Uzoq muddatli kredit va qarzlar hisobi va auditi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	61.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Uzoq muddatli kredit va qarzlar hisobi va auditi

Sotib olish

Uzoq muddatli kredit va qarzlar hisobi va auditi
Reja:
Kirish
1. Kreditning moxiyati va zaruriyati.
2. Kredit xarakatining bosqichlari va vazifalari.
3. Majburiyatlarning turlari, baholanishi va ular hisobining vazifalari.
Texnologik qism:
4. Majburiyatlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari.
5. Uzoq muddatli qarzlarni hisobini yuritish.
6. Majburiyatlar auditi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish.
Kredit so ’ zi lotincha so ’ z bo ’ lib , pul mablag ’ lari , tovar va xizmatlarni
kelishilgan ustama to ’ lab qaytarib berish sharti bilan mahlum muddatga qarzga
berishdir . Qarzga mablag ’ beruvchi tomon kreditor , yahni davlat , bank , korxona ,
xususiy shaxs , ssuda oluvchi tomon esa debitor , yahni qarzdor deyiladi . Kredit
kelishuvi qarzdan foydalanish shartlari qayd etilgan shartnoma bilan
rasmiylashtiriladi.
Kredit munosabatlari bozor iqtisodiyoti sharoitida muxim axamiyat kasb
etib, mavjud resurslarda samarali foydalanish kuroli sifatida katta rol o’ynaydi.
Kredit munosabatlari vujudga kelishi uzoq tarixga ega bo’lib, u sudxo’rlik
kapitalini vujudga kelishi va rivojlanishi natijasida qaror topdi. Bunda mahlum
shaxslar o’z pullarini mahlum xaq (protsent) evaziga o’zgalarga yahni pulga
extiyoji bor kishilarga qarzga berganlar.
Xozirgi davrda kreditning zarurligi quyidagilar bilan belgilanadi:
1. Takror jarayonida maxsulotni sotish bilan amalga oshirishni, yahni
korxonalar o’z maxsulotlarini sotib olgunga qadar yana uzluksiz amalga oshirish
uchun pul mablag’lariga extiyoj sezadilar.
2. Kreditlashtirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda
qo’shimcha kapital mablag’lar xamisha xam korxonada o’z mablag’lari hisobiga
qoplanmaydi. Bunda sharoitda qo’shimcha mablag’larga bo’lgan extiyoj vujudga
keladi.
3. Korxona va aloxida shaxslarda o’z iqtisodiy faoliyatlari natijasida
vaqtincha bo’sh pul mablag’lari vujudga keladi va bu pul mablag’larini boshqa
xuquqiy va jismoniy shaxslarga qarzga berish mumkin bo’ladi.
Kredit munosabatlarda mavjud bo’lishini muxim shart-sharoitlaridan biri
kredit beruvchi va kredit oluvchilarda manfaatlarini o’zaro mos kelishidir. Kredit
iqtisodiy kategoriya sifatida quyidagicha tahriflanadi:
Kredit – bu qarz oluvchiga foiz ko’rinishidagi xak evaziga qaytarib berish
sharti bilan beriladigan ssuda kapitalining xarakat shaklidir. Kreditning muxim

2

xususiyatlarini uning qaytarib berishini shartliligi, muxim xaq evaziga xamda
mahlum muddatga berilishidir.
1. Kreditning moxiyati va zaruriyati .
Kreditning moxiyatini tushunishda kreditning tarkibini o’rganish muxim
axamiyat kasb etadi. Kreditning tarkibi – bu undagi bir qaror o’zgarmas
elementlardir. SHunday elementlardan bir kreditning subhektlaridir. Kredit
subhektlari xududiy jixatdan bir biridan turlicha uzoqlashgan bo’lishi mumkin,
lekin bu xolat ularning o’zaro majburiyatlari xarakteriga tahsir etmaydi. Kredit
aloqalarida subhektlar munosabatlari qarz beruvchi (kreditor) va qarz oluvchi
(qarzdor) shaklida yuzaga chiqadi. Kreditor va qarzdor eng avvalo tovar
muomalasi doirasida qaror topadi. Tovarlarni olish sotish jarayoni xamisha xam
sotuvchi tomonidan sotgan tovari qiymati ekvivalentini birdaniga olish imkoninin
bermaydi. Balki mahlum davrdan keyingina uni olishga muvaffaq bo’ladi.
Boshqacha aytganda sotuvchi o’z tovarini oluvchiga mahlum muddatga qarzga
sotadi.
Shunday qilib, kreditor – bu kredit aloqalarining bir tomoni bo’lib, u ssuda
beradi. Boshqacha aytgandi ssuda beruvchi yoki real mavjud narsani vaqtincha
foydalanish uchun berib turuvchi xar qanday subhekt kreditor bo’la oladi. Ssuda
berish uchun esa kreditor mahlum mablag’larga ega bo’lishi lozim. Bu
mablag’larning manbalari xilma-xil bo’lishi mumkin. Jumladan, o’z mablag’lari,
resurslari, shuningdek, boshqalardan vaqtincha, qaytarib berish sharti bilan jalb
qilgan mablag’lar.
Xozirgi kunda bank-kreditor ssuda berishda nafaqat o’z moliyaviy
resurslaridan balki undan hisob schetlarida saqlanayotgan xamda aktsiya va
obligatsiyalarni chiqarish orqali jalb etilgan mablag’lardan xam foydalanish.
Banklarning tashkil topishi bilan kreditorlarning kontsentratsiyala-shuvi
yuz berdi va natijada banklar barcha kreditorlarning vakillariga aylandilar.
Kreditorlar kollektivi vakili sifatida banklar xalq xo’jaligidagi barcha vaqtincha
bo’sh mablag’larni kredit extiyojlariga jalb qilishi mumkin.

3

Ayrim xollarda munosabatlariga vaqtincha bo’sh bo’lmagan resurslar xam
jalb etilishi mumkin. Bunda kreditor (sotuvchi) qarz oluvchiga sotilishi lozim
bo’lgan tovarlarni taqdim etadi.
Kreditorning ssuda mablag’lariga nisbatan munosabati ikkiyoqlamadir.
Kreditorning kredit shaklida beriladigan o’z resurslari uning mulki sifatida saqlanib
qoladi. CHetdan jalb qilingan, lekin kreditor tomonidan kredit shaklida
joylashtiriladigan resurslarining mulkdor sifatida egasi korxonalar, tashkilotlar va
axoli hisoblanadi. SHuning uchun banklar (kreditor) kreditlash mexanizmini
shunday tashkil etishlari lozimki, bunda jalb qilingan mablag’larni xaqikiy egalari
talab qilgan taqdirda, ularni uz vaqtida qaytarib berish imkoniyati mavjud bulsin.
Qarz oluvchi – bu kredit munosabatlarining bir tomoni bo’lib, u kredit oladi
va olgan ssuda qaytarib berish majburiyatiga ega bo’ladi.
Tarixan qarz oluvchi qo’shimcha kun resurslariga extiyoji sezgan aloxida
shaxslar bo’lgan. Xozirgi davrda esa qarz oluvchi sifatida banklardan tashqari
xo’jalik tashkilotlari va katta davlatlar maydonga chiqmoqda. Axoli xam
anhanaviy kredit oluvchilardan hisoblanadi.
Qarz oluvchi kreditordan quyidagilar bilan farq qiladi:
1. Qarz oluvchi ssudaga olingan mablag’larining mulkdor sifatida egasi
emas, balki bu resurslarning vaqtincha egasi sifatida maydonga chiqadi. Qarz
oluvchi unga tegishli bo’lmagan begona resurslardan foydalanadi.
2. Qarz oluvchi ssudaga olingan mablag’lardan muomala soxasida xam
ishlab chiqarish soxasida xam foydalanadi. Kreditor esa undan faqat muomala
soxasida foydalanadi.
3. Qarz oluvchi uz xo’jaligida krugooborotni tugatgan mablag’lar
hisobidan ssudaga olingan mablag’larni qaytaradi.
4. Qarz oluvchi nafaqat ssudaga olingan summani, balki mahlum
qo’shimchasi bilan qaytaradi yoki u ssuda foizini to’lovchi hisoblanadi.
5. Qarz oluvchi xamisha kreditorga bo’ysunadi, kreditor esa xamisha
unga o’z shartlarini o’tkazishga xarakat qiladi.

4

Kreditor bilan qarz oluvchi orasidagi munosabatlar, ularning o’zaro bir-biri
bilan aloqasi xaqikatda takror ishlab chiqarish ichki obhekti o’rtasidagi
munosabatdir.
Bu munosabatlar, birinchidan ularning xar biri mustaqil xuquqiy shaxs
ekanligini, ikkinchidan, ularning bir-biri oldida mulkiy javobgar ekanligini va
uchinchidan, o’zaro bir-biridan iqtisodiy manfaatdor bo’lgan subhektlar ekanligini
ifodalaydi.
SHuni tahkidalash lozimki, xar qanday ssuda olishni xoxlovchi qarz
oluvchi bo’la olmaydi. Qarz oluvchi nafaqat xuquqiy va jismoniy shaxs bo’lishi.
Balki olingan kreditni qaytarishni garantiyalovchi tegishli mol-mulkka xam ega
bo’lishi lozim.

Kredit xarakatining bosqichlari va vazifalari.
Kreditning xususiyati nafaqat uni tarkibi bilan balki uni xarakatini bosqichlari
bilan xam xarakterlanadi.
Ssuda qiymatini xarakatini quyidagicha ifodalash mumkin
K
j – kreditni joylashtirilishi
K
ko – kreditni qarz oluvchi tomonidan olinishi.
K
i – kreditni ishlatilishi

R
b –
Respublikani bo’shashi
K
k – kreditni qaytarish
K
kko – kredit shaklida joylashtirilgan mablag’larni kreditor tomonidan qaytarib
olinishi.
Kreditni joylashtirish amalietda muxim o’rin tutadi. Kreditor o’z
mablag’larini qo’shimcha resurslarga extiyoji bo’lgan xar qanday xuquqiy va
jismoniy shaxslarga ochiq qullik bilan tarqatib bermaydi. Bunda xar bir xolatda
kreditor kredit mablag’laridan ratsional va samarali foydalanish xamda bu
mablag’larni qaytarilishiga kafolot borligini extiborga oladi.

5

Kreditni qarz oluvchi tomonidan olinishi unga vaqtincha pul mablag’lari
bo’lgan vaqtincha extiyojini qondirish imkoniyatini beradi. Kredit qiymatida qarz
oluvchi egaligiga o’tishi unga kredit istemol qiymatini amalga oshirish
imkoniyatini beradi. Bunga esa kreditdan foydalanish natijasida erishiladi. Kreditni
ishlatilish yo’nalishi qarz oluvchini o’z oldiga qo’ygan maqsadlari bilan
belgilanadi.
Kredit resurslarini bo’shatilishi qarz oluvchi xo’jaligida qiymatlar doiraviy
aylanishini tugashini xarakterlaydi. Bu faza keyingi kreditni qaytarish bosqichi
uchun moddiy asos yaratadi. Kreditni qaytarish bosqichi qarz oluvchi tomonidan
vaqtincha qarzga olingan qiymatlarni kreditorga o’tishini xarakterlaydi, yahni qarz
oluvchi xo’jaligida vaqtincha «Mahlum ish bajargan qiymat o’zini vaqtinchalik
egasidan kreditorga qayta o’tadi». Kreditni qaytarilishi real yoki formal bo’lishi
mumkin. Agar kredit resurslar – bu resurslarni xo’jalik faoliyatida bo’shatilishi
natijasida qaytarilsa bunga kreditni real qaytarilishi deyiladi.
Agar kredit resurslari – xo’jalik faoliyatidan bo’shamagan xolatda, boshqa
manbalar hisobidan kamaytarilsa, bu kreditni formal qaytarilishi deyiladi. Kreditni
formal qaytarilishi kredit resurslaridan samarasiz foydalanilganligini ifodalaydi.
Kredit xarakatini tugallovchi bosqich – kredit shaklida joylashtirilgan
mablag’larni kreditor tomonidan qaytarib olinishi. Bu bosqich vaqt jixatdan
kreditni qaytarish bilan bir xil bo’lishi mumkin.
Kreditning quyidagi vazifalari mavjud.
Birinchidan, pulga tenglashtirilgan to’lov vositalarini (masalan veksel, chek
sirtifikat va x.k) ezaga chiqarib, ularni xo’jaliik obarotiga jalb qiladi.
Ikkinchidan, u bo’sh pul mablag’larini xarakatdagi, ishdagi kapitalga
aylantirib pulni topadi degan qoidani amalga oshiradi.
Uchinchidan, qarz berish orqali pul mablag’larini turli tarmoqlar o’rtasida
qayta taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining ko’chib turishini taxminlash.
To’rtinchidan, qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy usishni
ragbatlantrish.

6

Kredit va undan foydalanish natijasida turli natijalarga erishiladi. Bu natijalar
salbiy yoki ijobiy bo’lishi mumkin.
Ijobiy natijalar deganda kreditdan samarali foydalanish natijasida kulga
kiritilgan yutuklar tushuniladi. Masalan Andijonni Asaka shaxrida asosan bank
krediti hisobidan kurilgan yangi avtomobil zavodi respublikaning yongil
avtomobillarga bo’lgan extiyojini Mahlum darajada qondirilsa va jaxon bozorida
munosib o’rin egallasa bu kreditning ijobiy yutug’i (roli) hisoblanadi.
Kreditni salbiy roli asosan quyidagi ikki xolatda namoyon bo’ladi.
1. Kredit x/x ga turli yo’llar bilan asossiz ravishda ko’p berilsa va
okibatda pul massasi ko’payib, milliy pul kadrsizolansa.
2. Agar olingan xalqaro kreditlardan smarali foydalanilmasa va
mamlakat o’zining boshqa daromad manbalari masalan oltinni sotish hisobidan
kreditni qaytarsa.
Kreditningboshqa iqtisodiy kategoriya sifatida boshqa iqtisodiy kategoriyalar,
jumladan, pul, moliya, baxo, xo’jalik hisobi bilan uzviy aloqada bo’ladi. Bunga
asosiy sabablar:
Birinchidan, bu kategoriyalar umumiy asosga egadir, yahni qiymatning
xarakati bilan bog’liqdir. SHuning uchun bu kategoriyalar qiymat kategoriyalari
deb xam yuritiladi.
Ikkinchdan, bu qiymat kategoriyalarining o’zaro bog’liqligiga sabab, ular
xarakat qiladigan tokror ishlab chiqarish jarayoning yagonaligidir. CHunki ishlab
chiqarish, taqsimot, ayriboshlash va istxmol jarayonini bir-biri bilan bog’liqdir,
shuning uchun bu bosqichlarga xos bo’lgan iqtisodiy kategoriyalar xam umumiy
bog’liqlikka ega bo’ladi.
Uchinchidan, bu iqtisodiy kategoriyalar yagona iqtisodiy asosga egadir, yahni
ular bozor munosabatlari doirasida amal qiladilar va bozor iqtisodiyoti konunlariga
bo’ysunadilar.
SHu bilan birga bilan iqtisodiy kategoriyalar mazmunan bir-biridan farq qilib,
turli iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.

7

Kredit va pul. Kredit ko’p xollarda pul shaklida berilsada, kredit va pul
muzmunan bir-biridan farq qiladi. Kredit tahkidlaganimizdek subhektlar
o’rtasidagi o’ziga xos munosabat shaklidir. Bu kategoriyalar o’rtasidagi xususiyat
eng avvalo ishtrokchilarning tarkibi bilan bog’liq. Bizga mahlumki pul umumiy
ekvivalent sifatida sotuvchi va xaridor o’rtasidagi munosabatlar natijasida yuzaga
keldi. Bunda qiymat xamisha xarakatda bo’ladi, tovar sotuvchidan xaridorga
o’tadi, pul esa xaridordan sotuvchiga o’tadi.
Kredit munosabatlarida esa kreditor va qarz oluvchi ishtrok etadi. Lekin
bunda qiymat qarama-qarshi xarakatda bo’lmaydi, yahni kreditor bergan pulni qarz
oluvchi Mahlum muddat o’tgandan so’nggina qaytaradi. Kredit va pul o’rtasidagi
muxim farqlardan biri ularning xarakat shaklidir. CHunki kredit nafaqat pul
shaklida balki boshqa xilma-xil tovarlar shaklida xam amal qilishi mumkin
Kredit va moliya. Bu iqtisodiy kategoriyalar o’zaro bir-biridan iqtisodiy
munosabatlarning subhektlari bilan farq qiladi. Agar moliya mablag’lari
to’lovchilar bilan uni oluvchilar o’rtasidagi munosabatlarni ifodalasa, kredit esa
kreditor bilan qarz oluvchi o’rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Bunda tashqari
kredit va moliya qiymat kategoriyalar sifatida o’z manbalariga ko’ra xam farq
qiladi.
Agar kredit mablag’larining manbasi vaqtincha bo’sh turgan va o’z navbatida
qarzga olingan mablag’lardan tashkil bulsa, moliya mablag’lari esa vaqtincha
bo’sh mablag’lar va ularning ishlatilishi bilan bog’liq bo’lmaydi masalan: davlat
byudjetiga soliq to’lovchilar bu mablag’lar o’z xo’jaliklari uchun kerak bo’lgan
taqdirda xam soliq to’lashga majburdirlar.
Kredit munosabatlarida berilayotgan mablag’larning egasi o’zgarmaydi, yahni
kreditor mulkdor sifatida saqlanib koldi. Lekin moliya munosabatlarida
berilayotgan mablag’larning egasi o’zgaradi, yahni endi bu mablag’lar davlatning
mulki hisoblanadi.
Kredit va moliya bir-biridan o’z xarakat bosqichlari bilan xam farq qiladi.
Agar moliyaning xarakat bosqichi turli fondlarni (markazlashgan va
markazlashmagan) tashkil etishdan boshlansa, kredit xarakati mablag’larni

8

boshqalarga qarz berishdan boshlanadi. CHunki kredit munosabatlarida
mablag’larning to’planishi xali kredit bo’la olmaydi.
Kreditning muxim farqlaridan biri uni qaytarib berishning shartliligidir. Bu
xususiyat kreditning xamma shakllariga xosdir.
Kredit va moliya yuqorida taxkidlangandek bir-biridan farq kilsada, shu bilan
birga ikkisi xam xalq xo’jaligi korxonalarining ishlab chiqarish fondlarini vujudga
keltirishning ishlab chiqarish fondlarini vujudga keltirishning manbalari bo’lib
xizmat qiladi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish vositasi sifatida
foydalaniladi.
Kredit va baxo. Bizga mahlumki baxo – bu qiymatning pulda ifodalanishidir.
Lekin kredit – qiymatning xarakat shaklidir. SHu bilan birga baxo – qiymatning
ifodasi sifatida kredit xajmini hisoblashda muxim o’rin tutadi.
Kreditni asosini ssuda fondi tashkil etadi. Boshqacha aytganda kredit bu ssuda
fondining xarakat shaklidir. Ssuda fondi bu jamiyatdagi qarzga beriluvchi
qiymatning maqsadga yo’naltirilgan xarakat borasida yuzaga keladigan ishlab
chiqarish munosabatlarining majmuasini xarakterlaydi.
Ssuda fondining mazmuni uning quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi:
1. Ssuda fondi avvalo mulkiy munosabatlarni ifodalaydi. CHunki u o’z
xarakatida doimo o’sib boradi va o’z egasiga daromad keltiradi. Lekin u shu bilan
birga umummilliy, ijtimoiy boylikni ko’paytirishni moddiy asoslarni yaratishi
orqali ijtimoiy manfaatlarga xam xizmat qiladi. Kredit munosabatlari turli
tarmoqlardagi turli mulkchilikka asoslangan korxona va tashkilotlarni, shuningdek
davlat va axolini qamrab oladi. SHu sababli ssuda fondi uning tarkib topishi va
ishlatilishi borasida yuzaga keladigan xilma-xil munosabatlarni xarakterlaydi.
2. Ssuda fondi maqsadga yo’naltirilganlik xarakteriga ega bo’ladi. Bu
maqsadga yo’naltirilgan bozor mexanizmi ssuda fondi mablag’larini jamiyat
extiyojlari mavjud bo’lgan soxalarga yo’naltiradi.
3. Ssuda fondining muxim belgilaridan biri uning pul shaklida mavjud
bo’lishidir. Boshqacha aytganda kredit moddiy qiymatliklarning pul shaklidagi
xarakatidir.

9

4. Ssuda fondi moddiy jarayonlarga bog’liq bo’lganligi sababli, u
jamiyat xo’jaligi resurslari bilan xam uzviy bog’liqdir. Boshqacha aytganda ssuda
fondi jamiyat jami resurslarining bir qismi yoki jamiyat iqtisodiy potentsialining
elementi hisoblanadi.
5. Ssuda fondining egasi eng avvalo kredit muassasi hisoblanadi, eng
avvalo banklar, kreditorlar va qarz oluvchilar sifatida ssud fondining eng yirik
egalari hisoblanadi shu bilan birga banklardan tashqari takror ishlab chiqarish
jarayoning boshqa subhektlari, jumladan, xo’jalik tashkilotlari, axoli xamda
aktsionerlik, kooperativ asosida tashkil etgan ssuda fondalariga egalik qilishi
mumkin.
6. Ssuda fondi xududiy tarqalgan bo’ladi. Masalan: kredit masalalarida
ssuda fondi markaziy bo’limda yoki uning joylaridagi bo’limlariga joylashtirilishi
mumkin.
7. Ssuda fondi bu yig’ilgan qiymatlarning kotib kolgan massasi emas,
balki ularning xarakatidir.
Majburiyatlarning turlari, baholanishi va ular hisobining vazifalari.
Majburiyatlar , korxonaning boshqa yuridik va jismoniy shaxslar oldidagi
qarzlarini bildiradi. Majburiyatlarni to„lanadigan schyotlar ham deb ataydilar.
Majburiyatlar yoki to„lanadigan schyotlar deb tan olinishi uchun ular quyidagi
shartlarga javob berishi lozim:
• Majburiyatlar yuz berib o„tgan voqea va hodisalar, xo„jalik o eratsiyalari‟
natijasi bo„lib hisoblanishi kerak. Masalan, korxonaning ta minotchilar oldidagi
‟
majburiyatlari ulardan tovar-moddiy boyliklarni to„lovni kelgusida amalga oshirish
sharti bilan olinganligi natijasida vujudga keladi yoki korxonaning o„z xodimlari
oldidagi qarzi ularga qilgan mehnatlari uchun ish haqini hisoblanishi natijasida
„aydo bo„ladi.
• Majburiyatlar summasi aniq o„lchanadigan va shubha tug„dirmaydigan
bo„lishi kerak. Majburiyatlar summasini o„lchash ularni yuz bergan vaqtida
namoyon bo„lgan haqqoniy qiymatlarida, kelgusi davrlarda esa valyutalar
kurslaridagi o„zgarishlar bilan qayta hisoblangan diskontlangan qiymatlarda

10

baholash yo„li bilan amalga oshiriladi. Majburiyatlarning shubha tug„dirmasligi
ularning hujjatli asosga ega bo„lishligi bilan kafolatlanadi.
• Majburiyatlar ni vujudga keltirgan xo„jalik munosabatlari, aktivlar,
bajarilgan ishlar va xizmatlar kelgusida korxonaga iqtisodiy manfaat olib kelishi
lozim.
• Majburiyatlarni hisobda turishi va hisobdan chiqarilishi, qaytarilishi yoki
to„lanishi vaqt bo„yicha chegeralangan bo„lishi kerak. Belgilangan muddatlarda
qaytarilmagan majburiyatlar korxonaga jarimalar to„lash natijasida qo„shimcha
zararlar keltirishi va qo„shimcha majburiyatlarni vujudga kelishiga sababchi
bo„lishi mumkin.
Korxonalarning majburiyatlarini turli belgilariga ko„ra tasniflash mumkin.
Muddatiga ko„ra korxona majburiyatlari uzoq va qisqa muddatli turlarga
bo„linadi. Uzoq muddatli majburiyatlarga bir yildan ko„„ muddatga olingan bank
kreditlari va boshqa shaxslardan olingan qarzlar kiradi. Qisqa muddatli
majburiyatlarga muddati bir yildan oshmaydigan barcha boshqa qarzlar
(to„lanadigan schyotlar) kiradi.
Harakteriga ko„ra barcha majburiyatlar tovar harkteridagi va notovar
harakteridagi majburiyatlarga bo„linadi. Tovar harakteridagi majburiyatlarga
ta minotchilar va „udratchilar oldidagi qarzlar, haridorlardan olingan avanslar‟
bo„yicha qarzlar qiradi. Notovar harakteridagi majburiyatlarga korxonaning ish
haqi, sug„urta, soliq va ajratmalar bo„yicha qarzlari, ta sischilar va boshqa
‟
kreditorlar oldidagi qarzlari kiradi.
To’lov muddatiga ko„ra majburiyatlar joriy va muddati uzaytirilgan
majburiyatlarga bo„linadi. Joriy majburiyatlarga hisobot davr tugashi bilan
to„lanadigan qarzlar, masalan, ish haqi, ish haqi fondidan ajratmalar va
ushlanmalar, soliqlar va boshqa to„lovlar bo„yicha qarzlar kiradi.
Muddati uzaytirilgan majburiyatlarga to„lov muddati hukumat yoki turli
kreditorlar tomonidan ma lum vaqtgacha kechiktirilgan qarzlar, masalan soliqlar,
‟
majburiy ajratmalar va boshqa to„lovlar, kiradi. Majburiyatlar bo„yicha
buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari bo„lib quyidagilar hisoblanadi:

11

• Majburiyatlarni asosli tan olish va real baholash;
• Majburiyatlarni vujudga kelishi va qo lanishini o„z vaqtida tegishli hujjatlar‟
bilan to„g„ri rasmiylashtirish;
• Majburiyatlarni mazmuni, harakteri va boshqa belgilari bo„yicha ular uchun
ko„zda tutilgan schyotlarda aks ettirish;
• Majburiyatlarning holati va harakati ustidan doimiy nazoratni olib borish;
• Majburiyatlarni o„z vaqtida uzish, to„lov muddatini o„tib ketmasligi ustidan
doimiy nazorat qilish;
• Voz kechilgan va da vo muddatlari o„tib ketgan majburiyatlarni o„z vaqtida
‟
va to„g„ri korxona daromadlariga olinishini nazorat qilish;
• Majburiyatlar bo„yicha foizlarni to„g„ri hisoblash va korxona harajatlariga
o„z vaqtida kiritib borish;
• Majburiyatlar bo„yicha hisobotlarni to„g„ri va o„z vaqtida tegishli
organlarga yetqazish va boshqalar.
Majburiyatlar va ularning o’ziga xos xususiyatlari.
To’lanadigan schetlar . To’lanadigan schetlar – takrorlanadigan savdo
majburiyatlari uchun mo’ljallangan mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob
schetlari. Bu majburiyatlar firmaning asosiy faoliyati davomida vujudga kelib,
tovar va materiallarni sotib olish, yetkazib berishni, shuningdek, firma tovar va
xizmatlarini ishlab chiqarayotganda va sotayotganda foydalanadigan xizmatlarni
o’z ichiga oladi. Savdo schetlari tahrifiga to’g’ri kelmaydigan boshqa xamma
kreditorlik qarzi (masalan, daromad solig’i va uzoq muddatli qarzning joriy qismi)
to’lanadigan schetlardan aloxida ko’rsatilishi kerak.
Garov bilan tahminlangan to’lanadigan veksellarning ochib berilishi garovga
qo’yilgan aktivlarning identifikatsiyasini o’z ichiga olgan xolda, qarz majburiyati
to’g’risidagi boshlang’ich kelishuv shartlarini o’rganib chiqishni o’z ichiga olishi
kerak. To’lanadigan veksel foizli va foizsiz bo’lishi mumkin. Foizli veksel foiz
stavkasiga ega. Bu stavka belgilangan foiz stavkasi deyiladi. Foizsiz veksellarda
aniq foiz ko’rsatilmaydi, buning o’rniga ularda real foiz stavkasi yoki foiz
daromadi deb ataladigan foiz normasi aks ettiriladi.

12

Boshqacha qilib aytganda, qanday nomlanishidan qathiy nazar, xamma qarz
xujjatlari bevosita yoki bilvosita qarzdor tomonidan foizlar to’lashini talab qiladi.
Bu vaqt o’tishi bilan pulning kadrsizlanishini cheklab bo’lmasligi uchun qilinadi.
Qarz majburiyati bo’yicha davriy foiz summasi - bu:
Qarzning asosiy summasi  Foiz stavkasi  Vaqt = Foiz summasi
Belgilangan foiz stavkasi – bu qarz xujjatida ko’rsatilgan foiz normasidir.
Belgilangan foiz stavkasi qarzning asosiy summasi uchun to’lanadigan foiz
to’lovlarining summasini aniqlaydi. Bunga nisbatan, qarz bo’yicha real foiz
stavkasi – bu ushbu davrga mablag’larni qarzga olishdagi bozor foiz stavkasidir.
Real foiz stavkasi qarzning kelgusi pul to’lovlarini diskontlash uchun qo’llaniladi.
Qarzdor tomonidan olingan pul mablag’lari yoki pul ekvivalentlari summasiga real
foiz stavkasi qo’llaniladi.
Foizli veksellar. Foizli veksellar vekselning asosiy summasini nominal qiymat
sifatida aniq ko’rsatadi. Bundan tashqari, vekselda belgilangan foiz stavkasi
ko’rsatiladi. Foizli veksel bo’yicha qarzdor nominal qiymatga teng pul mablag’lar,
boshqa aktiv yoki xizmatlar oladi, keyin esa bu summa bilan belgilangan foiz
stavkasi bo’yicha foizlarni xam tayinlangan muddatda qaytarib beradi. Bunday
shartlarda belgilangan va real foiz stavkalari bir xil. Bu odatdagi xol.
Debet 5110 «Hisob-kitob» scheti 10000
Kredit 6020 «To’lanadigan veksel, qisqa muddatli 10000
2004 yil 31 dekabr – Foizni hisoblash to’g’risidagi tuzatish yozuvi:
Debet 9610 «Foizlar bo’yicha xarajat»
(10 000) (12%) (3 / 12) 300
Kredit 6920 «Hisoblangan foizlar» 300
2004 yil 31 dekabr – Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot:
Foizlar bo’yicha xarajat 300 Buxgalteriya
balansi:
Joriy majburiyatlar:
To’lanadigan veksel, qisqa muddatli 10000
Hisoblangan foizlar 300

13

2005 yil 30 sentyabr – To’lash muddatidagi nominal summa plyus
foizlarning to’lanishi:
Debet 6920 «To’lanadigan hisoblangan foizlar» 300
Debet 9610 «Foizlar bo’yicha xarajat»
Debet 6020 «To’lanadigan veksel, qisqa muddatli»10000
Kredit 5110 «Hisob-kitob» scheti 11 200
Foizsiz veksellar. Foizsiz so’zi – bu turdagi veksellar uchun eng yaxshi tahrif
emas, chunki xaqiqatda bunday veksellar foizlar to’lovini anglatadi. Bunday
veksellarning nominal qiymati qarz summasini o’z ichiga olganligi kabi, bu qarz
bo’yicha foizlarni xam uz ichiga oladi, bu to’lash muddatida yagona to’lov
summasini tashkil qiladi. Qarzdor vekselning nominal qiymatiga teng bo’lgan
summani emas, balkim nominal summasi va veksel bo’yicha foizlar orasidagi
farqni oladi. Vekselda, olinadigan pul mablag’lar deb ko’rsatilgan summa – bu
nominal qiymatning real foiz stavkasini qo’llash natijasida diskontlangan
qiymatidir. Qolgan summa, yahni diskontlangan pul mablag’lar qiymati va
vekselning nominal qiymati orasidagi farq, foiz hisoblanadi. Real foiz stavkasi
shunga o’xshash bo’lgan risk darajasi bilan xujjatlarda qo’llaniladigan bozor foiz
stavkalariga qarab aniqlanadi.
To’lanadigan pul mablag’lari va mulklar shaklidagi to’lanadigan
dividendlar. Direktorlar kengashi tomonidan ehlon qilingandan keyin, pul
mablag’lari va mulk shaklidagi dividendlar, agar ular kelgusi yil yoki operatsion
tsikl davomida, ulardan qaysi biri uzunroq bo’lishiga bog’liq xolda, joriy
majburiyat deb aks ettirilishi kerak. Pul mablag’lari va mulk shaklidagi dividendlar
xuquqiy asosda ehlon qilingan sanadan to’lanish sanasigacha majburiyat deb aks
ettiriladi. Direktorlar kengashi tomonidan rasman ehlon qilinmagan imtiyozli
aktsiyalar bo’yicha dividendlar va boshqa xar qanday dividendlar bo’yicha
majburiyatlar tan olinmaydi. Kumulyativ imtiyozli aktsiyalar bo’yicha
majburiyatlarda dividendlar moliyaviy hisobotlarning tushuntirish xatlarida ochib
berilishi kerak.

14

Hisoblangan majburiyatlar . Hisoblangan majburiyatlar uz ichiga tahtil
to’lovlari, mukofotlar va kreditorlarga beriladigan, lekin xali to’lanmagan foizlarni
oladi. Hisoblangan majburiyatlar hisobot davri oxirida tuzatish yozuvlarini kiritish
orqali aks ettirilishi mumkin.
Bo’naklar va qaytariladigan depozitlar . Kompaniya mijozlardan va
xodimlaridan depozitlar olganda maxsus majburiyat vujudga keladi. Depozitlarni
kelgusida kelib chiqishi mumkin bo’lgan majburiyatlarni to’lash yoki bitimni
bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish kafolati sifatida mijozlardan olish mumkin.
Masalan, buyurtma olinganda, kompaniya buyurtmani bekor qilish xolatida kelib
chiqishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun bo’nak to’lashni talab qilishi
mumkin. Pul mablag’larni olayotgan kompaniyada bunday bo’naklar natijasida
xo’jalik muomalasining yakunlanish paytigacha majburiyatlar kelib chiqadi.
Bo’naklar pul mablag’larni debetlash va majburiyat yoki mijoz depozitlari kabi
schyotni kreditlash orqali aks ettiriladi.
Kelgusi davr xarajatlari (bo’nak tarikasida olingan daromadlar). Yukni
yetkazib berish yoki xizmat ko’rsatishdan oldin bo’nak tarikasida olingan pul
mablag’lari bo’yicha majburiyat kelib chiqadi. Daromadni identifikatsiya qilish
tamoyiliga asosan, bu mablag’lar daromad deb tan olinishi mumkin emas. Bo’nak
tarikasida olingan daromadlarga: kollejda ukish uchun to’lov, ijara to’lovi,
chiptalarning sotilishi va jurnallarga obuna bo’lish uchun to’lovlar misol bo’la
oladi. Bunday xo’jalik muomalalar pul mablag’larning debeti va tegishli joriy
majburiyatlar schetlari krediti bo’yicha aks ettiriladi. Ko’pincha «kelgusi davr
daromadi» deb ataladigan bu schet, aniqlovchi so’zga ega bo’lishi mumkin,
masalan obuna uchun to’lovni olganda u obunadan olingan kelgusi davr daromadi
bo’lishi mumkin. Bu schet boshqa nomlarga xam ega bo’lishi mumkin, masalan:
“oldindan to’langan obunadan daromad” yoki “bo’nak tarikasida olingan obunadan
daromad”.
Keyinchalik, maxsulot yetkazilgan yoki xizmatlar ko’rsatilgan, va daromad
xam xaqiqatdan ishlab olingandan keyin, kelgusi davr daromadlari schyoti
kamayadi, daromadning tegishli schyoti esa kreditlanadi. Bu oxirgi yozuv odatda

15

yil oxiridagi tuzatish yozuvlaridan biri hisoblanadi. Misol: 2004 yil 1 noyabrda
“Zoreks” kompaniyasi kelgusi olti oy uchun 6,000 summada ijara to’lovini oldi.
Hisobot davri 31 dekabrda tugaydi. Yozuvlar quyidagicha bo’ladi:
Bo’nak tarikasida olingan ijara to’lovi:
Debet Pul mablag’lar 6 000
Kredit Bo’nak tarikasida olingan ijara daromadi (yoki 6 000 ijara bo’yicha
kelgusi davr daromadi)
Summaning ishlab olingan qismi bo’yicha tuzatish yozuvi:
Debet Bo’nak tarikasida olingan ijara daromadi (yoki 2 000 ijara bo’yicha
kelgusi davr daromadi)
Kredit Ijaradan olingan daromad (6 000) (2 / 6) 2 000
Kelgusida xizmat ko’rsatish bo’yicha majburiyatga boshqa misol kabelli
televidenie bo’lib hisoblanadi, qaysi-ki, pul mablag’lari xizmat ko’rsatilgunga
qadar yig’ib olinadi. Kompaniya uz majburiyatlariga xizmatlar uchun oldindan
to’lov deb nomlanadigan schetni qo’shadi.
Kafolat majburiyatlari. Agar, kompaniya sotish vaqtida o’z maxsulotiga
kafolat bersa, unda majburiyat butun kafolat muddati davomida mavjud bo’ladi.
Kafolat summasini sotish amalga oshirilgan davrda xarajatlar schetlarining debeti
bo’yicha aks ettiriladi, chunki kafolat maxsulot yoki xizmatning sifat tavsifi va
sotib olishga undaydigan sabablardan biri hisoblanadi. O’tgan tajribadan kelib
chiqqan xolda, kelgusi davrga berilgan kafolatlarning kompaniyaga kelib
tushadigan summasini hisoblash mumkin. Ayrim tovarlar yoki xizmatlar
axamiyatli bo’lmagan kafolat xizmatini talab qiladi, boshqalari esa ko’prok xizmat
ko’rsatishni talab qilishi mumkin. SHunday qilib, tovar yoki xizmat birligining
o’rtacha xizmat ko’rsatish qiymatini aniqlash mumkin.
Qayta moliyalashga tegishli bo’lgan qisqa muddatli majburiyatlar.
Kompaniya o’zining aylanma kapitali bo’yicha hisobot ko’rsatkichlarini yaxshilash
uchun joriy majburiyatlarni uzoq muddatlilarga qayta klassifikatsiyalash
sabablariga ega bo’lishi mumkin. Qayta klassifikatsiyalash sabablaridan biri shu
bo’lishi mumkinki, kompaniya qarzni qayta moliyalashtirmoqchi bo’lsa, u joriy

16

majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishni rejalashtirmaydi. Mol
yetkazib beruvchilar va pudratchilarga bo’lgan qarzlarni hisobga olish.
Xo’jalik yurituvchi subhektlar uzlarining moliyaviy-xo’jalik faoliyatida
boshqa subhektlar bilan doimo aloqada bo’ladilar:
• istehmolchi-xaridorlarga tayyor maxsulotlarini sotadilar, ishlarni bajaradilar,
xizmat ko’rsatadilar, bo’nak yoki qarz beradilar;
• o’z navbatida boshqa subhektlar oldida majburiyatlari paydo bo’ladi, yahni
olgan xom-ashyo va materiallarning qiymatini to’lash yuzasidan mol yetkazib
beruvchilar oldida bajargan ishlari yuzasidan pudratchilar oldida, istehmol qilingan
xizmatlar yuzasidan xizmat ko’rsatuvchilar oldida va xokazo.
Majburiyatlar bu hisobot davrida yoki oldingi davrlarda vujudga kelgan
qarzlar (kreditorlik) bo’lib, ularning qoplanishi (yahni sundirilishi) iqtisodiy
nafning kamayishiga, yahni mavjud aktivlarning kamayishiga olib keladi.
Majburiyat subhektning turli kelishuvlarni bajarishi natijasida vujudga keladi va
tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar yuzasidan kelgusidagi to’lovlar
uchun xuquqiy asos bo’lib hisoblanadi.
Uzoq muddatli qarzlarni hisobini yuritish.
Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim qilishning kontseptual asosi" nomli
"Buxgalteriya hisobining milliy standarti (O-BXMS) ilgari sodir bo’lgan
muomalalar yoki voqealarning natijasida yuzaga kelgan subhektning yuzaga
kelgan majburiyatlarini aniqlaydi. Ushbu majburiyatlar asosan uzoq muddatli
aktivlarni barpo qilish qurish va sotib olish muomalalarining natijasidir.
Ularni tugatish (to’lash), aktivlarni ko’chirish yoki ulardan foydalanishga,
ishlarni bajarishga, xizmat ko’rsatishga yoki kelajakda iqtisodiy nafning chiqib
ketishiga olib kelishi mumkin. Ushbu majburiyatlar subhektning xar xil
kelishuvlari natijasida yuzaga keladi va olingan tovar-moddiy zaxiralari,
ko’rsatilgan xizmat va bajarilgan ishlarni qabul qilib olish yuzasidan kelgusi
to’lovlar uchun yuridik asos bo’lib xizmat qiladi va subhektning boshqa yuridik va
jismoniy shaxslarga bo’lgan qarz majburiyatlarini tasdiklaydi. Uzoq muddatli
majburiyatlar - debitorning (qarz beruvchining) xaqiqiy balans sanasidan yoki

17

uning faoliyati qismidan bir yildan oshik muddatda to’lanishi mumkin bo’lgan
qarzlardir. Amaldagi qonunga muvofiq chet el valyutasida vujudga kelgan
majburiyatlar, ushbu bo’limda so’mda hisobga olinadi (O’zbekiston Respublikasi
Markaziy Banki belgilagan kurs bo’yicha chet el valyutasini xar oyda qayta
baxolash yuli bilan aniqlanadi), ushbu majburiyatlar bo’yicha hisoblashish va
to’lovlar valyutada aks ettiriladi. CHet el valyutasi bilan amalga oshirilgan
muomalalar bo’yicha xorij valyutasi, kursining sumga nisbatan farqlari
9640"Kursning ijobiy farqlaridan olingan daromadlar" va 9620-"kursning salbiy
farqlaridan ko’rilgan zararlar" schyotlarida hisobga olib boriladi.
Bu bo’limda quyidagi hisob schyotlarida to’lov va majburiyatlarning hisobini
yuritish tartibi bo’yicha axborotlar yig’iladi:
• 7000-"Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan uzoq
muddatli qarzlar" ni hisobga oluvchi schyotlar
• 7100-"Bo’limlarga bo’lgan uzoq muddatli majburiyatlar" ni hisobga oluvchi
schyotlar
• 7200-"muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar" ni hisobga oluvchi
schyotlar
• 7300-"Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo’naklar"ni hisobga oluvchi
schyotlar
• 7800-"Uzoq muddatli qarzlar" ni hisobga oluvchi schyotlar
• 7900-"Boshqa shaxslarga bo’lgan uzoq muddatli qarzlar" ni hisobga oluvchi
schyotlar
Xo’jalik yurituvchi subhektlar uzlarining faoliyati jarayonida asosan uzoq
muddatli aktivlarni kurish, sotib olish bilan boglik bo’lgan muomalalarni mol
yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan amalga oshiradilar. Ushbu muomalalar
natijasida, agarda hisoblashish shaklida amalga oshirilsa olgan mulklarning
qiymatg i keyinchalik 1 yil ichida yoki undan ko’p vaqtda to’lanadi. SHartnomada‟
kelishilgan to’lovlar bo’yicha pudratchi va mol yetkazib beruvchilar oldidagi uzoq
muddatli majburiyatlar xaqidagi quyidagi mahlumotlarni umumlashtirish lozim:

18

• subhektga olingan, lekin ularning qiymati to’lanmagan moddiy qiymatliklar,
bajarilgan ishlar, xizmatlar, uskunalar va xokazolar bo’yicha hisoblashishlar;
• hisoblashishlari rejali to’lovlar tartibida olib boriladigan moddiy boyliklar,
ishlar, xizmatlar uchun;
• moddiy boyliklarni qabul qilishda aniqlangan ortiqcha summalar yuzasidan
hisoblashishlar.
Ushbu yuqorida kelitirlgan muomalalarni qayd qilish va ularning ustidan
nazorat o’rnatish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
7010-"Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar"
7020-"Berilgan vasiqalar"
7010-"Mol yetkaziyu beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar"
schyotida subhekt tomonidan olingan TMZ, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan
xizmatlar va boshqa aktivlar uchun subhektning mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilarning oldidagi uzoq muddatli qarzini aks ettiradi.
7010-"Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar"
schyoti xaqiqiy olingan TMZ, qabul qilingan ishlar va foydalangan xizmatlarning
qiymati summasiga kreditlanadi va ushbu boyliklarni yoki tegishli xarajatlarni
hisobga oluvchi schyotlarning debet tomoniga qayd qilinadi.
7010-"Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar"
schyoti bo’yicha analitik hisob xar bir taqdim etilgan schyot va majburiyatlar
(rejali to’lovlar tartibida-xar bir mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar) bo’yicha
yuritiladi.
7000-Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan uzoq muddatli
qarzlarni hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi. Xozirgi davrda yirik kompaniya
va firmalar xaridorlarni jalb qilish va bozorlarga kirish maqsadida tegishli qulay
muxitga ega bo’lgan xududlarda uzlarining bo’limlari, filiallari va
vakolatxonalarini ochmoqdalar. Ushbu bo’linmalar mustaqil balansga ajratilib
yuridik kuchga ega bo’ladi.
Xo’jalik yuritish faoliyatida bosh subhekt bilan ushbu mustaqil balansga
ajratilgan (MBA) bo’limlar o’rtasida hisoblashishlar, yahni qarz majburiyatlari

19

yuzaga keladi, chunki ular bosh subhekt bilan joriy aktivlar, pul mablag’lariva
uzoq muddatli aktivlarni bir biridan olish va berish bilan boglik muomalalarni
amalga oshiradilar. Natijada ushbu uzaro hisoblashishni qayd qilish va uning
ustidan nazorat o’rnatish zaruriyati tugiladi.
7010-"Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar"
Schyotlarning kreditidan Schyotlarning debetiga
Debet S-N Kredit
4010- Xaridorlarning qarz
summasini inkossatsiya
qilish O’rnatish uchun olingan mashina
va uskunalarning qiymati -0700
4310- Ilgari berilgan
bo’naklarning hisobga
olinishi Kapital ko’rilish uchun
pudratchilarning bajargan ishlari
va ko’rsatgan xizmatlari -0810,
0830
5110,
5200,
5500- Qarzlarning bankdagi
hisoblashish schyotlaridan
to’lanishi (7000-6000) Mol yetkazib beruvchilardan
olingan TMZ qiymati -1010,
1090,
2900
6810,
6820,
7810- Qarzlarning bankning
kreditlari va boshqa qarzlar
hisobidan to’lanishi Ustirish va bokish uchun olingan
xayvonlarning qiymati -1100
7820- Qarz summasining vasiqa
bilan almashtirilishi Tegishli tarmoqlarga, yaroksiz
maxsulotlarni tuzatish, tayyor
maxsulotlarni sotish,
mahmuriyatga ko’rsatilgan
xizmatlarning qiymati 2010,
2300,
2510,
2610,
2710
9410,
9420,
9000
9220- Qarz hisobiga TMZ
berilishi Kapital bulmagan ishlarni
bajarish bo’yicha qarz -1080
9390- to’lov muddati utgan
qarzlarni hisobdan Kelgusi davr xarajatlariga
kiritilgan ishlar va xizmatlarning -3100

20

chiqarish qiymati
Olingan aktivlar bo’yicha
hisoblangan va mol yetkazib
beruvchilarga to’langan KKS -4410
TMZ mehyordan ortiqcha
kamomadiga -4860
Keltirilgan TMZ tabiiy kamayish
mehyoridagi summasi -4730,
9430
tabiiy ofatlarning oldini olish va
natijalarini tugatish bilan boglik
sarflarning summasiga -9720

Ayrim balansga ajratilgan bo’limlar, filiallar va vakolatxonalar oldidagi bosh
subhektning uzoq muddatli qarzlar (balans ichidagi hisoblashishlar) ning xolati va
xarakati to’g’risidagi axborotlar 7110-"Ayrim balansga ajratilgan bo’linmalarning
oldidagi uzoq muddatli qarzlar" schyotida umumlashtirilib boriladi.
7100-Bo’linmalar oldidagi uzoq muddatli qarzlarni hisobga oluvchi
schyotning chizmasi
Schyotlarning kreditidan Schyotlarning debetiga
Debet S-N Kredit
6110- Uzoq muddatli qarzning
tarkibiga uzgartirish
kiritish , yahni joriy
davrda to ’ lanadigan
qismini aks
ettirish Bo’linmalardan turli moddiy
boyliklarning olinishi va kapital
quyilma xizmatlarining
bajarilishi -0100,
0400,
0700,
0800,
1000,
1100,
2800, 2900
Ushbu muomalalarning aks
ettirilishi, fakat TMZ olganda
(hisob siyosatiga asosan). -1510

21

Olingan TMZ qiymatidagi
farqlar summasi -1610
Bo’linmalar tomonidan
sarflangan xarajatlarning aks
ettirilishi -2000,
2300,
2510,
2710,
9410,
9440,
Bo’linmalardan olingan yarim
tayyor maxsulotlarning qiymati -2110
Bo’linmalarda amalga
oshirilgan sarflarning kelgusi
davr xarajatlariga olib borilishi -3100
Bo’linmalardan qarzga pul
mablag’lari va
yullanmalarning olinishi -5000,
5100,
5200,
5500,
5600, 5900
Sotib olingan maxsulotlar va
aktivlarning tannarxini aks
ettirish -9100,
9210,
9220
Bo’linmalarning daromadi
xiso-biga tegishli bo’lgan
zararlar summasini aks ettirish -9430,
9720
Bo ’ linmalarga bo ’ lgan
qarzlarni to ’ lash sanasida
valyuta kurslari o ’ rtasidagi farq
(-) ning aks ettirilishi -9630

22

Ushbu schyotda quyidagi mablag’lar va muomalalar bo’yicha vujudga kelgan
bosh subhektning bo’linmalari oldidagi uzoq muddatli qarzlari hisobga olinadi:
• ajratilgan mulklar yuzasidan qarzlar;
• moddiy qiymatliklarning uzaro berilishi yuzasidan qarzlar;
• umumboshqaruv faoliyati bo’yicha sodir bo’lgan sarflarni o’tkazish
bo’yicha qarzlar;
• bo’linmalar tomonidan bosh subhektning xodimlariga mexnat xaqi
berish yuzasidan qarzlari va shunga o’xshashlar.
Ushbu 7110-"Ayrim balansga ajratilgan bo’linmalarning oldidagi uzoq
muddatli qarzlar" schyotining kredit tomonida bo’linmalar bilan xar xil
muomalalrning sodir bo’lishi natijasida vujudga kelgan majburiyatlarning
summalari tegishli moddiy qiymatliklar, xarajatlar, pul mablag’lari va mulk
schyotlari (qarzlarning turlari bo’yicha) bilan korrespondentsiyalangan xolda
hisobga olib boriladi.
7110-"Ayrim balansga ajratilgan bo’linmalarning oldidagi uzoq muddatli
qarzlar" schyoti bo’yicha analitik hisobi xar bir qarzning turlari, muomalalar va
bo’linmalar ayrim olingan xolda yuritiladi.
Subhektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati ayrim xollarda tomonlarning
manfaati ko’zlangan xolda uzoq muddatli majburiyatlarning to’lanish muddatlari
yana xam cho’ziladi (restrukturizatsiya). Natijada subhektning moliyaviy axvoli,
to’lov qobiliyatini chuqurroq o’rganish maqsadida ushbu majburiyatlarning
hisobini ayrim yuritish, ularni nazorat va chuqur, xar tomonlama taxlil qilishning
zaruriyatini kelitib chiqaradi.
Majburiyatlar auditi.
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar, xaridor va buyurtmachilar bilan
hisobkitoblar korxonalar xo jalik faoliyatida eng ko p uchraydigan‟ ‟
hisobkitoblardir. Shuning uchun bunday hisob - kitoblarni tekshirish quyidagi
asosiy ikki yunalish bo yicha amalga oshirilishi zarur:
‟

23

 olingan moddiy qiymatliklar (ish, xizmatlar) uchun to lovlar yoki‟
jo natilgan tovarlar (bajarilgan ish va xizmatlar) uchun tushgan summalarning
‟
to g riligini aniqlash;
‟ ‟
 moddiy qiymatliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning
to liqligini tekshirish.
‟
Mol etkazib beruvchi va xaridor o rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko ra
‟ ‟
naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo linadi: 1) tovar muomalalar
‟
bo yicha, 2) moliyaviy majburiyatlar bo yicha. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning
‟ ‟
quyidagi asosiy shakllari mavjud: to lov topshiriqlari, to lov talabnomalari,
‟ ‟
akkreditivlar, inkassa topshiriqlari, cheklar va o zaro talablarni o’zishga
‟
asoslangan hisob shakli.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni auditorlik
tekshiruvidan o tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob
‟
muomalalari uchun xos bo lgan umumiy qoidalariga asosan o tkaziladi. Hisob -
‟ ‟
kitob ma lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob registrlari
‟
ma lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi.
‟
Agar hisob-kitob ma lumotlarini solishtirish amallarini bajarish chog ida
‟ ‟
nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga kelish
sabablarini aniqlaydi.
Hisob va hisobot ma lumotlarining o zaro tengligi aniqlaganidan so ng,
‟ ‟ ‟
auditor mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldig ining
‟
haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u quyidagilarni tekshiradi:
-analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning raqamlari
hamda to’zilgan sanalari to g risidagi ma lumotlar mavjudligi;
‟ ‟ ‟
-analitik hisob registrlarida ko rsatilgan shartnomalar va dastlabki
‟
hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi);
-dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma lumotlarning mosligi (tanlab
‟
tekshiriladi).

24

Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali
qarzdorliklar qatoriga qo shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisob-kitoblarni‟
inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish) yo li bilan tasdiqlanadi.
‟
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir
qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish muddatlari nazorat
qilinadi:
hisob-kitoblar bo yicha majburiyatlar bajarilishining belgilangan chegara
‟
muddati o tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar yo qligi.
‟ ‟
Hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish materiallarini tekshirish mol etkazib
beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini
baholashda muhim ahamiyatga egadir.
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar
quyidagi yo nalishlar bo yicha tekshiriladi:
‟ ‟
-shartnomalar mavjudligi va to g ri rasmiylashtirilishini tekshirish;
‟ ‟
-olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar to liqligi va to g ri kirim
‟ ‟ ‟
qilinishini tekshirish;
-moddiy qiymatlik (ish. xizmat) lar uchun o z vaqtida va to liq haq
‟ ‟
to lanishini tekshirish.
‟
-auditor dastavval mahsulot etkazib berish shartnomalari va ish bajarish va
xizmat ko rsatish uchun boshqa xo jalik shartnomalarining mavjudligi, hamda
‟ ‟
shartnomalarning to g ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Sharnomalar amaldagi
‟ ‟
qonunchilik talablariga mos kelishi lozim.
O zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va shartnoma qonunchiligiga
‟
ataylab rioya qilinmasdan to’zilgan shartnomalar va ular asosida amalga oshirilgan
muomalalar haqiqiy emas deb topiladi. Auditorlar tekshirilayotgan korxonada
bunday holatlar yo qligini aniqlashlari lozim.
‟
Shundan so ng olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar uchun mol
‟
etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarning to lig icha to g ri
‟ ‟ ‟ ‟
baholanganligi va hisob registrlarida aks ettirilganligi to g risida dalillarga ega
‟ ‟
bo lishi zarur.
‟

25

Auditorlar dastlabki hujjatlar ma lumotlarini shartnomalar, buyurtmalar,‟
schyotfakturalar va loyiha -smeta hujjatlarining ma lumotlari bilan solishtirish
‟
natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilishning to liqligi,
‟
to g riligi va o z vaqtidaligi to g risida dalillarga ega bo ladi.
‟ ‟ ‟ ‟ ‟ ‟
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to lov hujjatlarida
‟
QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko rsatilganligiga va QQS
‟
summasining hisob-kitob yo li bilan ajratib ko rsatilishiga yo l qo yilmasligiga
‟ ‟ ‟ ‟
(me yoriy hujjatlarda belgilangan holatlardan tashqari) e tibor qaratiladi. Auditor
‟ ‟
ushbu talablarga rioya qilinishini tekshirish natijasida olingan moddiy qiymatlik
(ish, xizmat) lar bo yicha QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi
‟
dalilga ega bo ladi. Uning qoplanishi to langan, kirim qilingan va ishlab chiqarish
‟ ‟
maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo yicha amalga oshiriladi.
‟
Hisob-kitob hujjatlari hali etib kelmagan moddiy qiymatlik (ish, xizmat)
larni tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli to langan,
‟
lekin yo lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi.
‟
Xorijdan olingan import mahsulot(ish, xizmat)lar uchun hisob-kitoblar
bo yicha tekshiruv o tkazilganda, mulkchilik huquqi o tgan paytni , moddiy
‟ ‟ ‟
qiymatlik (ish, xizmat)larni kirim qilish sanasiga amalda bo lgan O zbekiston
‟ ‟
Respublikasi Markaziy Bankining valyuta kursini va to lov hujjatlarining
‟
to lanishini, kurs farqlarini, qo shilgan qiymat solig i summasini va frankirovka
‟ ‟ ‟
(tovarni xaridorga etkazib berishda transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob
qilish) shartlarini aniqlashning to g riligi tekshiriladi.
‟ ‟
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to lanishini
‟
tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:
* qarzlarni qoplash bo yicha muomalalarning tegishli to lov hujjatlari
‟ ‟
(bank ko chirmalari va to lov topshirig i, o zaro talablarni hisobga olish
‟ ‟ ‟ ‟
dalolatnomalari, cheklar va shunga o xshash) bilan tasdiqlanganligi;
‟
* to lov hujjatlarining haqiqiyligi va to g ri rasmiylashtirilganligi
‟ ‟ ‟
(barcha majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan

26

ajratib ko rsatilganligi, bank shtampasi, chet tildagi hujjatlarning tasdiqlangan‟
tarjimasi va shunga o xshash);
‟
* to lov hujjatlari ma lumotlarining 3110 - «Oldindan to langan ijara
‟ ‟ ‟
haqi», 3120-«Oldindan to langan xizmat haqi», 3190-«Boshqa oldindan to langan
‟ ‟
xarajatlar», 4310-«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo naklar»,
‟
6010- «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to lanadigan schyotlar» (joriy
‟
qismi), 7010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to lanadigan schyotlar»
‟
(o’zoq muddatli qismi) schyotlari bo yicha hisob registrlarining ma lumotlariga
‟ ‟
mosligi; ushbu schyotlar bo yicha hisob registrlari ma lumotlarining 5110, 5210,
‟ ‟
5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va
6890 schyotlar bo yicha hisob registrlariga mosligi.
‟
Qarzdorliklarning o zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish
‟
natijasida, auditor o zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan
‟
birortasining o zaro hisob-kitoblar tartibidagi to lovni amalga oshirish
‟ ‟
to g risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini,
‟ ‟
hamda hisob registrlarida aks ettirishning to g riligini aniqlaydi.
‟ ‟
O zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi
‟
va har ikkala tomon ishtirokida to’zilgan, o zaro talablarni hisobga olish
‟
to g risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy
‟ ‟
rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga keltirgan shartnomalar va dastlabki
hujjatlar ma lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko rsatilishi lozim.
‟ ‟
Da vo muddati o tib ketgan qarzdorliklar bo yicha o zaro talablarni hisobga
‟ ‟ ‟ ‟
olishga yo l qo yilmaydi.
‟ ‟
Amalga oshirilgan o zaro qarz surishishlarning qonuniyligini tekshirishda,
‟
qabul qilingan va puli to langan moddiy qiymatliklar bo yicha QQSni hisobga
‟ ‟
qabul qilishning asoslanganligi va sotilgan tovarlar (ish va xizmatlar) bo yicha
‟
QQS hisoblanishining to liqligini aniqlashga maxsus e tibor qaratiladi.
‟ ‟
Berilgan bo naklar bo yicha hisob-kitoblarni tekshirish 4310-«Mol etkazib
‟ ‟
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo naklar» schyotining hisob registrlari,
‟
bank ko chirmalari va shartnomalar ma lumotlari bo yicha amalga oshiriladi.
‟ ‟ ‟

27

Bunda mol etkazib beruvchilarga bo naklarning o z vaqtida va to g ri berilganligi‟ ‟ ‟ ‟
va olingan moddiy qiymatliklar uchun hisoblashilganda ularning hisobga
olinganligi aniqlanadi.
Auditor 3110, 3120, 3190, 4310, 6010, 7010 schyotlarning qoldiqlarini
analitik hisob registrlari bo yicha tahlil qilish natijasida, moddiy qiymatliklar
‟
etkazib berilgandan (ish, xizmatlar bajarilganidan) so ng barcha berilgan bo naklar
‟ ‟
bo yicha yakuniy hisob-kitob qilinganini aniqlaydi.
‟
Ushbu talabga rioya qilinayotganligini nazorat qilish nafaqat debitor va
kreditor qarzlar aks ettirilishining haqqoniyligini, balki QQSni hisob-kitob qilishga
taqdim etishning o z vaqtidaligi, chet el valyutasida berilgan bo naklar bo yicha
‟ ‟ ‟
kurs va summa farqlarini to g ri aniqlash uchun zarur.
‟ ‟
Mol etkazib beruvchilar bilan shartli birliklardan foydalanib hisob-kitob
qilinganida summa farqlarini aks ettirish to g riligi va quyidagi shartlarga rioya
‟ ‟
qilinishini tekshiradi:
* summaviy farqlar sarflarni buxgalteriya tan olish sanasiga aks
ettiriladi, ya ni qarzning shakllanishi va o zgarishiga ta sir ko rsatadi (6010, 7010
‟ ‟ ‟ ‟
schyotlar bo yicha yozuvlar);
‟
* tovar-moddiy zahiralar va asosiy vositalar haqiqiy xarajatlar summasi
bo yicha tan olinadi, ya ni kirim qilingan moddiy resurslar qiymati summaviy
‟ ‟
farqlarga to’zatiladi; ijobiy summa farqlari kirim qilingan moddiy resurslar
qiymatini oshiradi (Dt 0820, 0830, 0840, 0890, 1010-1090, 2910 schyotlar va Kt
6010 yoki 7010 schyot va Dt 4410, Kt 6010 - QQS summasi); salbiy summa
farqlari kirim qilingan moddiy resurslar qiymatini kamaytiradi. (Dt 0820, 0830,
0840, 0890, 1010- 1090, 2910 schyotlar, KT 6010 yoki 7010 schyot qizil storno
bilan va Dt 4410, Kt 6010 yoki 7010 schyot - QQS summasiga qizil storno bilan);
moddiy zahiralar sotilganda yoki ishlab chiqarishga berilgada (Dt 2010, Kt 6010
(7010), Dt 4410, Kt 6010 (7010) - QQS).
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirish
yakunida, auditor aniqlangan kamchiliklar va nomuvofiqliklarni umumlashtiradi
hamda qoldiqlar haqqoniyligining dastlabki baholanishini aniqlashtiradi.

28

XULOSA.
Moliyaviy hisobotga yozilgan tushuntirish xati korxonaning hisob siyosatini
yoritish, uning mulkiy va moliyaviy holatini xaqqoniy baholashi uchun qo’shimcha
mahlumotlar bilan hisobdan foydalanuvchilarni tahminlashi kerak. Tushuntirish
xatida ayrim qoidadan chetga chiqish xollari bo’lmaganda, korxonaning moliyaviy
hisoboti buxgalteriya hisobini yuritish qoidalaridan kelib chiqqan xolda tuzilganligi
ko’rsatilishi kerak. Xar bir qoidadan chetga chiqishlarning sabablari va natijasi
tushuntirish xatida ko’rsatilishi kerak. Bulardan tashqari tushuntirish xatida
korxona haqida qo’shimcha mahlumotlar xam ke’ltiriladi. Hisobotga korxona
boshligi va hisobchisi imzo chekib, unga korxona muxrini bosish bilan
tasdiklaydilar. Hisobot yil choragi va yilda davlat muassalari (Soliq inspektsiyasi,
statistika bo’limi, bank, yuqori tashkilot) ga takdim etilishi shart.
1996 yil 24-yanvardagi "To’lov intizomini va o’zaro hisob-kitoblar tizimini
mustaxkamlash chora tadbirlari to’g’risidagi" farmonlarini bajarish borasida
muayyan ishlar olib borilaetganligiga qaramasdan debitorlik-kreditorlik qarzlari
boshqarish og’ir axvolda qolmoqda. Jumladan, 1998 yil 1-yanvar holatiga ko’ra
muddati o’tgan debitorlik qarzlari 50,2 mlrd so’mni, kreditorlik qarzlari e’sa 80,3
mlrd so’mni tashkil etgan. Eng ogir tomoni shuki, ularni undirishning iqtisodiy
asosi yil sayin ogirlashib bormokda. Debitorlik kreditorlik qarzlarining oldini bitta
dastur asosida va uni nazorat qilish asosida uddalab bulmaydi. Buning uchun
bevosita keng kamrovli dastur ishlab chiqish lozim.
Debitorlik-kreditorlik majburiyatlarining oldini olish maqsadida quyidagi
chora tadbirlarni amalga oshirish mahkuldir:
-o’zaro shartnomaviy munosabatlarda tomonlarning mahsulligi oshirish va
ularning shartlariga qathiy amal e’tish;
-muddati o’tkazib yuborilagn xar qanday to’lovlar summasi bo’yicha xuquqiy
javobgarlik shartlarini be’lgilash;
-hisob-kitoblarning zamonaviy shakllaridan foydalanish;

30

-dargumon qarzlar bo’yicha rezervlar tashkil qilish mexanizmini ishlab
chiqish va x.k.

31

Adabiyotlar
1. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Advokatura: kasb xunar kollejlari uchun
o’quv qullanma. - T.: Ilm Ziyo, 2010. – 232 bet.
2. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Sud hokimiyati va O’zbekiston
Respublikasida sud huquq isloxotlar: ilmiy-publitsistik nashr. - Toshkent: TDYUI
nashriyoti, 2009. – 559 b.
3. Salomov B. O’zbekistonda advokatlik faoliyati. - T.: Adolat, 1-2 tom 2000. –
225 b.
4. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat
talabalari uchun darslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T.
Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b.
5. Jo’rayev I.B. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati. O’quv
uslubiy qo’llanma. - Toshkent: TDYUI, 2010 yil. – 8.5 b.t.

32

Uzoq muddatli kredit va qarzlar hisobi va auditi

Sotib olish