Қуйи молекуляр ПЭ чиқиндисидан тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	464.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Қуйи молекуляр ПЭ чиқиндисидан тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш

Sotib olish

“ Қуйи молекуляр ПЭ чиқиндисидан тайёр маҳсулот ишлаб
чиқариш қурилмасини лойиҳалаш (Қ=600 т/й).
Mundarij a:
KIRISH
I. УМУМИЙ ҚИСМ:
1.1.Қуйи молекуляр бирикмаларни ажратиш (RB)
TEXNOLOGIK QISM.
2.1 П олиэтилен чиқиндиларидан ёғоч -полимер маҳсулоти
ишлаб чиқариш жараёни
2. 2 . Ishlab chiqarishda sarf bo’ladigan xom ashyolarni sarf moddiy balansi.
2.3 Issiqlik balansi va mexanik mustahkamlik hisobi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Мавзу: Қуйи молекуляр ПЭ чиқиндисидан тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш
қурилмасини лойиҳалаш (Қ=600 т/й).
1

КИРИШ
Ўзбекистон президенти Шовкат Мирзиёэвнинг “Танқидий таҳлил,
қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак” номли рисоласида
Ўзбекистоннинг 2016 йилдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш
суръатларига атрофлича баҳо берилган. Айни вақтда иқтисодиётни
бошқариш, уни модернизация ва диверсификация қилиш борасида кейинги
пайтда турли вазирлик ва идоралар томонидан ёъл қўйилаётган камчилик ва
нуқсонлар очиқ ва холис танқид қилиниб, уларни бартараф этиш бўйича
амалий таклифлар илгари сурилган. Турли соҳалардаги мавжуд улкан
имконият ва захираларни тўлиқ ва самарали ишга солишга жиддий эътибор
қаратилган.
Шунингдек мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш
бўйича 2017 йилга мўлжалланган устувор ёъналишлар, жаҳон бозорида
рақобат кучайиб бораётган ҳозирги мураккаб вазиятда иқтисодиётга хорижий
инвестициялар, замонавий технологияларни жорий этиш билан боғлиқ муҳим
вазифалар маърузада батафсил кўрсатиб берилган [1].
Мамлакатимизнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши кимё
саноати ёъналишларига мос равишда жадал суратлар билан, айниқса халқ
хўжалигининг барча тармоқларини маҳаллий хом-ашё ва материаллар билан
таъминловчи техника тараққиёти ривожланиб бормоқда. [2].
Ҳозирги кунда Ўзбекистон республикасида биринчи президенти Ислом
Каримов маърузаларсига ҳамоҳанг равишда фан ва техниканинг турли
тармоқларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Кўзда
тутилган мақсадларга эришиш учун моддий куч ва воситаларни
марказлаштириш, кимё фани ютуқларидан фойдаланиб, чиқиндисиз
технологияга ўтган ҳолда қайта ишлашнинг барча соҳаларида юқори сифатли
маҳсулот олишга эришиш талаб этилади.Кейинги ўн йилда, яъни 2000 йилга
нисбатан таққосланганда, 2010 йилда мамлакатимизда ялпи ички маҳсулот
қарийб икки баробар, аҳоли жон бошига ҳисоблаганда эса 1,7 баробар ошди.
2

Айни пайтда биз ўз вақтида танлаб олган иқтисодий тараққиёт
моделининг нақадар тўғри эканини ва амалда ўзини тўла оқлаганини
ҳаётнинг ўзи яна ва яна тасдиқлаб бермоқда. [3].
Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта
жиҳозлаш, иқтисодиётнинг этакчи тармоқларини жадал янгилаш биз учун
энг муҳим устивор вазифа сифтида изчил давом эттирилади.
Бу хусусда гапирганда, 2011 йилда иқтисодиётга жалб этиладиган
барча инвестицияларнинг 36,4% дан ортиғини саноатни модернизация қилиш
ва технологик янгилаш дастурларини амалга оширишга ёъналтириш кўзда
тутилаётгани, замонавий асбоб-ускуналар харид қилиш харажатлари умумий
капитал қўйилмалар ҳажмининг камида 46% ини ташкил этаётганини қайд
этиш даркор. [4].
2011 йилда 35 тадан ортиқ йирик ишлаб чиқариш корхонасини
қуришни якунлаш ва фойдаланишга топшириш вазифаси қўйилмоқда. Шулар
қаторида кўп ўринли “Мерседес-Бентс” ёъловчи автобусларни ишлаб
чиқаришни ўзлаштириш, Муборак газни қайта ишлаш заводи ва
“Шўртаннефтгаз” унитар шуъба корхонасида 400 минг тонна суюлтирилган
газ ва газ конденсати ишлаб чиқариладиган қурилмаларни ўрнатиш, Олмалиқ
ва Навоий комбинатларининг корхона ва ишлаб чиқариш қувватларини
техник қайта жиҳозлаш, Бекобод металлургия комбинатини модернизация
қилиш ва бошқа ўта муҳим лойиҳаларни амалга ошириш кўзда тутилмоқда.
Бугунги кунда, дунёнинг кўплаб мамлакатларида давлат қарзининг
ортиб бориши билан боғлиқ муаммолар сақланиб қолаётган бир шароитда,
Ўзбекистонимиз четдан қарз олиш бўйича пухта ўйланган сиёсат олиб
бориши натижасида давлатимиз қарз ҳажмининг улушини нисбатан паст
даражада ўшлаб қолишга ва ўз мажбуриятларига тўлиқ жавоб берадиган
мамлакат сифатида барқарор обрў-эътиборини сақлаб қолишга эришди.
3

II. УМУМИЙ ҚИСМ:
Қуйи молекуляр бирикмаларни ажратиш (RB)
DA-2203 RB колоннаси (RB колонна) 35 та турсимон ликопча дан иборат
ва HB колоннанинг куб махсулотидан хом ашё олади. Фаолият кўрсатиш
нуктаи назаридан RB колонна HB колоннасининг кенгайтирилган буғ билан
ишлов бериш секцияси каби ишлайди. RB колонна 70-300 kPa босимда
ишлайди, бу HB колоннасидаги босимдан анча қуйидир . Ю қори хароратда
қайновчилар колоннасининг қуйи куби махсулоти RB колоннага келганда,
о О қим алангаланади. Хом ашё колоннанинг 1- ва 2- ликопчалари ораси г ғ а
келади. Юқори тарелка ювувчи ликопча бўлиб, RB каби огир аралашмаларни
узи билан олиб кетилишини минималлаштиради.
RB колоннасида харорат қуйи қисмида 180-235 0
С, юқори қисмида 130-
170 0
С. RB ( DA -2203) колоннасида сатх LIC -22143 сатх назоратчиси
томонидан ушлаб турилиб, сатхнинг баланд “ H ” ва қуйи “ L ” қийматларида
сигнал берилади. Ростлаш ЕА-2209 ребойлерига юқори босимли буғ бериш
линияси г ғ а ўрнатилган FV -22155 клапан воситасида амалга оширилади. RB
колоннасининг ребойлери бу термосифон туридаги вертикал
иссиқликалмашгич бўлиб, юза майдони 92,5 м 2
га тенг ва унда жараён
қувурлар бўлинмасида содир бўлади. Ю И и ситувчи мухит – юқори босимли
буғ - эса ғилоф тарафда бўлади. Жараён колонна асосидан ребойлернинг
қуйи қисмига конвекция хисобига оқади ва ребойлернинг юқори қисмидаги
чиқиш туйнигидан колоннага қайтади. Ребойлерни босим ортиб кетишидан
химоялаш учун юқори босимли буғ кирадиган қувурга 4135 kPa га
мўлжалланган PSV -224 химоя клапани ўрнатилган. ЕА-2209 ребойлернинг
сатхи FA -2221 конденсат сиғимидан чиқиш линиясидаги LV -2215 6 с атх
назорат қилиш клапани томонидан назорат қилинади. LIC -22156 назоратчи
сиғимдаги юқори “ H ” ва қуйи “ L ” сатхларда сигнал беришга мосланган.
RB колоннаси ва FA -2208 суғориш сиғими 735 kPa босимга
мўлжалланган PSV -225 ва PSV -225 S химоя клапанлари ва HV -2258 буғ
4

босимини тушириш клапани билан химояланган. Колонна босимлар
фарқининг максимал “ H ” қийматида сигнал берувчи PDI -22152 босимлар
фарқи индикатори билан жихозланган. Колоннанинг 1-ликопчасиға суғориш
бериш шу қувурга ўрнатилган FV -22151 “ HO ” клапани воситасида FIC -
22151 назоратчи томонидан ростланади. FIC -22151 назоратчи суғориш
о О қимининг қийматининг қуйи “ L ” қийматида сигнал беришга мослашган.
Суғориш қувур линиясида клапангача TI -22476 харорат индикатори бор.
Колоннага берилаётган суғориш о О қими миқдори RB колоннасиға HB
колоннасининг куб қисмидан бўладиган сарфга боғлиқ холда ростланади.
Колоннада босимнинг максимал қийматига эришилгач, PSHH -22146
A / B / C ёкгичларнинг ишга тушиши содир бўлади.. Учта ёкгичдан иккитасини
ишга тушиши I -2038 блокировкани фаоллаштиради. Бу блокировкани
клапанни харакати ЕА-2209 ребойлерига юқори босимли буғ бериш
қувуридаги FV -22155 “ H 3” клапанини беркитишдир. HS -22146 A ёкгич учта
босим датчикларининг иккита с ч ининг қиймати бўйича ишлайди-ки, кайсиси
PIC -22146 назоратчига сигнал юборади. Колонна босими жалюзларни
очилиши (беркитиш) ва ЕС-2203 шамоллатгичларнинг буғракларига хужум
бурчагини ўзгартириш йўли билан ростланади.
Колонна баландлиги бўйлаб харорат бир қатор термопаралар билан
ўлчанади:
- TI -22153 B RB колоннанинг юқори хайдаш махсулоти хароратини
ўлчайди;
- TI -22140 2,3- ликопчаларда мухит хароратини ўлчайди;
- TI -22141 18-, 19- ликопчаларда мухит хароратини ўлчайди;
- TI -22142 34-, 35- ликопчаларда мухит хароратини ўлчайди;
- TIC -22399 хароратнинг юқори “ H ” ва қуйи “ L ” қийматларида сигнал
бериб колоннанинг куб қисмидаги хароратни ўлчайди;
- TI -22475 ва TI -22153 A колонна асосидаги хароратни ўлчайди.
II.Технологик қисм
5

2.1. .П олиэтилен чиқиндиларидан ёғоч -полимер маҳсулоти
ишлаб чиқариш жараёни
Аввало композиция таркибини аниқлаш лозим, ун д ан сўнг таркибига
кирувчи хом ашёларни аралаштиришга киришилади.
Бундан олдин завод лабораториясида ПМК таркибига кирувчи
компонентларнинг технологик ҳоссаларини аниқлаш керак. Буни айрим
пайтларда хом ашёни киритишдаги текшириш кўрсатгичлари деб аталади.
Компонентларнинг анализига қуйидагилар киради: зичлик,
сочилувчанлик (сыпучесть), гранулометрик таркиб, намлик, табиий
қийшайиш бурчаги (угол естественного откоса), сочилиш зичлиги,
зичлантирилган материалнинг зичлиги.
Аралаштириш - технологик жараён бўлиб, унда бирин-кетин компонент -
ларни қўшиш ва уларнинг ҳоссаларини керакли томонга йўналтириш,
композицияни гомогенлаштириш.
Аралаштириш асосан икки йўналишда кетади: макродаражада, яъни
сочилувчан ёки қаттиқ заррачаларни суюқликда аралаштириш ва
микродаражада, яъни оқувчан ҳолатда аралаштириш. Бу бир ҳил
(однородный) масса ҳосил бўлишига олиб келади. Аралаштириш натижасида
композицияни физик ҳолати ҳам ўзгариши мумкин (эриш, суюқланиш) ҳамда
кимёвий реакция бориши учун (полимерни инициатори ёки қайтарувчи
билан аралаштириш) шароитини яратиб беради.
Аралаштириш лозим бўлган компонентларни ҳолатига қараб қуйидаги
усуллар қўлланилади:
1. Сочилувчан моддаларни аралаштириш;
2. Сочилувчан ёки суюқ моддаларни аралаштириш;
3. Суюқликларни аралаштириш;
4. Полимерлари оқувчан ҳолатда аралаштириш.
- Сочилувчан ҳолатдаги моддаларни аралаштириш кўпроқ полимерларга
пигментлар беришда қўлланилади (опудрирование). Бу процесс кўпроқ валц
ёки экструдерларда амалга оширилади. Қуруқ ҳолатда аралаштириш махсус
6

мешалка-барабанларда амалга оширилади бу тўлдирувчи ва полимер
порошок ҳолатида бўлганда ва иккиламчи хом ашёни ишлатишда
қўлланилади.
- Сочилувчан ва суюқ компонентларни аралаштириш кўпроқ
пластификаторларни, эритувчиларни, ранг берувчи моддаларни
аралаштиришда қўлланилади. Тайёрланган композиция паста ҳолатида
бўлади. Бу жараён, аралаштирилаётган масса ускунанинг деворига ёпишиб
қолмаслиги учун махсус аралаштиргичларда амалга оширилади.
- Полимерларни оқувчан ҳолатда аралаштириш усулида бир текисда
аралаштириш содир бўлади, чунки аралаштириш полимерларнинг
оқувчанлик ҳароратидан сал юқорироқ ҳароратларда олиб борилади.
Бу жараён валцларда амалга оширилади. Гомогензацияга эришиш
учун массани бир неча марта вальцлар оралиғидан ўтказиш керак.
Вальцлар оралиғини ўзгартириш мумкин. Бу ерда вальцларнинг бир-
бирига нисбатан тезлигига (фрикция) ҳам эътибор бериш керак.
Полимер композициясини гранула ҳолатига айлантириш
Гранулалаш полимерни сочилувчан донадор маҳсулотга
айлантиришдир. Грануллаш сочилган ҳолдаги зичликнинг қийматини
ошириб беради: материал гранулалари деярли бир хил ўлчамга эга (3-5 мм).
Сочилган ҳолдаги ҳажмий оғирликнинг ортиши грануладан буюм олувчи
агрегатнин г ишлаб чиқариш унумдорлигини оширади.
Гранулалаш жараёни қуйидагилардан иборат: порошок ҳолатидаги
полимер ёки ПКМ цилиндрга солинадиган (цилиндр ичида айланиб
турадиган шнек мавжуд ва ташқи томондан керакли бўлган ҳароратгача
иситилади) ва ҳарорат таъсири остида материал оқувчан ҳолатга ўтиб шнек
ёрдамида уни шаклловчи каллак орқали лента ёки (пруток ҳолатда) узлуксиз
сиқиб чиқаради ва совутиб кесиб гранулага айлантирилади. Бундай
агрегатлар гранулятор номи билан юритилади.
Термопластик полимерларни ҳар хил профилга эга бўлган тешиклар
орқали узлуксиз сиқиб чиқариш ва уни совутиш экструзиялаш деб аталади.
7

Бу усул билан трубалар, пардалар, лист, плёнка, шланглар, кабель симларини
устини полимерлар билан қоплаш ва ҳар турли узунасига ўлчанадиган
буюмлар олинади.
Экструзия жараёни экструдер деб аталувчи машиналарда амалга
оширилади. Экструдорлар ҳар хил бўлади: бир червякли, икки червякли,
дискли ва комбинирланган.
Экструдор асосан қуйидаги қисмдан иборат: станина унда
иситиладиган цилиндр жойлаштирилади; цилиндр ички қисмида бир ёки
икки червяк ўрнатилади; червяклар электр двигатель билан (айланиш учун)
боғланган; цилиндрда иситиш ва совутиш системаси мавжуд.
Шакллаш учун махсус форма қўлланилади. Масалан, труба олиш учун
мундштук ва дор н дан иборат профиль берадиган қўшимча ускуна ясатилади.
Экструзиялаш учун материал гранула ҳолатда машина бункери орқали
иситиладиган цилиндрга тушади. У ердан оқувчан ҳолга ўтган иссиқ
материал айланиб турувчи шнек воситаси орқали олдинга сурилиб,
машинани бош қисмига ўрнатилган форма орқали сиқиб чиқарилади.
Демак, экструдерни вазифаси полимерни цилиндр бўйлаб силжишини,
унинг юмшашини ва гомогенлашишга ўтишни таъминлашдир; ундан
ташқари цилиндр ичида гидростатик босим пайдо қилиш, чунки полимер
оқиши ва унинг каллак орқали шаклга айланиши шу босим туфайли амалга
оширилади.
8

Иситиладиган цилиндр (червяк сингари) шартли равишда уч зонага
бўлинади:
1 зона — грануланинг цилиндрга тушиши ва уни олдинга силжиши ва
зичланиши (уплотнение).
2 зона – сиқиш зонаси, бу зонада полимер секин-аста иссиқлик
таъсирида юмшайди ва пластикаланади. Бу берилаётган иссиқлик ва
материалнинг ички ишқаланиши натижасида ҳосил бўладиган иссиқлик
туфайли амалга оширилади.
Полимерларни суюқланишида унинг ҳажми камаяди, шу туфайли бу
зонада червяк каналининг чуқурлиги камайиб бориши режалаштирилган.
Охирги 3 зона — дозирование номи билан аталади. Бунда бутун червяк
винт канали бўйлаб суюқланган полимер билан қопланган ва суюқланма
қолипга сиқиб чиқариб берилади.
1 зона узунлиги одатда цилиндрга тушаетган гранул жойидан бошлаб
то гранулни суюқланган қатлами цилиндр деворида ёки шнекда ҳосил
бўлганича узунлик қабул қилинган.
2 зона – суюқланиш зонаси - суюқланиш бошлангандан то бутунлай
гранулни суюқланган ҳолатга келгунча шнек масофаси қабул қилинган.
3 зона – дозирование, бу зонада бутунлай суюқланган, ҳарорат бир
текис тақсимланган ва суюк полимер бир хил ҳоссага эга бўлишини
таъминлаш зонасидир ва суюқланма сиқиб чиқаришга тайёр.
Червякнинг зоналарга бўлиниши
9

Червякни винт каналида (3 зонада) тўрт оқимини кузатиш мумкин:
1. Тўғри, мажбурий оқим бу каллак томон йўналган бўлади.
2. Тескари оқим — тўғри оқимни камайиши; бунга сабаб каллакнинг ва
цилиндр деворининг қаршилигидир.
3. Циркулацион оқим — винтли канал ўқига перпендикуляр равишда
йўналган оқим бўлади.
4. «Утечка» оқими - червяк ва цилиндрни ички сатҳидан ҳосил бўлган
оралиқда содир бўлади ва у гранула тушаётган бункер томон йўналган
бўлади.
10

Экструдорнинг унумдорлиги тўғри ва тескари оқимдан келиб чиқади.
Циркулацион оқим одатда экструдер унумдорлигига деярли таъсир этмайди.
«Утечка» оқими қиймати жуда кам бўлгани учун у ҳисобга олинмайди.
Червяк зоналарнинг узунлиги ва уларнинг бир-бирига нисбати қайта
ишланаетган полимер ҳоссасига,тузилишига боғлиқдир.
Масалан,амалда термопластлар қайта ишланаётганда (улар кенг
диапазонли ҳароратда суюқланади) червякнинг сиқиш зонаси узунрок
бўлиши керак. Кристалл полимер учун аксинча, сиқиш зонаси қисқарок
бўлади (одатда зона узунлиги цилиндрнинг диаметрига тенг бўлади).
Термик турғун бўлмаган термопластларни (ПВХ) қайта ишлашда
сиқиш зонасиз жараён олиб борилади. Бунинг учун махсус червяклар
қўлланилади, уларда канал чуқурлиги камайиб боради. Бунинг натижасида
ПВХни парчаланиши кескин камайтириб юборилади (яна шуни эътиборга
олиш керакки, сиқиш зонасида иссиқлик ажралиб чиқади).
Цилиндр ичида материални оқишига ишқаланиш коэффиценти катта
таъсир кўрсатади. Шунинг учун червяк юзаси ва материал ўртасидаги
ишқаланиш коэффиценти цилиндр юзаси билан материал ўртасидаги
ишқаланиш коэффицентидан кам бўлиши керак. Агарда бунга риоя
қилинмаса, унда суюқланган полимер червяк билан айланиб кетади ва
олдинга силжиш бўлмайди. Червякка бўлган ишқаланиш коэффицентини
11

камайтириш учун червяк ичидан (ўқи орқали) совуқ сув юборилади. Буни
қуйидаги расмдан кўриш мумкин:
Масалан, полиэтилендан буюм олиш жараёнида бу фарқ 30-40 0
С ни
ташкил этади. Лекин шнекнинг ҳарорати паст бўлса, грануланинг
суюқланиши қийинлашади (қовушқоқлиги ошади), гомоген масса ҳосил
бўлиши қийинлашади. Натижада машина унумдорлиги пасайади ( Q ) ва
нисбий «мощность» (удельная мощность) ( N ) ортади. Буни қуйидаги расмдан
кўриш мумкин:
Суюқланмани цилиндр ичида аралаштириш жараёнида механик
энергиянинг бир қисми иссиқлик энергиясига айланади. Иссиқлик ажралиши
червякнинг айланиш сони ошиши билан ошиб боради. Бу ажралган иссиқлик
қиймати купайган сари айрим пайтларда ташқаридан иситишга хожат бўлмай
қолади.
Экструдорнинг ишлашига грануланинг формаси ва ўлчами катта
таъсир кўрсатади. Агарда гранула катта ўлчамга эга бўлса, унда суюқланма
12

ичида ҳаво қолиши мумкин. Бу олинган буюмда пуфак (вздутия) ҳосил
бўлишига олиб келади.
Худди шунга ўхшаш буюм сифатига суюқланмага таъсир қилаётган
кучланиш (напряжение) ва деформация тезлиги таъсир кўрсатади. Агар
кучланиш кўпайиб кетса (нормадан юқори), унда буюм сиртида нотекислик,
қалинланиш (утолщение) ва бошқа сифатга салбий таъсир қилувчи
кўрсаткичлар пайдо бўлади.
Одатда цилиндр ҳарорати шнек ҳароратидан юқори бўлади. Шу
сабабли олдин суюқланаётган полимер плёнкаси цилиндр деворида пайдо
бўлади. Суюқланган материални ҳаракати цилиндр юзасида ва гранулани эса
шнек атрофида силжиши туфайли юзага келади. Грануланинг суюқланиши
туфайли унинг ҳажми камаяди, шунинг учун суюқланиш зонасида шнекнинг
чуқурлиги камайиб боради, бунинг ҳисобига аста-секин сиқиш ва зичланиш
содир бўлади. Қанчалик олдин суюқланиш тамом бўлса, шунчалик
суюқланма аралашиши яхшиланади ва у бир текис бўлади.
Дозалаш зонасида суюқланма ҳаракати қовушқоқ-оқувчанлик (вязкого
течения) орқали бўлади. Бунга шнекни айланиши цилиндр деворига ёпишган
полимернинг катта таъсири бор.
Экструзия технологик жараёнлари конкрет технологик жараёнга қараб
ҳисобланади. Масалан, кристалланиш ва буюмни маълум кристаллик
даражасига эга бўлиши учун суюқланмани совутиш тезлиги ва ностационар
иссиқлик ўтказувчанлигига қараб экструдатни чиқариш тезлиги ва
экструдернинг ишлаб чиқариш ҳажми аниқланади.
Аморф полимерлардан буюм олишда экструзия тезлиги ориентация
даражасига қараб аниқланади. Унда экструдентда нотекислик ҳосил
бўлишини (эластическая турбуленность) эътиборга олиш зарур.
Стационар ҳолатда қуйидаги тенгликка риоя қилиш зарур :
Q
з = Q
пл = Q
д

13

Бундан ташқари суюқланмани формага айланишида ва формадан
чиқаётганда содир бўладиган жараёнлар ҳисобга олиниши керак:
макромолекулаларни даражаси силжиш тезлигига боғлиқлиги,
суюқланманинг тортиш кучи ва тезлиги, суюқланма оқимининг
эластиклигини тиклаш ва бошқалар.
Экструзиялашнинг технологик параметрлари:
Буларга қуйидагилар киради: суюқланма ҳарорати цилиндрда ва
каллакда, суюқланманинг каллакдаги босими, шнекнинг айланиш тезлиги
(частотаси).
Оптимал режимни белгилашда термопластнинг тури, унинг молекуляр
массаси, композиция таркиби, буюмнинг ўлчами ва шакли,
фойдаланилаётган ускуна турлари ва ҳоказоларни ҳисобга олиш керак.
2.3.ЛИСТ ВА ҲАР ХИЛ ПРОФИЛГА ЭГА БЎЛГАН
БУЮМЛАРНИ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ
Муайян узунликка ва шу узунлик бўйлаб ўзгармас кўндаланг кесимга
эга бўлган буюмлар (узунасига ўлчанадиган) қаторига листлар, ҳар хил
профилга эга бўлган буюмлар киради. Листлар кўпинча АБС пластикидан ва
ПВХ композициясидан олинади.
Ҳар хил профилга (ром учун плинтуслар) эга бўлган буюмлар қаттиқ
ПВХ композициясидан тайёрланади. Бу буюмларни олишда экструзиялаш
усули кенг қўлланилади. Бунда суюқлантирилган полимер экструдернинг
бош қисмидаги ясси (ёки профил шаклидаги) тирқишдан сиқиб чиқарилади,
унда буюмнинг қалинлиги (лист мисолида) шу тирқишнинг қалинлиги билан
белгиланади. Чиқаётган суюқланма махсус ускуналар орқали тортиб олинади
ва силлиқ валлар орқали ўтказилиб, унинг қалинлиги тўғриланади ва
совутилади. Шу жараёнда ориентация процесси ҳам кетади.
Узунлиги ўлчанадиган полимер буюмлар юқори физик-механикавий
(асосан ориентация процесси туфайли), декоратив-бадиий ҳоссалари
жиҳатдан эстетик ва бошқа хусусиятлари билан бошқа материалларга
таққосланганда бунинг афзаллигини кўриш мумкин.
14

Лист олишда червяки узунрок бўлган экструдерлар ишлатилади
( L : D =25:35). Бунга сабаб термопластларни юқори қовушқоқлик маркалари
ишлатилишидир (ПТР - 0,2-0,5 г/10мин). Бунақанги термопластлардан лист
олишда (қалинлиги 0,8-2 мм) экструдерни қолипи (формующий инструмент)
катта қаршилик кўрсатади ва натижада экструдернинг унумдорлиги камайиб
кетиши мумкин. Унумдорлигини ошириш учун жараён бироз юқори
ҳароратда ва силжиш деформациясини (сдвиговая деформация) интенсивлаш
туфайли эришиш мумкин, ундан ташқари сифатли лист олиш учун
суюқланманинг гомогенлаш даражаси анча юқори бўлиши керак.
Лист олишда технологик параметрларга қуйидагилар киради:
 экструдер цилиндрининг зоналар бўйича ҳарорати;
 форма ҳосил қилувчи каллакнинг ҳарорати;
 совуткич валларнинг ҳарорати;
 суюқланманинг каллакдаги босими.
ПЭ-НП лист олишда
зона 1—140 о
С
зона 2—160 о
С
зона 3—175 о
С
зона 4—200 о
С
Каллак ҳарорати - 210 о
С
Каллакдаги суюқланиш босими 5-12 МПа.
Экструзиялашда ҳароратни иложи борича юқори ушлашга ҳаракат
қилинади,чунки оқувчанлик яхшиланади ва крисстал структуралар ҳосил
бўлиши йўқотилади. Лекин юқори ҳароратда полимер деструкцияга учраши
мумкин, шунинг учун ПЭ лист олишда максимум ҳарорат 240—250 о
С дан
ошмаслиги керак. Полипропиенни қайта ишлашда бу ҳарорат 270—280 о
С ни
ташкил этади. Полистиролдан лист олинаетганда эса ҳарорат 165—175 о
С
бўлади.
Сифатли листлар олишда совуткич валлар юзасининг ҳарорати ва
совуткич валлар билан каллак оралиғи муҳим роль ўйнайди. Юпқа лист олиш
15

учун валлар юзаси 20—25 о
С бўлиши керак. Каллак билан совуткич валлар
оралиғи листни тиниқ бўлишига таъсир кўрсатади. Агар масофа яқин бўлса,
тиниклиги ошади, лекин листнинг мустаҳкамлиги камаяди (менимча
ориентация ёмонлашиши сабабли).
Бошқа параметрлардан листнинг сифатига таъсир қилувчи —
экструзиялаш тезлиги (бу шнекнинг айланиш частотаси билан белгиланади),
лист полотнасининг қабул қилиб олувчи валлар ва тортувчи механизмлар
тезлигидир.
Экструзиялашнинг юқори тезлиги лист қалинликларини бир хил
бўлмаслигига ва силлиқлиги (глянца) ёмонлашишига олиб келади.
Лист олиш технологик схемаси қуйидаги расмда келтирилган. Унда
асосий агрегат экструдер, тиркичли каллак, валли агрегат, каландр ва
бошқалар.
Экструзиядан чиқаётган суюқланма аниқ ўлчамга эга бўлган
тиркишдан чиқиб, қалинлиги бўйича калибрланиб, силлиқлик берилади. Бу
вазифани каландр бажаради. Кейин совутилиб (асосан ҳаво воситасида),
маълум ўлчамларга кирқилади. Чекка кисми майдаланиб, қайтадан
ишлатилади.
Термопластлардан экструзия усули билан лист ишлаб
чи қ ариш технологик схемаси
1 – хом ашё сақлагич;
16

2 – цистерна;
3 – оралиқ сақлагич;
4 – металл заррачаларини аниқлаш асбоби;
5 – гранулани иситиш (қуритиш) мосламаси;
6 – лист олиш агрегати;
7 – электрюкловчи;
8 – лист сақловчи мослама;
9 – чиқиндини майдалаш;
10 – майдаланган чиқинди учун бункер.
2.4.Бир шнекли экструдер қурилмасини ҳисоблаш
- экструдер бирор-бир турдаги аниқ маҳсулотни ишлаб чиқариш учун
(плёнка, лист, труба ва в.) мўлжалланган асосий қурилмадир. Экструзион
машиналарга қўйилган талаблар ҳам юқори. Бошқача қилиб айтганда
сифатли маҳсулот олиш билан биргаликда харажатлар ҳам минимал
миқдорда бўлиши керак.
Ньютоннинг идеал суюқликлар оқиш қонунияти ва Наб:- Стоке
тенгламалардан фойдаланиб бир шненли экструдернинг ҳажми иш
унумдорлигини ҳисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланамиз.
Бу ерда, А- спиральсимон шнен каналлари ичида эритмани оқиш
коефиценти, см 3
;
-эритмани канал ичидаги қовушқоқлиги,
-эритмани орқага қайтарадиган;
- шнек ва цилиндр ўртасидаги қовушқоқлик самарадорлиги,
-
шнек охиридаги босим,
Қуйидаги кўрсаткичларни қабул қиламиз; ; ;
, об/мин; кг/м 3
.
Бунинг учун қуйидаги формуладан фойдаланамиз;
17

ёки
Юқори босим ва паст зичликка эга бўлган полиэтиленни қайта
ишлайдиган экструдерни иш унумдорлигини ҳисоблаймиз. Бунинг учун
қуйидаги катталикларни қабул қиламиз:
Д =90мнс; Х=1; н=50 об/мин; к =4,18
10 -3
см 3
; и=2,3 ; Л=23. Д=2070 мин.
; ;
;
;
= 53,75 см 3
Маҳсулот чиқишдаги еритманинг зичлиги
18

;
;
Хулоса
Менинг курс лойиҳам мавзуси хозирги кунда ўта долзарб бўлиб, унинг
эчимини топиш эса янада масъулиятли масалалардан бири бўлиб
ҳисобланади. Мен ўзимнинг битирув малакавий ишим мавзусини ёритишда
19

барча маълумотлардан фойдаландим: жумладан, малакавий амалиёт даврида
ишлаб чиқариш корхоналаридан олинган маълумотлар, технологик
қурилмаларнинг чизмалари, уларнинг ишлаш принциплари, техник
тавсифлари, хом-ашё ва тайёр маҳсулотларнинг тавсифлари, ишлаб чиқариш
корхоналарида ҳосил бўладиган чиқиндилар ва уларни қайта ишлаш
усуллари, интернет маълумотлари ва бошқалардан фойдаландим. Ушбу
маълумотларга таянган ҳолда « Қуйи молекуляр ПЭ чиқиндисидан тайёр
маҳсулот ишлаб чиқариш қурилмасини лойиҳалаш » номли битирув малакавий
ишини лойиҳаладим.
Мен бажарган курс лойиҳам кириш, умумий қисм, технологик қисм,
иқтисодий қисм, меҳнат муҳофазаси, атроф-муҳит муҳофазаси, хулоса,
фойдаланилган адабиётлар руйхати, иловалар келтирилган.
Технологик қисмда маҳсулот ишлаб чиқариш технологияси, конкрет
турдаги маҳсулотлар учун тегишли технологик, механик, иссиқлик ва бошқа
ҳисоблар, уларнинг таҳлили, асосий қурилмалар ҳамда моддий баланс
ҳисоблари келтирилган. Чизмаларда асосий ишлаб чиқариш технологик
линияси, асосий қурилма ва унинг қирқимлари, шунинг билан биргаликда
иқтисодий кўрсаткичлар жадвали берилган. Ишлаб чиқариш жараёнида
эътиборга олиниши керак бўладиган меҳнат муҳофазаси ва атроф-муҳит
муҳофазаси, иш жараёнида ажралиши мумкин бўлган зарарли технологик
чиқиндилар ва уларни олдини олиш чоралари берилган.
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Шавкат Мирзиёэв “Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак”. Тошкент: «Ўзбекистон», 2017. - 104 б.
20

2. Ислом Каримов “Мамлакатимизни демократик янгилаш ва модернизация
қилишга қаратилган тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириш –
бош мақсадимиздир”, Тошкент, “Ўзбекистон”, 2014 йил, 5 декабрь.
3. Ислом Каримов “Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва
модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш”, Тошкент,
“Ўзбекистон”, 2013 йил, 18 январь.
4. И.А. Каримов “Мамлакатимизда 2013 йилда ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мўлжалланган иқтисодий
дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари”. 18.01.2014 йил маърузаси.
4. Ислом Каримов “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини
юксалтириш, халқимиз фаравонлигини оширишга хизмат қилади”, Тошкент –
“Ўзбекистон” – 2011.
5. «Основе технологии переработки пластмасс» под ред. В.Н.Кулезнева и
В.К.Гусева. Москва. «Химия» 2004.
6. «Технология пластических масс». Под ред. В.В.Коршака, Э.В.Кузнетсова и
др. Москва. «Химия» 1987.
7. Гул В.Э., Акутин М.С. «Основе переработки пластмасс». Москва. «Химия»
1987.
8. «Основе технологии переработки пластмасс» Бортников В.Г., Казан, 2000.
9. «Полимерные композиционные материалы» М.Л.Кербер, .М.Виноградова,
Г.С.Головкин и др. под ред. А.А. Берлина. Санкт-Петербург. «Профессия»
2008.
10. «Полимер материалларни синашга оид практикум» Й.М.Мақсудов.
Тошкент кимё-технология институти. Тошкент. «Ўқитувчи» 1984 й.
21

Қуйи молекуляр ПЭ чиқиндисидан тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш

Sotib olish