bunday e’tiqod har ʻ
qanday
mantiqiy fikr yuritishdan holidir va uni tushunish uchun biz Kuzanskiy
ta’limotidagi
dialektik tushunchalarni o rganishga o tamiz. Cheksizlik muammosi ʻ ʻ
va
kosmologiya Ollohning mavjudligi yashirin imkoniyatlarning ochilishi
jarayonida
sodir bo ladi. Bu imkoniyatlar esa cheksizdir. Shuning uchun olamning ʻ
cheksizligi
aslida Ollohning borlig ida yashiringan imkoniyatlarning ʻ
cheksizligidan
kelib chiqadi. Bu imkoniyatlarning ochilishi yaratish jarayonini
tashkil
etadi. Natijada koinot doimiy cheksiz o zgarish va rivojlanish jarayonidir. ʻ
Demak,
xudoning yashiringan qiyofasining ochilishi, olamning yaratilishi va
tuzilishiga
sababdir. Koinotdagi barcha hodisalar va narsalar mohiyatida xudoning
qiyofalarini
ko rish mumkindir. Bu qiyofalar o zgaruvchan bir-biriga o tib ʻ ʻ ʻ
turadigan
niqob ostidagi Ollohning jamolidir. Inson tabiati Inson tabiati Ollohning
eng
buyuk yaratgan borlig idir. Insonning tabiatida koinotdagi barcha ... jonzotlar ʻ
birlashadi
va yagona borliqni tashkil etadi. Shuning uchun insonning tabiatida
Ollohning
yagona borlig i mavjuddir. Lekin bu yagona borliq inson tabiatida ʻ

yashiringan va ayrim insonlarda bu yagona borliqning faqat bir qismi ochiladi.
Ollohning
borligi va mavjudligi butun odamzotning borlig ida mavjuddir. Butun ʻ
odamzotning
borlig ini ya’ni uning zotini o z ichiga qamrab olgan shaxs ilohiy ʻ ʻ
odamdir.
Bu ilohiy odamni xristian dini tilida Nikolay Kuzanskiy xudoning o g liʻ ʻ
ya’ni
mutloq ruhdan yaratilgan Iso Masix deb hisoblaydi. Iso Masixning borlig ida ʻ
Ollohning
nurli siymosi tajalli etadi va u butun olamni o z ichiga jamlaydi. Iso ʻ
Masixning
tabiati ilohiy tabiatdir va u butun borliq koinot bilan qo shilib ketadi. ʻ
Borliqning
har bir nuqtasida Iso Masih mavjuddir va Iso Masixning ichida butun
borliq
mavjuddir. Ayrim odamlarning tabiati esa bu yagona borliqning faqat bir
qirrasini
aks ettiradi. Lekin har bir insonda cheksiz rivojlanish imkoniyatlari
mavjuddir.
Florensiyaning Platon akademiyasi O rta asrlarda Platonning ijodi ʻ
nihoyatda
kam ma’lum bo lgan. Bular asosan “Piliy” “Fedon” va “Menon” kabi ʻ
dialoglar
bo lgan edi. Uyg onish davrida antik madaniy meros qaytadan kashf ʻ ʻ
etildi
va ma’lum bo lmagan ko pgina asarlar tarjima qilina boshladi. Endi bu ʻ ʻ
asarlarning
estetik, siyosiy va badiiy tomonlariga ham katta e’tibor berilar edi.
Marseleo Fichino
Florensiyalik
mashhur mutafakkir Marseleo Fichino butun e’tiborini Platon
ijodiga
qaratdi va o z atrofidagi shogirdlari bilan birgalikda yirik akademiyaga ʻ
asos
soldi. Marsello Fichino Filiino (Toskana) da 1433-yilda tug iladi. ʻ
Boshlang ich
ta’limni Florensiya va Piza shahrida olgan edi. Fichino yosh ʻ
paytidayoq
antik merosga bo lgan zo r qiziqishi bilan barcha odamlarni hayratga ʻ ʻ
soldi.
Florensiyaning mashhur hokimi Kozimo Medichi ham nihoyatda Fichinoga
e’tibor
berdi va o ziga yaqinlashtirdi. Fichino bilan hamsuhbat bo lishi uchun unga ʻ ʻ
o zining
villalaridan birini sovg a qildi va grek kodeksi deb nomlangan Platon ʻ ʻ
ijodiga
mansub barcha kitoblarni sovg a qildi. Fichinoning mehnatkashligi va ʻ
serg ayratligi
tufayli Florensiyaning yaqinidagi Koredjo shahrida joylashgan uning ʻ
villasi
nafaqat Italiya balki Yevropaning ham yirik antik merosni o rganuvchiʻ
markazlaridan
biriga aylanadi. Fichino atrofida yig ilgan uning hamfikrlari, ʻ
shogirdlari,
do stlari va homiylari o sha davrda Platon Akademiyasi nomi bilan ʻ ʻ
mashhur
bo ldilar. Bu Akademiya erkin jamoa bo lib, hech qanday Universitet ʻ ʻ

yoki cherkov qoshida bo lmagan. U erkin fikr yurituvchilarning hamjixatligi ʻ
bo lib,
ular xuddi Platon davridagi Akademiyaga o xshashar edi. Bu erda yig ilgan ʻ ʻ ʻ
erkin
fikr yurituvchi olimlar, tarjimonlar va hokazolar bog ni aylangan payt suhbat ʻ
qurishar,
bir-biri bilan fikr almashishar va Platon ruhiyatiga yaqin bo lgan ʻ
dialoglarda
qatnashishar edi. 1468 yil 7 noyabrda bu akademiya dargohida Platon
tavalludiga
bag ishlangan katta yig in o tkazildi. ʻ ʻ ʻ
Fichino asarlari
Ko p
yillar davomida Fichino Platon asarlari va neoplatonizmga tegishli ʻ
bo lgan
kitoblarni tarjima qilib bordi. U ayniqsa Germetik traktat deb atalishi ʻ
Pifagor
va Platon maktablariga mansub bo lgan faylasuflarning kitoblarini ham ʻ
tarjima
qildi, ham chuqur o rgandi. Germest Tristligist nomi bilan mashhur bo lgan ʻ ʻ
qadimgi
yunon taraktati eramizning II va III asrlarida neoplatonizm oqimiga asos
sodldi
va Platon ruhiyatidagi xristian diniy oqimlarini ham yuzaga keltirdi.
1460-
yillarda Fichino Platonning barcha ma’lum bo lgan asarlarini tarjima ʻ
qilib
bo ldi. Bundan tashqari u Prokl Yamvli, Porfirii, Plotin ijodiga mansub ʻ
bo lgan
ko pgina traktatlarni ham tarjima qildi.XII asrda Yevropada mashhur ʻ ʻ
bo lgan
vizantiyalik neoplatonik faylasuf Mixail Panni ham aynan Fichino tarjima ʻ
qilgan
edi. Fichinoning qalamiga mansub bo lgan ko pgina asarlar ham o sha ʻ ʻ ʻ
davrda
chiqa boshladi. Bular: Platonning “Pir” asariga taxlil (1469), “Jonning
abadiyligiga
bag ishlangan Platonning diniy qarashlari” (1469-1474, nashrga ʻ
chiqgan
yili 1482 yil), “Xristian dini haqida” (1474 hayot haqida 1489) “Xabarlar”
deb
nom olgan kichik asarlar to plami (1495). Neoplatonizm ijodini renessans ʻ
ruhiyatida
qayta ishlab chiqish Marsello Fichino Katolitsizm diniga mansub
bo lgan
chin dildan xristian diniga ishonuvchi faylasuf bo lgan. Shunga qaramay u ʻ ʻ
sxolastik
diniy qarashlar o rniga Platon va neoplatonizm davriga mansub bo lgan ʻ ʻ
falsafiy
g oyalarni qo yadi. Bu g oyalar asosi xudo va tabiat, xudo va inson, ʻ ʻ ʻ
jonning
abadiyligi, ruhiy muhabbat mavzulari edi. Sxolastik diniy dunyoqarashga
xudoni
dunyodan tabiatdan va insondan o tib bo lmas to siq bilan ajratish xos ʻ ʻ ʻ
bo lgan.
Bu qarashlarga binoan xudo dunyoni yaratadi. Lekin ʻ keyinchalik unga
aralashmaydi ,
chetdan kuzatadi. Fichino aynan shu qarashlarga qarshi chiqadi.

Uyg onish davri falsafasi va ayniqsa Fichinoning qarashlarida xudo bilan olamning ʻ
aloqasi
birlikdan ko plikka o tishga va bundagi aloqalarga o xshaydi. Xudo va ʻ ʻ ʻ
dunyo
masalasida Marsello Fichino xuddi Nikolay Kuzanskiy va Pikodela
Mirondolaga
o xshab, koinotda xudo va uning yaratgan olami yagona birlikni ʻ
tashkil
etadi deb hisoblaydi.
Ierarxiya
va birlik Fichino qarashlariga binoan butun olam pog onama-pog ona ʻ ʻ
tashkil
topgan va bu pog onalardagi quyidagi bosqichlar yuqoriga intiladi, bu ʻ
pog onalarning
barchasi ilohiy, ruhiy qudrat tomonidan boshqariladi. Eng yuqori ʻ
pog onadagi
ruhiy kuch asta sekin pastga tarqaladi. Olamni Fichino besh ʻ
pog onasini
ajratadi.eng yuqori pog ona bu xudodir. Keyingi pog onlar ʻ ʻ ʻ
“Farishtalar”,
“jon”, “sifat” va nihoyat “materiya” yoki vaznga ega bo lgan modda. ʻ
Fichinoning
Platon diniy qarashlari deb nomlangan asarida xudo va dunyo bir-
biridan
ajralmas birlik va ko plik aloqalari bilan bog liqligi ko rsatishadi. Eng oliy ʻ ʻ ʻ
pog onadan
Ollohning nuri butun dunyoga tarqaladi va dunyodagi barcha ʻ
jonzotlarda
Ollohning nuri mavjuddir. Bu nur orqali Olloh ham erda ham
mavjullir.
Fichino
qarashlariga mistik ruhiyatdagi panteizm xos bo lgan. Xudo dunyoda ʻ
tajalli
etmaydi dunyo xudoda tajalli etadi ya’ni xudo faqatgina moddiy borliq bilan
chegaralanib
qolmaydi. Moddiy borliq ruhiyat olamining bir qismidir. Materiya va
ruh
aloqalarida ruh birlamchi o rinni egallaydi. Eng oliy bosqichdagi xudo butun ʻ
yaratgan
dunyosi bilan farishtalar orqali aloqada. Farishtalarni Fichino sof aql deb
ataydi.
Bu sof aqlda yoki farishtalar aqlida barcha narsalarning shakli ham
mavjuddir.
Sof
aqldagi shakllardan osmon jismlari paydo bo ladi. Ulardan keyin esa ʻ
o simliklar
hayvonot olami, to rtta unsur (er, suv, havo o t) va tosh ma’danlar ʻ ʻ ʻ
paydo
bo ladi. Sof aqlda barcha narsalarning shakli mavjud. Sof aqldagi mavjudlik ʻ
harakatsiz
sukunat holatidagi mavjudlikdir. Bu harakatsiz pog onadan xilma-xil ʻ
shakllarning
harakatli shakliga o tish sodir bo ladi. Marselio Fichinoning ʻ ʻ
emonatsiyasida
uchinchi bosqich yoki pog ona eng muhim ahamiyatga egadir. Bu ʻ

bosqichda jon joylashgandir. Bu jonni Fichino olamiy jon yoki tabiat deb ham
ataydi.
Aristotel
sxolastikasi fikricha, tabiatni bevostia harakatga keltirgan birlamchi
sabab
xudodir. Fichino fikricha esa xudo olamni jon orqali harakatga keltiradi. (U)
xudo
jonga butun muhabbatini beradi va bu ilohiy muhabbat kuchi orqali jon butun
olamni,
harakatga keltiradi. Shunday qilib ruhiy muhabbat olamdagi barcha
narsalarni
bog lovchi va harakatga keltiruvchi kuchdir. Bu kuch eng yuqori ʻ
bosqichdan
boshlanib, eng pastdagi bosqichlarga etib boradi va ularni yana yuqori
bosqich
bilan bog laydi. Koinotni harakatga keltiruvchi barcha narsalardagi ʻ
go zallikni
garmoniya holatining sababi ham ruhiy muhabbatdir. Barcha ʻ
narsalardagi
go zallik Ollohning go zalligidan kelib chiqadi. Fichino uchun bu ʻ ʻ
o tkinchi
olam dard va azob chekish olami emasdir. Uning uchun bu dunyo xudo ʻ
tomonidan
yaratilgan go zallik va muhabbat dunyosidir. Olloh butun dunyoga shu ʻ
qadar
buyuk muhabbat va go zallikni ato etdi-ki, undagi barcha jonzotlar bu ʻ
kuchdan
lazzatlandilar va zavqalanadilar. Agar inson ham o z qolbida ruhiy ʻ
muhabbatni
his qila olsa u bundan zavqalanadi va lazzatlanadi. Shunday qilib
Marseleo
Lukretsiy Kar ta’limotidagi lazzatlanish va zavqlanish tushunchalarini
neoplatonik
ruhiyatida talqin qildi. Fichino ta’limotida koinot bu go zallik, ʻ
muhabbat
va zavqlanish olamidir. Olamdagi Ollohning tajallisi nur orqali sodir
bo ladi.
Bu nur emonatsiyaning barcha bosqichlarida mavjuddir. Haqiqatning o zi ʻ ʻ
ham
aslida Ollohning nuridir. Xudo nur orqali barcha ayrim narsalarda mavjuddir
va
bu mavjudlik orqali narsalar chegarasini biladi va ularga uning usturlabi orqali
qaraydi.
Narsalar
xudo uchun bir ko zgudir. Bu ko zguda u o z aksini ko radi. ʻ ʻ ʻ ʻ
Dunyoviy
go zallik ham Marselio Fichinoning fikricha narsalarda yashiringan ʻ
Olloh
timsoli aksidir. Shunday qilib dunyoviy go zallik ham ruhiy tusga ega. ʻ
3. Uyg onish
ʻ davrida tarixiy fikrning asosiy yo nalishlari. ʻ
Inson madhiyasi
Insonga
madhiya keltirar ekan Fichino uni ilohiylashtiradi. Fichino fikricha
xudo
yaratuvchilik kuchini borliqdagi hech bir jonzotga bermadi, uni faqat insonga

beradi va aynan shu ijodkorlik kuchi orqali insonni o ziga yoqinlashtirdi. O z ʻ ʻ
ijodkorligi
orqali inson xudoning eradig xalifasidir. Insonning erdagi xalifaligi
barcha
narsalarni ruhiy iroda kuchi orqali boshqarishdan kelib chiqadi.
U
nafaqat tabiatni o zni ham boshqara oladi. Insonning ruhi ozod va erkin ʻ
yaratilganligi
uchun u doimo erkinlikka intiladi, u boshqa barcha jonzotlar bilan
erkinlikka
intilishi bilan farq qiladi. Insonning daholigi unda buyuk bilimlar
yashiringanligidan
dalolat beradi. Barcha jonzotlar ichida insonning o rniʻ
beqiyosdir.
U o zining ezgu xislatlari orqali Ollohga eng yaqin turadigan ʻ
mavjudotdir.
Fichino tomonidan insonga aytilgan madqiya uni surta asr sxolastik
diniy
dunyoqarashdan tubdan farq qilar edi. O zining “Xristian dini haqida” ʻ
asarida
Fichino yer yuzidagi xilma xil dinlarning mavjudligi haqida fikr yuritadi.
Uning
fikricha oldingi ko p xudolik dinlarida inson o zining erkin ruhi orqali ʻ ʻ
xudoni
bilishga intilgan lekin u xudoni birligi orqali emas balki ko plik shaklda ʻ
anglagan.
U tabiatning barcha kuchlarida yagona xudoni xilma-xil shakllarini
ko rgan
va bu shakllarni inson xudo sifatida qabul qilgan. Ko p xudolilik dinlarida ʻ ʻ
ham
Fichinoning fikricha asosiy xudoning mavjudligi xudoning yagonaligidan
darak
beradi. Ko p xudolilik dinlari insondagi hissiy tasavvurning rivojlangan ʻ
paytida
mavjud bo lishgan va inson bu hissiy tasavvur orqali inson xudoni barcha ʻ
shakllarda
his qilgan. O sha davrda inson tabiatga yoqinroq bo lgan va u xudoni ʻ ʻ
borligini
aqli orqali emas balki his tuyg ulari va tasavvuri orqali sezgan. Shuning ʻ
uchun
Fichini ham yagona xudoga bo lgan e’tiqodning bu fikrlari uning xurfikrligi ʻ
va
diniy bag rikengligidan dalolat berib turadi. Piko dela Mirondola Marselio ʻ
Fichinoning
neolatonik qarashlariga nisbatan kuchliroq ifoda etilgan. “Sevgi
haqidagi
kontsona yozilgan tahlilda u butun dunyoni doimiy yaratilishi haqida
yozadi.
Bu yaratilishi jarayoni cheksiz va tinimsizdir. Uning qarashlariga binoan
dunyoning
yaratilishi uch bosqich asosida sodir bo ladi. Bular: farishtalar, osmon ʻ
bosqichi
va elementar bosqichlardir. Piko fikricha go zallik tushunchasi xudoga ʻ
tegishli
emasdir. Negaki Xudo mukammal, go zallik esa qandaydir nuqson bilan ʻ
bog liqdir.
Har bir narsani Piponing fikricha ikki tomoni bor. Bu tomonlar bir- ʻ
biriga
zid va bu zid qutblarni borligi narsani borligini belgilaydi. Go zallik ham ʻ

o ziga zid bo lgan tomonsiz mavjud bo la olmaydi. Koinotdagi irarxiya bu ʻ ʻ ʻ
dunyoning
o zaro munosabatlarini belgilaydi. Tabiatdagi barcha kuchlar o zining ʻ ʻ
mohiyatini
anglab etmaydilar. Lekin ular koinotni bilishga intiladilar.
Piko
fikricha xudo bu ierarxiyadan tashqarida lekin u tabiatdagi barcha
jismlarni
yaratadi va bir-biriga bog laydi. Ollohning tabiatda mavjudligi moddiy va ʻ
ruhiy
narsalarning aloqasidan kelib chiqmaydi. Xudo tabiatning barcha zarrasida
mavjud
u tabiatning birligi va mohiyatini tashkil etadi. Xudo barcha narsalarning
mohiyatida
yashiringan. Narsalarning go zalligi va latofati ham xudoning bu ʻ
narsalarda
mavjudligidan kelib chiqadi. Insonning erkinligi haqidagi ta’limoti Piko
yulduzlarga
qarab inson kelajagini aytib bergan astrologlarga ishonmaydi va ularni
tanqid
qiladi. Buning o rniga u osmon jismlarining harakatini matematik usullar ʻ
orqali
o rganishga da’vat etadi. Pikoning fikricha insonning o zi ham butun ʻ ʻ
borliqni
qamrab oluvchi mikrokosmosdir. Piko insonni ierarxiyaning barcha
bosqichlaridan
holi deb hisoblaydi. Koinotning zinopoyasida insonning aniq
egallagan
o rni yo qdir. Inson bu o rinni o zining, hohishi va irodasiga binoan ʻ ʻ ʻ ʻ
tanlaydi.
Xudo insonga tanlash huquqini bergan va inson o z baxtining egasidir. ʻ
Inson
koinotning markazida joylashgan va u o zidagi barcha ijodkorlik kuchlarini ʻ
o zi
voyaga etkazish kerakdir. Insonning ierarxiyadagi o rni, uning ruhiy erkinligi ʻ ʻ
bilan
ham bog liqdir. Insonga xudo tomonidan komillikka erishish qobiliyati ʻ
berilgan
va u bu qobliyatni inson o zining har kungi hayotida ham, faoliyatida ham ʻ
rivojlantirib
borishi kerak. Agar inson bu qobliyatlarni o zida o stirmasa u tubanlik ʻ ʻ
botqog iga
botadi. Demak inson doimo rivojlanish va komilikka intilishi lozimdir. ʻ
Xudo
tomonidan insonga barcha kuch -quvvatberilgan va inson bu ko p-quvvat ʻ
orqali
oldiga qo ygan barcha maqsadlariga erishishi mumkin. Piko o z ijodining ʻ ʻ
markaziga
insonning erkin tanlash huquqini quyadi. Bu boradagi Mirandolaning
fikrlari
inson tabiati va fe’lini o z-o zini tashkil etuvchi va rivojlantiruvchi sistema ʻ ʻ
sifatida
ko radi. U insonning erkin ijodiy faoliyatining maxsulidir. Inson qotib ʻ
qolgan
tosh emaski u o zgarmasa. Insonning asosiy qudrati uning ʻ
harakatchanligida
Olloh insonni o ziga o xshatib yaratgan. Demak insonning ichki ʻ ʻ
tabiatida
komillikka erishishi uchun barcha kuchlar mavjuddir. Inson bu kuchlarni

yuzaga chiqazishi kerak. Bunga esa faqat faoliyat, harakatchanlik orqali erishiladi.
Piko
barcha falsafiy ta’limotlar va diniy qarashlardagi ijobiy fikrlarni
birlashtirishga
harakat qildi. Ularni yagona haqiqatning xilma-xil qirralari deb
hisoblar
edi. Pikoning ijodi eklentek tuchga ega bo lmadi, aksinchau insoniyatning ʻ
xilma-xil
tajribasidan o rganishga harakat qildi va u o z ong xazinasini ʻ ʻ
insoniyatning
beqiyos ong xazinasi hisobiga boytishga urindi.
Uyg onish davri tabiiyshunosligining falsafiy masalalari.
ʻ
Uyg onish
davrining gumanistik qarashlari o sha davrning tabiyshunos ʻ ʻ
fanlarining
rivojlanishiga bog liq edi. Bu borada ikki buyuk olim Lenardo da ʻ
Vinchi
va Nikolay Kopernik tadqiqotlari o rta asr sxolastik dunyoqarashi o rniga, ʻ ʻ
yangi
gumanistik falsafiy ta’limotning shakllanishiga olib keldi.
Leonardo da Vinchi fenomeni
Leonardo
ijod qilgan sohalar shu qadar xilma-xil ediki, uning zamondoshlari
bunday
g ayrat, kuch-quvvat va dohoga xos xislatlarga ham taajublanib, ham ʻ
shubhalanib
qarashar edi. Leonardo rassomlik, haykaltaroshlik, musiqa,
arxitektura,
fortifekatsiya, biologiya , botanika, geologiya, zollogiya, minerologiya,
mexanika,
astronomiya, fizika sohalarida ham ijod va kashfiyotlar qildi.
Laonardoning
chop etgan asarlari va kashfiyotlari shu qadar ulkan ediki, bularning
barchasini
bir inson yaratganiga aql bovar qilmas edi. Leonardo o zini kamtarinlik ʻ
bilan
“bilimsiz” deb ovoza qilgan edi. Lekin u o z zamonasining barcha bilimlarini ʻ
egalladi.
Leonardoning barcha ijodi kuzatish tajriba quyishlardan iborat edi.
Leonardo
o z davrining fani tomonidan qo yilgan benihoyat murakkab ʻ ʻ
masalalarni
osonlik bilan echdi. Leonardo aql bovar qilmaydigan masalalarni
echishga
bel bog laganda u sxolast faylasuf emas balki buyuk olim edi. ʻ
Quyoshning
harakati va botishi, o simliklarning unib chiqish, hayvonlarning ʻ
yugurishni
kuzatar ekan Leonardo bu narsalarning mohiyatini ochishga harakat
qildi.
Bu sohadgi uning fikrlari diniy dunyoqarashdan uzoqlashib, falsafaga
yaqinlashib
bordi. Diniy bilimlar tajriba va eksprimentga asoslanmagan edi.
Endilikda
esa yangi tabiiyshunos fanlarning asosiy quroli tajribadir va ular tajriba
orqali
dunyoning barcha sohalarida yangi bilimlarni kashf etishmoqda. Fanda

bahslashishlar faqatgina munozara natijasida yuzaga kelmaydi. Leonardoning
qo ygan
tajribalardan barcha jonzotlarni harakatga keltiruvchi kuch borligi uning ʻ
nazariga
tashlandi. Bu tabiiy kuchni o rganish uchun Leonardo eksperemental ʻ
usulni
ishlab chiqdi va undan keng foydalana boshladi. Eksperemental usulning
kashf
etilishi Leonardo da Vinchi o z kashfiyotlarining asosiga kuzatish va tajriba ʻ
usulini
qo yadi. Uning hisobsiz suratlari va yozuvlarining yonida insonning ʻ
anatomik
tasviri ham berilgan edi. Murdalarni anatomik o rganib Leonardo ʻ
o zining
butun dunyoga mashhur bo lgan asarlarini yaratdi. U barcha narsalarning ʻ ʻ
yashiringan
mohiyatini ochishga intilar edi. Bu maqsadga etishish uchun u xilma-
xil
tajribalar va kuzatishlarni amalga oshirdi. Uning ko pgina izlanishlari Leonardo ʻ
yashagan
davrdan oldinga qarab ketgan edi. M: Delta planning kashf qilinshi,
suvostikemasi,
batiskaf va shunga o xshash kashfiyotlar Leonardoning ʻ
zamondoshlarini
hayratga solar edi. U faqat rassom emas haykaltarosh, olim,
san’atkor,
faylasuf ham bo lgan. Bir so z bilan aytganda Leonardo da Vinchi o z ʻ ʻ ʻ
davrining
buyuk entsiklopedist olimlaridan edi.
Monardo
tabiiyshunos fanlarning asosida matematika qonunlari deb
hisoblar
edi. Lekin u o zi foydalangan o rta asr matematikasi yangi kashfiyotlarni ʻ ʻ
tushuntirishga
ojizlik qilar edi yoki bu kashfiyotlarni noto g ri talqin qilishga olib ʻ ʻ
kelar
edi. Bu kashfiyotlarni tushuntirish uchun yangi mexanika zarur edi. Bu
vazifani
Leonardodan keyin Galiley bajardi. Lekin Leonardo kashf etgan narsalar
o z
davrining genial injenerlik qobliyatini ko rsatar edi. Dunyoqarash va inson ʻ ʻ
Insonning
joni va tanasi o rtasidagi munosabat masalasida Leonardo ularni bir- ʻ
biridan
ajratmaslik kerak deb hisoblar edi. Uning fikricha jon tana orqali harakatga
keladi
o zining ijodkorlik faoliyatini tananing har hil qismlari orqali amalaga ʻ
oshiradi.
Tananing o limdan keyin jon olamiy jonga qo shiladi va o zining ʻ ʻ ʻ
individual
barhoyotligiga ega emas. Bu masalada Leonardo da Vinchining fikri
Fichino
va uning Florensiya akademiyasidan farq qiladi.
Leonardo
dunyoning markazida quyi joylashgan deb hisoblaydi. Lekin uning
bu
qarashi holi to la geliotsentrik nazariyaga o tishni anglatmas edi. Leonardo da ʻ ʻ
Vinchining
geliotsentrik qarashlari ko proq antik yunon faylasufi Pifagorning ʻ

qarashlari ostida shakllangan edi. U Galiley, Kopernik va Brunolar kabi pishiq
nazariy
asos va tajribalardan kelib chiqmagan. Buning uchun Leonardoning
davrida
etarli ilmiy asoslar hali vujudga kelmagan edi. Lenardo o zining asarlarida ʻ
quyoshga
madhiya to qigan xuddi Pifagor singari uni barcha jonzotlarga nur ato ʻ
etuvchi
eng oliy osmon jismi deb hisoblar edi. Lekin Leonardoning tadqiqotlarida
astronomik
tahlillar, Quyosh, Yer va boshqa sayyorlarning epitsikllari, yangi
mexanikaning
asosida hisoblangan sayyoralarning bir-biriga nisbatan aylanish
doirlari
hisob-kitob qilib o rganilmagan edi. Bu vazifani keyinchalik Kopernik ʻ
bilan
Galiley bajardilar. Leonardo da Vinchi yaratgan dunyoqarash asosida konkret
badiiy
obrazlar yotadi. Aynan shu obrazlar orqali u narsalar mohiyatini ochishga
harakat
qildi. Uning dunyoqarshida qotib qolgan mantiqiy mulohazalarga o rinʻ
yo q.
Yangi davrga xos bo lgan matematik, empirik fikr yuritish ham ʻ ʻ
Leonardoning
dunyoqarashiga yotdir. Keyinchalik aynan shunday mexanik
dunyoqarash
falsafaga kirib keladi va dunyoga xos bo lgan tiriklik va go zallik ʻ ʻ
siymosini
o ldiradi. Leonardoning falsafiy dunyoqarashida borliq, tabiat va inson ʻ
ruhiy
jonli va go zal siymolar orqali tasavvur etiladiyu Leonardoning bu tasavvuri ʻ
uning
tabiat oldida bo lgan hayratlanishi buyuk san’atkor, rassom sifatidagi ʻ
tabiatdagi
barcha go zallikni ko ra olishdan kelib chiqadi. Shunday qilib Leonardo ʻ ʻ
da
Vinchining dunyoqarashi o tmishidagi sxolastik dunyoqarashdan ham ʻ
kelajakdagi
mexanistik dunyoqarashdan ham keskin farq qiladi. Bunday
dunyoqarash
uyg onish davri italyan gumanizmga xos bo lgan. U tabiatni xudoni ʻ ʻ
va
insonni bir-biriga bog langan va ulardagi go zallik, abadiylik va ruhiy muhabbat ʻ ʻ
siymolarini
ochib bergan. Masalan biz Leonardoning madonnapar chizilgan
suratlarida
ularning nigohlarida ruhiy muhabbat siymosini his qilishimiz mumkin.
Leonardoning
mashhur surati Jakonda bizni zamondoshlarimizni hayratga
solishining
sabablaridan biri uning sirli nigohidagi ruhiy jilvalanishdir. Shunday
qilib
Leonardo konkret yer obrazlari ilohiy, ruhiy siymolarni ochishga harakat
qildi.

Nikolay Kopernik

Nikolay Kopernik yashagan davrda (1473-1543) buyuk geografik kashfiyotlar
sodir
bo ldi. M. ʻ Magellan , Xristofor Kolumb kabi dengizchilarning kashfiyotlari
yer
shari xaritasining o zgarishiga olib keldi. Kopernik ijod qilgan davrda ʻ
universitetlar
davrasida eski sxolastik dunyoqarash hali hukmron edi. Kopernik
birinchi
bo lib bu dunyoqarashga eng kuchli zarbani berdi va yangi geliotsentrik ʻ
dunyoqarash
uchun yo l ochdi. Lekin bu geliotsentrik dunyoqarashni Kopernik ʻ
kuchli
kurash natijasida yaratishga muvoffaq bo ldi. Uning asosiy asari “Osmon ʻ
jismlarining
harakati” deb nomlangan edi. U bu asarni o lim bo sag asida yozadi. ʻ ʻ ʻ
Yangi
kosmologiya Kopernik o zining astronomik dunyoqarashning yartar ekan, ʻ
uning
zaminida geometriya fani yotadi. Kopernik o zining asosiy asariga yozilgan ʻ
kirish
so zida u kashf etgan yangi astranomik nazariya mutloq haqiqat emasligini ʻ
qayd
qilib o tadi. Bu yangi geliotsentrik nazariya astranomik hisob kitoblarda eng ʻ
qulay
keladigan nazariya deb yozadi. Kopernikning bu kirish so zi uni xristian ʻ
cherkovi
ta’qibidan
himoya qilishga qartilgan edi. Kopernik haqiqatda ham ilmiy bilimlarni
nisbiy
amaliy hayotga xizmat qiladigan bilimlar deb hisoblar edi. Uning fikricha
diniy
va falsafiy bilimlar omma ongidan yuqoriroqda va ularni tushunish uchun
maxsus
o qish va bilimga ega bo lishi kerak. Ayniqsa diniy haqiqat pardalangan va ʻ ʻ
har
qanday kimsaning nigohiga ko rinmaydi. Antik davrdagi Ptolomey astronomik ʻ
nazariyasida
er markazda jonlashgan edi va shu haqiqatga asoslangan ushbu
nazariyadagi
hisob kitoblar dengizchilik sohasida yaxshi xizmat qilgan. Lekin
ancha
vaqt o tgandan keyin er atrofidagi Magellanning dengiz sayoxatlari va ʻ
Xristafor
Kolumbning “Hindiston” deb ochgan yangi erlari Ptololiy nazariyasini
yangi
kashfyotlarga nisbatan nuqsonli ekanligini ko rsatdi. Endi buyuk geografik ʻ
kashfiyotlarni
to g ri tushuntirish uchun astronomik va matematik hisob-kitoblarda ʻ ʻ
o zgartirishlar
kirtilishi kerak edi. Bu esa er shari Quyosh va boshqa sayyoralarni ʻ
o z
o qi va bir-biri atrofida aylanadigan doiralarni yangitdan hisoblashga olib ʻ ʻ
keldi.
Bu hisoblashlar er va Quyoshni aylanish doiralarini Ptolomey nazariyasiga
nisbatan
butunlay boshqacha joylashganligini ko rsatar edi. Kopernikning olib ʻ

borgan geolitrik va matematik hisob-kitoblari bo yicha quyosh er atrofida emas, er ʻ
quyosh
atrofida aylanadi.
Epitsikllarni
ya’ni doira shakllarini matematik va geometrik parametrlarini
hisoblash
Kopernikni bunday geoliotsentrik nazariyaga olib keldi. Lekin Kopernik
bu
nazariyani falsafiy darajaga ko tarmadi, umulashtirmadi. Uning fikricha ʻ
tabishunos
bilimlarning chegaralari nisbiydir va ular kashf etgan haqiqat ham
nisbiydir.
Tavrot va injildagi bilimlar inson tafakkuri chegarasidan tashqaridagi
bilimlar
va ulardagi haqiqatni ilm-fan o lchovi bilan o lchash Kopernikning ʻ ʻ
fikricha
xatodir. Yangi davrda Fransuz materialistlari “Tavrot” va “Injil”dagi
bilimlarni
tanqid qilishganda Kopernikning bu ogohlantirishga e’tibor berishmadi.
Vaholanki,
Ptolomeyning nazariyasi ham o z davrida nisbiy haqiqat bo lgan va u ʻ ʻ
Evklidning
o ch o lchamli fazo geometriyasiga asoslangan. Kopernik o z ʻ ʻ ʻ
nazariyasida
ishlagan geometriya Evklid geometriyasi edi.
XIX
asrga kelib, Evklid geometriyasi Lobachevskiy tomonidan tahlil qilindi
va
Lobachevskiy Evklid geometriyasidan mutloq farq qiladigan o z geometriyasini ʻ
yaratdi.
Bu geometriyaga binoan qiyshiq fazoda hech qanday markaz yo q. Demak, ʻ
quyosh
ham koinotning markazi bo la olmaydi. XX asrga kelib eynteyn o zining ʻ ʻ
nisbiylik
nazariyasini kashf etdi. Bu nazariyaga binoan vaqt ham, makon ham
nisbiydir.
Demak quyoshni erga erni esa quyoshga nisbatan aylanish doiralari
nisbiydir
va ular koinotning evalyutsiyasi jarayonida joy almashishlari mumkin.
Ptolomeyning
astronomik nazariyasi o z davri uchun haqiqat bo lgan. Hozirgi ʻ ʻ
zamon
fan tarixini o rganish aynan shu xulosaga olib keladi. ʻ
Gumanizm va Utopiya
Italiyada
tug ilgan gumanistik qarash asta-sekin Yevropaning ko pgina ʻ ʻ
davlatlarida
tarqala boshladi. Niderland davlati, Germaniya, Angliya, Fransiyada
gumanizm
harakati ortodoksal diniy dunyoqarashva sxolastik falsafaga qarshi bosh
ko tardi.
Gumanistik dunyoqarash yangi shakllanib borayotgan burjuaziya sinfiga ʻ
feodal
tuzumiga qarshi bo lgan kurashda katta yordam berdi. Burjua sinfining yirik ʻ
vakillari
gumanistik dunyoqarashga xayrihoh bo lishdi va bu dunyoqarashning ʻ
tarqalishida
xizmat qilishdi.

Rotterdamlik Erazm Rotterdamlik Erazm (1469-1536) xuddi Petrarkaga
o xshab
XVI asrning boshi va o rtalarida Yevropaning eng mashhur nom taratgan ʻ ʻ
yozuvchisi,
va gumanist faylasufiga aylandi. Ruhoniyning nikohsiz o g li bo lgan ʻ ʻ ʻ
Roterdamlik
Erazm boshlang ich ta’limni xuddi Nikolay Kuzanskiyga o xshab, ʻ ʻ
“umumiy
hayot birodarlar” iga tegishli bo lgan maktablarida olgan. Keyinchalik u ʻ
Sarbonna
Universitetini tugatib, teologiya doktori unvonini oladi. Bu yosh ruhoniy
Parijda
yashagan davrda gumanistlar ta’limoti bilan tanishib ularning davrasiga
ham
qo shiladi. Erazm reformatsiya davridagi to s-to polonlardan o zini chetga ʻ ʻ ʻ ʻ
olib
Bazel shahrida o z shogirdlari davrasida panoh topadi. Asarlari Erazm o zidan ʻ ʻ
keyin
nihoyatda boy badiy falsafiy meros qoldirgan. Bular qatorida “Nodonlikning
maqtovi”,
“Osmonga chiqishga ruxsat berilmagan Yuliy”, “Oddiy suhbatlar”,
“Maqollar”
to plami, “Xristian askariga nasihatlar”, “Xristian hukmdorining ʻ
tarbiyasi”,
“Dunyoning shikoyati” “Til” “Iroda erkinligi haqidagi traktol”. Xristian
ahloqini
gumanistik tarzda ishlab chiqilishi. Erazmning xristian ahloqi o zʻ
davridagi
katolik xristian qarashlaridan tubdan farq qilgan. Katolik cherkovining
urf-odatlari
uning fikricha haddan tashqari marosimlarning tashqi shakliga e’tibor
bergan.
Undan tashqari xristian inkvizatsiyasi ichki dushmanlarni qidirish bilan
ovora
bo lgan va ulrani gulxanda yoqib vahshiyona qatl qilgan. Bularning barchasi ʻ
Erazm
fikricha xristian dinining asl mohiyatiga to g ri kelmaydi. Xristian katolik ʻ ʻ
cherkosining
bunday faoliyatini Erazm to g ri yo ldan adashish deb hisoblaydi. ʻ ʻ ʻ
Uning
fikricha ilk bor xristianlikda diniy bag rikenglik insonlarga bo lgan mehr - ʻ ʻ
adolat
va hikmat yotadi.
Erazm
tabiatni ulug laydi va xristian katolik dinga xos bo lgan tabiatni ʻ ʻ
xudodan
ajratishga qarshi chiqadi. “Iso Masih aytgan hikmatlarida tabiat va xudo
yagona
borliqni tashkil etadi” deb yozadi. Erazmning bu qarashlari panteistik tusga
ega
edi. U materiyani ruhdan ajratmaydi va shundan kelib chiqiberadgi hayotni
ham
ulug laydi. Riyozat chekish o rniga inson erdagi hayotdan lazzatlanish va ʻ ʻ
zavqalnishi
kerak deb hisoblaydi Erazm. Bu fikrni Erazm o zining “Epikur” ʻ
asarida
aytib o tadi va Epikur ta’limotidagi lazzatlanish g oyasini ilk bor ʻ ʻ
xristianlikdagi
tabiatni ruhlantirish g oyasi bilan birlashtiradi. Gumanizm va ʻ

reformatsiya Erazmning diniy bag rikenligi reformatsiyaning ayrim vakillariga ʻ
yaqin
edi. M: ulardagi diniy bag rikenglik, tabiatga bo lgan ruhiy munosabat, ʻ ʻ
marosimlarni
sodda shaklda o tkazish va barcha diniy odatlarni soddlashtirish. ʻ
Erazm
ta’limotini reformatsiya harakatining ayrim vakillari qarashlari bilan
yaqinlashtirar
edi.
Erazmning
hurfikrliligi protestant va katolik Yevropa davlatlaridagi ziyolilarga
qattiq
ta’sir etdi.

4. Xulosa
Uyg onish davri falsafasi sxolastik davridan ma’rifat davriga o tish uchun ʻ ʻ
zarur
bo lgan buyuk xizmatni bajardi. Bu davr uyg onish deb bekorga nom olmadi, ʻ ʻ
antik
yunon va rim falsafiy me’rosini tiklashdan tashqari bu davr insoniyatga
buyuk
daholar, mutafakkir, san’atkor va shoirlarni berdi. XIV-XVI asr buyuk
mutafakkirlari
yangi dunyoqarash va insonni dunyodagi markaziy o rnini ko rsatib ʻ ʻ
berishdi.
Teotsentrizm nazariyasi o rniga Renessans falsafasi gumanizm va ʻ
antropotsentrizm
g oyalarini kiritdi. Sxolastik diniy ta’limotida xudo kosmos va ʻ
tabiatdan
ajralgan holatda mavjud edi. U tabiatni, koinotni yaratgan, lekin o ziʻ
yaratgan
olamdan tashqarida edi. Xuddi shunday inson ham xudodan ajratilgan va
inson
borlig i xudoning borlig idan alohida mavjud edi. Insonni sxolastikka ʻ ʻ
gunohkor.
Nomukammal banda deb hisoblar edi. Uyg onish davri falsafasi insonni ʻ
ulug ladi
va inson borlig ini butun koinot va xudoning borlig i bilan birlashtirdi. ʻ ʻ ʻ
Endi
olam cheksiz, doimiy harakatda va o zgarishda, inson esa mikrokosmos deb ʻ
hisoblana
boshladi. Ruhiy olam va moddiy olam birlashdi. Shuning uchun
Renessans
davrining naturfalsafasi panteistik harakterga ega bo ldi. ʻ
Yangi
dunyoqarash moddiy olamni cheklangan harakatsiz deb hisoblaydigan
sxolatsikaga
qarshi chiqdi. Moddiy olam ham ruhiy olam ham yagona borliqni
tashkil
etib domiy harakatda o zgarishda va cheksizlikka intilishda. ʻ
Cheksizlikning
o zi yagona. Olamning xususiylaridan biridir. Bu abadiy doimiy ʻ
harakatdagi
yagona borliq ruhlangan va jonlidir. Uyg onish davri falsafasida ʻ
materiya
abstrakt tushuncha emas, u barhayot tirik, xilma xil jilolanadigan
borliqdir.
Bu borliq qotib qolgan o zgarmaydigan emas. Borliq tirik ruhlangan ʻ
bo lganligi
uchun doimiy harakatda va o zgarishdadir. Renessans naturfalsafasi ʻ ʻ
falsafiy
ta’lmot bo lib XVII-XVIII asrning ilm fan darajasiga ham ko tarilmagan ʻ ʻ
edi.
Yuzaki qaraganda bu kamchilik bo lib ko rinsa ham aslida bu uning eng ʻ ʻ
kuchli
tomoni edi. Renssens naturfalasafasi fan darajasiga ko tarilganligining ʻ
sababi
bu davrning ziddiyatlaridan kelib chiqmasdi. Aksincha Renessnes davri
falsafa
tarixida o ziga xos buyuk betakror ahamiyatga ega davr hisoblanadi. XIV- ʻ
XV
asrning naturfalasafasi buyuk geografiu kashfiyotlarga asoslangan tarzda

sxolastikaning (qotib qolgan) dunyoqarashiga zarba berdi. Bu zarbani u etuk
rivojlangan
fan nuqati nazaridan emas balki, afsonlar ruhiyati va kuzatishlariga
asoslangan
tarzda berdi. Fandan haqiqat mezoni ishlab chiqilmagan va renssans
davri
dunyoqarashi panteistik tusga ega edi. Renessans faylasuflariga magiya bilan
qiziqshiga
xos bo lgan. Masalan: Tiko delo Mirandola, Fichino J. Bruno falsafiy ʻ
ta’limotlarila
magiyaga katta e’tibor berilgan. Bu erda nima uchun? Degan savol
tug iladi.
Buyuk mutafakkirlar bilimni faol kuchga aylanishini benihoyat istashgan. ʻ
Buning
uchun bilim insonning amaliyotiga qo shilib ketishi va undagi ijodkorlik ʻ
kuchlariga
turtkich bo lishi kerak. Bilimni faol kuchga aylantirishda insonga xudo ʻ
tomonidan
berilgan iroda yordam beradi. XVII asr ma’rifat davri falsafasi
uyg onish
davri falsafasiga xos bo lgan panteistik va sensualistik qarashlarni inkor ʻ ʻ
etdi
va ular o rniga mexanistik dunyoqarashni yuzaga keltirdi. ʻ

Uyg'onish davri tarix falsafasi

Sotib olish