Uzoq muddatli aktivlar hisobi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	22000UZS
Hajmi	365.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Omonullayev Jasurbek

Ro'yxatga olish sanasi 15 May 2025

0 Sotish

Uzoq muddatli aktivlar hisobi

Sotib olish

Mundarija
KIRISH…………..3
I.BOB: UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINING NAZARIY
ASOSLARI…7
1.1. Uzoq muddatli aktivlar tushunchasining iqtisodiy mazmuni va mohiyati…..7
1.2. Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash va tavsiflashning munozarali
jihatlari…..11
1.3. Uzoq muddatli aktivlar hisobini avtomatlashtirish.....21
II.BOB: Uzoq muddatli aktivlar: tasnifi, baholanishi, hisobga olinishi va
eskirishining hisobini yuritish….24
2.1. Uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi baxolanishi va ularni hisobga olish
vazifalari…..24
2.2. Uzoq muddatli aktivlarni kirim qilish hisobi…..28
2.3. Uzoq muddatli aktivlarga eskirish hisoblash usulari va ularning hisobi……33
XULOSA VA TAKLIFLAR….40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……43
2

$Kirish Jahonda barcha alohida iqtisodiyot tarmoqlarini birlashtiruvchi asosiy ko‘rsatkich yalpi ishki mahsulot hisoblanadi. Jahon bo‘yicha «YaIM 2019-yilda o‘tgan yilga nisbatan qariyb 2,9 foizga o‘sgan». 1 YalM tarkibida sanoat ishlab chiqarish ulushi katta bo‘lgani sababli investitsion hamda, innovatsion siyosat aynan shu tarmoqqa qaratilgan. E’tiborli jihati, jahonda eng yirik kompaniyalar jami aktivlar tarkibida joriy aktivlar salmog‘i 35-40 foizni tashkil etgan. Rivojlangan mamlakatlar o‘z aylanma mablag‘larini foydaga ta’sirini doimiy ravishda nazorat qilib, ulami yuqori ko‘rsatkichlarga yerishishning muhim omili sifatida qaramoqda. Shu bois, joriy aktivlar hisobini yuritish, hisobotda aks ettirish, ular tahlilini tashkiliy-uslubiy jihatlarini rivojlantirish va auditi uslublarini xalqaro standartlar asosida tashkil qilish zarurati hozirgi globallashuv jarayonida mazkur muammoning dolzarbligini yanada oshirmoqda. Mamlakatning innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tishi sharoitida intellektual mulk (IP) institutining roli ortib bormoqda, bu esa yuqori rivojlanish sur’atlari va tarkibiy o‘zgarishlarni ta’minlaydigan yuqori texnologiyali, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga xizmat qilishi kyerak. iqtisodiyotda. Intellektual mulk ob'ektlarini yaratish va ulardan foydalanish jarayoni IP ob'ektlarini aniqlash, ro‘yxatga olish va boshqarishning yaxlit tizimini ishlab chiqish orqali samarali boshqaruvni talab qiladi. Hozirgi vaqtda yangi mahsulot va ob'ektlarni yaratishga sarmoya kiritadigan, innovatsion ishlanmalar bilan shug'ullanadigan har bir tashkilot intellektual mulkni boshqarish tizimini yaratishi kyerak. Uzoq muddatli aktivlar foydali muddati 12 oydan ortiq bo‘lgan, qiymati etarlicha aniqlik bilan o‘lchanadigan aktivlar sifatida tan olinishi mumkin. Aktivlar ushbu ob'ektni boshqalardan, shu jumladan o‘xshashlaridan ajratib turadigan xususiyatlarga ega bo‘lishi kyerak. Uzoq muddatli aktivlar jismoniy shaklga ega emas, ular tashkilot faoliyatida ishlatilishi mumkin, ular tashkilotga iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Agar uzoq muddatli aktivlar ob'ektini baholashda etarli miqdordagi o‘xshashlarni topish mumkin bo‘lsa, ushbu yondashuv yordamida olingan uning qiymatining qiymati boshqa yondashuvlar bilan aniqlangan qiymatlarga nisbatan eng aniq bo‘ladi, ya'ni. minimal xatolikka ega bo‘ladi. Bu qiyosiy (bozor) yondashuvning asosiy ustunligidir. Biroq, uzoq muddatli aktivlar ni baholashda qiyosiy (bozor) yondashuvni qo‘llash bunday ob'ektlar amaliy jihatdan noyob bo‘lganligi sababli qiyin. Patentlar, tovar belgilari yoki san'at asarlariga bo‘lgan huquqlar kabi ob'ektlar mavjud bo‘lib, ular uchun analoglarni topishning iloji yo‘q. Bundan tashqari, uzoq muddatli aktivlar ko‘pincha biznesning bir qismi sifatida sotiladi, ularni alohida sotish juda kam uchraydi. Xarajat yondashuvini qo‘llashda uzoq muddatli aktivlar ob'ektining qiymati uni yaratish yoki sotib olish xarajatlari miqdoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. 1 https//www.\vorld industrial production 2019. 3$

Xarajat yondashuvining asosiy afzalligi - bu Uzoq muddatli aktivlar qiymatini hisoblash
uchun dastlabki ma'lumotlarni olish qulayligi, bundan tashqari, barcha xarajatlar
hujjatlashtirilishi mumkin. Shuni ta'kidlash kyerakki, hozirgi vaqtda Rossiya Buxgalteriya hisobi
to‘g'risidag Nizomga (PBU) muvofiq, Uzoq muddatli aktivlar xarajatlar yondashuvi asosida
hisoblangan haqiqiy (dastlabki) qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Xalqaro moliyaviy hisobot
standartlariga (IFRS) muvofiq, bunday baholash turi tannarx deb ataladi. Uzoq muddatli
aktivlar ning haqiqiy (dastlabki) qiymatini hisoblash tartibi ularning tashkilotga kirish usuliga
bog'liq. Ma'lumki, Uzoq muddatli aktivlar tashkilotga turli yo‘llar bilan kirishi mumkin. Ular
orasida quyidagilar mavjud: 2
 haq evaziga sotib olish;
 tashkilot ichida yaratish;
 boshqa mulkka almashtirish;
 bepul kvitansiya;
 ustav kapitaliga hissa sifatidagi hissa;
 davlat va kommunal mulkni xususiylashtirish.
Xarajatlarni hisoblash usulining kamchiliklaridan biri hozirgi vaqtdagi xarajatlar va
ularning kelajakdagi qiymati o‘rtasidagi nomuvofiqlikdir. Narxlar yondashuvi doirasida Uzoq
muddatli aktivlar ni baholashning amaldagi usullari, agar ular muqobil loyihalarga asosli ravishda
investitsiya qilingan bo‘lsa, pulning xarid qobiliyatining inflyatsion o‘zgarishini, shuningdek,
pulning daromad olish qobiliyatini to‘liq hisobga olmaydi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan
islohotlar iqtisodiyot tarkibini tubdan o‘zgartirish va mulkiy munosabatlarni yerkinlashtirish
asosida mamlakat iqtisodiyotini barqaror sur’atlarda rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, inqirozga
qarshi choralar dasturini amalga oshirish jarayoni esa, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
iqtisodiyotni modyernizatsiya qilish va yangilash ustuvor vazifalardan biri sifatida tanlanishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev
ta’kidlaganlaridek: “Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qaysi davlat faol investitsiya siyosatini
yuritgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga yerishgan. Shu sababli ham investitsiya –
bu iqtisodiyot drayvyeri, o‘zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, desak, mubolag’a
bo‘lmaydi. Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, hududlarga yangi texnologiyalar,
ilg’or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi”.
Darxaqiqat, iqtisodiyotni rivojlantirishda ishlab chiqarishni modyernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilash dasturlarini amalga oshirish bilan iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi.
Buning uchun esa, eng avvalo, bir vosita sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tish davlatlarida, shu
2
Omonov A.A., Karaliyev T.M. Korxonalarda buxgalteriya hisobi . T., MOLIYA – IQTISOD 201 4 .
4

jumladan, respublika buxgalteriya hisobi metodologiyasida qo‘llanib kelinayotgan uzoq muddatli
aktivlarni baholash mezonlari va tamoyillari tushunchalaridagi noaniqliklarni bartaraf etish
taqozo etiladi. Bozor munosabatlari rivojlanishi jarayonida turli yangi hisob ob’ektlari
hisoblangan royalti, gudvill, yer uchastkasiga bo‘lgan mulkiy huquq, uzoq muddatli debitorlik
qarzlari, kechiktirilgan xarajatlar, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar, lizing munosabatlari
uzoq muddatli aktivlarni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy hisobotlarida to‘g’ri aks
ettirish imkonini byermayapti. Bu esa, buxgalteriya hisobi va audit tizimida uzoq muddatli
aktivlarning buxgalteriya hisobi va auditini nazariy, huquqiy - tashkiliy va uslubiy muammolari
yaxlit tizim sifatida tadqiq qilinmaganligidan dalolat byeradi. Mamlakatimiz buxgalteriya hisobi
sobiq ma’muriy-buyruqbozlik tizimi davrida shakllanganligi va davlatning mulkiy hukmronligi
tufayli uning saqlanib qolayotgan ayrim elementlarini metodologik jihatdan qayta ko‘rib chiqish
zaruratini keltirib chiqarmoqda.
Bozor sharoitida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan aktivlarni iqtisodiy naf keltiruvchi
resurs sifatida e’tirof etish, zarur bo‘lgan holda, ular tomonidan aktivlarni sotib olishda yoki
shakllantirishda iqtisodiy nafni o‘rganish va uning ob’ektivligini baholash asosiy maqsad sifatida
qo‘yilmagan. Buning oqibatida aktivlardan foydalanish samaradorligi pasayib ketishi
kuzatilmoqda. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida vujudga kelgan muammolar ichida yer
uchastkalari buxgalteriya hisobida aks ettirilishi va uzoq muddatli aktivlarda mulkiy huquqning
hisobga olinishi masalalari muhim hisoblanadi. Mamlakatimiz buxgalteriya hisobi tizimida yer
uchastkalari hisobi metodologik jihatdan kam o‘rganilgan bo‘lib, ular hozirga qadar qiymatga
ega bo‘lgan buxgalteriya hisobi ob’ekti sifatida hisobga olinmagan.
Uzoq muddatli aktivlarning buxgalteriya hisobi va audit tizimini bozor iqtisodiyotining
zamonaviy shartlariga muvofiqlashtirish hamda buxgalteriya hisobini xalqaro darajadagi
me’yorlar bilan uyg’unlashtirish zaruriyati mavjud, bu esa, uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya
hisobi va auditining nazariy va metodologik jihatdan yetarli darajada tadqiq qilinmaganligidan
dalolat byeradi hamda o‘rganilayotgan muammoning dolzarbligini belgilaydi. O‘rganishlarni
ko‘rsatishicha, mamlakatimizdagi buxgalteriya hisobi va audit fani iqtisodiyotni yerkinlashtirish
sharoitida rivojlanib bormoqda. Shu bilan bir qatorda, O‘zbekistonda iqtisodiyotni
modyernizatsiyalash sharoitida uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya hisobi uslubiyotini nazariy
va metodologik jihatlari chuqur o‘rganilmagan.
Tadqiqot gipotezasi shundan iboratki, monografiyada byerilayotgan ilmiy taklif va amaliy
tavsiyalar natijasida uzoq muddatli aktivlarning hisobi metodologiyasidagi mavjud munozarali
holatlar aniqlanadi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moddiy, nomoddiy, moliyaviy aktivlarini
baholash, ularning moliyaviy hisobotlarda yoritib borishdagi aniqlikka yerishish orqali
5

korxonalarning moliyaviy holatini to‘g’ri baholash va investitsion qarorlar qabul qilishning
ob’ektivligi ta’minlanadi. Monografiyada ko‘rib chiqilgan asosiy masalalar quyidagilardan
iborat:
- uzoq muddatli aktivlarga takomillashgan yangicha tasnif tavsiya etilgan, asosiy
vositalarni baholash, xarid qilish, ayirboshlash jarayonini hisobga olishning nazariy
asoslari ishlab chiqilgan;
- ishlab chiqarishni modyernizatsiyalash sharoitida asosiy vositalar amortizatsiyasi hisobini
takomillashtirish va mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan amaliy takliflar
byerilgan;
- uzoq muddatli aktivlarni baholash va buxgalteriya hisobida aks ettirishning dinamik,
statik talqinlari jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozining vujudga kelishdagi o‘rni
aniqlangan;
- moliyaviy hisobot shakllarining mazmuni va tarkibini takomillashtirish bo‘yicha amaliy
takliflar va tavsiyalar byerilgan.
Uzoq muddatli aktivlar korxonalarning asosiy moddiy va nomoddiy resurslarini tashkil etadi.
Ularning to‘g‘ri hisobga olinishi va tasniflanishi moliyaviy hisobotning ishonchliligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, uzoq muddatli aktivlar hisobini tekshirish
auditorlik faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda korxonalar
uchun aktivlarining aniq va ishonchli hisobini yuritish, ularni huquqiy va moliyaviy talablarga
mos ravishda baholash dolzarb masala hisoblanadi. Audit jarayonida uzoq muddatli aktivlarning
mavjudligi, qiymati va eskirishi bo‘yicha ma’lumotlarning to‘g‘riligini aniqlash muhimdir.
I.BOB: UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Uzoq muddatli aktivlar tushunchasining iqtisodiy mazmuni va mohiyati
6

Kishilarning kundalik hayotida muayyan tirikchilik vositalarini iste’mol qilish ehtiyoji
mavjuddir. Bu hayot faoliyatining muntazamligini ta’minlovchi oziq-ovqat, kiyim-kechak va
boshqalarga bo‘lgan ehtiyojdir. Kishilar ehtiyojini qondirish manbai bo‘lgan matyeriallar, xom
ashyo va jihozlarning o‘ziga ham ehtiyoj mavjuddir. Kishilar ehtiyojini qondirish usuli esa
naflilik deb ataladi. Iqtisodiy nazariya kursidan ma’lumki, barcha naflilikka ega bo‘lgan narsalar
- bu ne’matdir. Ehtiyoj bilan ne’mat o‘rtasidagi o‘zaro bog’liqlik quyidagi holat bilan
xaraktyerlanadi. Ehtiyojlar cheksiz bo‘lgan holda ne’matlar cheklangandir. Cheklangan
ne’matlar iqtisodiy ne’matlar deb ataladi.
Iqtisodiy ne’matlar orasida boshqa ne’matlarni ishlab chiqaruvchi ne’matlar, ya’ni
resurslar alohida o‘rin egallaydi. Iqtisodiy nazariyada ular, odatda ishlab chiqarish omillari, deb
e’tirof etiladi. Ishlab chiqarish omillari kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlari uchun
umumiy bo‘lgan bo‘lsa-da, ularga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif byerilib, turlicha
tushuntiriladi. Jumladan, siyosiy iqtisod darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va
shaxsiy omillari tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat buyumlari (yer-suv, yer osti
boyliklari kabi tabiiy boyliklar) ishlab chiqarish vositalari deyiladi va ishlab chiqarishning
moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb e’tirof etiladi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to‘rt
omili: yer, ishchi kuchi, kapital va tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi. 3
Ishlab chiqarish
omillaridan biri bo‘lgan kapital iqtisodchi olimlar tomonidan atroflicha tadqiq qilingan. Mumtoz
iqtisodchi David Rikardoning fikricha: “Kapital bu mamlakat boyligining ishlab chiqarishda
ishtirok etadigan qismi bo‘lib, mashina va jihozlar hamda xom ashyo matyeriallaridan
iboratdir” 4
.
Tomas Mal ь tusning fikricha, “kapital- bu mamlakat zahirasining shunday qismidirki,
undan moddiy ne’mat ishlab chiqarish va uni taqsimlash maqsadida foydalaniladi” 5
. Dj.Klark,
L.Valras va I.Fishyer “kapital -bu daromad, foyda va foiz keltiruvchi qiymat”, deb qaraydilar.
Ammo K.Makkonnell, S. Bryu 6
, S.Fishyer, R.Dornbush, R.Shmalenzilar 7
kapitalni barcha ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni mashinalar,
asbob uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari kabilardan iborat,
deb tovar va pulni bunga kiritmaydilar. Ko‘rinib turibdiki, ushbu iqtisodchilar kapitalistik
3
Эконмика: учеб. Под ред. Архипова А.И., Большакова А.К., М.: Проспект, 2005. - С. 151; Экономическая теория:
учебник
для студ. Вузов. Камаев В.Д. и др. М.: ВЛАДОС, 1999. - С.154; Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.Ҳ., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт
назарияси, Тошкент. Молия, 2002. - 35 б.
4
Пети В., Смит А, Рикардо Д. Антология экономической классики. - М.: «Экономика». 1993. - С. 117
5
Маршалл А. Принципы политической экономии: /пер. с англ.- М.: Прогресс, 1981. - С. 107.
6
Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: 17 - е изд. – М.: ИНФРА – М, - С. 107.
7
Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М.: Дело-ЛТД, 1995. - С. 127.
7

iqtisodiy tuzumning ijtimoiy mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama yondashib, ishlab
chiqarish omillarining qiymatiga e’tiborni kuchaytirgan.
Mamlakatimiz olimlaridan Sh.Shodmonov, R.Alimov, T.Jo‘raevlar G’arb olimlarining
ayrimlari tomonidan kapitalni bir tomonlama, ya’ni uning qiymat tarafini e’tiborga olganliklari,
boshqalari esa iqtisodiy tushunchalarning tarixiyligini e’tibordan chetda qoldirib, uning moddiy
ob’ektini, narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko‘rsatganliklarini va shuning uchun kapital
doimiy, o‘zgarmas tushuncha, deb e’tirof etganliklarini ta’kidlab, kapital mazmunini
quyidagicha bayon qilishgan: “Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir
tushunchaning, ya’ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy
ko‘rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko‘rinishi ekanligini e’tiborga olamiz va uni bozor
iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz” 8
.
Qo‘yilgan kapital kompaniyaning faoliyatini kengaytirib, kelgusida rivojlanish uchun
zarur foyda olish imkoniyatini yaratadi. Foyda olish uchun yo‘naltirilgan kapital ishlab chiqarish
va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘lib, bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni
bosib o‘tadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘z ixtiyoridagi pul kapitaliga ishlab chiqarish vositalari
va mehnat buyumlarini sotib olishi va unga ishlov byeruvchi ishchi kuchini yollashi bilan kapital
xarakatining birinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda pul shaklidagi mablag’lar unumli
kapitalga aylanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni kapital harakatining ikkinchi bosqichini tashkil qilib, unda
unumli kapital tovar shaklini oladi. Bu yerda vujudga kelgan tovar qiymati ishlab chiqarish
vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ko‘p bo‘ladi. Kapital harakatining uchinchi
bosqichi ishlab chiqarilgan tovarlarni sotishni o‘z ichiga oladi. Bunda tovarlar pulga aylanib,
dastlab pul shaklida sarf qilingan mablag’ yana pul shaklida, ammo orttirilgan qiymat hisobiga
ko‘proq miqdorda qaytadi. Kapitalning bunday bosqichlardan o‘tishi, uning doiraviy aylanishini
tashkil etadi. Kapital doiraviy aylanishining mazmuniga ko‘ra ikki qismga: asosiy va aylanma
kapitalga bo‘linadi. Asosiy kapital qiymati bir necha doiraviy aylanishdan so‘ng o‘zining
boshlang’ich qiymatini tiklasa, aylanma kapital bir doiraviy aylanishdan so‘ng o‘zining
boshlang’ich shakliga qaytadi. Kapitalning asosiy va aylanma kapital sifatida farqlanishi 1-
jadvalda keltirilgan belgilar asosida amalga oshadi.
1-jadval
8
Шодмонов Ш. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. Тошкент: Молия, 2002. - 37 б.
8

Kapitalning aylanma va asosiy kapital sifatida farqlanish belgilari 9
Aylanma Asosiy
Kapital qiymatining aylanish usuliga ko‘ra
Bir doiraviy aylanish Bir necha doiraviy aylanish
Kapital qiymatining ishlab chiqarishdan olinadigan daromadga bog’liqlik xususiyatiga
ko‘ra
Daromadning asosini tashkil etadi Daromadning bir qismini tashkil etadi
Kapitalning ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatlariga ko‘ra
Natural buyum shaklini saqlab qolmay
maxsulot tarkibiga to‘liq kiradi Natural buyum shaklini saqlab qolib maxsulot
tarkibiga kirmaydi
Kapital qiymatining qayta tiklanish usuliga ko‘ra
Ashyoviy buyum sifatida bir doiraviy
aylanishdan so‘ng qayta tiklanadi Bir necha doiraviy aylanishdan so‘ng
amortizatsiyalanib pul shaklidan asosiy
kapital shakliga aylanadi
Kapital qiymatining aylanish usuliga ko‘ra, asosiy kapital qiymati ikki qismga ajratilgan
bo‘lib, mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va xizmatlar (ishlar) bilan birga muomalada bo‘ladi va
doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul shakliga o‘tadi va jamg’arilgan amortizatsiya
summasi ko‘rinishida to‘planadi. Kapitalning mahsulotga o‘tmagan qismi ishlab chiqarish
doirasida mavjud moddiy va nomoddiy kapitalda gavdalanganicha qolavyeradi. Aylanma
kapitalning aylanishi esa bir doiraviy aylanish davriga to‘g’ri kelganligi uchun mehnat
predmetlari qiymati to‘la –to‘kis aylanib, yangi mahsulot qiymati tarkibiga kiradi. Asosiy kapital
ishlab chiqarish jarayonida bir necha yillar mobaynida ishtirok etishi munosabati bilan ularning
qiymati yaratilgan tovarlarga asta-sekin qismlab o‘tkazilib boriladi. Bu yerda ishlab chiqarish
jarayonida daromad olishga sababchi bo‘lgan asosiy kapital bir hisobot davriga to‘g’ri keladigan
xarajatlar sifatida asta-sekinlik bilan uzoq yillar davomida mahsulot (tovar) qiymatiga o‘tkazib
boriladi. Aylanma kapital esa ushbu hisobot davriga tegishli bo‘lgan daromadning asosini tashkil
qilgan bo‘lib, o‘z qiymatini mahsulot qiymatiga to‘lig’icha o‘tkazadi.
Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatiga ko‘ra asosiy kapital buyum
jihatdan mahsulot tarkibiga kirmaydi, balki uzoq davr mobaynida o‘zining natural-buyum
shaklini saqlab qoladi. Aylanma kapital esa o‘zining natural-buyum shaklini to‘lig’icha mahsulot
tarkibiga o‘tkazadi. Qiymatni qayta tiklash usuliga ko‘ra asosiy kapitalning ishlab chiqa rishdan
olingan daromadga o‘tkazilgan qiymati bir necha doiraviy aylanishlar davomida qatnashadi va
amortizatsiyalanadi, pul shaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma kapital esa
9
Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish (I.N.Ismanov 2021)
9

har bir doiraviy aylanishdan so‘ng ashyoviy buyum sifatida qayta tiklanadi. Hozirgi kunda
iqtisodchi olimlar o‘rtasida munozaraga sabab bo‘layot-gan masalalardan biri - bu kapitalni
iqtisodiy kategoriya emas, balki buxgalteriya hisobi kategoriyasi sifatida e’tirof etish
lozimligidir. Kapital, avvalambor, iqtisodiy kategoriya va sifatida barcha iqtisodiy fanlarning
asosi bo‘lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy tushuncha va
qonuniyatlarni o‘z maqsadi va vazifalari doirasida tadqiq etadi. Kapital tushunchasi buxgalteriya
hisobi nuqtai nazaridan ham o‘rganilishi tabiiydir. Buxgalteriya hisobi darsligida kapitalni
ta’sischilar tomonidan qo‘yilgan ulushlar majmuasi va korxona tomonidan jamg’arilgan foyda
deb qaralgan. 10
Amyerikalik olimlarning fikricha, kapital − bu mulkdorning ixtiyoridagi moddiy
va nomoddiy shakldagi mablag’lar va pul mablag’lari kabi iqtisodiy resurslardir. 11
Ushbu
mulohazalar kapitalning iqtisodiy kategoriya ekanligini to‘liq yorita olmaydi. Balki, bu ta’riflar
kapital mohiyatini buxgalteriya hisobi kategoriyasi sifatida ochib byeradi xalos.
Iqtisodiyot nazariyasida kapital tushunchasiga byerilgan ta’riflar ko‘proq nazariy,
umumlashgan holda bo‘lib, uning o‘z o‘zidan ko‘payish xususiyatini aks ettiradi. Buxgalteriya
hisobidagi ta’rif larda esa uning aniq namoyon bo‘lish shakllariga, buyumlashganligiga ko‘proq
urg’u byeriladi. Bunday yondashish hech ham iqtisodiyot nazariyasiga zid emas. Buxgalteriya
hisobida qiymatning qayerda ko‘payishi va qanday ko‘payish jarayoni, uning manbalari aniq
bandlarda ko‘rinib turadi. Demak, buxgalteriya hisobida kapitalga iqtisodiyot nazariyasida
byerilgan ta’rif yanada puxta tizimlashgan shaklda oydinlashadi. Buxgalteriya hisobi nuqtai
nazaridan asosiy kapital bu - avvalo iqtisodiy kategoriya bo‘lib, tayyorlash, ishlab chiqarish va
sotish hamda noishlab chiqarish sohasida ishtirok etayotgan va kelgusida iqtisodiy naf
keltiradigan aktivlardir. Asosiy va aylanma kapitalga ajaratish mezoni negzida ularning ma’lum
bir qiymatga bog’liqligi emas, balki iqtisodiy naf keltira olishi yotishi kyerak.
Xo‘jalik yuritishning rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, asosan ishlab
chiqarish vositalarigina asosiy kapital sifatida gavda langanligini va xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar tomonidan olinadigan daromadlar sababchisi ekanligini ko‘rishimiz mumkin.
Jamiyatning rivojlanish bosqichida iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlardagi o‘zgarishlar natijasida
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatidagi ishlab chiqarish omillaridan bo‘lgan kapitalning
tarkibiy qismi bo‘lgan asosiy kapital qatorida nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo‘yilmalar kabi
aktivlar vujudga kela boshladi. Ushbu aktivlarning xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidagi
ishtiroki va daromad olishdagi ulushlari asosiy kapitalga aynan o‘xshamasada, lekin korxona
faoliyatida bir doiraviy aylanishdan ko‘ra ko‘proq muddatda ishtirok etishlari va daromad
10
Бухгалтерский учет/ Под ред. Безруких П.С. М.: Бухгалтерский учет, 2002. – С..527.
11
Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета./ Пер. Под ред. Я.В.Соколова. М.: Финансы и
статистика, 1994. - С.24.
10

olishga sababchi bo‘lishlari asosiy kapitalga nisbatan o‘xshashlikni keltirib chiqaradi. SHuning
uchun ham asosiy kapitaldan farqlanuvchi aktivlarni vujudga kelishi endilikda buxgalteriya
hisobida asosiy vositalar sifatida tan olingan va aksariyat korxonalarning buxgalteriya balansida
faqatgina asosiy vositalarni aks ettirilishiga barham byerildi. Asosiy vositalar bilan teng qatorda
nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo‘yilmalar, kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik
qarzlarini ham aks ettirish zaruriyati kelib chiqdi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida
ishtirok etadigan resurslar buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar deb e’tirof etilib, ular shartli
ravishda uzoq muddatli (asosiy kapital) va joriy aktivlar (aylanma kapital) kabi guruhlarga
ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini “Buxgalteriya hisobi to‘g’risida qonun”
tashkil qiladi. Ushbu qonun kapital hisobining huquqiy kontseptsiyasidir.
Aktivlarni uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlar guruhlariga ajratilishi, ularning
bevosita xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidan olinadigan daromadlar bilan bevosita
bog’liqligi kapital hisobining iqtisodiy kontseptsiyasini tashkil etadi. Uzoq muddatli aktivlarning
buxgalteriya hisobi ob’ekti sifatidagi kontseptsiyasini ishlab chiqishda, avvalambor, ularning
iqtisodiy mohiyati asos qilib olinishi lozim. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish va hisobda aks
ettirish keng ma’nodagi aktivlarning mohiyatini tadqiq qilish muammolari bilan bevosita
bog’liqdir. Mamlakatimiz buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar korxonaga tegishli xo‘jalik
mablag’lari deb tan olingan va e’tirof etilgan. Ammo bu e’tirof asosan asosiy kapitalga talluqli
bo‘lgan. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida davrda uzoq muddatli aktivlar tarkibiga
kiradigan buxgalteriya hisobining boshqa ob’ektlari ham paydo bo‘lganki, ularning iqtisodiy
mohiyati albatta asosiy kapitalning mohiyatidan farqlanadi. Jumladan, nomoddiy aktivlar,
moliyaviy qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitor qarz va muddati uzaytirilgan xarajatlar ham
korxona faoliyatida uzoq muddat ishtirok etishadi. SHulardan nomoddiy aktivlar bevosita ishlab
chiqarish jarayonida ishtirok etmasa ham, bilvosita daromad olishga sababchi bo‘lib muayyan
iqtisodiy naf keltiradi. Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar va investitsion mulk sifatida e’tirof
etilayotgan aktivlar esa kelgusida daromad olish maqsadida kapitalni investitsiya qilishning yana
bir yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu jihatlar uzoq muddatli aktivlarni tasniflash va tavsiflash
asoslarini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi.
1.2. Uzoq muddatli aktivlarni tasniflash va tavsiflashning munozarali jihatlari
Prezident Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek: Iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan
vazifalar haqida gapirganda, avvalo keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida quyidagi
maqsadlar mujassam ekanini qayd etish lozim: iqtisodiyotni modyernizatsiya va divyersifikatsiya
qilish, mehnat unumdorligini oshirish orqali yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash; 12
. Investitsiya
12
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси
11

jarayonlarini kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida uzoq muddatli aktivlarning
tark i bida salmoqli hissaga ega bo‘lgan asosiy vositalarga qilingan investitsiyalar miqdori
barqaror sur’atlarda o‘sib bormoqda.
2- jadval
2- jadval ma ’ lumotlaridan ko‘rinadiki , iqtisodiyotni modyernizatsiyalash sharoitida asosiy
vositalarga investitsiyalar hajmi muntazam oshib bormoqda . Chunonchi , ular 2020 yilda 2004
yilga nisbatan 80 barobarga ortgan . O‘sish sur ’ atlari investitsiyalar manbalarini turlari bo‘yicha
tahlil qilinsa , eng yuqori ko‘rsatkich byudjetdan tashqari fondlar mablag ’ lari va tijorat banklari
kreditlari hamda boshqa qarz mablag ’ lari hissasiga to‘g ’ ri kelib , ularning hajmi mos ravishda
400 va 60 baravarga ko‘paygan . Shuningdek , o‘zlashtirilgan barcha investitsiyalarning 70 foizga
yaqini ishlab chiqarishni modyernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlashga yo‘naltirilganini
alohida ta ’ kidlash lozim .
B ozor munosabatlarining paydo bo‘lishi bilan xo‘jalik yurituvchi sub ’ ektlarning moddiy
texnika bazasi hisoblangan hamda uzoq muddatli aktivlarning salmoqli hissasini tashkil qiluvchi
asosiy vositalar qatorida nomoddiy aktivlar , moliyaviy va kapital qo‘yilmalar , kechiktirilgan
xarajatlar va debitorlik qarzlar kabi buxgalteriya hisobining yangi ob ’ ektlari vujudga keldi .
12

Xo‘jalik yurituvchi sub ’ ektlar faoliyatida ishtirok etayotgan va tegishli hisobot davrida daromad
olishga sababchi bo‘layotgan nomoddiy aktivlar , moliyaviy va kapital qo‘yilmalardan oqilona
foydalanish uchun ularni bir tizimda tadqiq qilish hamda ular haqidagi ma ’ lumotlarni
hisobotlarda yoritib byerish zaruriyati kelib chiqdi . SHuningdek , uzoq muddatli aktivlarning
ushbu turlarini alohida guruhga ajratish va hisobga olish lozim bo‘ldi . Bunday tartibni
buxgalteriya balansi orqali aks ettirish va ularni tarkibiy qismlarga ajratish hamda ular haqidagi
ma ’ lumotlardan foydalanishni moliyaviy muvofiqlashtirish zarurati hisobotning tug ’ ildi . xalqaro
Bu , ayniqsa , standartlariga transmilliy korporatsiyalarning vujudga kelishi natijasida kapitalning
eksporti hamda importi tobora yuksalib borayotgan hozirgi sharoitda yanada muhim ahamiyat
kasb etmoqda . Hozirgi kunda amaliyotda joriy qilingan uzoq muddatli aktivlarning tarkibi ,
ularga doir ayrim atamalarning qo‘llanilishida moliyaviy hisobotning xalqaro standartlaridan
chetlanishlar mavjud . Bularning barchasi , o‘z navbatida , xorij va mamlakatimizdagi korxonalar
faoliyatini tizimli o‘rganishni taqozo qiladi .
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka yerishgandan so‘ng mamlakat iqtisodiy tizimida
ro‘y byergan o‘zgarishlar , mulkdorlar sinfini paydo bo‘lishi , mulkka bo‘lgan egalik hissini
vujudga kelishi , xo‘jalik yurituvchi sub ’ ektlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar qirralarining
kengayishi buxgalteriya hisobi ob ’ ektlarining ham ko‘payishiga , chunonchi , uzoq muddatli
aktivlar turlarini ko‘payishiga olib keldi . Bu , o‘z navbatida , uzoq muddatli aktivlarni hisobga
olish va auditini o‘tkazish bilan bog ’ liq muammolarini keltirib chiqardi .
Tadqiqot jarayonida kuzatishlarning dalolat byerishicha , mustaqillikning dastlabki
yillarida xo‘jalik yurituvchi sub ’ ektlarning buxgalteriya hisobi balansini birinchi bo‘limida
asosan salmoqli ulushni asosiy vositalar egallagan bo‘lsa , keyinchalik nomoddiy aktivlar ,
moliyaviy investitsiyalar , uzoq muddatli debitorlik qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar kabi
moddalari ham paydo bo‘ldi . Quyidagi 1- rasmdan ko‘rish mumkinki , oxirgi yillarda
mamlakatimizda uzoq muddatli aktivlar tarkibini kengayib borishi va ularning ulushlarini ortib
borishi kuzatilmoqda . O‘rganilgan adabiyot manbalari va me ’ yoriy xujjatlar shuni
ko‘rsatmoqdaki , uzoq muddatli aktivlarni tavsiflash va tasniflanish belgilarini yaqqol aniqlab
bo‘lmaydi . Mamlakatimiz iqtisodchi olimlari ilmiy ishlarining 13
tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki ,
ularda uzoq muddatli aktivlarga aniq tavsif byerilmagan .
13
И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.;
О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. -150 б.
13

1-rasm. Uzoq muddatli aktivlarning tarkibiy tuzilishi 14
(foizlar hisobida)
Respublikamizning me’yoriy –xuquqiy xujjatlarida, chunonchi “Buxgalteriya hisobi
to‘g’risida”gi qonunda, 1- son BXMS “hisob siyosati va moliviy hisobot”da keltirilgan uzoq
muddatli aktivlarning tavsifi bizning fikrimizcha ular mazmun mohiyatini yaqqol ochib byera
olmaydi. Fikrimizcha, buxgalteriya hisobi to‘g’risidagi qonunning 4-moddasida “Asosiy” deb
boshlangan jumlani “Uzoq muddatli va” degan jumla bilan almashtirish maqsadga muvofiq.
Bundan tashqari 1-son BXMS “ ”ning 11 punktini “Uzoq muddatli aktivlar – bu korxona
tomonidan uzoq muddat mobayinida (12 oydan ko‘p) foydalanish uchun ulush, hadya
ko‘rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat
qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir” degan ta’rif bilan to‘ldirish zarur.
Uzoq muddatli aktivlarning tasnifi mamlakat iqtisodchi olimlari tomonidan yetarli
darajada tadqiq qilinmagan. Adabiyotlarda ularning tarkibiy qismlari alohida alohida holda
tasniflangan, bunda asosiy vositalarga nisbatan ko‘proq urg’u byerilgan 15
. Shuningdek,
adabiyotlarda uzoq muddatli aktivlarga ta’rif byerilmasdan, balki alohida asosiy vositalarga,
nomoddiy aktivlarga, moliyaviy qo‘yilmalarga ta’riflar byerilgan. Chet ellik iqtisodchi olimlar
tomonidan e’tirof etilgan uzoq muddatli aktivlar tarkibiy qismlarining tasniflanish tartibi 3-
jadvalda keltirilgan.
14
I . N . Ismanov tomonidan “Финансы Узбекистана 2020. Стат.сборник.” маълумотлари асосида тузилган
15
А.Абдуллаев ва бошқ. Молиявий ҳисоб. Т., «Fan va texnologiya», 2005. - 119 б.; И.А. Завалишина. Янгича бухгалтерия
ҳисоби. – Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2004. - 128 б.; М.Умарова, Ў.Эшбоев, К. Аҳмаджонов.
Бухгалтерия ҳисоби. – Меҳнат, 1999. - 65 б.; О.У.Бобожонов. Молиявий ҳисоб.- Тошкент: Шарқ, 2000. - 150 б.
14

3-jadval
Xorijiy davlatlar olimlari tomonidan uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi 16
Uzoq muddatli aktivlarR.N.Entoni J.S.Rins17
J.G.Siegel, D.Minars18
K.D.Larson, R.B.V. Millyer19
B.Nidlz, X.Andyerson20
T.P.Edmonts F.M.Nair21
R. Libbi RA. Libbi22
L. Dixon X.E. Arnett23
X. Xyermonson24
Bizning taklifimiz
A 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. Moddiy aktivlar:
Yer + + + + + + + +
Bin ova inshootlar + + + + +
Bino va asbob-uskunalar + +
Mashina va asbob-uskunalar + + + + +
Mashina, asbob-uskuna va ofis jihozlari + + +
O‘rnatilgan asbob-uskunalar +
Mashina, zavod va asbob-uskunalar +
Yerni obodonlashtirish
Qazilma boyliklar +
Tabiiy resurslar + + + + + + +
Ijaraga olingan mulk +
Ijaraga olingan mulkni obodonlashtirish +
2. Nomoddiy aktivlar:
Gudvill + + + + + + + + +
Patent + + + + + + + +
Mualliflik huquqi + + + + + + +
16
Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish ( I . N . Ismanov 2021)
17
Anthony R.N., Recce J.S. Accounting principles. Seventh edition. Irwin. 1995. - 157 p.
18
Siegel, D.Minars Introduction to accounting I. Harper Perennial, New York. 1992. - 212 p.
19
Larson K.D., Miller P.B. Financial accounting. Sixth edition, Irwin. 1995. - 322 p.
20
L Нидлз Б . Х ., Андерсон Х . Колдуелл Д . Принципы бухгалтерского учёта . М. Финансы и статистика, 1993. - C. 196
21
Fundamental Financial Accounting Concepts. T.P.Edmonds, F.M.McNair, E.E.Milan, Ph.R. Olds. MeGraw-Hill, Ins, 1996. -
375-379 p.
22
Libby R., Libby P.A., Short D.G., Financial accounting. Irwin. 1996. - 408 p.
23
The MeGraw-Hill 36-hour. Accounting course. Third Edition/ R.L. Dihon, H.E. Arneet, Me Graw – Hill, Ins, 1993. - 126 p.
24
Hermanson R.H., Edwards J.D., Maher M.W.. Accounting a business perspective. Irvin. 1995. - 364-418 р .
15

Litsenziyalar + + + +
Savdo markalari + + + + + + + +
Franchayzes + + + + + + +
Savdo nomi + + +
Maxfiy jarayonlar + +
Tovar belgisi + + + +
Imtiyozlar +
Ijaraga olingan mulk + + + + +
Muddati uzaytirilgan xarajat;ar +
Yerdan foydalanish huquqi +
Ilmiy tadqiqot va ilmiy konstruktorlik
ishlanmalari + + + + + + +
Uzoq muddatli oldindan to‘lovlar +
3 . Moliyaviy aktivlar + + + + + + + +
4. Muddati uzaytirilgan xarajatlar va
debitorlik qarzlari + +
Jadvaldan ko ‘ rinib turibdiki , ko ‘ pchilik mualliflar uzoq muddatli aktivlarni uchta yirik
guruhga ajratganlar : 1) moddiy aktivlar , 2) nomoddiy aktivlar , 3) uzoq muddatli investitsiyalar .
J . G . Siegel va D . Minarslar esa « Muddati uzaytirilgan xarajatlar »- ni alohida to ‘ rtinchi guruh qilib
ajratganlar . Ushbu mualliflar uzoq muddatli moddiy aktivlar tarkibini uchta guruhga ajratishadi .
Birinchi guruhga yerni ( R . L . Dixondan tashqari ) kiritganlar . Ikkinchi guruhni mualliflar turlicha
nomlaydilar . Bunda , ushbu guruhni R . N . Entoni va B . Nidlz – bino va asbob - uskunalar ,
T . P . Edmonts - mashina , bino va asbob - uskunalar deb ataydilar . Uchinchi guruhga tabiiy
resurslarni kiritadilar . Nomoddiy aktivlar tarkibini belgilashda , ko ‘ pchilik olimlar tomonidan bir
xil yondashishni kuzatishimiz mumkin . Ammo boshqa ayrim moddalarni ko ‘ pchilik olimlar
e ’ tirof etishmagan . Masalan , “ muddati uzaytirilgan xarajatlar ” ( Defyerred Charges ) ni faqat R . N .
Entoni va boshqalar (1 ustun ) nomoddiy aktivlar qatoriga kiritgan . J . S . Siegel va boshqalar (2
ustun ) esa bu moddani alohida to‘rtinchi guruh sifatida e ’ tirof etishgan . Xuddi shuningdek ,
“ uzoq muddatli oldindan to‘lovlar ” moddasini R . L . Dixon nomoddiy aktiv sifatida e ’ tirof etgan .
Nomoddiy aktivlar kelgusida iqtisodiy naf keltirish xususiyatiga egadir . Shuning uchun
uzoq muddatli debitor qarzlarni va muddati kechiktirilgan xarajatlarni alohida « Muddati
uzaytirilgan debitor qarzlar va kechiktirilgan xarajatlar ” nomi bilan to‘rtinchi bo‘limga kiritish
lozim . O‘z mohiyatiga ko‘ra , muddati uzaytirilgan qarzlar moddiy yoki nomoddiy aktiv ham
emas , bevosita daromad olishni maqsad qilib uzoq muddatga mo‘ljallab qilingan investitsiya
ham emas , balki kelgusida bilvosita daromad olishni ko‘zda tutib amalga oshirilgan sarf -
xarajatdir .
16

Bugungi kunga kelib yer uchastkalarini xususiylashtirish ob ’ ekti deb qabul qilish
masalasi ko‘tarilmoqda . K orxonalar yerga mulkiy egalik qilish huquqi bo‘lganda ularni asosiy
vositalar tarkibiga kiritish , doimiy va muddatli foydalanish uchun yerni ijaraga olish huquqiga
ega bo‘lgan holda esa foydalanish huquqi qiymatini nomoddiy aktiv sifatida tan olish va aks
ettirishni maqsadga muvofiq , deb o‘ylaymiz . Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha , mamlakatimiz
iqtisodchi olimlari tomonidan uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi yetarlicha o‘rganilmagan
Fikrlarni umumlashtirib shu narsani aytish mumkinki , uzoq muddatli aktivlarni hisobga olish va
ular to‘g ’ risidagi ma ’ lumotlar asosida xo‘jalik yurituvchi sub ’ ektning moliyaviy ahvolini tahlil
qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarga boshqaruv uchun zarur bo‘lgan qarorlarni
qabul qilish maqsadida ularni quyidagi tartibda tasniflash va tavsiflash mumkin (4- jadval ).
4-jadval
Uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi va tavsiflanishi 25
Tasnifi Tavsifi Tarkibi
Moddiy aktivlar Korxona faoliyatida bir yildan ortiq vaqt
mobaynida ishtirok etadigan, kelgusida iqtisodiy
naf keltira oladigan moddiy mablag’lar  Asosiy vositalar
 Uzoq muddatga ijaraga
olingan asosiy vositalar
 Kapital qo‘yilmalar
 O‘rnatiladigan jihozlar
Nomoddiy aktivlar Korxona faoliyatida bir yildan ortiq vaqt
mobayinida ishtirok etadigan, kelgusida
iqtisodiy naf keltira oladigan,
identifikatsiyalanuvchi, moddiy buyumlashgan
shaklga ega bo‘lmagan aktivlar  Patentlar
 Savdo markasi
 Tovar belgisi
 Dasturiy ta’minot
 Yerdan foydalanish xuquqi
 Tashkiliy xarajatlar
 Franchayz
 Mualliflik xuquqi
 Gudvill
Moliyaviy aktivlar Kelgusida foiz (dividend), ulush ko‘rinishida
daromad olish maqsadida boshqa korxonalar
faoliyatiga bir yildan ortiq muddatga qo‘yilgan
mablag’lar  Qimmatbaho qog’ozlar
 Avlod korxonalarga
investitsiyalar
 Qaram xo‘jaliklarga
investitsiyalar
 Xorijiy kapitallik
korxonalarga investitsiyalar
Muddati Bir yildan uzoq muddatga uzaytirilgan debitorlik  Olinadigan veksellar
25
Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish (I.N.Ismanov 2021)
17

uzaytirilgan
debitor qarzlar va
kechiktirilgan
xarajatlar qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar  Uzoq muddatli ijara
bo‘yicha olinadigan to‘lovlar
 Xodimlarning qarzlari
bo‘yicha to‘lovlar
 Vaqtinchalik farqlar
bo‘yicha kechiktirilgan
daromad solig’i
 Kechiktirilgan qarzlar
bo‘yicha diskontlar
Yuqorida bayon qilingan fikrlar, bir tomondan, uzoq muddatli aktivlar tarkibini
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari talablariga uyg’unlashtirishga ko‘maklashsa, ikkinchi
tomondan, korxona faoliyatini tahlil qilishda ko‘rsatgichlar tizimini tartibga solishni
osonlashtiradi. Uzoq muddatli aktivlarning to‘g’risidagi ma’lumotlarni ixcham va yetarli
darajada olish imkoniyatini tug’dirish hamda tahlil qilishni osonlashtirish uchun buxgalteriya
hisobi balansining “Uzoq muddatli aktivlar” nomli 1 bo‘limini quyidagicha ko‘rinishda ifodalash
maqsadga muvofiq bo‘ladi (5-jadval). Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok
etadigan muhim iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. Yangi iqtisodiy munosabatlar
sharoitida mazkur iqtisodiy kategoriya yetarlicha chuqur o‘rganilmagan. Shuning uchun uning
toifalarini aniqlovchi asosiy tavsiflarni har tomonlama ko‘rib chiqish zarur. Ko‘pchilik
iqtisodchilar uzoq muddatli aktivlarni ishlatish muddati 1 yildan ortiq bo‘lgan aktivlar sifatida
tasniflaydilar: uzoq muddatli kapital qo‘yilmalar, nomoddiy aktivlar, asosiy vositalar, boshqa
uzoq muddatli aktivlar. Bunday tarzda tasniflash buxgalteriya hisobi qoidalariga asoslanadi.
5-jadval
“Kvarts” AJining uzoq muddatli aktivlarini buxgalteriya balansida ifodalash 26
(2020 yil 1 yanvar holatiga, ming so‘mda)
Balans moddalarining nomi Davr boshiga Davr oxiriga
I . Bo‘lim Uzoq muddatli aktivlar
1.1.Moddiy aktivlar (0100+0300+0700+0800-0200) 93465090 12459193
1.2. Nomoddiy aktivlar (0400+0830-0500) 36743 25214
1.3. Moliyaviy aktivlar (0600) 18627398 18627398
26
Кварц АЖ ҳисоботига асосан И . Н . Исманов томонидан тузилган .
18

1.4. Uzoq muddatli debitorlik qarzlar va muddati
kechiktirilgan xarajatlar (0900) 66728797 80298259
I Bo‘lim bo‘yicha jami 178858028 223542807
Professor G . V . Savitskayaning fikri bo ‘ yicha uzoq muddatli aktivlar ( asosiy kapital ) - bu
uzoq muddatli maqsadlarga yo ‘ naltirilgan mablag ’ lar , ya ’ ni ko ‘ chmas mulk , obligatsiyalar ,
aktsiyalar , foydali qazilma zahiralari , qo ‘ shma korxonalar , nomoddiy aktivlar va hokazolar . 27
Iqtisodchi V . I . Makar ь evaning fikri bo ‘ yicha uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya
hisobining bir bo ‘ limi sifatida , ya ’ ni buxgalteriya hisobi qonun - qoidalariga binoan asosiy
vositalar , nomoddiy aktivlar , moliyaviy qo ‘ yilmalar , o ‘ rnatiladigan uskunalar va jihozlarning
korxona aktivlari sifatida mavjudligi va harakati haqidagi kyerakli axborotni umumlashtirishga
mo ‘ ljallangan . Bu ta ’ rif uzoq muddatli aktivlarga ko ‘ proq tavsif byeradi , lekin buni ham yanada
aniqlashtirish lozim . 28
I . A . Zavalishina “ Yangicha buxgalteriya hisobi ” kitobida uzoq muddatli aktivlarni
quyidagicha tavsiflagan . “ Uzoq muddatli aktivlar quyidagi vositalarni o ‘ z ichiga oladi : 1) foydali
xizmat ko ‘ rsatish muddati bir yildan ko ‘ p bo ‘ lgan , 2) korxona faoliyatida ko ‘ p marotaba
foydalaniladigan , 3) qaytadan sotilmaydigan ” 29
. Uzoq muddatli aktivlarni iqtisodiy naf keltirishi
shubha ostiga olinsa u holda ularni sotib yuborish mumkin bo ‘ ladi . SHunday ekan u holda uzoq
muddatli aktivlarni qaytadan sotilmay - digan vosita deb tavsiflash noto‘g ’ ri bo‘ladi . Iqtisodchi
V . V . Kovalev 30
o‘z ishida shuni qayd etadiki , uzoq muddatli aktivlar deganda umumiy holda
korxona faoliyatida bir yildan ortiq foydalaniladigan mablag ’ lar tushuniladi . Mazkur ta ’ rif ,
bizning fikrimizcha , uzoq muddatli aktivlarning faqatgina foydalanish muddatinigina aks
ettiradi . Prof . I . A . Blank uzoq muddatli aktivlarni umumiy holda quyidagicha tavsiflaydi 31
:
aktivlar korxonaning xo‘jalik yuritishida foydalanila - digan iqtisodiy resurslarni aks ettiradi ;
aktivlar korxonaga investitsiya qilingan kapital hisobiga shakllangan korxonaning mulkiy
qiymati bo‘lib hisoblanadi ; aktivlar korxonaning mulkiy qiymatini aks ettiradi ; aktivlarga faqat
korxona tomonidan nazorat qilinadigan iqtisodiy resurslar kiritiladi ; korxona xo‘jalik faoliyatida
iqtisodiy resurs sifatida foydalaniladigan aktivlar ma ’ lum bir unumdorlik bilan xaraktyerlanadi ;
aktivlar foydani vujudga keltiradigan va jamlaydigan iqtisodiy resurs hisoblanadi ; xo‘jalik
faoliyatida foydalaniladigan korxona aktivlari doimiy harakat jarayonida bo‘ladi ; korxona
xo‘jalik faoliyatida aktivlarning ishlatilishi vaqt omili bilan uzviy bog ’ liq ; aktivlarni xo‘jalik
27
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск: Новое знание. 1999. – С. 131.
28
Макарьева В.И. Учет основных средств.- М.: Налоговый вестник. 2000.- С.57
29
Завалишина И.А. Янгича бухгалтерия ҳисоби.- Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 2005. - 128 б
30
Ковалев В.В. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика. 2001. - С. 127
31
Бланк И.А. Управление использованием капитала.- Киев: «Ника-Центр». 2000. - С. 153
19

faoliyatida ishlatish tavakkalchilik omili bilan uzviy bog ’ liq ; aktivlar tarkibida vujudga
keladigan mulkiy qiymatliklar likvidlik omili bilan bog ’ langan .
Shunday qilib , yuqorida keltirilgan ta ’ riflarni umumlashtirib , uzoq muddatli aktivlarga
quyidagicha ta ’ rif byerish mumkin : uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan uzoq
muddat mobayinida (12 oydan ko‘p ) foydalanish uchun ulush , hadya ko‘rinishida hamda xarid
qilib olinadigan , kelgusida iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan
tavsiflanadigan mablag ’ lardir . Uzoq muddatli aktivlarni hisob va hisobotda aks ettirishda
ularning shakllanish bosqichlarini to‘g ’ ri tasniflash va tavsiflanishiga muhim ahamiyat kasb
etadi . Uzoq muddatli aktivlarning shakllanishini korxona faoliyati tsiklining rivojlanishiga qarab
3 ta asosiy bosqichga bo‘lish mumkin (6 - jadval ): Kelgusi davrda korxona faoliyati samarali
bo‘lishini ta ’ minlash uchun uzoq muddatli aktivlarini shakllantirish jarayoni biron maqsadga
yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim . Uzoq muddatli aktivlar iqtisodiy kontseptsiyasining muhim jihati
bo‘lib ularni tan olish , baholash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tamoyillarini aniq belgilash
hisoblanadi . Bu masalalarni keyingi paragrafda tadqiq qilamiz.
6-Jadval
Uzoq muddatli aktivlarni shakllanishida korxona faoliyatining rivojlanish tsiklining
bosqichlari 32
Bosqichlar Mazmuni
Yangi korxonaning
tashkil etilishi Bu aktivlar shakllanishining eng mas’uliyatli bosqichlaridan biri
(ular shakllanishining dastlabki bosqichi) - bu, asosan, yirik
korxonalarni tashkil etish jarayonida yuzaga chiqadi. Bu bosqichda
shakllanadigan uzoq muddatli aktivlar ko‘p jihatdan boshlang’ich
kapitalga bo‘lgan talabni belgilaydi, foydaning shakllanish
shartlarini aniqlaydi.
Faoliyat yuritayotgan
korxonani kengaytirish,
rekonstruktsiya qilish va
modyernizatsiyalash. Uzoq muddatli aktivlarning ushbu shakllanish bosqichini
aktivlarning hayotiy tsikli davomidagi uzviy rivojlanish jarayoni
sifatida ko‘rish mumkin. Faoliyat yuritayotgan korxona uzoq
muddatli aktivlarining tarkibini yangilash va kengaytirish
korxonani rivojlantirishning strategik maqsadlarini hamda
investitsion resurslarni shakllantirish imkoniyatini hisobga olgan
holda amalga oshiriladi.
Faoliyat ko‘rsatayotgan Bu jarayon yangi tuzilmaviy mulkiy komplekslarni shakllantirish
32
Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish ( I . N . Ismanov 2021)
20

korxonada yangi
tuzilmaviy birliklarini
shakllanti-rish (sho‘’ba
korxonalar, filiallar va
hokazolar) orqali amalga oshirilishi mumkin (yangi bino qurilganda eskisini
shunday filial qilib qo‘yish) yoki tayyor ko‘chmas mulkni sotib
olish orqali (davlat korxonasini xususiylashtirish, bankrot bo‘lgan
korxonani sotib olish kabilar).
1.3. Uzoq muddatli aktivlar hisobini avtomatlashtirish
Uzoq muddatli aktivlar bo`limida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq
muddatli investitsiyalar, o`rnatiladigan uskunalar, kapital qo`yilmalar, uzoq muddatli debitorlik
qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinishi kyerak.
Subyekt faoliyatida uzoq muddatli asosda foydalaniladigan aktivlar, jumladan subyektning
mulki, binolari va uskunalari, moddiy aktivlari, taraqqiyot va gudvillga xarajatlari.
Investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan va hisobot kunidan boshlab, 12 oy davomida sotilishi
mumkin bo`lmagan aktivlar. Uzoq muddatli aktivlar quyidagi ijobiy xususiyatlar bilan
tasniflanadi:
a) ular inflatsiya bilan bog`liq yo`qotishlardan kam zarar ko`radi va undan yaxshi
himoyalangan;
b) korxonaning opyeratsiya faoliyati jarayonida ular tijorat tavakkalchiligi bilan bog`liq
yo`qotishlardan kamroq zarar ko`radi;
c) bu aktivlar tovar bozorlaridagi konyunktura holatiga mos ravishda turli mahsulotlar
ishlab chiqarishni ta’minlab, foydani o`stirishga sharoit tug`diradi;
d) tovar-moddiy zaxiralarni saqlash orqali ularni yo`qotishlardan himoyalashga imkon
yaratadi;
e) tovar bozorlari konyunkturasida ijobiy o`zgarishlar yuz byerganda ular opyeratsiya
faoliyatni kengaytirish zaxiralariga ega.
Shu bilan birga uzoq muddatli aktivlarga xos bo`lgan bir qator salbiy xususiyatlar ham
mavjud:
a) ularga xos ma’naviy eskirish ta’sirida, ishlab chiqarish jarayonidan
chiqarilmasdan turib o`z bozor qiymatini yo`qotishi va zamon talablariga mos
kelmay qolishi mumkin;
b) bu aktivlarni qisqa muddatli oraliqda opyerativ boshqarish samaradorligi pastdir,
bozor konyunkturasidaga salbiy o`zgarishlar ta’sirida bu aktivlarni tezda
o`zgartirish va yangi mahsulot ishlab chiqarishga moslashtirish imkoni
21

cheklangan ;
c) bu aktivlarning ko`p qismi past likvidli aktivlar sirasiga kiritiladi va zarur
paytlarda korxona majburiyatlari bo`yicha to`lovlar uchun pul mablag`lariga
aylantirish tezligi pastdir.
Asosiy vositalar — ishlab chiqarish jarayonida bir yildan ortiq muddatda ishlatiladigan,
har bir donasining narxi sotib olish paytida eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuqori
bo`lgan, kelgusida korxona iqtisodiy naf keltiradigan aktivlar kiradi. Ishlab chiqarish jarayonida
ular asta-sekin eskirib boradi. Asosiy vositalarga yer, yerni obodonlashtirish, bino va inshootlar,
asbob va uskunalar, hisoblash texnikasi, ofis mebeli, transport vositalari, ishchi va mahsuldor
hayvonlar va boshqalar kiradi.
Nomoddiy aktivlar — moddiy ko`rinish va shaklga ega bo`lmagan biroq ishlab chiqarish
jarayonida bir yildan ortiq muddatda ishlatiladigan, hisobda boshlang`ich bahosiga ega bo`lgan
va ishlab chiqarish jarayonida eskirib boradigan aktivlarga aytiladi.
- ixtirolardan foydalanish uchun olinadigan patent huquqi;
- ayrim turdagi faoliyat turlari bilan shug`ullanish huquqini qo`lga kiritish uchun
olinadigan litsenziyalar;
- innovatsiya predmeti bo`lgan ishlab chiqarish jarayonlarida to`plangan
tajribalarning izohlari yoritilgan va texnik hujjatlar
ko`rinishida rasmiylashtirilgan , ammo patentlashtirilmagan texnikaviy,
texnologik, boshqaruv, tijorat va boshqa bilimlarning yig`indisi hisoblanadigan –
«nou-xau»;
- yaratilgan sanoat namunalari va modellaridan foydalanishga bo`lgan huquq;
- yuridik shaxsning firma nomidan foydalanish huquqini byeruvchi savdo
markalari;
- muayyan ishlab chiqaruvchi tovarlarini boshqa shu turdagi tovarlardan farqlash
uchun xizmat qiladigan va o`rnatilgan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan tovar
belgilari – emblemalar, chizmalar yoki timsollar;
- kompyutyer dasturiy ta’minotidan foydalanish huquqi;
- korxonaning yer va tabiiy resurslardan foydalanish huquqini qo`lga kiritishi;
- korxonani tashkil etish va ro`yxatdan o`tkazish davrida amalga oshirilgan
tashkiliy xarajatlar;
- bozorda yuqori obro`ga ega firmaning savdo markasi yoki ishlab chiqarish
texnologiyasidan foydalanish huquqini (litsenziyani) sotib olish chog`ida
xaridorning litsenziya egasi tomonidan qat’iy belgilab berilgan shartlarga
22

(mahsulot va xizmatlarni sotish chog`ida sifat standartlariga rioya etish) so`zsiz
rioya etishini ko`zda tutuvchi shartnoma - franchayzing;
- san’at asarlari va boshqa asarlarga mualliflik huquqi;
- samarali ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini qo`llashi natijasida tarmoq
korxonalariga nisbatan yuqori foyda oladigan korxonaning balans qiymati bilan
bozor qiymati o`rtasidagi farq sifatida hisobga olinadigan - gudvill;
- -boshqa nomoddiy aktivlar.
Kapital qo`yilmalar — qurilish yoki asosiy vositalar yoki nomodiy aktivlarni sotib olish
va ularni foydalanishga topshirishgacha bo`lgan xarajatlar summasining yig`indisiga tengdir.
Masalan, korxona qurilish olib borayotgan bo`lsa, qurilish bilan bog`liq barcha xarajatlar kapital
qo`yilmalar hisobida aks ettiriladi.
Uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalar — foiz yoki dividend ko`rinishda daromad olish
maqsadida uzoq vaqt davomida o`zida saqlab turadigan qarz va ulushli qimmatli qog`ozlarni
sotib olishga aytiladi. Uzoq muddatli debitorlik qarzlar — bir yildan ortiq muddatga korxona
oldida qarzdor jismoniy va yuridik shaxslar hisoblanadi. Asosiy mablag`lar va nomoddii aktivlar
ularning to`liq boshlang`ich qiymati bo`yicha hisobga olinadi. Asosiy mablag`lar va nomoddiy
aktivlar qiymatini hisobdan chiqarish ularning qiymati to`liq to`laguncha yoki obyekt safdan
chiqib ketgunga qadar bo`lgan eskirishini (amortizatsiyani) hisoblash yo`li bilan amalga
oshiriladi. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari talablaridan kelib chiqib , asosiy vositalar
(fondlar) tarkibiga:
- dastlabki qiymati belgilangan qiymatdan kam bo`lmagan (eng kam ish haqiga
nisbatan belgilanadi);
- bir yildan ortiq xizmat muddatiga ega mehnat vositalari kiritilgan.
Qishloq xo`jaligida asosiy vositalar tarkibiga qiymatidan qat’iy nazar qishloq xo`jaligi
mashina va asboblari, voyaga etgan ish hayvonlari va mahsuldor chorva mollari kiradi. Asosiy
fondlar ishlab chiqarishga taalluqli va noishlab chiqarishga taalluqli fondlarga bo`linadi. Ishlab
chiqarishga taalluqli asosiy fondlar mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadi.
Shu bilan birga mahsulot ishlab chiqarish sohasida bevosita ishtirok etmaydigan noishlab
chiqarish fondlaridan ham foydalaniladi. Ular xo`jalikning dam olish xonalari, hammom va dush
kabi maishiy xaraktyerdagi bino-inshootlaridan tashkil topadi. Noishlab chiqarish fondlari
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmasada, ular fyermyer xo`jaligida
mehnat resurslarining ishchi kuchini qayta tiklash va mehnat unumdorligini oshirishda muhim
omil bo`lib xizmat qiladi.
23

Asosiy ishlab chiqarish fondlarining barchasi ham qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida
birdek ishtirok etmaydi. Traktorlar, kombaynlar, yuk avtomobillari, qishloq xo`jaligi mashina va
uskunalari, ishchi va mahsuldor hayvonlar bevosita asosiy ishlab chiqarish jarayonida ishtirok
etib, o`simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarini ko`paytirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega
bo`lsa, boshqa bir turdagi ishlab chiqarish fondlari fyermyer xo`jaligining sanoat xaraktyeridagi
ishlab chiqarishi (mahsulotni qayta ishlash zavodlari, moyjuvoz, tegirmonlar va
boshqa), qurilish , savdo yoki xizmat ko`rsatish kabi sohalarida ishtirok etadi. Shundan kelib
chiqib, ishlab chiqarish fondlarini qishloq xo`jaligiga taalluqli va qishloq xo`jaligiga taaluqli
bo`lmagan fondlarga bo`lish mumkin.
Qishloq xo`jaligi korxonalarining asosiy vazifasi qishloq xo`jaligi mahsulotlari
yetishtirish bilan bog`liqligi tufayli qishloq xo`jaligiga taaluqli ishlab chiqarish fondlari asosiy
o`rinni egallaydi. Uning tarkibiga imoratlar, inshootlar, o`tkazuvchi moslamalar, mashina va
asbob-uskunalar, transport vositalari, uskunalar (priborlar), mahsuldor va ishchi hayvonlar, ko`p
yillik daraxtlar, ishlab chiqarish va xo`jalik inventarlari, shuningdek yer unumdorligini tubdan
yaxshilashga (yerlarni quritish, sug`orish tizimlarini yaratish, sho`rini yuvish va boshqa
meliorativ tadbirlarga) yo`naltirilgan kapital qo`yilmalar kiradi.
Imoratlar o`simlikchilik tarmog`ida g`alla, sabzovot , poliz, meva va boshqa mahsulotlarni
saqlash uchun omborxonalar, texnika va mashinalarni saqlash uchun garajalardan iborat bo`ladi.
Chorvachilikda unga molxonalar, zootexnik va vetyerinariya laboratoriyalari, yem-xashakni
saqlash omborlari va boshqalar kiradi.
II.BOB: Uzoq muddatli aktivlar: tasnifi, baholanishi, hisobga olinishi va eskirishining
hisobini yuritish
2.1. Uzoq muddatli aktivlarning tasniflanishi baxolanishi va ularni hisobga olish vazifalari
24

Uzoq muddatli aktivlarni tan olish, baholash va hisobga olishda ularni buxgalteriya
balansida aks ettirishning statik va dinamik usullari muhim ahamiyatga kasb etadi. Aktivlar
qiymatini ushbu usullar talablaridan kelib chiqib balansda aks ettirish natijasida mos ravishda
statik balans va dinamik balans tuziladi. Statik usulga ko‘ra buxgalteriya balansini tuzishda uzoq
muddatli aktivlarning aynan shu vaqtdagi qiymati asos qilib olinadi.
Statik hisobning asosiy maqsadi korxonaning barcha aktivlarini sotishdan olgan foydani
o‘sha paytda mavjud bo‘lgan kreditorlik qarzlarni to‘lash uchun yetarligi to‘g’risida axborot
byerishdan iborat. Statik balansning ustuvor maqsadi bo‘lib, xo‘jalik yurituvchi sub’ektni
mablag’ bilan ta’minlovchi shaxslar o‘rtasida taqsimlash uchun yaroqli bo‘lgan aktivlarning
qiymatini namoyish qilish hisoblanadi.
XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi nizolar
bo‘yicha qabul qilgan ajrimlar mazmunida balansning asosiy vazifasi mulkni baholashga
qaratilgan. Hisobotlar, eng avvalo, korxonalarning o‘z majburiyatlari bo‘yicha to‘lov
qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumot byerishi lozim, deb hisoblangan. Statik balansning
bosh maqsadi kreditorlar manfaatlarini himoya qilish va ro‘y byerishi mumkin bo‘lgan
bankrotlikning oldini olish deb ta’riflangan. SHuning uchun hisobot tuzishda bozor narxlarini
asos qilib olish va korxona faoliyatining pirovard moliyaviy natijasini faqat u tugatilgandan
keyin hisoblab chiqish mumkin, deb e’tirof etilgan. Real to‘lov vositalari faqatgina korxona
aktivlarini sotish orqali aniqlanishi mumkin bo‘lgani uchun, kreditorlar:
o hisobot tuzishda bozor narxlarini asos qilib olish kyerakligini;
o korxona faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasini faqat u tuga tilgandan keyin
hisoblab chiqish lozim deb ta’kidlashganlar.
Uzluksiz faoliyat tamoyiliga amal qilinishini nazarda tutgan holda huquqshunoslar
korxonani sohta tugatishni, ya’ni inventarizatsiya yakunlari bo‘yicha har bir uzoq muddatli
aktivlarni ularning sotilishi mumkin bo‘lgan narxida baholashni tavsiya etishgan. SHunday qilib,
statik hisob doirasida joriy bozor narxlarini balans tuzishda asosga qilib olish tartibi hamda
hisobotga sub’ektivlik elementi kiritilagan. Mulkni baholashning ob’ektivligini aniqlash mezoni
va ko‘rsatgichi bo‘lib ayirboshlash qiymati hisoblangan: Odatda, ayirboshlash qiymati chakana
yoki birja bahosi sifatida namoyon bo‘lgan. Ayirboshlash qiymati bozorning ob’ektivligiga
aynan shu tartibga ko‘ra korxona hisobchilari har bir hisobot sanasiga ob’ektning, uning oldingi
davrda qanday baholanganligidan qat’iy nazar, joriy qiymatini aniqlashi lozim edi.
Amortizatsiya tushunchasi balansda asosiy vositalar qiymatini pasaytirish, deb qaralgan. Bundan
tashqari, baholash balansda aks ettirilishi lozim bo‘lgan aktivlar doirasini qanday aniqlash
masalasiga bog’liq bo‘lmagan holda ko‘rib chiqilgan. Aktivlarni balansda aks ettirishga bunday
25

tartibda yondashuv albatta joriy aktivlarga nisbatan to‘g’ri kelishi mumkin, lekin uzoq muddatli
aktivlarga nisbatan bunday tartibni joriy etish xatolik bo‘lar edi. CHunki uzoq muddatli aktivlar
korxonalar faoliyatida bir necha hisobot davri mobayinida ishtirok etishini va daromad
keltirishini nazarda tutadigan bo‘lsak ularni qayta baholab dastlabki qiymatini o‘zgartirib
yuborish mumkin bo‘ladi va buni natijasida ob’ektvlik yo‘qoladi. Bozor munosabatlari sharoitida
statik balansni tuzish tamoyillari quyidagi vazifalarni yechish imkonini byeradi:
 korxona mulki qiymatini batafsil aks ettirish;
 mulk egalari va kreditorlar huquqlarini himoya qilish;
 risk miqdorini aniqlash; korxona bankrotga uchragan vaziyatda uning mulkini
kreditorlar va mulkdorlar o‘rtasida taqsimlash;
 soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish maqsadida kichik tadbirkorlar
faoliyatining moliyaviy natijasini hisob tadbirlarini o‘tkazmasdan aniqlash.
Statik balans tamoyillari soliq qonunchiligi me’yorlarini qo‘pol ravishda buzishga yo‘l
qo‘yadigan soliq to‘lovchilar ustidan soliq nazoratini o‘rnatish uchun foydalanilishi mumkin. XX
asrda ko‘pchilik hollarda amalda bozor bahosi hisoblanadigan “adolatli qiymat” tushunchasi
paydo bo‘ldi. Bu esa buxgalteriya hisobida dastlabki narxlar bo‘yicha baholash tamoyilining
hukmronligini shubha ostiga qo‘ydi. Ushbu holat korxonalarda statik hisobni joriy etish va statik
balansni tuzish zaruriyatini tug’diradi. Statik balans audit maqsadlari uchun juda qulaydir. Biroq
amaliyotda qo‘shimcha statik hisobni yuritish qo‘shimcha ishlarni amalga oshirishni taqozo
etadi. Hozirgi vaqtda buxgaltyerlar baholashning mantiqan muvofiq bo‘lmagan har xil turlarini,
hisobning maqsadlari, vazifalari va kontseptsiyalarini o‘zida mujassamlashtirgan bitta an’anaviy
balans tuzishni ma’qul ko‘rishadi.
Dinamik hisob – bu muayyan paytga korxonaga kiritilgan kapitalning aylanma harakatini
balansda ifodalashga imkon byeruvchi hisob yuritish uslubidir. Dinamik balansda hisobning
barcha ob’ektlari ularning tannarxi bo‘yicha aks ettiriladi. Dinamik balansning ustuvor maqsadi
bo‘lib kapital qarama - qarshiliklarini aks ettirish va moliyaviy natijalarni daromadlarning
xarajatlardan ortib ketishi sifatida hisoblab topishdan iborat. Bunda solishtirma daromadlar va
xarajatlarni maqsadga muvofiq va asoslangan holda bir xillashtirish va foydani hisoblashga urg’u
byeriladi. Bunday hisoblash asosida aktivlarga yo‘naltirilgan qo‘yilmalarning tannarxiga, ya’ni
dastlabki narxlariga e’tiborni qaratish yotadi. Real moliyaviy ahvolni aks ettirish ikkinchi
darajali maqsad bo‘lganligi uchun, aktivlarni qayta baholash va bozor narxlarini qo‘llash kyerak
emas, degan tushuncha bu yerda ustun turadi.
Dinamik balansda baholashning bir xilligi tamoyiliga rioya qilinishi lozim, chunki
aktivlarning har qanday qayta baholanishi moliyaviy natijalarni buzib ko‘rsatilishiga sabab
26

bo‘lib qolishi mumkin. Baholashni tanlashda zahiralarni xarid qilish narxi yoki tannarxning,
bozor narxi yoki sotish narxining eng pasti bo‘lgan narxlarda baholashni talab qiluvchi
ehtiyotkorlik tamoyiliga rioya qilinishi lozim. Eng past narxlar tamoyili balansni ideal dinamik
talqin qilishga mos kelmaydi, lekin shunga qaramasdan unga ustunlik byeriladi. Dinamik talqin
tarafdorlari aktivlarni balansda ularning tannarxi (xarid qilish qiymati, yoki ishlab chiqarish
tannarxi, yoki ishlatish qiymati) bo‘yicha baholashni afzal ko‘rishadi, bundan tashqari
balansning realligini tasdiqlash uslubi bo‘lib faqat daromadlar va xarajatlarni hujjatli tekshirish
mumkin deb uqtiradilar, qayta sanash uslublari esa inkor etiladi 33
.
Dinamik balansda debitorlik qarzdorligi sifatidagi daromad bilan daromadlarning kelib
tushishi o‘rtasiga qat’iy chegara qo‘yiladi. Daromadlar o‘z ichiga nafaqat hisobot davrining
tushumlarini, balki bo‘lajak sotishlarning ehtimoliy qiymatini ham olishi kyerak. Debitorlik
qarzdorligini hisobga olish buxgalteriya registrlarida to‘lovni kechiktirilganligi uchun foizlarni
aks ettirmasdan yuritilishi kyerak. Bu balansda faqat real qo‘yilgan kapitalni aks ettirish zarurati
bilan tushuntiriladi. Foizlar “Foyda va zararlar” scheti bo‘yicha faqat ularni to‘lash paytida aks
ettiriladi. Kreditorlik qarz aktivlarning, asosan pul mablag’larining kelgusidagi chiqib ketishi
sifatida talqin etiladi. Dinamik balansda ishchanlik obro‘si – bu sarflarga aylanishi va kelajakda
daromad keltirishi lozim bo‘lgan xarajat. SHuning uchun, muvofiqlik tamoyiliga ko‘ra, keyingi
hisobot davrlarida bu xarajat amortizatsiyalanadi. Dinamik balansda amortizatsiya uzoq muddatli
aktiv qiymatini ko‘chirish jarayoni sifatida ko‘rib chiqilib, u aktivni ishlatish sharoitlari bilan
asoslanadi. Amortizatsiyalanadigan aktiv qiymatining taqsimlanishi aktiv keltiradigan nafga
bog’liq holda amalga oshiriladi. Bunda uning tugatish qiymati oldindan rejalashtiriladi, shuning
uchun amortizatsiya me’yorlari aktivlarning ishlatish muddatlari bilan bog’lanmaydi.
Dinamik hisobda amortizatsiya aktivlarning amortizatsiyasi emas, balki ular eskirishini
aks ettiruvchi aktiv schetlarga nisbatan kontraktiv sifatida aks ettiriladi. Dinamik hisob va
dinamik balansda qimmatli qog’ozlarga xarajatlar ularning xarid narxlari bo‘yicha ko‘rsatiladi.
Bunda kurslardagi farqlar faqat valyutani to‘lash paytida qayd etiladi. “Foyda va zararlar” scheti
dinamik balansda aniqlovchi xaraktyerga ega. Joriy yozuvlarning barcha summasi moliyaviy
natijani to‘g’ri aniqlash zaruratiga bo‘ysundiriladi. Dinamik hisob asosida istalgan vaqtda pul
qanday qilib xom ashyoga va jihozga, keyin ishlab chiqarish jarayoni ta’sirida – tovarga, oxir
oqibatda debitorlik qarzdorligi va pulga aylanishini ko‘rish mumkin. Mazkur jarayon
buxgalteriya hisobi vositasida kuzatilib, schetlarda mulk harakati va uning manbalari
to‘g’risidagi axborot aks ettiriladi.
33
Рудановский А.П. Анализ баланса.- М.: Макиз, 1926. - С. 278
27

Statik buxgalteriya xisobi –bu korxonaning barcha aktivlarini sotish paytida, undan
tushgan mablag’lar uning kreditorlik qarzlarni qoplashga yetarlimi yoki yo‘qligini aniqlash
imkonini byeradigan hisob tizimidir Statik buxgalteriya hisobi korxona faoliyatining uzluksizlik
tamoyiliga ziddir”. 34
Moliyaviy hisobot kontseptsiyasiga muvofiq, mulkiy alohidalik tamoyilida buxgalteriya
hisobini dinamik yuritish asos qilib olinadi va dinamik buxgalteriya balansi tuziladi. Mulkiy
alohidalilik tamoyili korxona aktivlarini boshqa korxona-lar aktivlaridan alohida ajratilgan holda
hisobga olib borishni taqozo etadi. Mazkur tamoyilga muvofiq, korxonaning buxgalteriya
balansida kor xonaga tegishli bo‘lgan mulklargina o‘z aksini topadi. Korxonaning nazorati ostida
bo‘lgan, ammo korxonaning mulki hisoblanmagan aktivlar buxgalteriya balansidan tashqari
schetlarda aks ettiriladi.
MHXSda mulkiy alohidalilik tamoyili asosiy tamoyillardan hisoblanmaydi. Agarda
kompaniya foyda olishni nazorat qila bilsa, u holda ijaraga olingan mulk uning aktivi bo‘lib
hisoblanadi. 16-son MHXS “Ijara”ga asosan opyeratsiyalar o‘zining yuridik shakliga emas, balki
mohiyatiga asosan hisobga olinadi va hisobotda ko‘rsatiladi. Moliyaviy ijara shartnomasining
yuridik shakli ijaraga olinayotgan aktivga egalik huquqining o‘tishini ko‘zda tutmasligi mumkin.
SHunga qaramay ijarachining buxgalteriya balansida moliyaviy ijarani korxonaning aktivi
sifatida aks ettirish talablarini ko‘zda tutadi. 16-son MHXS “Ijara”da shunday qayd etiladi: “agar
bunday ijara opyeratsiyalari ijarachining balansida ko‘rsatilmagan bo‘lsa, bunda iqtisodiy
resurslar va majburiyatlar darajasi sun’iy pasaytirilgan deb qaralib, moliyaviy munosabatlar
buzilganligini bildiradi” 35
.
2.2. Uzoq muddatli aktivlarni kirim qilish hisobi
Asosiy vositalar- bu uzoq muddat o‘zining tabiiy ko‘rinishini saqlab turadigan, asta-sekin
eskiradigan va ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymatiga o‘z qiymatini asta-sekin o‘tkazadigan
mehnat vositalaridir.
Iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliya- xo‘jalik
faoliyatini amalga oshirishda asosiy vositalarning o‘rni nihoyatda kattadir. Asosiy vositalar
xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish jarayonida juda katta rol o‘ynaydi, chunki ular
barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tayanadigan va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab
chiqarish quvvatini baholash mezoni bo‘lgan ishlab- chiqarish texnika bazasini tashkil etadi.
«Asosiy vositalar» nomli 5-son B Ґ MSga asosan, asosiy vositalar uzoq davom etadigan vaqt
mobaynida (bir yildan ortiq vaqt davomida) moddiy ishlab chiqarish sohasida ham amal
34
6 Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика: Пер. с фр. /Под ред. Я.В. Соколова. – М.: Финансы и статистика,
2000. - С. 44.
35
Молиявий ҳисоботнинг халқаро андозалари (рус тилидаги нашри) – М.: Аскери- АССА,1998.- С .384.
28

qiladigan, shuningdek, ijaraga byerish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir. Xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarda asosiy vositalarni hisobga olish quyidagilarni ta’minlashi lozim:
 asosiy vositalarning olinishi, hisobdan chiqarilishi, joyi o‘zgartirilishini hisobda to‘g’ri va
o‘z vaqtida aks ettirish;
 asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bo‘lib, ularni hisobga
olishni tashkil qilish;
 asosiy vositalarni joriy hisobda va buxgalteriya balansida tegishli andozalarga va
me’yoriy hujjatlarga asosan to‘g’ri va o‘z vaqtida baholash;
 ularni sotib olinganidan keyin hisobdan chiqarilishiga qadar turgan joyi (foydalanish
joyi) bo‘yicha mavjudligi va asralishini, ayrim hollarda ularning asralishi uchun ma’sul
bo‘lgan shaxslar bo‘yicha nazorat qilish;
 asosiy vositalarning eskirishini to‘g’ri va o‘z vaqtida hisoblab chiqish va uni hisobda
to‘g’ri aks ettirish;
 ta’mirlash bo‘yicha xarajatlarni aniqlash va bu maqsadlar uchun ajratilgan vositalarning
oqilona ishlatilishini nazorat qilish;
 eskirgan, xo‘jalik uchun oshiqcha bo‘lgan asosiy vositalarni o‘z vaqtida hisobdan
chiqarishni ta’minlash;
 hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar bo‘yicha moliyaviy natijalarni to‘g’ri va o‘z vaqtida
aniqlash.
Hisob va rejalashtirishda asosiy vositalar ma’lum guruhlarga bo‘linib hisobga olinadi va
rejalashtiriladi. Chunki asosiy vositalarni hisobga olish, rejalashtirishni to‘g’ri tashkil qilishning
muhim sharti bo‘lib, ularni ilmiy jihatdan turkumlash va baholash hisoblanadi. Asosiy vositalar
ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab ishlab chiqarishning asosiy vositalariga va ishlab
chiqarishga taalluqli bo‘lmagan ob’ektlarga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va unga xizmat qiladigan mehnat vositalari ishlab
chiqarishning asosiy fondlari deb ataladi. Ularning ishlab chiqarish jarayonida qatnashishdagi
roli har xil, ba’zilari, masalan, mashinalar, uskunalar, asbob-uskunalar ishlab chiqarishda mehnat
qurollari sifatida qatnashadi, ba’zilari esa ishlab chiqarish jarayonining to‘xtovsiz ishlab turishini
ta’minlaydi, masalan, inshootlar, yana boshqalari esa, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan
sharoit yaratib byeradi. Masalan, ishlab chiqarish binolari, yo‘llar va boshqalar. Ishlab chiqarish
jarayonida to‘g’ridan-to‘g’ri qatnashmaydigan ob’ektlarga uy- joy-kommunal xo‘jaligi
vositalari, sog’liqni saqlash muassasalarining asosiy vositalari (kasalxona, ambulatoriya,
poliklinika), madaniyat va maorif muassasalariga qarashli ob’ektlar (zavod klublari, teatrlar,
kutubxona, bolalar muassasalari) va boshqalar kiradi.
29

Iqtisodiyot tarmoqlarining turkumlanishiga muvofiq asosiy vositalar quyidagi xalq xo‘jalik
tarmoqlari va faoliyat turlariga bo‘linadi: sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, aloqa, qurilish,
savdo va boshqalar. Masalan, sanoat xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarida «Sanoat» tarmog’iga
sanoat mahsuloti ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog’liq bo‘lgan hamda xo‘jalik
yurituvchi sub’ektning transport moddiy- texnika ta’minoti, ombor xo‘jaligi va boshqa
bo‘limlarining asosiy vositalari kiradi.
Sanoat xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari balansida aks ettiriladigan yordamchi qishloq xo‘jalik
bo‘limiga qarashli ob’ektlar «qishloq xo‘jalik tarmog’i», uy-joy- kommunal xo‘jaligiga qarashli
ob’ektlar «Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish» va «Uy-joy-kommunal xo‘jaligi» tarmog’iga
kiradi. Demak, sanoat korxonalaridan tashqari, boshqa xalq xo‘jaligi tarmoqlariga qarashli
ob’ektlar ham foydalanishda bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan sanoat korxonalarining
asosiy vositalarini sanoat ishlab chiqarishi va boshqa xalq xo‘jaligi tarmoqlarining ishlab
chiqarish fondlariga bo‘lish mumkin. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarining asosiy vositalari o‘z
foydalanish nuqtai-nazaridan quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. Bino;
2. Inshoot;
3. o‘tkazuvchi qurilmalar;
4. Mashina va uskunalar;
a) kuch mashina va uskunalari;
b) ishchi mashina va uskunalari;
c) o‘lchov va tartibga soluvchi priborlar, qurilmalar va laborotoriya
uskunalariga;
d) hisoblash texnikasi;
e) boshqa mashina va uskunalar;
5. Transport vositalari;
6. Instrumentlar;
7. Ishlab chiqarish inventarlari va jihozlari;
8. Xo‘jalik inventarlari;
9. Ishchi va mahsuldor mollar;
10. Ko‘p yillik daraxtlar;
11. Yerni yaxshilash bo‘yicha kapital xarajatlar (inshootlarsiz);
12. Boshqa asosiy vositalar;
30

Foydalanilishi nuqtai nazaridan asosiy vositalar harakatdagi, zapasdagi va
foydalanilmaydigan ob’ektlarga bo‘linadi. U yoki bu xo‘jalik yurituvchi sub’ektga qarashliligi
nuqtai-nazaridan asosiy vositalar korxonaning o‘ziga qarashli va ijaraga olingan ob’ektlarga
bo‘linadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va firmalarda asosiy vositalar hisobini yuritishni
soddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko‘rsatkichlari orqali guruhlarga bo‘linadi.
Asosiy vositalarning guruhlarga bo‘lishning tasnif belgilari quyidagilardir:
 bajaradigan vazifasiga ko‘ra;
 ob’ektlardan foydalanish darajasiga ko‘ra;
 natural-moddiy tarkibiga ko‘ra.
Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda
ishtirok etadigan vositalaridir. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda
kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog’liqni saqlash, ta’lim va boshqalarning asosiy vositalari
kiritiladi. Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish samaradorligini
baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, kyeraksiz asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik
yurituvchi sub’ektga byerish yoki sotish to‘g’risida qaror qabul qilish, shuningdek ularning
eskirishini to‘g’ri hisob-kitob qilish uchun zarur.
Yer amaldagi qonunchilikka binoan xo‘jalik yurituvchi sub’ektga mulk tarzida berilgan yer
maydonidir. O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 17-moddasiga binoan, «yuridik shaxslar
Yer kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy foydalanish,
muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega
bo‘lishlari mumkin». Yerning qiymatiga uni xarid qilishda ko‘chmas mulk agentlariga
to‘lanadigan komission to‘lovlar, advokatlar xizmati uchun haq, xarid qilishdagi soliq to‘lovlari,
drenaj qiymati, yerni tozalash va boshqa xarajatlar qo‘shiladi.
Yerni obodonlashtirish bo‘yicha kapital xarajatlar tarkibiga yerning unumdorligini oshirish,
avtomobil va boshqa transport turlariga to‘xtash joylarini barpo etish hamda shunga o‘xshash
boshqa xarajatlar kiradi. Binolarga ishlab chiqarish korpuslari, tsexlar, ustaxonalar, boshqarma
binosi, omborxonalar, turar-joy binolari va boshqa ishlab chiqarish, ma’muriy-xo‘jalik va
ijtimoiy-maishiy maqsadlardagi ob’ektlar, shuningdek ulardan to‘g’ri foydalanish uchun zarur
bo‘lgan jami kommunikatsiya vositalari (isitish, yoritish, shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimi,
ichki telefon va signalizatsiya vositalari, lift xo‘jaligi) kiradi.
Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o‘zgartirmagan holda ishlab chiqarish
jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy vazifalarini bajarishga xizmat qiladigan ob’ektlar (neft
va gaz quduqlari, shaxta yo‘llari, avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, estakadalar, suv omborlari va
31

boshqalar) kiradi. Uzatuvchi moslamalarga mashina-dvigateldan ish mashinalariga elektr,
issiqlik, mexanik enyergiyani uzatishga, shuningdek suyuq va gazsimon moddalarni bir
ob’ektdan boshqa ob’ektga etkazib byerishga xizmat qiladigan qurilmalar (elektr uzatish yo‘llari,
quvur yo‘llari, issiqlik va gaz tarmog’i hamda boshqalar) kiradi.
Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi va o‘z navbatida quyidagi
guruhlardan tarkib topadi:
o kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik enyergiyasini ishlab chiqaradigan yoki
uni mexanik harakat enyergiyasiga aylantirib boradigan genyerator-mashinalar,
dvigatel mashinalar (qozonxonalar, bug’ dvigatellari, turbinalar, kuch
transformatorlari va boshqalar)dir;
o ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik, tyermik, kimyoviy
yoki boshqa yo‘sinda texnologik ishlov byerishga, ularni ishlab chiqarish
jarayonida qo‘zg’atish, qazib olish, yeritish, tayyorlashga xizmat qiladigan
qurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar)dir;
o o‘lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya jihozlari
foydalaniladigan texnika ishidagi turli parametr (ko‘rsatkich)larni o‘lchash, ishlab
chiqarish jarayonlarini boshqarish, xom-ashyo, TMZlar va tayyor mahsulotlar
sifatini tekshirish, namlik darajasi, shovqin ta’siri va boshqalarni o‘lchashda
ishlatiladi. Ularga manometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetchyerlik nazorati
va boshqalar kiradi;
o hisoblash texnikasi ma’lumotlarni elektron hisoblash mashinalarida qayta
ishlaydigan vositalardir. Ularga kompyutyerlar, printyerlar va boshqa kompyutyer
vositalari kiradi;
o boshqa mashina va jihozlarga yuqorida sanab o‘tilmagan mashina va jihozlar (o‘t
o‘chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.
Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli maqsadlardagi narsalarni tashishga
mo‘ljallangan harakat vositalari (temir yo‘l, suv, avtomobil, kommunal transporti va muhim
neft quvur yo‘llari)dir. Asbob va uskunalar qo‘l mehnati jarayonida ishlatiladigan yoki ish
qismlarini kuchaytirish, oshirish uchun mashinaga biriktiriladigan vositalar (elektrodrellar,
vibratorlar)dir. Ishlab chiqarish inventarlari ishlab chiqarish jarayonini engillashtirishda
ishlatiladi. Ularning tarkibiga bak, konteynyer, inventar idishlari kiradi. Xo‘jalik inventari
idora (ofis) ishlarini va xo‘jalikni yuritishda zarur bo‘lgan narsalardir. Ish hayvonlari va
mahsuldor chorva har bir etilgan mol (ot, ho‘kiz, sigir)lar bo‘lib, alohida inventar ob’ekti
32

sifatida hisobda aks ettiriladi. Ko‘p yillik daraxtlar alohida xiyobon, park, bog’dagi miqdori
va yoshidan qat’iy nazar ekilgan daraxtlar guruhidir. Boshqa asosiy vositalarga kutubxona
vositalari, ijaraga olingan asosiy vositalar, konsyervatsiyadagi asosiy vositalar va boshqalar
kiradi.
2.3. Uzoq muddatli aktivlarga eskirish hisoblash usulari va ularning hisobi
«Asosiy vositalar» nomli 5-son B Ґ MSga binoan asosiy vositalar quyidagi baholarda
baholanadi:
Dastlabki qiymat- aktivni xarid qilishda haqiqatda to‘langan pul mablag’lari yoki uni barpo
etishda amalga oshirilgan haqiqiy xarajatlardir. Xarid qilishning haqiqiy qiymati asosiy vositani
xarid qilish va uni ishlatish uchun tayyor holga keltirishda qilingan barcha xarajatlarni, ya’ni:
xarid narxi, yuridik yig’imlar va boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Tashkilot tekinga olgan
asosiy vositalarning dastlabki qiymati ekspert yo‘li bilan bozor narxida baholangan qiymat
bo‘yicha tan olinadi. Tekinga olingan asosiy vositani kirim qilingan sanada amal qilgan narx
asosida joriy bozor qiymati shakllantiriladi. Amaldagi narx to‘g’risidagi ma’lumotlar ham
hujjatlar va ekspert yo‘li bilan tasdiqlanishi kerak.
Asosiy vositalarning har xil turlariga amortizatsiyaning turli usullari qo‘llanilishiga ruxsat
etilganligini, biroq bunda bir turdagi asosiy vosita uchun faqatgina bitta usul qo‘llanilishi
mumkinligini nazarda tutish lozim. Soliqqa tortish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining
Soliq Kodeksiga binoan amortizatsiya me’yorlari qo‘llanilishi lozim. Xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning hisob siyosatiga ko‘ra hisoblangan amortizatsiya bilan Soliq Kodeksiga muvofiq
hisoblanadigan amortizatsiya o‘rtasidagi farq vaqtinchalik farq deyiladi, u vaqtinchalik farqlar
hisobining soliq samarasi yordamida hisobda aks ettiriladi.
Misol. «MALIKA» kompaniyasida faoliyatning dastlabki yilida soliq to‘langunga qadar
bo‘lgan foyda 250 ming so‘mni tashkil etgan. Bunda hisob foydasi va soliqqa tortiladigan foyda
o‘rtasida farq mavjud, hisob siyosatiga muvofiq ishlab chiqarish usulida hisoblangan
amortizatsiya 130 ming so‘mni, soliqqa tortish maqsadlari uchun amortizatsiya esa (to‘g’ri
chiziqli usulda)- 100 ming so‘mni tashkil qilganligidan yuzaga keladi. Bu aynan vaqtinchalik
farq bo‘lib, soliqqa tortiladigan foyda uni hisobga olganda 250000+(130000-100000)=280000
so‘mga teng. Foyda solig’ining 20%lik stavkasi bo‘yicha hisoblangan foyda solig’i
(250000*20%)=50000 so‘mni tashkil etadi, lekin byudjetga (280000*20%)=56000 so‘m to‘lash
kerak bo‘ladi, bu ikki miqdor o‘rtasidagi farq vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan
foyda solig’i hisoblanadi va u qaysi hisobot davrida so‘ndirilishiga qarab bog’liq ravishda 0930
yoki 3210-schyotlarida aks ettiriladi.
Ushbu muomalalar bo‘yicha quyidagicha provodkalar beriladi: D-t 9810-«Foyda solig’i bo‘yicha
33

xarajatlar» - 50000 so‘m
D-t 0950, 3210-«Vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan daromad solig’i»
- 6000 so‘m
K-t 6410-«Foyda solig’i bo‘yicha byudjetga qarzlar» - 56000 so‘m.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosatiga muvofiq hisoblangan amortizatsiya Soliq
Kodeksi bo‘yicha amortizatsiyadan yuqori bo‘lgan holatda mazkur farq summasiga soliq
bo‘yicha muddati uzaytirilgan qarz yuzaga keladi. Yuqorida keltirilgan misolning aksini ko‘rib
chiqamiz, bunda hisob foydasi 280000 so‘mni, soliqqa tortiladigan foyda esa – 250000 so‘mni
tashkil qilgan.
Buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo‘ladi:
D-t 9810-«Foyda solig’i bo‘yicha xarajatlar» - 56000 so‘m
K-t 6410-«Foyda solig’i bo‘yicha byudjetga qarzlar» - 50000 so‘m
K-t 6250, 7250-«Soliqlarga oid vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan
majburiyatlar» - 6000 so‘m.
Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblash. Kamayib boruvchi qoldiq usuli
aktivdan foydalanish muddatida amortizatsiya summasining doimo kamayib borishini ifodalaydi.
Ushbu usulda eskirish me’yori asosiy vositalarning qoldiq qiymatiga ko‘paytiriladi. Odatda, bu
usulda amortizatsiya me’yori ikki hissa qilib olinadi.
Kishilarning kundalik hayotida muayyan tirikchilik vositalarini iste’mol qilish ehtiyoji
mavjuddir. Bu hayot faoliyatining muntazamligini ta’minlovchi oziq-ovqat, kiyim-kechak va
boshqalarga bo‘lgan ehtiyojdir. Kishilar ehtiyojini qondirish manbai bo‘lgan materiallar, xom
ashyo va jihozlarning o‘ziga ham ehtiyoj mavjuddir. Kishilar ehtiyojini qondirish usuli esa
naflilik deb ataladi. Iqtisodiy nazariya kursidan ma’lumki, barcha naflilikka ega bo‘lgan narsalar
- bu ne’matdir.
Ehtiyoj bilan ne’mat o‘rtasidagi o‘zaro bog’liqlik quyidagi holat bilan xarakterlanadi.
Ehtiyojlar cheksiz bo‘lgan holda ne’matlar cheklangandir. Cheklangan ne’matlar iqtisodiy
ne’matlar deb ataladi. Iqtisodiy ne’matlar orasida boshqa ne’matlarni ishlab chiqaruvchi
ne’matlar, ya’ni resurslar alohida o‘rin egallaydi. Iqtisodiy nazariyada ular, odatda ishlab
chiqarish omillari, deb e’tirof etiladi. Ishlab chiqarish omillari kishilik jamiyati taraqqiyotining
barcha bosqichlari uchun umumiy bo‘lgan bo‘lsa-da, ularga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif
berilib, turlicha tushuntiriladi. Jumladan, siyosiy iqtisod darsliklarida ishlab chiqarishning ikki
omili: moddiy va shaxsiy omillari tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat buyumlari
(yer-suv, yer osti boyliklari kabi tabiiy boyliklar) ishlab chiqarish vositalari deyiladi va ishlab
chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb e’tirof
34

etiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to‘rt
omili: yer, ishchi kuchi, kapital va tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi. Ishlab chiqarish omillaridan
biri bo‘lgan kapital iqtisodchi olimlar tomonidan atroflicha tadqiq qilingan.
Mumtoz iqtisodchi David Rikardoning fikricha: “Kapital bu mamlakat boyligining ishlab
chiqarishda ishtirok etadigan qismi bo‘lib, mashina va jihozlar hamda xom ashyo materiallaridan
iboratdir Tomas Mal ь tusning fikricha, “kapital- bu mamlakat zahirasining shunday qismidirki,
undan moddiy ne’mat ishlab chiqarish va uni aqsimlash maqsadida foydalaniladi” Dj.Klark,
L.Valras va I.Fisher “kapital -bu daromad, foyda va foiz keltiruvchi qiymat”, deb qaraydilar.
Ammo K.Makkonnell, S. Bryu7, S.Fisher, R.Dornbush, R.SHmalenzilar8 kapitalni barcha ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni mashinalar,
asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari kabilardan iborat,
deb tovar va pulni bunga kiritmaydilar. Ko‘rinib turibdiki, ushbu iqtisodchilar kapitalistik
iqtisodiy tuzumning ijtimoiy mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama yondashib, ishlab
chiqarish omillarining qiymatiga e’tiborni kuchaytirgan. Mamlakatimiz olimlaridan
SH.SHodmonov, R.Alimov, T.Jo‘raevlar G’arb olimlarining ayrimlari tomonidan kapitalni bir
tomonlama, ya’ni uning qiymat tarafini e’tiborga olganliklari, boshqalari esa iqtisodiy
tushunchalarning tarixiyligini e’tibordan chetda qoldirib, uning moddiy ob’ektini, narsa va
hodisalarning ashyoviy tomonini ko‘rsatganliklarini va shuning uchun kapital doimiy, o‘zgarmas
tushuncha, deb e’tirof etganliklarini ta’kidlab, kapital mazmunini quyidagicha bayon qilishgan:
“Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning, ya’ni kapital
tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy ko‘rinishi, ikkinchi tomoni
esa uning qiymat ko‘rinishi ekanligini e’tiborga olamiz va uni bozor iqtisodiyoti sharoitida
kapital deb ishlatamiz”
Qo‘yilgan kapital kompaniyaning faoliyatini kengaytirib, kelgusida rivojlanish uchun
zarur foyda olish imkoniyatini yaratadi. Foyda olish uchun yo‘naltirilgan kapital ishlab chiqarish
va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘lib, bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni
bosib o‘tadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘z ixtiyoridagi pul kapitaliga ishlab chiqarish vositalari
va mehnat buyumlarini sotib olishi va unga ishlov beruvchi ishchi kuchini yollashi bilan kapital
xarakatining birinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda pul shaklidagi mablag’lar unumli
kapitalga aylanadi. Ishlab chiqarish jarayoni kapital harakatining ikkinchi bosqichini tashkil
qilib, unda unumli kapital tovar shaklini oladi. Bu yerda vujudga elgan tovar qiymati ishlab
chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ko‘p bo‘ladi. Kapital harakatining
uchinchi bosqichiishlab chiqarilgan tovarlarni sotishni o‘z ichiga oladi. Bunda tovarlar pulga
aylanib, dastlab pul shaklida sarf qilingan mablag’ yana pul shaklida, ammo orttirilgan qiymat
35

hisobiga ko‘proq miqdorda qaytadi. Kapitalning bunday bosqichlardan o‘tishi, uning doiraviy
aylanishini tashkil etadi. Kapital doiraviy aylanishining mazmuniga ko‘ra ikki qismga: asosiy va
aylanma kapitalga bo‘linadi. Asosiy kapital qiymati bir necha doiraviy aylanishdan so‘ng
o‘zining boshlang’ich qiymatini tiklasa, aylanma kapital bir doiraviy aylanishdan so‘ng o‘zining
boshlang’ich shakliga qaytadi. Kapitalning asosiy va aylanma kapital sifatida farqlanishi
keltirilgan belgilar asosida amalga oshadi.
Kapital qiymatining aylanish usuliga ko‘ra, asosiy kapital qiymati ikki qismga ajratilgan
bo‘lib, mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va xizmatlar (ishlar) bilan birga muomalada bo‘ladi va
doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul shakliga o‘tadi va jamg’arilgan amortizatsiya
summasi ko‘rinishida to‘planadi. Kapitalning mahsulotga o‘tmagan qismi ishlab chiqarish
doirasida mavjud moddiy va nomoddiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Aylanma
kapitalning aylanishi esa bir doiraviy aylanish davriga to‘g’ri kelganligi uchun mehnat
predmetlari qiymati to‘la –to‘kis aylanib, yangi mahsulot qiymati tarkibiga kiradi. Asosiy kapital
ishlab chiqarish jarayonida bir necha yillar mobaynida ishtirok etishi munosabati bilan ularning
qiymati yaratilgan tovarlarga asta-sekin qismlab o‘tkazilib boriladi. Bu yerda ishlab chiqarish
jarayonida daromad olishga sababchi bo‘lgan asosiy kapital bir hisobot davriga to‘g’ri keladigan
xarajatlar sifatida asta-sekinlik bilan uzoq yillar davomida mahsulot (tovar) qiymatiga o‘tkazib
boriladi.
Aylanma kapital esa ushbu hisobot davriga tegishli bo‘lgan daromadning asosini tashkil
qilgan bo‘lib, o‘z qiymatini mahsulot qiymatiga to‘lig’icha o‘tkazadi. Ishlab chiqarish jarayonida
harakat qilish xususiyatiga ko‘ra asosiy kapital buyum jihatdan mahsulot tarkibiga kirmaydi,
balki uzoq davr mobaynida o‘zining natural-buyum shaklini saqlab qoladi. Aylanma kapital esa
o‘zining natural-buyum shaklini to‘lig’icha mahsulot tarkibiga o‘tkazadi. Qiymatni qayta tiklash
usuliga ko‘ra asosiy kapitalning ishlab chiqa-rishdan olingan daromadga o‘tkazilgan qiymati bir
necha doiraviy aylanish-lar davomida qatnashadi va amortizatsiyalanadi, pul shaklidan yangi
asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma kapital esa har bir doiraviy aylanishdan so‘ng
ashyoviy buyum sifatida qayta tiklanadi. Hozirgi kunda iqtisodchi olimlar o‘rtasida munozaraga
sabab bo‘layot-gan masalalardan biri - bu kapitalni iqtisodiy kategoriya emas, balki buxgalteriya
hisobi kategoriyasi sifatida e’tirof etish lozimligidir. Bizningcha, bunday munozaragao‘rin
bermaslik lozim. Chunki, kapital, avvalambor, iqtisodiy kategoriya va sifatida barcha iqtisodiy
fanlarning asosi bo‘lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy
tushuncha va qonuniyatlarni o‘z maqsadi va vazifalari doirasida tadqiq etadi. Kapital tushunchasi
buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan ham o‘rganilishi tabiiydir. Buxgalteriya hisobi darsligida
36

kapitalni ta’sischilar tomonidan qo‘yilgan ulushlar majmuasi va korxona tomonidan jamg’arilgan
foyda deb qaralgan.
Amerikalik olimlarning fikricha, kapital − bu mulkdorning ixtiyoridagi moddiy va
nomoddiy shakldagi mablag’lar va pul mablag’lari kabi iqtisodiy resurslardir.12 Ushbu
mulohazalar kapitalning iqtisodiy kategoriya ekanligini to‘liq yorita olmaydi. Balki, bu ta’riflar
kapital mohiyatini buxgalteriya hisobi kategoriyasi sifatida ochib beradi xalos.Bizning
fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasida kapital tushunchasiga berilgan ta’riflar ko‘proq nazariy,
umumlashgan holda bo‘lib, uning o‘z-o‘zidan ko‘payish xususiyatini aks ettiradi. Buxgalteriya
hisobidagi ta’rif-larda esa uning aniq namoyon bo‘lish shakllariga, buyumlashganligiga ko‘proq
urg’u beriladi. Bunday yondashish hech ham iqtisodiyot nazariyasiga zid emas. Buxgalteriya
hisobida qiymatning qaerda ko‘payishi va qanday ko‘payish jarayoni, uning manbalari aniq
bandlarda ko‘rinib turadi. Demak, buxgalteriya hisobida kapitalga iqtisodiyot nazariyasida
berilgan ta’rif yanada puxta tizimlashgan shaklda oydinlashadi. Bizning fikrimizcha,
buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan asosiy kapital bu - avvalo iqtisodiy kategoriya bo‘lib,
tayyorlash, ishlab chiqarish va sotish hamda noishlab chiqarish sohasida ishtirok etayotgan va
kelgusida iqtisodiy naf keltiradigan aktivlardir. Asosiy va aylanma kapitalga ajaratish mezoni
negzida ularning ma’lum bir qiymatga bog’liqligi emas, balki iqtisodiy naf keltira olishi yotishi
kerak.
Xo‘jalik yuritishning rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, asosan ishlab
chiqarish vositalarigina asosiy kapital sifatida gavda-langanligini va xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar tomonidan olinadigan daromadlar sababchisi ekanligini ko‘rishimiz mumkin.
Jamiyatning rivojlanish bosqichida iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlardagi o‘zgarishlar natijasida
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatidagi ishlab chiqarish omillaridan bo‘lgan kapitalning
tarkibiy qismi bo‘lgan asosiy kapital qatorida nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo‘yilmalar kabi
aktivlar vujudga kela boshladi. Ushbu aktivlarning xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidagi
ishtiroki va daromad olishdagi ulushlari asosiy kapitalga aynan o‘xshamasada, lekin korxona
faoliyatida bir doiraviy aylanishdan ko‘ra ko‘proq muddatda ishtirok etishlari va daromad
olishga sababchi bo‘lishlari asosiy kapitalga nisbatan o‘xshashlikni keltirib chiqaradi. Shuning
uchun ham asosiy kapitaldan farqlanuvchi aktivlarni vujudga kelishi endilikda buxgalteriya
hisobida asosiy vositalar sifatida tan olingan va aksariyat korxonalarning buxgalteriya balansida
faqatgina asosiy vositalarni aks ettirilishiga barham berildi. Asosiy vositalar bilan teng qatorda
nomoddiy aktivlar, moliyaviy va kapital qo‘yilmalar, kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik
qarzlarini ham aks ettirish zaruriyati kelib chiqdi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida
ishtirok etadigan resurslar buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar deb e’tirof etilib, ular shartli
37

ravishda uzoq muddatli (asosiy kapital) va joriy aktivlar (aylanma kapital) kabi guruhlarga
ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini “Buxgalteriya hisobi to‘g’risida qonun”
tashkil qiladi. Ushbu qonun kapital hisobining huquqiy kontseptsiyasidir.
Aktivlarni uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlar guruhlariga ajratilishi, ularning
bevosita xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidan olinadigan daromadlar bilan bevosita
bog’liqligi kapital hisobining iqtisodiy kontseptsiyasini tashkil etadi. Uzoq muddatli aktivlarning
buxgalteriya hisobi ob’ekti sifatidagi kontseptsiyasini ishlab chiqishda, avvalambor, ularning
iqtisodiy mohiyati asos qilib olinishi lozim. Uzoq muddatli aktivlarni tan olish va hisobda aks
ettirish keng ma’nodagi aktivlarning mohiyatini tadqiq qilish muammolari bilan bevosita
bog’liqdir. Mamlakatimiz buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar korxonaga tegishli xo‘jalik
mablag’lari deb tan olingan va e’tirof etilgan. Ammo bu e’tirof asosan asosiy kapitalga talluqli
bo‘lgan. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida davrda uzoq muddatli aktivlar tarkibiga
kiradigan buxgalteriya hisobining boshqa ob’ektlari ham paydo bo‘lganki, ularning iqtisodiy
mohiyati albatta asosiy kapitalning mohiyatidan farqlanadi. Jumladan, nomoddiy aktivlar,
moliyaviy qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitor qarz va muddati uzaytirilgan xarajatlar ham
korxona faoliyatida uzoq muddat ishtirok etishadi. Shulardan nomoddiy aktivlar bevosita ishlab
chiqarish jarayonida ishtirok etmasa ham, bilvosita daromad olishga sababchi bo‘lib muayyan
iqtisodiy naf keltiradi.
Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar va investitsion mulk sifatida e’tirof etilayotgan
aktivlar esa kelgusida daromad olish maqsadida kapitalni investitsiya qilishning yana bir
yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu jihatlar uzoq muddatli aktivlarni tasniflash va tavsiflash
asoslarini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Prezident SH.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek:
Iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan vazifalar haqida gapirganda, avvalo keng qamrovli
iqtisodiy islohotlar negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etish lozim:
iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, mehnat unumdorligini oshirish orqali
yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng
mamlakat iqtisodiy tizimida ro‘y bergan o‘zgarishlar, mulkdorlar sinfini paydo bo‘lishi, mulkka
bo‘lgan egalik hissini vujudga kelishi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi iqtisodiy
munosabatlar qirralarining kengayishi buxgalteriya hisobi ob’ektlarining ham ko‘payishiga,
chunonchi, uzoq muddatli aktivlar turlarini ko‘payishiga olib keldi. Bu, o‘z navbatida, uzoq
muddatli aktivlarni hisobga olish va auditini o‘tkazish bilan bog’liq muammolarini keltirib
chiqardi. Tadqiqot jarayonida kuzatishlarning dalolat berishicha, mustaqillikning dastlabki
yillarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya hisobi balansini birinchi bo‘limida
asosan salmoqli ulushni asosiy vositalar egallagan bo‘lsa, keyinchalik nomoddiy aktivlar,
38

moliyaviy investitsiyalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar kabi
moddalari ham paydo bo‘ldi. Uzoq muddatli aktivlarning tarkibiy tuzilishi (foizlar hisobida)
Respublikamizning me’yoriy –xuquqiy xujjatlarida, chunonchi “Buxgalteriya hisobi
to‘g’risida”gi qonunda, 1- son BXMS “hisob siyosati va moliviy hisobot”da keltirilgan uzoq
muddatli aktivlarning tavsifi bizning fikrimizcha ular mazmun mohiyatini yaqqol ochib bera
olmaydi. Fikrimizcha, buxgalteriya hisobi to‘g’risidagi qonunning 4-moddasida “Asosiy” deb
boshlangan jumlani “Uzoq muddatli va” degan jumla bilan almashtirish maqsadga muvofiq.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatimizdagi mulkiy munosabatlarning yangi
tamoyillar asosida o‘zgarishi buxgalteriya hisobi qoidalarini takomillashtirish zaruratini keltirib
chiqardi. Yangi tamoyillar hozirgi iqtisodiyotimiz modeliga asoslangan bo‘lishi, iqtisodiyoti
rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalangan hamda xalqaro buxgalteriya hisobi andozalariga
javob berishi lozim. 13.04.2016 yildagi O‘RQ-404-son hamda “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”
Qonunlariga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritildi, uning yangi tahriri tasqdilandi. Ushbu
qabul qilingan qonunning 10-moddasiga muvofiq “Buxgalteriya hisobi sub’ektlariga moliyaviy
hisobotlarning xalqaro standartlarini (MHXS) qo‘llash huquqi taqdim etildi” 36
Buxgalteriya hisobini xalqaro prinsiplar va standartlarga muvofiq me’yoriy huquqiy
xujjatlarini yangi normalar asosida tartibga solishni takomillashtirish borasida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi PQ 4611-son “Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risidagi” qarori qabul qilindi 37
.
Ushbu qarorga muvofiq 2021 yil 1 yanvardan boshlab, aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari,
soliq to‘lovchilar toifasiga kiruvchi korxonalar o‘z xisobotlarini moliyaviy isobotning xalqaro
standartlari (MHXS)ga muvofiq taqdim etishi belgilangan. 1-son MHXS da “Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlari-Bu Moliyaviy hisobotning xalqaro sandartlari qumitasi
tomonidan qabul qilingan standartlar va interpretatsiyalardir” deb ta’rif berilgan 38
Xulosa
Uzoq muddatli aktivlar hisobining kontseptual asoslarini tadqiq qilish natijasida quyidagi
xulosalarni qilindi:
36
O‘zbekiston Respubliksining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida” Qonun yangi tahriri (13.04.2016 yildagi O‘RQ-404 son)
37
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi PQ-4611-son “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga
o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risidagi” qarori
38
Mejdunarodn ы e standart ы finansovoy otchetnosti: Izdanie na russkom yaz ы ke.-M: “ASKERI-ASSA”, 2016.
39

1. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik maqsadida qo‘yilgan kapital
kompaniyaning faoliyatini kengaytirish imkonini berib, kelgusida rivojlanish uchun zarur foyda
olish mavqeini yaratadi. Foyda olish uchun yo‘naltirilgan kapital ishlab chiqarish va muomala
jarayonida doimo harakatda bo‘lib, bu harakat jarayonida doiraviy aylanishni sodir etadi. Mazkur
doiraviy aylanish jarayonining mazmuniga ko‘ra kapital ikki qismga: asosiy va aylanma
kapitalga bo‘linadi Kapital iqtisodiy kategoriya va tushuncha sifatida barcha iqtisodiy fanlarning
asosi bo‘lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi ham iqtisodiy fan sifatida iqtisodiy kategoriya va
qonuniyatlarni o‘z maqsadi va vazifasi doirasida tadqiq etadi. SHu jumladan, kapital tushunchasi
buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan o‘rganilishi tabiiydir Buxgalteriya hisobida kapitalga
berilgan ta’riflarda uning aniq namoyon bo‘lish shakllariga, buyumlashganligiga ko‘proq urg’u
beriladi. Bunday yondashish hech ham iqtisodiyot nazariyasiga zid emas. Buxgalteriya hisobida
qiymatning qaerda ko‘payishi va qanday ko‘payish jarayoni, uning manbalari aniq bandlarda
ko‘rinib turadi. Demak, buxgalteriya hisobida kapitalga berilgan ta’rif yanada ham puxta
tizimlashgan shaklda oydinlashadi. Shundan xulosa qilish mumkinki, kapital bu-avvalo iqtisodiy
kategoriya bo‘lib, tayyorlov, ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida ishtirok etayotgan uzoq
muddatli va joriy aktivlarning qiymatidir.
2. Buxgalteriya hisobida aktivlarning tan olish va aks ettirishning xuquqiy - iqtisodiy
kontseptsiyasi mavjud. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatida ishtirok etadigan resurslar
aktivlar deb e’tirof etilib, ularni shartli ravishda uzoq muddatli va joriy aktivlar kabi guruhlarga
ajaratiladi. Bunday guruhlarga ajratishning asosini Buxgalteriya hisobi to‘g’risidagi qonun
tashkil qiladi. Ushbu qonun aktivlar hisobining huquqiy kontseptsiyasini belgilaydi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko‘rsatayotgan har qanday xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘z
faoliyatini bir maromda yuritish uchun muayyan resurslarga ega bo‘lishi lozim. Resurslarning
mavjudligi va ulardan korxona faoliyatida samarali va muayyan vaqt oralig’ida daromad olish
maqsadida foydalanish aktivlarning iqtisodiy kontseptsiyasini belgilaydi.
3. Uzoq muddatli aktivlar korxona faoliyatida ishtirok etadigan muhim iqtisodiy
resurslardan biri hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida ushbu resurslarning muhim
ahamiyat kasb etishi ular ta’rifi va tasnifilash va tavsiflash asoslarini qayta ko‘rib chiqishni
taqozo etmoqda. Uzoq muddatli aktivlar – bu korxona tomonidan uzoq muddat mobayinida (12
oydan ko‘p) foydalanish uchun ulush, hadya ko‘rinishida hamda xarid qilib olinadigan, kelgusida
iqtisodiy naf keltira olishi va nazorat qilinishi mumkinligi bilan tavsiflanadigan mablag’lardir.
Uzoq muddatli aktivlar buxgalteriya hisobida davriylik, moliyalashtirish hamda joriy,
kelgusi davr va kapital xarajatlarni alohida hisobga olish usullari metodologik asos bo‘lib
hisoblanadi. Buxgalteriya hisobining davriyligi usuli aktivlarni sotib olish bo‘yicha bir martali
40

xarajatlarning alohida hisobot davrlari bo‘yicha taqsimlanishini ko‘zda tutadi. Shunday qilib,
uzoq muddatli aktivlarni sotib olish bir marta katta xarajatlar qilinishini taqozo etadi, lekin bu
xarajatlar qaysi davrda vujudga kelgan bo‘lsa, o‘sha hisobot davriga kiritilmaydi. Shuning uchun
aktivlar faoliyat davrlari miqdorining dastlabki hisob-kitobi amalga oshiriladi va ulardan
samarali foydalanish davri aniqlanadi. Shuningdek, uzoq muddatli aktivlarning har bir hisobot
yiliga to‘g‘ri keluvchi qismi ajratiladi.
Joriy, kelgusi davr va kapitallashgan xarajatlarni alohida hisobga olish usuli korxonaning
uzoq muddatli aktivlarni sotib olish va keyin ularni joriy yoki kelajak davr xarajatlariga kiritish
bo‘yicha xarajatlarini buxgalteriya hisobida ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi. Uzoq muddatli
aktivlarni sotib olish paytida korxonaning bir martalik katta xarajatlari vujudga keladi. Ushbu
xarajatlar pul mablag‘larini to‘lash, debitorlik qarzlarining vujudga kelishi, boshqa aktivlarga
almashtirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ko‘rsatilgan xarajatlar korxonaning uzoq
muddatli aktivlari qiymatini oshirishi hamda joriy yoki kelajak davr xarajatlariga tegishli bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun yuqoridagi xarajatlarni joriy, kelgusi davr va kapitallashgan
xarajatlarga ajratish juda muhim. Shunday qilib, uzoq muddatli aktivlarni sotib olganda, sotib
olish bo‘yicha xarajatlarning katta qismi kapitallashtiriladi, biroq xarajatlarning bir qismi joriy
davr xarajatlariga kiritilishi mumkin.
Shunday qilib, “buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillari uzoq muddatli aktivlarni
hisobga olishning konseptual asosini belgilaydi” 39
[10]. Shuning uchun korxonalarda hisob
siyosatini ishlab chiqish va unga amal qilishda mazkur tamoyillar talabini bajarish muhim
ahamiyatga ega.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillari uzoq muddatli
aktivlarni hisobga olishning konseptual asosini belgilaydi. Shuning uchun korxonalarda hisob
siyosatini ishlab chiqish va unga amal qilishda mazkur tamoyillar talabini bajarish muhim
ahamiyatga ega.
Uzoq muddatli aktivlarni tan olishning tamoyillaridan kelib chiqib, aktiv uzoq muddatga,
ya’ni bir yildan ortiq muddatga xizmat qilishi, nazorat funksiyasiga ega bo‘lishi hamda iqtisodiy
foyda keltirish imkoniyatini ta’minlanishi lozim.
Ikkinchidan aktivlar uzoq va joriy aktivlarga tan olinishida ularning xizmat muddatini
baholash orqali umrini aniqlash hamda ularning farqli jihatlarini buxgalteriya hisobida moliyaviy
holat to‘g‘risidagi hisobotda to‘liq aks ettirish lozim.
39
Abdusattorovich K. F. PRINCIPLES OF RECOGNITION, ASSESSMENT AND ACCOUNTING OF LONG-TERM
ASSETS IN INTERNATIONAL ACCOUNT TEMPLATES //Web of Scientist: International Scientific Research Journal. –
2022. – T. 3. – №. 11. – S. 1133-1138.
41

Uchinchidan uzoq muddatli aktivlar tarkibiga gudvill, asosiy vositalar, nomoddiy
aktivlar, sho‘ba korxona moliyaviy investitsiyalari, assotsiasiyalangan korxona investitsiyalari,
boshqa moliyaviy investitsiyalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlar moddalari asosida
turkumlanishi maqsadga muvofiq.
Uzoq muddatli aktivlarni hisobga olishda 1-BHXS, 8-BHXS, 16-BHXS, 7 BHXS, 38-
BHXS, 40-BHXS, 1-MHHS, 3-MHXS, 5-MHXS, 9-MHXS, 10-MHXS, 15 MHXS standartlari
asosida hisobga olinishi lozim. Uzoq muddatli aktivlarni fundamental va sifat tavsifiga ko‘ra
ishonchlilik, ahamiyatlilik, haqqoniy taqdim etish, ya’ni to‘liqlik, neytral, xatolardan holi,
taqqoslanuvchanlik, tekshiruvchanlik, o‘z vaqtidalik, tushunarlik asosida turkumlanishi
maqsadga muvofiq. Yuqoridagi holatlar asosida uzoq muddatli aktivlarni tan olish xalqaro
standartlarning asosiy mezoni bo‘lib hisoblanadi va moliyaviy hisobotning asosiy pritsiplaridan
biri uzluksizlik tamoyilini ta’minlashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
O‘quv qo‘llanmalar va darsliklar:
1. Omonov A.A., Karaliyev T.M. Korxonalarda buxgalteriya hisobi . T., MOLIYA –
IQTISOD, 2014.
2. Архипов А.И., Большаков А.К. Эконмика: учебник . М.: Проспект, 2005.
42

3. Камаев В.Д. ва бошқалар. Экономическая теория: учебник для студентов ВУЗов .
М.: ВЛАДОС, 1999.
4. Шодмонов Ш.Ш., Алимов Р.?, Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси . Тошкент:
Молия, 2002.
5. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика , 17-е изд.
М.: ИНФРА – М.
6. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика . М.: Дело-ЛТД, 1995.
7. Завалишина И.А. Янгича бухгалтерия ҳисоби . Тошкент: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ
дунёси”, 2004/2005.
8. О.У. Бобожонов. Молиявий ҳисоб . Тошкент: Шарқ, 2000.
9. М.Умарова, Ў.Эшбоев, К. Аҳмаджонов. Бухгалтерия ҳисоби . – Меҳнат, 1999.
10. А. Абдуллаев ва бошқалар. Молиявий ҳисоб . Т., “Fan va texnologiya”, 2005
Ilmiy va nazariy manbalar (klassik iqtisodiyot va buxgalteriya nazariyasi):
1. Пети В., Смит А., Рикардо Д. Антология экономической классики . М.:
«Экономика», 1993.
2. Маршалл А. Принципы политической экономии . М.: Прогресс, 1981.
3. Anthony R.N., Recce J.S. Accounting Principles , Seventh Edition, Irwin, 1995.
4. Siegel, D. Minars. Introduction to Accounting I . Harper Perennial, New York, 1992.
5. Larson K.D., Miller P.B. Financial Accounting , Sixth Edition, Irwin, 1995.
6. Edmonds T.P. va boshq. Fundamental Financial Accounting Concepts . MeGraw-Hill,
1996.
7. Libby R., Libby P.A., Short D.G. Financial Accounting . Irwin, 1996.
8. Hermanson R.H., Edwards J.D., Maher M.W. Accounting a Business Perspective . Irwin,
1995.
9. The MeGraw-Hill 36-Hour Accounting Course. Third Edition, R.L. Dihon, H.E. Arneet,
1993.
10. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета . М.: Финансы
и статистика, 1993/1994.
11. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности . Минск: Новое знание, 1999.
12. Макарьева В.И. Учет основных средств . М.: Налоговый вестник, 2000.
13. Ковалев В.В. Финансовый анализ . М.: Финансы и статистика, 2001.
14. Бланк И.А. Управление использованием капитала . Киев: Ника-Центр, 2000.
15. Ришар Ж. Бухгалтерский учет: теория и практика . М.: Финансы и статистика,
2000.
43

$16. Рудановский А.П. Анализ баланса . М.: Макиз, 1926. lmiy maqolalar : 1. I.N. Ismanov. Uzoq muddatli aktivlar hisobini takomillashtirish , 2021. 2. Abdusattorovich K.F. Principles of Recognition, Assessment and Accounting of Long- Term Assets in International Account Templates . Web of Scientist, 2022, T.3, №11, S.1133-1138. Normativ-huquqiy hujjatlar (Qonun, Qarorlar, Standartlar): 1. O‘zbekiston Respublikasining “ Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida ” Qonuni (yangi tahrir) – 13.04.2016 y., O‘RQ-404-son. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4611-son Qarori – 2020 yil 24 fevral. 3. Mejdunarodn ы e standart ы finansovoy otchetnosti . Rus tilidagi nashr. M.: ASKERI- ASSA, 2016. 4. Молиявий ҳисоботнинг халқаро андозалари . Rus tilidagi nashr. M.: Аскери-АССА, 1998. Veb-saytlar va onlayn manbalar :  https//www.\vorld industrial production 2019. (URL noto‘g‘ri yozilgan, ehtimol noto‘liq; to‘g‘rilash kerak) 44$

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Uzoq muddatli aktivlar hisobi

O'xshash dokumentlar