Uzoq muddatli aktivlar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	856.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

56 Sotish

Uzoq muddatli aktivlar

Moliyaviy hisob fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Uzoq muddatli aktivlar

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB: UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Uzoq muddatli aktivlar tushunchasi
1.2 Uzoq muddatli aktivlar va tavsiflanishi
II BOB: MODERNIZATSIYALASH SHAROITLARIDA UZOQ
MUDDATLI AKTIVLAR
2.1 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni tan olinishi
2.2 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni baholash va hisobga
olishning o’ziga xos xususiyatlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganlaridek
“Islohotlarning qay darajada samara berayotganini ko’rsatadigan maqsadli
dasturlarni amalga oshirish natijadorligi. Bular qatorida sanoat va boshqa
tarmoqlarni rivojlantirishning quyidagi iqtisodiy va moliyaviy ko’rsatkichlarini
keltirish mumkin: ishlab chiqarish quvvatlarining ahvoli, xarajatlarni va tannarxni
pasaytirish, mahalliylashtirish va rentabellik darajasini, mahsulot raqobatdoshligini
so’zsiz oshirish. Tarmoqlar bo’yicha tannarx o’rtacha 10 foizga qisqartirilgan
bo’lsa-da, kimyo va yengil sanoat, avtomobilsozlik, qurilish materiallari va boshqa
bir qator tarmoqlarning ayrim mahsulotlari qimmatligi sababli tashqi bozorlarda
raqobatdosh bo’la olmayapti. Ayrim korxonalar zarar bilan ishlamoqda.”1 deb
ta’kidlaganlar. Shuningdek, 2017 yil 7 fevralda O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning PF-4947 sonli farmoni bilan 2017-2021 yillarda
O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar
strategiyasi tasdiqlandi.
Ushbu xarakat strategiyaning uchinchi ustivor yo’nalishi “Iqtisodiyotni
rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari”da: tarkibiy
o’zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini
modernizasiya va diversifikasiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini
oshirish bandida respublikamizda kelgusida milliy iqtisodiyotning mutanosibligi
va barqarorligini ta’minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini ko’paytirishning ustuvor vazifalari
belgilab berildi. Shu sababli, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish sharoitida ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot ishlab chiqarishda tejamkorlik
tizimini joriy etish, investisiyalarning samaradorligini ta’minlash, korxonalarning
raqobat mavqeini mustahkamlash va mahsulotning raqobatdoshligini oshirish,
asosiy vositalarni yangilash va ulardan samarali foydalanish, texnologik qayta
jihozlash, ishlab chiqarishda samaradorlikni ta’minlash va boshqa vazifalarni
amalga oshirishga tobora ko’proq ehtiyoj sezilayotganligi ma’lum bo’lmoqda.
3

Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi korxonada
buxgalteriya hisobi va auditni tashkil qilish, joriy mablag’larning harakatini hisobi,
tahlili va auditini bozor iqtisodiyoti talablariga mos uslubiy hamda tashkiliy
tamoyillarini yaratishdan iboratdir.
Ushbu maqsadga muvofiq kurs ishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
– korxonada joriy aktivlar harakatini tahlilini tashkil etish hamda uni
takomillashtirish;
– debitorlik qarzlarini tahlil qilish va tavsiyalar berish;
– joriy aktivlar holatini tahlil qilish va takomillashtirish bo’yicha takliflar
berish;
– tovar-moddiy zahiralar harakati bilan bog’liq muomalalar auditini
takomillashtirish bo’yicha takliflar berish;
– pul mablag’lari va hisob-kitob muomalalari auditini takomillashtirish
bo’yicha takliflar berish;
Kurs ishining predmeti . Korxonada hisob siyosati tashkil qilishning uslubiy
asoslari, boshlang’ich hisob hujjatlarini takomillashtirish, joriy aktivlar hisobi,
tahlili hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 33 betni tashkil etadi
4

I BOB: UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Uzoq muddatli aktivlar tushunchasi
Kishilarning kundalik hayotida muayyan tirikchilik vositalarini iste’mol qilish
ehtiyoji mavjuddir. Bu hayot faoliyatining muntazamligini ta’minlovchi oziq-
ovqat, kiyim-kechak va boshqalarga bo’lgan ehtiyojdir. Kishilar ehtiyojini
qondirish manbai bo’lgan materiallar, xom ashyo va jihozlarning o’ziga ham
ehtiyoj mavjuddir. Kishilar ehtiyojini qondirish usuli esa naflilik deb ataladi.
Iqtisodiy nazariya kursidan ma’lumki, barcha naflilikka ega bo’lgan narsalar - bu
ne’matdir. Ehtiyoj bilan ne’mat o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik quyidagi holat bilan
xarakterlanadi 1
Ehtiyojlar cheksiz bo’lgan holda ne’matlar cheklangandir. CHeklangan
ne’matlar iqtisodiy ne’matlar deb ataladi. Iqtisodiy ne’matlar orasida boshqa
ne’matlarni ishlab chiqaruvchi ne’matlar, ya’ni resurslar alohida o’rin egallaydi.
Iqtisodiy nazariyada ular, odatda ishlab chiqarish omillari, deb e’tirof etiladi.
Ishlab chiqarish omillari kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlari uchun
umumiy bo’lgan bo’lsa-da, ularga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif berilib, turlicha
tushuntiriladi. Jumladan, siyosiy iqtisod darsliklarida ishlab chiqarishning ikki
omili: moddiy va shaxsiy omillari tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat
buyumlari (er-suv, yer osti boyliklari kabi tabiiy boyliklar) ishlab chiqarish
vositalari deyiladi va ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi
kuchi esa uning shaxsiy omili deb e’tirof etiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir
ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to’rt omili: yer, ishchi kuchi,
kapital va tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi 2
. Ishlab chiqarish omillaridan biri
bo’lgan kapital iqtisodchi olimlar tomonidan atroflicha tadqiq qilingan. Mumtoz
iqtisodchi David Rikardoning fikricha: “Kapital bu mamlakat boyligining ishlab
1
I.N.Ismanov “Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish”, (monografiyasi). “Classik” nashriyoti – 2021
2
Эконмика: учеб. Под ред. Архипова А.И., Большакова А.К., М.: Проспект, 2005. - С. 151; Экономическая
теория: учебник для студ. Вузов. Камаев В.Д. и др. М.: ВЛАДОС, 1999. - С.154; Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.Ҳ.,
Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси, Тошкент. Молия, 2002. - 35 б.
5

chiqarishda ishtirok etadigan qismi bo’lib, mashina va jihozlar hamda xom ashyo
materiallaridan iboratdir” 3
.
Tomas Malьtusning fikricha, “kapital- bu mamlakat zahirasining shunday
qismidirki, undan moddiy ne’mat ishlab chiqarish va uni taqsimlash maqsadida
foydalaniladi” 4
.
Dj.Klark, L.Valras va I.Fisher “kapital -bu daromad, foyda va foiz keltiruvchi
qiymat”, deb qaraydilar.
Ammo K.Makkonnell, S. Bryu7, S.Fisher, R.Dornbush, R.SHmalenzilar8
kapitalni barcha ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida qo’llaniladigan
moddiy vositalardan, ya’ni mashinalar, asbobuskunalar, inshootlar, zavod-
fabrikalar, omborlar, transport vositalari kabilardan iborat, deb tovar va pulni
bunga kiritmaydilar. Ko’rinib turibdiki, ushbu iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy
tuzumning ijtimoiy mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama yondashib,
ishlab chiqarish omillarining qiymatiga e’tiborni kuchaytirgan. Mamlakatimiz
olimlaridan SH.SHodmonov, R.Alimov, T.Jo’raevlar G’arb olimlarining ayrimlari
tomonidan kapitalni bir tomonlama, ya’ni uning qiymat tarafini e’tiborga
olganliklari, boshqalari esa iqtisodiy tushunchalarning tarixiyligini e’tibordan
chetda qoldirib, uning moddiy ob’ektini, narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini
ko’rsatganliklarini va shuning uchun kapital doimiy, o’zgarmas tushuncha, deb
e’tirof etganliklarini ta’kidlab, kapital mazmunini quyidagicha bayon qilishgan:
“Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning, ya’ni
kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy
ko’rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko’rinishi ekanligini e’tiborga olamiz
va uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz” 5
.
Qo’yilgan kapital kompaniyaning faoliyatini kengaytirib, kelgusida
rivojlanish uchun zarur foyda olish imkoniyatini yaratadi. Foyda olish uchun
yo’naltirilgan kapital ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda
bo’lib, bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o’tadi. Xo’jalik
3
Пети В., Смит А, Рикардо Д. Антология экономической классики. - М.: «Экономика». 1993. - С. 117
4
Маршалл А. Принципы политической экономии: /пер. с англ.- М.: Прогресс, 1981. - С. 107.
5
Шодмонов Ш. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. Тошкент: Молия, 2002. - 37 б.
6

yurituvchi sub’ekt o’z ixtiyoridagi pul kapitaliga ishlab chiqarish vositalari va
mehnat buyumlarini sotib olishi va unga ishlov beruvchi ishchi kuchini yollashi
bilan kapital xarakatining birinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda pul
shaklidagi mablag’lar unumli kapitalga aylanadi. Ishlab chiqarish jarayoni kapital
harakatining ikkinchi bosqichini tashkil qilib, unda unumli kapital tovar shaklini
oladi. Bu yerda vujudga kelgan tovar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchiga sarflangan qiymatdan ko’p bo’ladi. Kapital harakatining uchinchi bosqichi
ishlab chiqarilgan tovarlarni sotishni o’z ichiga oladi. Bunda tovarlar pulga
aylanib, dastlab pul shaklida sarf qilingan mablag’ yana pul shaklida, ammo
orttirilgan qiymat hisobiga ko’proq miqdorda qaytadi. Kapitalning bunday
bosqichlardan o’tishi, uning doiraviy aylanishini tashkil etadi. Kapital doiraviy
aylanishining mazmuniga ko’ra ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga
bo’linadi. Asosiy kapital qiymati bir necha doiraviy aylanishdan so’ng o’zining
boshlang’ich qiymatini tiklasa, aylanma kapital bir doiraviy aylanishdan so’ng
o’zining boshlang’ich shakliga qaytadi. Kapitalning asosiy va aylanma kapital
sifatida farqlanishi 1.1jadvalda keltirilgan belgilar asosida amalga oshadi.
1.1-jadval
Kapitalning aylanma va asosiy kapital sifatida farqlanish belgilari
7

Kapital qiymatining aylanish usuliga ko’ra, asosiy kapital qiymati ikki
qismga ajratilgan bo’lib, mahsulotga o’tgan qismi tovarlar va xizmatlar (ishlar)
bilan birga muomalada bo’ladi va doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul
shakliga o’tadi va jamg’arilgan amortizatsiya summasi ko’rinishida to’planadi.
Kapitalning mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud moddiy
va nomoddiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Aylanma kapitalning aylanishi
esa bir doiraviy aylanish davriga to’g’ri kelganligi uchun mehnat predmetlari
qiymati to’la –to’kis aylanib, yangi mahsulot qiymati tarkibiga kiradi.
Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida bir necha yillar mobaynida ishtirok
etishi munosabati bilan ularning qiymati yaratilgan tovarlarga asta-sekin qismlab
o’tkazilib boriladi. Bu yerda ishlab chiqarish jarayonida daromad olishga sababchi
bo’lgan asosiy kapital bir hisobot davriga to’g’ri keladigan xarajatlar sifatida asta-
sekinlik bilan uzoq yillar davomida mahsulot (tovar) qiymatiga o’tkazib boriladi.
Aylanma kapital esa ushbu hisobot davriga tegishli bo’lgan daromadning asosini
tashkil qilgan bo’lib, o’z qiymatini mahsulot qiymatiga to’lig’icha o’tkazadi.
Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatiga ko’ra asosiy kapital
buyum jihatdan mahsulot tarkibiga kirmaydi, balki uzoq davr mobaynida o’zining
natural-buyum shaklini saqlab qoladi. Aylanma kapital esa o’zining natural-buyum
shaklini to’lig’icha mahsulot tarkibiga o’tkazadi.
Qiymatni qayta tiklash usuliga ko’ra asosiy kapitalning ishlab chiqarishdan
olingan daromadga o’tkazilgan qiymati bir necha doiraviy aylanish-lar davomida
qatnashadi va amortizatsiyalanadi, pul shaklidan yangi asosiy kapital shakliga
aylanadi. Aylanma kapital esa har bir doiraviy aylanishdan so’ng ashyoviy buyum
sifatida qayta tiklanadi.
Hozirgi kunda iqtisodchi olimlar o’rtasida munozaraga sabab bo’layot-gan
masalalardan biri - bu kapitalni iqtisodiy kategoriya emas, balki buxgalteriya
hisobi kategoriyasi sifatida e’tirof etish lozimligidir. Bizningcha, bunday
munozaragao’rin bermaslik lozim. CHunki, kapital, avvalambor, iqtisodiy
kategoriya va sifatida barcha iqtisodiy fanlarning asosi bo’lib hisoblanadi.
8

Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy tushuncha va
qonuniyatlarni o’z maqsadi va vazifalari doirasida tadqiq etadi. Kapital
tushunchasi buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan ham o’rganilishi tabiiydir.
Buxgalteriya hisobi darsligida kapitalni ta’sischilar tomonidan qo’yilgan ulushlar
majmuasi va korxona tomonidan jamg’arilgan foyda deb qaralgan 6
.
Amerikalik olimlarning fikricha, kapital − bu mulkdorning ixtiyoridagi
moddiy va nomoddiy shakldagi mablag’lar va pul mablag’lari kabi iqtisodiy
resurslardir 7
.
Ushbu mulohazalar kapitalning iqtisodiy kategoriya ekanligini to’liq yorita
olmaydi. Balki, bu ta’riflar kapital mohiyatini buxgalteriya hisobi kategoriyasi
sifatida ochib beradi xalos.
Bizning fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasida kapital tushunchasiga berilgan
ta’riflar ko’proq nazariy, umumlashgan holda bo’lib, uning o’zo’zidan ko’payish
xususiyatini aks ettiradi. Buxgalteriya hisobidagi ta’riflarda esa uning aniq
namoyon bo’lish shakllariga, buyumlashganligiga ko’proq urg’u beriladi. Bunday
yondashish hech ham iqtisodiyot nazariyasiga zid emas. Buxgalteriya hisobida
qiymatning qaerda ko’payishi va qanday ko’payish jarayoni, uning manbalari aniq
bandlarda ko’rinib turadi. Demak, buxgalteriya hisobida kapitalga iqtisodiyot
nazariyasida berilgan ta’rif yanada puxta tizimlashgan shaklda oydinlashadi.
Bizning fikrimizcha, buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan asosiy kapital bu -
avvalo iqtisodiy kategoriya bo’lib, tayyorlash, ishlab chiqarish va sotish hamda
noishlab chiqarish sohasida ishtirok etayotgan va kelgusida iqtisodiy naf
keltiradigan aktivlardir. Asosiy va aylanma kapitalga ajaratish mezoni negzida
ularning ma’lum bir qiymatga bog’liqligi emas, balki iqtisodiy naf keltira olishi
yotishi kerak.
Xo’jalik yuritishning rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo’l-sak, asosan
ishlab chiqarish vositalarigina asosiy kapital sifatida gavdalanganligini va xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar tomonidan olinadigan daromadlar sababchisi ekanligini
6
Бухгалтерский учет/ Под ред. Безруких П.С. М.: Бухгалтерский учет, 2002. – С..527
7
Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета./ Пер. Под ред. Я.В.Соколова. М.:
Финансы и статистика, 1994. - С.24.
9

ko’rishimiz mumkin. Jamiyatning rivojlanish bosqichida iqtisodiy-ijtimoiy
munosabatlardagi o’zgarishlar natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
faoliyatidagi ishlab chiqarish omillaridan bo’lgan kapitalning tarkibiy qismi
bo’lgan asosiy kapital qatorida nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo’yilmalar kabi
aktivlar vujudga kela boshladi. Ushbu aktivlarning xo’jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatidagi ishtiroki va daromad olishdagi ulushlari asosiy kapitalga aynan
o’xshamasada, lekin korxona faoliyatida bir doiraviy aylanishdan ko’ra ko’proq
muddatda ishtirok etishlari va daromad olishga sababchi bo’lishlari asosiy
kapitalga nisbatan o’xshashlikni keltirib chiqaradi. SHuning uchun ham asosiy
kapitaldan farqlanuvchi aktivlarni vujudga kelishi endilikda buxgalteriya hisobida
asosiy vositalar sifatida tan olingan va aksariyat korxonalarning buxgalteriya
balansida faqatgina asosiy vositalarni aks ettirilishiga barham berildi. Asosiy
vositalar bilan teng qatorda nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo’yilmalar,
kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik qarzlarini ham aks ettirish zaruriyati kelib
chiqdi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ishtirok etadigan resurslar
buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar deb e’tirof etilib, ular shartli ravishda uzoq
muddatli (asosiy kapital) va joriy aktivlar (aylanma kapital) kabi guruhlarga
ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini “Buxgalteriya hisobi to’g’risida
qonun” tashkil qiladi. Ushbu qonun kapital hisobining huquqiy kontseptsiyasidir.
Aktivlarni uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlar guruhlariga ajratilishi, ularning
bevosita xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidan olinadigan daromadlar
bilan bevosita bog’liqligi kapital hisobining iqtisodiy kontseptsiyasini tashkil etadi.
Uzoq muddatli aktivlarning buxgalteriya hisobi ob’ekti sifatidagi
kontseptsiyasini ishlab chiqishda, avvalambor, ularning iqtisodiy mohiyati asos
qilib olinishi lozim.
Uzoq muddatli aktivlarni tan olish va hisobda aks ettirish keng ma’nodagi
aktivlarning mohiyatini tadqiq qilish muammolari bilan bevosita bog’liqdir.
Mamlakatimiz buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar korxonaga tegishli xo’jalik
mablag’lari deb tan olingan va e’tirof etilgan. Ammo bu e’tirof asosan asosiy
10

kapitalga talluqli bo’lgan. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida davrda uzoq
muddatli aktivlar tarkibiga kiradigan buxgalteriya hisobining boshqa ob’ektlari
ham paydo bo’lganki, ularning iqtisodiy mohiyati albatta asosiy kapitalning
mohiyatidan farqlanadi. Jumladan, nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo’yilmalar, uzoq
muddatli debitor qarz va muddati uzaytirilgan xarajatlar ham korxona faoliyatida
uzoq muddat ishtirok etishadi. SHulardan nomoddiy aktivlar bevosita ishlab
chiqarish jarayonida ishtirok etmasa ham, bilvosita daromad olishga sababchi
bo’lib muayyan iqtisodiy naf keltiradi. Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar va
investitsion mulk sifatida e’tirof etilayotgan aktivlar esa kelgusida daromad olish
maqsadida kapitalni investitsiya qilishning yana bir yo’nalishi bo’lib hisoblanadi.
Ushbu jihatlar uzoq muddatli aktivlarni tasniflash va tavsiflash asoslarini qayta
ko’rib chiqishni taqozo etadi.
1.2. Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash
Prezident SH.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek: Iqtisodiyot sohasida oldimizda
turgan vazifalar haqida gapirganda, avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar
negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etish lozim: iqtisodiyotni
modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, mehnat unumdorligini oshirish orqali
yuqori iqtisodiy o’sishni ta’minlash; 8
. Investitsiya jarayonlarini kuchaytirishga
qaratilgan chora-tadbirlar natijasida uzoq muddatli aktivlarning tarkibida salmoqli
hissaga ega bo’lgan asosiy vositalarga qilingan investitsiyalar miqdori barqaror
sur’atlarda o’sib bormoqda.
8
Ўзбекистон Республикаси https://president.uz/uz/lists/view/2228 Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси
11

1.2 – jadval
Asosiy vositalarga investitsiyalar hajmi va tarkibiy
1.2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida asosiy vositalarga investitsiyalar hajmi muntazam oshib bormoqda.
CHunonchi, ular 2020 yilda 2004 yilga nisbatan 80 barobarga ortgan. O’sish
sur’atlari investitsiyalar manbalarini turlari bo’yicha tahlil qilinsa, eng yuqori
ko’rsatkich byudjetdan tashqari fondlar mablag’lari va tijorat banklari kreditlari
hamda boshqa qarz mablag’lari hissasiga to’g’ri kelib, ularning hajmi mos ravishda
400 va 60 baravarga ko’paygan. SHuningdek, o’zlashtirilgan barcha
investitsiyalarning 70 foizga yaqini ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va
texnik qayta jihozlashga yo’naltirilganini alohida ta’kidlash lozim.
Oldingi paragrafda ta’kidlab o’tganimizdek, bozor munosabatlarining paydo
bo’lishi bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moddiy texnika bazasi hisoblangan
12

hamda uzoq muddatli aktivlarning salmoqli hissasini tashkil qiluvchi asosiy
vositalar qatorida nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo’yilmalar,
kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik qarzlar kabi buxgalteriya hisobining yangi
ob’ektlari vujudga keldi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ishtirok
etayotgan va tegishli hisobot davrida daromad olishga sababchi bo’layotgan
nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo’yilmalardan oqilona foydalanish uchun
ularni bir tizimda tadqiq qilish hamda ular haqidagi ma’lumotlarni hisobotlarda
yoritib berish zaruriyati kelib chiqdi. SHuningdek, uzoq muddatli aktivlarning
ushbu turlarini alohida guruhga ajratish va hisobga olish lozim bo’ldi. Bunday
tartibni buxgalteriya balansi orqali aks ettirish va ularni tarkibiy qismlarga ajratish
hamda ular haqidagi ma’lumotlardan foydalanishni moliyaviy muvofiqlashtirish
zarurati hisobotning tug’ildi. xalqaro Bu, ayniqsa, standartlariga transmilliy
korporatsiyalarning vujudga kelishi natijasida kapitalning eksporti hamda importi
tobora yuksalib borayotgan hozirgi sharoitda yanada muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Hozirgi kunda amaliyotda joriy qilingan uzoq muddatli aktivlarning
tarkibi, ularga doir ayrim atamalarning qo’llanilishida moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlaridan chetlanishlar mavjud. Bularning barchasi, o’z navbatida,
xorij va mamlakatimizdagi korxonalar faoliyatini tizimli o’rganishni taqozo qiladi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakat
iqtisodiy tizimida ro’y bergan o’zgarishlar, mulkdorlar sinfini paydo bo’lishi,
mulkka bo’lgan egalik hissini vujudga kelishi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar qirralarining kengayishi buxgalteriya hisobi
ob’ektlarining ham ko’payishiga, chunonchi, uzoq muddatli aktivlar turlarini
ko’payishiga olib keldi. Bu, o’z navbatida, uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish
va auditini o’tkazish bilan bog’liq muammolarini keltirib chiqardi.
Tadqiqot jarayonida kuzatishlarning dalolat berishicha, mustaqillikning
dastlabki yillarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya hisobi balansini
birinchi bo’limida asosan salmoqli ulushni asosiy vositalar egallagan bo’lsa,
keyinchalik nomoddiy aktivlar, moliyaviy investitsiyalar, uzoq muddatli debitorlik
qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar kabi moddalari ham paydo bo’ldi. Quyidagi
13

1.1- rasmdan ko’rish mumkinki, oxirgi yillarda mamlakatimizda uzoq muddatli
aktivlar tarkibini kengayib borishi va ularning ulushlarini ortib borishi
kuzatilmoqda. O’rganilgan adabiyot manbalari va me’yoriy xujjatlar shuni
ko’rsatmoqdaki, uzoq muddatli aktivlarni tavsiflash va tasniflanish belgilarini
yaqqol aniqlab bo’lmaydi. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlari ilmiy ishlarining 9
tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ularda uzoq muddatli aktivlarga aniq tavsif
berilmagan.
1.1 - rasm. Uzoq muddatli aktivlarning tarkibiy tuzilishi 10
(foizlar hisobida)
Respublikamizning me’yoriy –xuquqiy xujjatlarida, chunonchi “Buxgalteriya
hisobi to’g’risida”gi qonunda, 1- son BXMS “hisob siyosati va moliviy hisobot”da
keltirilgan uzoq muddatli aktivlarning tavsifi bizning fikrimizcha ular mazmun
mohiyatini yaqqol ochib bera olmaydi. Fikrimizcha, buxgalteriya hisobi
to’g’risidagi qonunning 4-moddasida “Asosiy” deb boshlangan jumlani “Uzoq
muddatli va” degan jumla bilan almashtirish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari
1-son BXMS “ ”ning 11 punktini “Uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan
uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun ulush, hadya
ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va
nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir” degan ta’rif
bilan to’ldirish zarur.
Uzoq muddatli aktivlarning tasnifi mamlakat iqtisodchi olimlari tomonidan
yetarli darajada tadqiq qilinmagan. Adabiyotlarda ularning tarkibiy qismlari
9
И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004.
- 128 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. -150 б.
10
Ibroxim Ismanov tomonidan “Финансы Узбекистана 2020. Стат.сборник.” маълумотлари асосида тузилган.
14

alohida alohida holda tasniflangan, bunda asosiy vositalarga nisbatan ko’proq
urg’u berilgan 11
. SHuningdek, adabiyotlarda uzoq muddatli aktivlarga ta’rif
berilmasdan, balki alohida asosiy vositalarga, nomoddiy aktivlarga, moliyaviy
qo’yilmalarga ta’riflar berilgan. CHet ellik iqtisodchi olimlar tomonidan e’tirof
etilgan uzoq muddatli aktivlar tarkibiy qismlarining tasniflanish tartibi 1.3-
jadvalda keltirilgan.
1.3-jadval
Xorijiy davlatlar olimlari tomonidan uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi
11
А.Абдуллаев ва бошқ. Молиявий ҳисоб. Т., «Fan va texnologiya», 2005. - 119 б.; И.А. Завалишина. Янгича
бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; М.Умарова,
Ў.Эшбоев, К. Аҳмаджонов. Бухгалтерия ҳисоби. – Меҳнат, 1999. - 65 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.-
Тошкент: Шарқ, 2000. - 150 б.
15

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, ko’pchilik mualliflar uzoq muddatli aktivlarni
uchta yirik guruhga ajratganlar: 1) moddiy aktivlar, 2) nomoddiy aktivlar, 3) uzoq
muddatli investitsiyalar.
J.G.Siegel va D.Minarslar esa «Muddati uzaytirilgan xarajatlar»-ni alohida
to’rtinchi guruh qilib ajratganlar.
Ushbu mualliflar uzoq muddatli moddiy aktivlar tarkibini uchta guruhga
ajratishadi. Birinchi guruhga yerni (R.L. Dixondan tashqari) kiritganlar. Ikkinchi
guruhni mualliflar turlicha nomlaydilar. Bunda, ushbu guruhni R.N.Entoni va
B.Nidlz – bino va asbob-uskunalar, T.P.Edmonts - mashina, bino va asbob-
uskunalar deb ataydilar. Uchinchi guruhga tabiiy resurslarni kiritadilar.
Nomoddiy aktivlar tarkibini belgilashda, ko’pchilik olimlar tomonidan bir xil
yondashishni kuzatishimiz mumkin. Ammo boshqa ayrim moddalarni ko’pchilik
olimlar e’tirof etishmagan. Masalan, “muddati uzaytirilgan xarajatlar” (Deferred
Charges)ni faqat R.N. Entoni va boshqalar (1 ustun) nomoddiy aktivlar qatoriga
kiritgan. J.S. Siegel va boshqalar (2 ustun) esa bu moddani alohida to’rtinchi guruh
16

sifatida e’tirof etishgan. Xuddi shuningdek, “uzoq muddatli oldindan to’lovlar”
moddasini R.L. Dixon nomoddiy aktiv sifatida e’tirof etgan.
Biz R. Entoni va R.L. Dixonning yuqorida qayd qilingan fikrlariga qo’shila
olmaymiz, ya’ni uzoq muddatli debitorlik qarzlarni nomoddiy aktivlar tarkibiga
kiritib bo’lmaydi. CHunki, uzoq muddatli debitorlik qarzlari buyumlashmagan
aktivlar toifasiga mansub bo’lsa ham, kelgusida daromad keltirishni emas, balki
korxonaga tegishli bo’lgan aktivlargagina haqdorlikni xarakterlaydi. Nomoddiy
aktivlar kelgusida iqtisodiy naf keltirish xususiyatiga egadir. SHuning uchun uzoq
muddatli debitor qarzlarni va muddati kechiktirilgan xarajatlarni alohida «Muddati
uzaytirilgan debitor qarzlar va kechiktirilgan xarajatlar” nomi bilan to’rtinchi
bo’limga kiritish lozim. O’z mohiyatiga ko’ra, muddati uzaytirilgan qarzlar
moddiy yoki nomoddiy aktiv ham emas, bevosita daromad olishni maqsad qilib
uzoq muddatga mo’ljallab qilingan investitsiya ham emas, balki kelgusida bilvosita
daromad olishni ko’zda tutib amalga oshirilgan sarf-xarajatdir.
Bizning mamlakatimizda “Er” va “Tabiiy resurslar” xususiy mulk ob’ekti
hisoblanmaydi. Bugungi kunga kelib yer uchastkalarini xususiylashtirish ob’ekti
deb qabul qilish masalasi ko’tarilmoqda. Fikrimizcha, korxonalar yerga mulkiy
egalik qilish huquqi bo’lganda ularni asosiy vositalar tarkibiga kiritish, doimiy va
muddatli foydalanish uchun yerni ijaraga olish huquqiga ega bo’lgan holda esa
foydalanish huquqi qiymatini nomoddiy aktiv sifatida tan olish va aks ettirishni
maqsadga muvofiq, deb o’ylaymiz.
Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, mamlakatimiz iqtisodchi olimlari tomonidan
uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi yetarlicha o’rganilmagan.
Fikrlarni umumlashtirib shu narsani aytish mumkinki, uzoq muddatli
aktivlarni hisobga olish va ular to’g’risidagi ma’lumotlar asosida xo’jalik
yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilarga boshqaruv uchun zarur bo’lgan qarorlarni qabul qilish
maqsadida ularni quyidagi tartibda tasniflash va tavsiflash mumkin (1.4 – jadval).
17

1.4-jadval
Uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi va tavsiflanishi
Bizning fikrimizcha, yuqorida bayon qilingan fikrlar, bir tomondan, uzoq
muddatli aktivlar tarkibini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari talablariga
uyg’unlashtirishga ko’maklashsa, ikkinchi tomondan, korxona faoliyatini tahlil
qilishda ko’rsatgichlar tizimini tartibga solishni osonlashtiradi.
Uzoq muddatli aktivlarning to’g’risidagi ma’lumotlarni ixcham va yetarli
darajada olish imkoniyatini tug’dirish hamda tahlil qilishni osonlashtirish uchun
buxgalteriya hisobi balansining “Uzoq muddatli aktivlar” nomli 1 bo’limini
quyidagicha ko’rinishda ifodalash maqsadga muvofiq bo’ladi (1.5-jadval).
18

Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok etadigan muhim iqtisodiy
kategoriyalardan biri hisoblanadi. Yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida mazkur
iqtisodiy kategoriya yetarlicha chuqur o’rganilmagan.
SHuning uchun uning toifalarini aniqlovchi asosiy tavsiflarni har tomonlama
ko’rib chiqish zarur.
Ko’pchilik iqtisodchilar uzoq muddatli aktivlarni ishlatish muddati 1 yildan
ortiq bo’lgan aktivlar sifatida tasniflaydilar: uzoq muddatli kapital qo’yilmalar,
nomoddiy aktivlar, asosiy vositalar, boshqa uzoq muddatli aktivlar. Bunday tarzda
tasniflash buxgalteriya hisobi qoidalariga asoslanadi.
1.5-jadval
“Kvarts” AJining uzoq muddatli aktivlarini buxgalteriya balansida
ifodalash27 (2020 yil 1 yanvar holatiga, ming so’mda) 12
Professor G.V. Savitskayaning fikri bo’yicha uzoq muddatli aktivlar (asosiy
kapital) - bu uzoq muddatli maqsadlarga yo’naltirilgan mablag’lar, ya’ni ko’chmas
mulk, obligatsiyalar, aktsiyalar, foydali qazilma zahiralari, qo’shma korxonalar,
nomoddiy aktivlar va hokazolar 13
. Iqtisodchi V.I. Makarьevaning 14
fikri bo’yicha
uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya hisobining bir bo’limi sifatida, ya’ni
buxgalteriya hisobi qonun-qoidalariga binoan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar,
moliyaviy qo’yilmalar, o’rnatiladigan uskunalar va jihozlarning korxona aktivlari
sifatida mavjudligi va harakati haqidagi kerakli axborotni umumlashtirishga
12
Кварц АЖ ҳисоботига асосан муаллиф томонидан тузилган.
13
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск: Новое знание. 1999. – С. 131.
14
Макарьева В.И. Учет основных средств.- М.: Налоговый вестник. 2000.- С.57
19

mo’ljallangan. Bu ta’rif uzoq muddatli aktivlarga ko’proq tavsif beradi, lekin buni
ham yanada aniqlashtirish lozim.
I.A.Zavalishina “Yangicha buxgalteriya hisobi” kitobida uzoq muddatli
aktivlarni quyidagicha tavsiflagan.
“Uzoq muddatli aktivlar quyidagi vositalarni o’z ichiga oladi:
1) foydali xizmat ko’rsatish muddati bir yildan ko’p bo’lgan,
2) korxona faoliyatida ko’p marotaba foydalaniladigan,
3) qaytadan sotilmaydigan” 15
.
Uzoq muddatli aktivlarni iqtisodiy naf keltirishi shubha ostiga olinsa u holda
ularni sotib yuborish mumkin bo’ladi. SHunday ekan u holda uzoq muddatli
aktivlarni qaytadan sotilmay-digan vosita deb tavsiflash noto’g’ri bo’ladi.
Iqtisodchi V.V.Kovalev 16
o’z ishida shuni qayd etadiki, uzoq muddatli
aktivlar deganda umumiy holda korxona faoliyatida bir yildan ortiq
foydalaniladigan mablag’lar tushuniladi.
Mazkur ta’rif, bizning fikrimizcha, uzoq muddatli aktivlarning faqatgina
foydalanish muddatinigina aks ettiradi.
Prof. I.A.Blank uzoq muddatli aktivlarni umumiy holda quyidagicha
tavsiflaydi 17
: aktivlar korxonaning xo’jalik yuritishida foydalanila-digan iqtisodiy
resurslarni aks ettiradi; aktivlar korxonaga investitsiya qilingan kapital hisobiga
shakllangan korxonaning mulkiy qiymati bo’lib hisoblanadi; aktivlar korxonaning
mulkiy qiymatini aks ettiradi; aktivlarga faqat korxona tomonidan nazorat
qilinadigan iqtisodiy resurslar kiritiladi; korxona xo’jalik faoliyatida iqtisodiy
resurs sifatida foydalaniladigan aktivlar ma’lum bir unumdorlik bilan
xarakterlanadi; aktivlar foydani vujudga keltiradigan va jamlaydigan iqtisodiy
resurs hisoblanadi; xo’jalik faoliyatida foydalaniladigan korxona aktivlari doimiy
harakat jarayonida bo’ladi; korxona xo’jalik faoliyatida aktivlarning ishlatilishi
vaqt omili bilan uzviy bog’liq; aktivlarni xo’jalik faoliyatida ishlatish
15
Завалишина И.А. Янгича бухгалтерия ҳисоби.- Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 2005. - 128 б
16
Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика. 2001. - С. 127
17
Бланк И.А. Управление использованием капитала.- Киев: «Ника-Центр». 2000. - С. 153
20

tavakkalchilik omili bilan uzviy bog’liq; aktivlar tarkibida vujudga keladigan
mulkiy qiymatliklar likvidlik omili bilan bog’langan.
Yuqoridagi ta’riflarning barchasi aktivlarni umumiy holda xarakterlaydi.
SHunday qilib, yuqorida keltirilgan ta’riflarni umumlashtirib, uzoq muddatli
aktivlarga quyidagicha ta’rif berish mumkin: uzoq muddatli aktivlar – bu korxona
tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun ulush,
hadya ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira
olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir .
Uzoq muddatli aktivlarni hisob va hisobotda aks ettirishda ularning
shakllanish bosqichlarini to’g’ri tasniflash va tavsiflanishiga muhim ahamiyat kasb
etadi.
Uzoq muddatli aktivlarning shakllanishini korxona faoliyati tsiklining
rivojlanishiga qarab 3 ta asosiy bosqichga bo’lish mumkin.
Ular
1. Yangi korxonaning tashkil etilishi.
2. Faoliyat yuritayotgan korxonani kengaytirish, rekonstruktsiya qilish va
modernizatsiyalash.
3. Faoliyat ko’rsatayotgan korxonada yangi tuzilmaviy birliklarini shakllanti-
rish (sho’’ba korxonalar, filiallar va hokazolar).
Kelgusi davrda korxona faoliyati samarali bo’lishini ta’minlash uchun uzoq
muddatli aktivlarini shakllantirish jarayoni biron maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi
lozim. Uzoq muddatli aktivlar iqtisodiy kontseptsiyasining muhim jihati bo’lib
ularni tan olish, baholash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tamoyillarini aniq
belgilash hisoblanadi. Bu masalalarni keyingi paragrafda tadqiq qilamiz.
21

II BOB: MODERNIZATSIYALASH SHAROITLARIDA UZOQ
MUDDATLI AKTIVLAR
2.1 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni tan olinishi
Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va hisobga olishda ularni
buxgalteriya balansida aks ettirishning statik va dinamik usullari muhim
ahamiyatga kasb etadi. Aktivlar qiymatini ushbu usullar talablaridan kelib chiqib
balansda aks ettirish natijasida mos ravishda statik balans va dinamik balans
tuziladi.
Statik usulga ko’ra buxgalteriya balansini tuzishda uzoq muddatli aktivlarning
aynan shu vaqtdagi qiymati asos qilib olinadi.Statik hisobning asosiy maqsadi
korxonaning barcha aktivlarini sotishdan olgan foydani o’sha paytda mavjud
bo’lgan kreditorlik qarzlarni to’lash uchun yetarligi to’g’risida axborot berishdan
iborat. Statik balansning ustuvor maqsadi bo’lib, xo’jalik yurituvchi sub’ektni
mablag’ bilan ta’minlovchi shaxslar o’rtasida taqsimlash uchun yaroqli bo’lgan
aktivlarning qiymatini namoyish qilish hisoblanadi.
XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
o’rtasidagi nizolar bo’yicha qabul qilgan ajrimlar mazmunida balansning asosiy
vazifasi mulkni baholashga qaratilgan. Hisobotlar, eng avvalo, korxonalarning o’z
majburiyatlari bo’yicha to’lov qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumot berishi
lozim, deb hisoblangan. Statik balansning bosh maqsadi kreditorlar manfaatlarini
himoya qilish va ro’y berishi mumkin bo’lgan bankrotlikning oldini olish deb
ta’riflangan. SHuning uchun hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish va
korxona faoliyatining pirovard moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan keyin
hisoblab chiqish mumkin, deb e’tirof etilgan. Real to’lov vositalari faqatgina
korxona aktivlarini sotish orqali aniqlanishi mumkin bo’lgani uchun, kreditorlar:
 hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish kerakligini;
 korxona faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan keyin
hisoblab chiqish lozim deb ta’kidlashganlar.
Uzluksiz faoliyat tamoyiliga amal qilinishini nazarda tutgan holda
huquqshunoslar korxonani sohta tugatishni, ya’ni inventarizatsiya yakunlari
22

bo’yicha har bir uzoq muddatli aktivlarni ularning sotilishi mumkin bo’lgan
narxida baholashni tavsiya etishgan. SHunday qilib, statik hisob doirasida joriy
bozor narxlarini balans tuzishda asosga qilib olish tartibi hamda hisobotga
sub’ektivlik elementi kiritilagan.
2.2 Modernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlarni baholash va
hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari
Mulkni baholashning ob’ektivligini aniqlash mezoni va ko’rsatgichi bo’lib
ayirboshlash qiymati hisoblangan: Odatda, ayirboshlash qiymati chakana yoki birja
bahosi sifatida namoyon bo’lgan. Ayirboshlash qiymati bozorning ob’ektivligiga
aynan shu tartibga ko’ra korxona hisobchilari har bir hisobot sanasiga ob’ektning,
uning oldingi davrda qanday baholanganligidan qat’iy nazar, joriy qiymatini
aniqlashi lozim edi. Amortizatsiya tushunchasi balansda asosiy vositalar qiymatini
pasaytirish, deb qaralgan. Bundan tashqari, baholash balansda aks ettirilishi lozim
bo’lgan aktivlar doirasini qanday aniqlash masalasiga bog’liq bo’lmagan holda
ko’rib chiqilgan.
Aktivlarni balansda aks ettirishga bunday tartibda yondashuv albatta joriy
aktivlarga nisbatan to’g’ri kelishi mumkin, lekin uzoq muddatli aktivlarga nisbatan
bunday tartibni joriy etish xatolik bo’lar edi. CHunki uzoq muddatli aktivlar
korxonalar faoliyatida bir necha hisobot davri mobayinida ishtirok etishini va
daromad keltirishini nazarda tutadigan bo’lsak ularni qayta baholab dastlabki
qiymatini o’zgartirib yuborish mumkin bo’ladi va buni natijasida ob’ektvlik
yo’qoladi.
Bozor munosabatlari sharoitida statik balansni tuzish tamoyillari quyidagi
vazifalarni yechish imkonini beradi:
 korxona mulki qiymatini batafsil aks ettirish;
 mulk egalari va kreditorlar huquqlarini himoya qilish;
 risk miqdorini aniqlash; korxona bankrotga uchragan vaziyatda uning
mulkini kreditorlar va mulkdorlar o’rtasida taqsimlash;
 soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish maqsadida kichik tadbirkorlar
faoliyatining moliyaviy natijasini hisob tadbirlarini o’tkazmasdan aniqlash.
23

Statik balans tamoyillari soliq qonunchiligi me’yorlarini qo’pol ravishda
buzishga yo’l qo’yadigan soliq to’lovchilar ustidan soliq nazoratini o’rnatish uchun
foydalanilishi mumkin.
XX asrda ko’pchilik hollarda amalda bozor bahosi hisoblanadigan “adolatli
qiymat” tushunchasi paydo bo’ldi. Bu esa buxgalteriya hisobida dastlabki narxlar
bo’yicha baholash tamoyilining hukmronligini shubha ostiga qo’ydi. Ushbu holat
korxonalarda statik hisobni joriy etish va statik balansni tuzish zaruriyatini
tug’diradi. Statik balans audit maqsadlari uchun juda qulaydir. Biroq amaliyotda
qo’shimcha statik hisobni yuritish qo’shimcha ishlarni amalga oshirishni taqozo
etadi. Hozirgi vaqtda buxgalterlar baholashning mantiqan muvofiq bo’lmagan har
xil turlarini, hisobning maqsadlari, vazifalari va kontseptsiyalarini o’zida
mujassamlashtirgan bitta an’anaviy balans tuzishni ma’qul ko’rishadi.
Dinamik hisob – bu muayyan paytga korxonaga kiritilgan kapitalning
aylanma harakatini balansda ifodalashga imkon beruvchi hisob yuritish uslubidir.
Dinamik balansda hisobning barcha ob’ektlari ularning tannarxi bo’yicha aks
ettiriladi. Dinamik balansning ustuvor maqsadi bo’lib kapital qarama -
qarshiliklarini aks ettirish va moliyaviy natijalarni daromadlarning xarajatlardan
ortib ketishi sifatida hisoblab topishdan iborat. Bunda solishtirma daromadlar va
xarajatlarni maqsadga muvofiq va asoslangan holda bir xillashtirish va foydani
hisoblashga urg’u beriladi. Bunday hisoblash asosida aktivlarga yo’naltirilgan
qo’yilmalarning tannarxiga, ya’ni dastlabki narxlariga e’tiborni qaratish yotadi.
Real moliyaviy ahvolni aks ettirish ikkinchi darajali maqsad bo’lganligi uchun,
aktivlarni qayta baholash va bozor narxlarini qo’llash kerak emas, degan tushuncha
bu yerda ustun turadi.
Dinamik balansda baholashning bir xilligi tamoyiliga rioya qilinishi lozim,
chunki aktivlarning har qanday qayta baholanishi moliyaviy natijalarni buzib
ko’rsatilishiga sabab bo’lib qolishi mumkin. Baholashni tanlashda zahiralarni xarid
qilish narxi yoki tannarxning, bozor narxi yoki sotish narxining eng pasti bo’lgan
narxlarda baholashni talab qiluvchi ehtiyotkorlik tamoyiliga rioya qilinishi lozim.
Eng past narxlar tamoyili balansni ideal dinamik talqin qilishga mos kelmaydi,
24

lekin shunga qaramasdan unga ustunlik beriladi. Dinamik talqin tarafdorlari
aktivlarni balansda ularning tannarxi (xarid qilish qiymati, yoki ishlab chiqarish
tannarxi, yoki ishlatish qiymati) bo’yicha baholashni afzal ko’rishadi, bundan
tashqari balansning realligini tasdiqlash uslubi bo’lib faqat daromadlar va
xarajatlarni hujjatli tekshirish mumkin deb uqtiradilar, qayta sanash uslublari esa
inkor etiladi 18
.
Dinamik balansning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib xarajatlar va
sarflar o’rtasidagi farqni aniqlash hisoblanadi. Xarajatlar deganda haqi to’langan
yoki to’lanishi lozim bo’lgan aktivlar tushuniladi. Sarflar deganda esa o’z
vazifasini bajara olmay qolgan, hisobdan chiqarilgan aktivlar tushuniladi. SHuning
uchun buxgalteriya hisobining vazifasi xarajatlarning sarflarga aylanishini to’g’ri
aks ettirishdan iborat bo’ladi.
Dinamik balansda debitorlik qarzdorligi sifatidagi daromad bilan
daromadlarning kelib tushishi o’rtasiga qat’iy chegara qo’yiladi. Daromadlar o’z
ichiga nafaqat hisobot davrining tushumlarini, balki bo’lajak sotishlarning
ehtimoliy qiymatini ham olishi kerak.
Debitorlik qarzdorligini hisobga olish buxgalteriya registrlarida to’lovni
kechiktirilganligi uchun foizlarni aks ettirmasdan yuritilishi kerak. Bu balansda
faqat real qo’yilgan kapitalni aks ettirish zarurati bilan tushuntiriladi. Foizlar
“Foyda va zararlar” scheti bo’yicha faqat ularni to’lash paytida aks ettiriladi.
Kreditorlik qarz aktivlarning, asosan pul mablag’larining kelgusidagi chiqib
ketishi sifatida talqin etiladi. Dinamik balansda ishchanlik obro’si – bu sarflarga
aylanishi va kelajakda daromad keltirishi lozim bo’lgan xarajat. SHuning uchun,
muvofiqlik tamoyiliga ko’ra, keyingi hisobot davrlarida bu xarajat
amortizatsiyalanadi.
Dinamik balansda amortizatsiya uzoq muddatli aktiv qiymatini ko’chirish
jarayoni sifatida ko’rib chiqilib, u aktivni ishlatish sharoitlari bilan asoslanadi.
Amortizatsiyalanadigan aktiv qiymatining taqsimlanishi aktiv keltiradigan nafga
bog’liq holda amalga oshiriladi. Bunda uning tugatish qiymati oldindan
18
Рудановский А.П. Анализ баланса.- М.: Макиз, 1926. - С. 278
25

rejalashtiriladi, shuning uchun amortizatsiya me’yorlari aktivlarning ishlatish
muddatlari bilan bog’lanmaydi. Dinamik hisobda amortizatsiya aktivlarning
amortizatsiyasi emas, balki ular eskirishini aks ettiruvchi aktiv schetlarga nisbatan
kontraktiv sifatida aks ettiriladi.
Dinamik hisob va dinamik balansda qimmatli qog’ozlarga xarajatlar ularning
xarid narxlari bo’yicha ko’rsatiladi. Bunda kurslardagi farqlar faqat valyutani
to’lash paytida qayd etiladi. “Foyda va zararlar” scheti dinamik balansda
aniqlovchi xarakterga ega. Joriy yozuvlarning barcha summasi moliyaviy natijani
to’g’ri aniqlash zaruratiga bo’ysundiriladi.
Dinamik hisob asosida istalgan vaqtda pul qanday qilib xom ashyoga va
jihozga, keyin ishlab chiqarish jarayoni ta’sirida – tovarga, oxir oqibatda debitorlik
qarzdorligi va pulga aylanishini ko’rish mumkin. Mazkur jarayon buxgalteriya
hisobi vositasida kuzatilib, schetlarda mulk harakati va uning manbalari
to’g’risidagi axborot aks ettiriladi. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va
hisobga olish tizimini shakllantirish muayyan bir tomoyillar izmiga bo’ysunishi
kerak. Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olishda bevosita qo’llaniladigan
tamoyillar 1.2-rasmda keltirilgan.
1.2 -rasm. Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish tamoyillari 19
19
МҲХС ва БҲМС асосида муаллиф томонидан тузилган
26

Birinchi tamoyil – bu mulkiy alohidalik tamoyili. Bu tamoyilga muvofiq
korxonaning mulki va majburiyatlari mazkur korxona egalarining mulki va
majburiyatlariga aralashtirilmasdan alohida - alohida hisobga olinadi. Mulkiy
alohidalik tamoyili iqtisodiy sub’ektning uning egasiga nisbatan yuridik
mustaqilligini ta’minlaydi.
Mulkiy alohidalik tamoyilining mohiyati, ahamiyati uni statik va dinamik
balans tuzishda qo’llanishi E.SHmalenbax va J. Risharlarning statik va dinamik
balans xisoboti nazariyasiga bag’ishlangan asarida atroflicha yritilgan. CHunonchi,
ushbu asarda mulkiy alohidalilik tushunchasining mazmuni mazkur tushunchaning
qaysi xisob (statik yoki dinamik) yo’nalishga bog’liqligi bilan farqlangan. Bu
olimlarning fikricha, “dinamik buxgalteriya xisobi - bu korxonani tugatish
mumkinligidan qat’iy nazar, uning samarali xo’jalik faoliyatining uzluksiz yoki
qisqa oraliq vaqtlar ichidagi xolatini qayd qilib borish maqsadidagi hisobga olish
tizimidir. Dinamik buxgalteriya hisobi korxonaning uzluksiz faoliyat yuritish
tamoyiliga asoslanadi.
Statik buxgalteriya xisobi –bu korxonaning barcha aktivlarini sotish paytida,
undan tushgan mablag’lar uning kreditorlik qarzlarni qoplashga yetarlimi yoki
yo’qligini aniqlash imkonini beradigan hisob tizimidir.
Statik buxgalteriya hisobi korxona faoliyatining uzluksizlik tamoyiliga
ziddir” 20
. Moliyaviy hisobot kontseptsiyasiga muvofiq, mulkiy alohidalik
tamoyilida buxgalteriya hisobini dinamik yuritish asos qilib olinadi va dinamik
buxgalteriya balansi tuziladi.
Mulkiy alohidalilik tamoyili korxona aktivlarini boshqa korxona-lar
aktivlaridan alohida ajratilgan holda hisobga olib borishni taqozo etadi. Mazkur
tamoyilga muvofiq, korxonaning buxgalteriya balansida korxonaga tegishli
bo’lgan mulklargina o’z aksini topadi. Korxonaning nazorati ostida bo’lgan, ammo
korxonaning mulki hisoblanmagan aktivlar buxgalteriya balansidan tashqari
schetlarda aks ettiriladi.
20
Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. /Под ред. Я.В. Соколова. – М.: Финансы и
статистика, 2000. - С. 44.
27

Uzoq muddatli aktivlarni mulkiy alohidalik tamoyiliga ko’ra tan olish va
buxgalteriya balansida aks ettirish 1.3 - rasmda keltirilgan tartibda amalga
oshiriladi.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standarti (MHXS) talablariga ko’ra uzoq
muddatli aktivlar buxgalteriya balansida aks ettiriladi, ular to’g’risidagi
ma’lumotlar yoritib beriladi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS)
talablariga ko’ra esa uzoq muddatli aktivlar to’g’risdagi axborot buxgalteriya
balansida, shuningdek “Asosiy vositalar xarakati to’g’risidagi hisobot”da
(faqatgina asosiy vositalarga tegishli bo’lgan qismi) yoritib beriladi. Bizning
fikrimizcha, uzoq muddatli aktivlarning faqatgina bir ob’ektiga tegishli axborotni
moliyaviy hisobot tarkibida alohida shaklda berish yetarli emas. CHunonchi, ushbu
hisobot shakli MHXSda ham ko’zda tutilmagan. Korxonalarda asosiy vositalardan
tashqari uzoq muddatli aktivlarning boshqa turlari ham mavjuddir. SHu bois bekor
qilingan “Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi” hisobot”ni o’rniga, uzoq muddatli
aktivlar harakati to’g’risidagi ma’lumotni moliyaviy hisobotga ilova tariqasida
keltirishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Mazkur hisobot ilova ko’rinishda
taqdim etilishi maqsadga muvofiq bo’lgan hisobot shaklining tavsiya etilayotgan
varianti monografiyaning 1-ilovasida keltirilgan.
28

1.3 - rasm. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish va buxgalteriya balansida aks
ettirish 21
.
Buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi qonunlar hamda fuqarolik kodeksi
o’rtasida mulkiy alohidalilik tamoyilining ma’nosini talqin qilishda ayrim
ziddiyatlar mavjud. Jumladan, fuqarolik kodeksiga muvofiq mulkiy alohidalilik
tamoyilida nafaqat mulkiy huquqning mavjudligi, balki uning ishonchli boshqaruv
asosida e’tirof etilishi ham tushuniladi. Mulkiy alohidalilik tamoyilini talqin
qilishning yuridik tushunchasi buxgalteriya hisobi tushunchasiga qaraganda
kengroqdir.
21
Ibroxim Ismanov tomonidan tuzilgan
29

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Uzoq muddatli aktivlar hisobining
kontseptual asoslarini tadqiq qilish natijasida quyidagi xulosalarni qilindi: 1. Bozor
munosabatlari sharoitida tadbirkorlik maqsadida qo’yilgan kapital kompaniyaning
faoliyatini kengaytirish imkonini berib, kelgusida rivojlanish uchun zarur foyda
olish mavqeini yaratadi. Foyda olish uchun yo’naltirilgan kapital ishlab chiqarish
va muomala jarayonida doimo harakatda bo’lib, bu harakat jarayonida doiraviy
aylanishni sodir etadi. Mazkur doiraviy aylanish jarayonining mazmuniga ko’ra
kapital ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga bo’linadi.
Kapital iqtisodiy kategoriya va tushuncha sifatida barcha iqtisodiy fanlarning
asosi bo’lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy
kategoriya va qonuniyatlarni o’z maqsadi va vazifasi doirasida tadqiq etadi. SHu
jumladan, kapital tushunchasi buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan o’rganilishi
tabiiydir.
2. Buxgalteriya hisobida aktivlarning tan olish va aks ettirishning xuquqiy -
iqtisodiy kontseptsiyasi mavjud. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatida
ishtirok etadigan resurslar aktivlar deb e’tirof etilib, ularni shartli ravishda uzoq
muddatli va joriy aktivlar kabi guruhlarga ajaratiladi. Bunday guruhlarga
ajratishning asosini Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun tashkil qiladi. Ushbu
qonun aktivlar hisobining huquqiy kontseptsiyasini belgilaydi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida faoliyat ko’rsatayotgan har qanday xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z
faoliyatini bir maromda yuritish uchun muayyan resurslarga ega bo’lishi lozim.
Resurslarning mavjudligi va ulardan korxona faoliyatida samarali va muayyan vaqt
oralig’ida daromad olish maqsadida foydalanish aktivlarning iqtisodiy
kontseptsiyasini belgilaydi.
3. Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok etadigan muhim
iqtisodiy resurslardan biri hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida ushbu
resurslarning muhim ahamiyat kasb etishi ular ta’rifi va tasnifilash va tavsiflash
asoslarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Uzoq muddatli aktivlar – bu
korxona tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko’p) foydalanish uchun
30

ulush, hadya ko’rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf
keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir.
Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash negizida ularni xizmat qilish muddatidan,
moddiyligi va nomoddiyligidan tashqari, korxona faoliyatini rivojlanish
bosqichlari, ushbu bosqichlar oldiga qo’yiladigan maqsadlar asos qilib olinishi
lozim. Korxona faoliyati tsiklini rivojlanishiga ko’ra uzoq muddatli aktivlarni
(a) birlamchi shakllangan;
(b) yangilangan(kengaytirilgan, rekonstruktsiya qilingan va
modernizatsiyalangan);
(v) yangi tuzilmaviy birliklarga kiritilgan guruhlarga ajratish maqsadga
muvofiq.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. I.N.Ismanov “Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish”,
(monografiyasi). “ Classik ” nashriyoti – 2021
2. Эконмика: учеб. Под ред. Архипова А.И., Большакова А.К., М.:
Проспект, 2005. - С. 151; Экономическая теория: учебник для студ. Вузов.
Камаев В.Д. и др. М.: ВЛАДОС, 1999. - С.154; Шодмонов Ш.Ш., Алимов
Р.Ҳ., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси, Тошкент. Молия, 2002. - 35 б.
3. Пети В., Смит А, Рикардо Д. Антология экономической классики. - М.:
«Экономика». 1993. - С. 117
4. Маршалл А. Принципы политической экономии: /пер. с англ.- М.:
Прогресс, 1981. - С. 107.
5. Шодмонов Ш. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. Тошкент: Молия,
2002. - 37 б.
6. Бухгалтерский учет/ Под ред. Безруких П.С. М.: Бухгалтерский учет,
2002. – С..527
7. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета./
Пер. Под ред. Я.В.Соколова. М.: Финансы и статистика, 1994. - С.24.
8. Ўзбекистон Республикаси https://president.uz/uz/lists/view/2228
Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси
9. И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт
ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий
ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. -150 б.
10. А.Абдуллаев ва бошқ. Молиявий ҳисоб. Т., «Fan va texnologiya», 2005. -
119 б.; И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент:
“Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; М.Умарова,
Ў.Эшбоев, К. Аҳмаджонов. Бухгалтерия ҳисоби. – Меҳнат, 1999. - 65 б.;
О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. - 150 б.
11. Кварц АЖ ҳисоботига асосан муаллиф томонидан тузилган.
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск: Новое
знание. 1999. – С. 131.
32

13. Макарьева В.И. Учет основных средств.- М.: Налоговый вестник.
2000.- С.57
14. Завалишина И.А. Янгича бухгалтерия ҳисоби.- Тошкент: “Иқтисодиёт
ва ҳуқуқ дунёси”, 2005. - 128 б
15. Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика. 2001. -
С. 127
16. Бланк И.А. Управление использованием капитала.- Киев: «Ника-
Центр». 2000. - С. 153
17. Рудановский А.П. Анализ баланса.- М.: Макиз, 1926. - С. 278
18. МҲХС ва БҲМС асосида муаллиф томонидан тузилган
19. Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. /Под ред.
Я.В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 2000. - С. 44.
33

Uzoq muddatli aktivlar_huquqshunoslik

Sotib olish