V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti - Musiqa - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Musiqa

V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti

Sotib olish

KURS ISHI
“ V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti ”
Mavzusida tayyorlagan ishi

МУНДАРИЖА

КИРИШ
I-БОБ
V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti
1.1 . Vena klassik maktabi namoyandalari .
1.2. V . A . Mosart va Y . Gaydn ijodiyoti .
II-БОБ
Volfgang Amadey Mosatning hayoti va ijodi.
2. 1 . V.A.Mosartning simfonik musiqasi.
2.2. V . A . Mosart ijodiyoti
ХУЛОСА
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati .

1. I.Proxorova. “Muz ы kalnaya literatura zarubejnыx stran”
2. A.Mansurov, D.Karimova “Musiqa” 5-sinf uchun darslik.
3. S.Begmatov. “Musiqa” 6-sinf uchun darslik.
4. O.Ibrohimov, J.Sadirov. “Musiqa” 7-sinf uchun darslik.
5 .www. Ziyo/ net
6 .htt//www//urairti//ru
5 . T. Е .Solomonov а . O’zbek musiqasi t а ri х i T.1981.
6. I.R а j а vov Maqomlar m а s а l а sig а doir T.1963.
7. O.M а tyokubov Ogz а ki а n’ а n а d а gi prof е ssion а l muzikag а
kirish T.1983.
8 . O.M а tyokubov Maqomot T.2004.
9. V.M а tyokubov Х or а zm doston ijrochiligining z а r ха l s ах if а lari
Х .1999.
10. А .Od.ilov “O’zbek xalq cholg’ularid а ijrochilik t а ri х i” T.,
G.G’ulom 2002
11. А . J а vborov “O’zbeklar turmush t а rzi v а m а d а niyati” T., G.
G’ulom 2002
12. А .J а vborov “Musiqiy dr а m а v а ko е diya j а nrlari O’zbek
kompozitorlarining ijodiyotid а ” T., G. G’ulom 2000
2

Kirish
O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotida xalqning boy ma‘naviy
salohiyati va umuminsoniy qadriyatlariga hamda hozirgi zamon
madaniyati, iqtisodiyoti, ilmi, texnikasi va texnologiyasining
so’nggi yutuqlariga asoslangan mukammal tag‘lim tizimini
barpo etish dolzarb ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29
avgustdagi IX sessiyasida ―Ta‘lim tug‘risidagi Qonun va
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilingan. Ushbu
qonunlar fuqarolarga ta‘lim- tarbiya berish, kasb-hunar
o’rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda har kimning
bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta‘minlashga
qaratilgan. Ta‘limning o’quvchilar qobiliyatlari va
isteg‘dodlarining har tomonlama namoyon bo’lishiga
qaratilganligini ta‘minlovchi jarayonni tashkil etish va uning
mazmunini tubdan yangilash, milliy va umuminsoniy ideallar,
qadriyatlarning ustuvor ahamiyati, shaxs, jamiyat va atrof-muhit
munosabatlarini uyg‘unlashtirish, o’quvchilarga estetik, boy
dunyoqarashni, yuksak ma‘naviyat, madaniyat va ijodiy
tafakkurni shakllantirish bo’yicha chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda.
Ijtimoiy infrastruktura tarmoqlari: sog‘liqni saqlash, xalq
ta‘limi, maktabgacha bolalar muassasalarda juda o’tkir iqtisodiy
va ijtimoiy muammolar mavjud.. Buni avvalo shundan ko’rsa
bo’ladiki, insonning har tomonlama uyg‘un kamol topishi, uning
shaxs sifatida mahnaviy rivojlanishi va eng oddiy narsalar ham
yetishmayapti.
Respublikaning taqdiri, uning kelajagi uchun qayg‘urayotgan,
yosh avlod taqdiri uchun kuyunayotgan sog‘lom fikrli
kishidadir.
O’ta muhim jihat shundaki, mamlakatimizda huquqiy
demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish yo’lida avval
boshdanoq asosiy ustuvor yo’nalishlarga aylangan masalalar —
tinchlik va barqarorlikni saqlash,
4

millatlararo hamjihatlikni asrash, aholini ijtimoiy muhofaza
qilish, iqtisodiyotni tubdan isloh etish, milliy armiyani
shakllantirish, inson manfaati, huquq va erkinliklarini
tahminlash, ijtimoiy-siyosiy hayotni erkinlashtirish, aholi
salomatligi, ilm-fan, ta‘lim-tarbiya, madaniyat va sport
jabhalariga ehtibor qaratish, jahon hamjamiyatidan munosib
o’rin egallash kabi ko’pdan-ko’p dolzarb vazifalar
mustaqilligimizning poydevori qo’yilayotgan davrdir. Yevropa
mumtoz musiqasining – opera, oratoriya, balet, simfoniya,
uvertyura, sonata kabi ko’p ovozli janrlarga hos ilk namunalari
o’rta asrlarda asarlar yaratishning qoidalari ham o’sha
davrlardan shakllanib, bugungi kunda yuksak rivojlanish
cho’qqisiga ko’tarilgan.
Opera – XVI asrning oxirida Italiyada paydo bo’lib, uning
tarixiy – qahramonlik, tarixiy – romantic, yopiq, afsonaviy, lirik,
dramatic, hajviy mavzularda yozilgan turlari mavjud bo’lib,
mumtoz na’munaviy turlari J. Verdi, X. Glyuk, V. Motsart kabi
Yevropa kompozitorlari tomonidan yaratilgan. Chet el
kompozitorlari ichida dunyoga yoshligidan mashxur bo’lgan
kompozitor Avstraliyalik Volfgang Amadey Motsartdir. U 1756
yil 27 yanvarda Avstriyaning kichik bir shaxarchasida
Zalsburgda saroy kompozitori va organchisi Leopold Motsart
oilasida dunyoga kelgan. Motsartning musiqaga bo’lgan
qobilyati 3 yoshidan boshlab yaqqol sezila boshlagan. U
klavesinda soatlab shug’ullanar, opasi 8 yoshli Annaning
cholgan kuylarini bir eshitishda hatosiz aynan qaytarib chalib
bera olar edi .
5

I-БОБ
V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti
1.1 .
Ven Vena klassik maktabi namo yandalari
18 asr ikkinchi yarmidan e’tiboran Avstriyaning
poytaxti Vena shaxrida musiqa madaniyati tez sur’atlar
bilan rivojlana boshlandi. Ma’rifatparvarlik asrining
g‘oyalari ustuvor bu shaxarda avstriya, olmon, venger,
italyan, slavyan va boshqa xalqlarning inoq hayotini
ko‘rish hamda ularning milliy ohanglarini tinglash
mumkin edi. Aynan ana shu ohanglar uyg‘unligiga
asoslangan holda 18 asr so‘ngi choragiga kelib Venada
musiqa ijodkorlari – kompozitorlarning o‘ziga xos
maktabi yuzaga kelgan edi Tarixda “ Vena klassik
maktabi” nomi bilan xam shuxrat topgan bu ijodiy
maktab an’analari dastlab Yozef Gaydn ( 1732-1809)
va Volganag Amadey Mosart ( 1756-1791 ) musiqa
asarlarida qaror topib , keyinchalik ularning yosh
zamondoshlari Lyudvig Van Betxoven ( 1770-1827 )
tomonidan ijodiy davom ettirilgan edi.
Ushbu maktab namoyandalari jahon musiqa
madaniyatini sonata, kvartet, simfoniya kabi yirik
cholg‘u musiqa asarlari bilan boyitishga muyassar
bo‘ldilar.
Vena klassik maktabi kopozitorlari ijodida simfoniya
janrining mumtoz ham uzul-kesil shakllandi va ravnaq
topdi. Shunga ko‘ra bu turdagi simfoniyalar to‘rt
qismdan iborat turkum asar bo‘lib uning ilk qismi tez
sur’atda (sonata allegrosi) , ikkinchi qismi sokin va
vazmin, uchinchisi esa raqs(minuet, skerso) xarakterida
va nixoyat yakuniy to‘rtinchi qismi jo‘shqin final
qismida yangragan.
Odatda bu kabi simfonik asarlarni shunga ixtisoslashgan
simfonik orkestr ijro etgan. 6

Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn
yuzdan ortiq , V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa
to‘qqizta simfoniya turkumlarini ijod etgan.

Vena klassik maktabi kompozitorlari opera san’atini
ham sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda
uni rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”,
“Don Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin
dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib ,
ohangdoshlik ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u
sozlarining birgalikda chalinishi natijasida hosil
bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi. Simfoniya, odatda
simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va yakka
xonandalar ham qo‘shiladi. Simfonik orkestrning qaysi
cholg‘ulardan tarkib topishini yaxshi bilamiz, to‘liq
simfonik orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi; 1.
1-chi skripkalar, violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-
gaboy. 3. 2-skripkalar, alt-skripkalar. 4. Klarnet,
fagot. 5. Urma cholg‘ular. 6. Valtorna, tuba. 7.
Truba, trombon. Simfoniya odatda to‘rt
qismdan iborat bo‘ladi:
- 1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda ijro etiladi
;
- 3-qism-minuet yoki skerso xarakterida yoziladi;
- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak
qo‘shiqning naqorotiga o‘xshab xar gal qayta
chalinadi; Bu qism, odatda, tantanavor va jo‘shqin
xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va
avstriyalik kompozitorlar yaratishgan.
7
Simfoniyaning mumtoz turlarini jaxon tan olgan

kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning xajm jixatdan
kichik va sodda turlari xam mavjud va u simfoniyetta
deyiladi. Bir qismdan iborat bo‘lgan simfonik asar
“Simfonik poema” deyiladi. Opera – XVI asrning
oxirida Italiyada paydo bo’lib, uning tarixiy –
qahramonlik, tarixiy – romantic, yopiq, afsonaviy, lirik,
dramatic, hajviy mavzularda yozilgan turlari mavjud
bo’lib, mumtoz na’munaviy turlari J. Verdi, X. Glyuk,
V. Motsart kabi Yevropa kompozitorlari tomonidan
yaratilgan. Chet el kompozitorlari ichida dunyoga
yoshligidan mashxur bo’lgan kompozitor Avstraliyalik
Volfgang Amadey Motsartdir. U 1756 yil 27 yanvarda
Avstriyaning kichik bir shaxarchasida Zalsburgda saroy
kompozitori va organchisi Leopold Motsart oilasida
dunyoga kelgan. Motsartning musiqaga bo’lgan
qobilyati 3 yoshidan boshlab yaqqol sezila boshlagan. U
klavesinda soatlab shug’ullanar, opasi 8 yoshli
Annaning cholgan kuylarini bir eshitishda hatosiz aynan
qaytarib chalib bera olar edi.
Otasi Leopold o’g’lining musiqiy qobilyatiga tan beradi
va Anna bilan bir qatorda Volfgang bilan ham astoydil
shug’ullana boshladi. Volfgang Motsart 6 yoshida
klavesinda yaxshi chala oladigan darajaga erishadi va
birinchi asarini, kichik hajmdagi pyesalarini yoza
boshlaydi. Yetti yoshga kirganda Motsart opasi, 12
yoshli Anna bilan birgalikda Fransiya qirolining
rezidensiyasi – Varsal saroyida konsert berishadi.
Bolalar dastlab to’rt kun uchun mo’ljallangan bir nechta
murakkab asarlarni chalib, hammani hayratga solishadi.
Keyin Volfgang Motsart skripkasini olib bir qancha
asarlarni nihoyatda toza va katta mahorat bilan chalib
beradi. 8
Opasi Anna unga klovesinda jo’r bo’ladi. Saroyga
to’plangan mehmonlar Volfgang bilan qiziqib qolishadi.

U birinchi marta ko’rayotgan notanish asarlarni notaga
qarab to’xtamasdan, qiyomiga yetkazib chalib etadi.
Berilgan muiqa bo’lagini ham xilma – xil bezaklar
qo’shib turlicha chalib beradi. Mehmonlar chalgan
musiqa bo’lagini xech qiynalmasdan ko’zi bog’liq holda
chaladi.Uning nomi boshqa shaxarlarda ham yoyiladi. U
bir necha davomida Vena, Parij, London, Gana,
Bryussel, Jeneva kabi bir qancha shaxarlarda konsert
qo’ydi. Otasi
Leopold o’g’li Volfgangga musiqa yozish sirlarini,
kompozitsiyani mukammal o’rgatib bordi. Natijada 8
yoshli Motsartning birinchi kitobi Parijda bosilib chiqdi.
Motsart 12 yoshida o’zining birinchi operasini yaratdi.
Volfgangning otasi Leopold Motsart bolalarining xar
tomonlama keng bilim olishiga sharoit yaratib berdi.
Yosh Motsart chet tillari, tarix, geografiya, arifmetika va
boshqa fanlardan ham yetarlicha bilim oldi. U Parijda,
Londonda opera teatrlariga va simfonik orkestr
konsertlariga tez – tez borib turadi.Volfgang
Motsartning Italiyaga otasi bilan qilgan safari uning
hayotida o’chmas iz qoldirdi. Italiya shaxarlarining boy
arxitekrurasi, dilbar tabiati, muzey va teatrlari yosh
Motsartni yanada ilxomlantirib yubordi.
Bir necha oy davomida Motsart Italiyadagi eng yetuk
musiqa nazoratchisi Padre Martinidan kompazitorlik
sirini o’rgandi. O’qish oxirida 14 yoshli Motsart
sinovlardan oily darajada o’tib, Boloniya Musiqa
Akademiyasining faxriy a’zosi diplomini olishga
muyassar bo’ldi.Yangi taassurot va yangi ilxomlar bilan
u juda ko’plab musiqa asarlarini yaratadi. “Sexrli
fleyta”,
9
“Figaroning uylanishi” operalari, qator – qator

simfoniyasi, fortepiano uchun yozilgan sanatalar,
konsertlar va xor uchun qo’shiqlar uning ijodiy maxsuli
bo’ldi.
Motsartni mo’jizali bola deb atashar edi. Hayotini
oxirida Venada yashadi. Bu yillar bastakorning yetuk
ijodiy davridir. Bu yerda u turmush qurgan. Eng zo’r
asarlarini shu yerda yozgan.
Ular: “Figaroning uylanishi” “Don Juan” “Sexrli
fleyta” operalaridir.
Ammo mahalliy aristokratlar hayotining oxirida
Volfgang Amadey Motsartning buyuk iste’dodini
yetarlicha qadrlay olishmadi.Unga xizmatkor, boy va
badavlat kishilarning ko’nglini olish uchun xizmat
qiluvchi oddiy bir qiziqchi sifatida qarashdi. Motsart esa
musiqaga hayotiy zarurati bo’lgan muxim shu deb
qaradi.Motsart hammasi bo’lib 36 yil umr ko’rdi. Ammo
shu qisqa davr ichida boy musiqiy me’ros qoldirdi.
Butun dunyo kishilari uni buyuk kompozitor sifatida tan
olishadi va uning asarlarini sevib tinglashadi.Motsart
buyuk avstriya bastakori Vena klassik maktabining
vakilidir. Mtsart hayoti davomida 41 ta simfoniya, 19 ta
sonata, 19 ta opera va boshqa asarlar yozgan. Motsart
lirik va drammatik janrning asoschisi bo’lgan. Motsart
asarlari ichida 40 - simfoniyasi eng taniqli hisoblanadi.
40 – simfoniya 1788 yil Venada yozilgan.
Simfoniyaning janri lirik drammatik xarakterda
yozilgan.Simfoniyaning g’oyasi lirik tragikdir. Birinchi
qism.ata allegro shaklida sol minor tonaligida yozilgan.
Asosiy partiya hayajonli lirik. Janr manbai qo’shiq.
Buning intonatsion asosi kichik
10
sekunda pastga va kishik seksta tepaga, asosiy partiya

qarama – qarshi. U 2 ta elementdan iborat:
1 – kichik sekunda va kichik seksta intonatsiyasi.
2 – qo’shaloq Dominanta akkordi Dominanta uch
tovushligi yechilishi bilan.
Bog’lovchi partiya yordamchi partiyaga mavzuli negizli
va tonallik o’tishini qilishi mumkin. Bog’lovchi partiya
3 bo’limdan iborat:
Yordamchi partiyada si bemol major osoyishta ixcham
chiroyli mavzu. Yakuniy partiya bir tomondan asosiy
tonallikdan o`tmagani uchun rivojlovga yo`l beradi.
Ikkinchi qism. Mi bemol – major sonata shaklida
yozilgan bosh partiya mavzularida qarama qarshilikka
to’la ikkalasi ham sof, tiniq, osoyishta, lirikligi bilan
ajralib turadi.
Uchinchi qism. Menuet.Murakkab uch qisimli shaklda
yozilgan sol minor. Menuetda raqsga hos tomoni yo’q.
Raqs elementlari esa trioda bor.
To’rtinchi qism. Final. Sona shaklida sol minorda
yozilgan birinchi qism o’xshashliklari juda ko’p.
Birinchi tomon bosh partiya va bog’lovchi partiyalar.
Ikkinchi tomon yordamchi partiya tabiatdan bir xilda
qarama qarshi qo’yilgan.
Ritm jihatdan u sitsiliyaga yaqin turadi.
Variatsiyalarning oltitasida ham mavzuli obraz mazmuni
tub o’zgarishga uchramaydi.
Buyuk Avstriya bastakori Vena klassik maktabining
vakili bo’lgan Volfgang Amadey Motsart 1791 yilda 45
yoshida Venada vafot etdi.
11

1 . 2 . V.A.Mosart va Y . Gaydnning simfonik ijodiyoti
Buyuk kompozitor Volfgang Amadey Motsart o'zining
qisqa,ammo ajoyib hayoti davomida turli janrlarda 600
ga yaqin musiqaasarlari yaratdi. Ular ichidan eng
ommalashib ketganlarini aniq nomlarini bilmasak ham,
turli parchalarni ko'p marta tinglaganmiz va hammamiz
yaxshi bilamiz. Bular: «Figaroning uylanishi», «Sehrli
nay» operalari va o'zining betakrorligi bilan
ajralibturuvchi — «Rekviyem»dir.
Buyuk ijodkorning hayoti, yanada ko'proq uning o'limi
tafsilotlariodamlarda katta Qiziqish uyg'otadi. Motsart
o'limi jumbog’igabirinchilardan bo'lib o'zining «Motsart
va Salyeri» asaridaA.S. Pushkin murojaat qildi.
Keyinroq, XX asrda, ingliz dramaturgi Piter Sheffer
A.S. Pushkin asarini o'qib «Amadeus» pyesasiniyozdi,
bu asar hozirgi kungacha jahonning ko'plab teatrlari
sahnasida katta muvaffaqiyat bilan qo'yilmoqda. 1984-
yilda esashu pyesa mazmuni asosida rejissor Milosh
Forman «Amadey»filmini suratga oldi. Jahon
kinematografiyasining ushbu durdonaasari turli
nominatsiyalarda yettita «Oskar» mukofotini oldi,
shujumladan, rejissura uchun ham
mukofotlandi.Hayotimizda deyarli har kuni Motsart
yaratgan asarlar bilanto'qnash kelamiz. Bu musiqa radio
orqali jaranglaydi, uni televideniyeorqali namoyish
qilishadi. Engil, quvnoq, xushchaqchaq musiqa
kayfiyatni ko'taradi, atrof dunyoni boshqacha ko'z bilan
ko'rishga yordam beradi.
Barchamizning bu insonga, uning shaxsiyatiga
intilishimizningboisi nimada? Nega Motsartga bo'lgan
qiziqish mana 250 yildan beri so'nmasdan kelmoqda!

Buni bir so'z bilan tushuntirish mumkin: u — daho,
bundaylar zaminimizda kamyob va shunisi bilan ular
bizni o'ziga tortib turadi. 12
Volfgang Amadey Motsart 1756-yil 27-yanvarda Alp
o'lkasida joylashgan, san'at asarlariga o'xshash daryolar,
bog’ va o'rmonlar bilan o'ralgan Zalsburg shaharchasida
dunyoga keladi. Zalsburg o'sha paytlarda kichkinagina
knyazlikdan iborat bo'lib, unga Zalsburg arxiyepiskopi
hukmronlik qilar edi. Motsartning otasi, Leopold
Motsart, yaxshigina shuhrat qozongan skripkachi,
organchi, pedagog bo'lib, graf Turnning Zalsburgdagi
katta amaldorlaridan birining saroy sozandasi va
kamerdineri bo'lib ishlardi.
Volfgang oiladagi yettinchi farzand edi. Uning deyarli
barcha akaukalariva opa-singillari go'daklik
chog'laridayoq vafot etishgan,birgina opasi Mariya
Anna tirik qolgan edi. Uni oilada erkalab,Nannerl deb
chaqirishardi. Qizcha undan to'rt yarim yosh katta
edi.Volfgang va Nannerlning dastlabki musiqiy tarbiyasi
otasiningrahbarligida amalga oshadi. Nannerl sakkiz
yoshidan klavesin chalishni o'rgana boshlaydi. Otani
hayratlarga solgancha, uch yarifh yoshli bolakay opasi
o'rgatgan barcha pyesalarni, eshitganlarini xatosiz holda
takrorlay olardi. Kunlarning birida ota uygao'z do'sti
Shaxtner bilan kirib keladi.
To'rt yoshli Motsart stolda o'tirganicha, nota qog'oziga
perobilan nimalarnidir yozardi. Siyohdonga faqat pero
emas, bolaningbarmoqlari ham botirilar edi. Otasining
«Nima qilyapsan»,degan savoliga bola: «Klavesin
uchun konsert yozyapman», debjavob beradi. Ota nota
qog'ozi varag'ini qo'liga olib, bola yozuvi bilan
tuzilgangan, siyoh dog'lari bilan qoplangan notalarni
ko'zdan kechiradi. Dastlab, unga va Shaxtnerga
bularning barchasi bolalarchao'yinqaroqlik bo'lib
tuyiladi. Biroq diqqat bilan kuzatganidan keyin, uning

ko'zlaridan xursandchilik yoshlari toma boshlaydi.
«Qarang, janob Shaxtner, - deb yuzlanadi u do'stiga,-
13
bularning barchasi to'g'ri va ma'noli-ku!»
1762-yil yanvarda Volfgang olti yoshga to'ladi, opasi
esa o'nyarim yoshli bo'ladi. Ularning har ikkisi ham
klavesin chalishtexnikasini shu darajada egallashadiki,
ota bolalar bilan birgalikdakonsert safari uyushtirish
rejalarini tuzadi. Ular dastlab Myunxenga kelib,
ko’rfurst Bavarskiy saroyida muvaffaqiyatli chiqishlar
qilishadi. Leopold Motsart ta'til paytida Avstriya
poytaxtisafari taraddudi bilan band bo'ladi.
Motsart farzandlarining Venadagi birinchi chiqishlari
kattashov-shuvga sabab bo'ldi. Bolalar a'yonlarning
mehmonxonalarida, hatto qirol oilasida konsertlar
berishadi. Saroy hashamatlari orasida olti yoshli
artistning gavdasi odatdagidan ko'ra yanada nozik, zaif
va jajji ko'rinar edi.
VolU favqulodda san'ati hayajonlar bo'ronini hosilqildi.
Barcha zafar va ommaviy hayajonlarga qaramasdan,
bundayhayot bolalar uchun og'irlik qilardi. Ular dam
olmasdan turib turli shaharlar va mamlakatlarga
borishadi, ketma-ket bir necha soat davomida ijrochilik
va improvizatsiya ham qilishardi (u vaqtlarda konsertlar 4
—5 soatlab davom etgan). Uylariga qaytishlari bilanoq,
Leopold Motsart bolalarning mashg'ulotlari qat'iy va
rejali tarzda amalga oshishi haqida qayg'uradi. Bunda u
faqat musiqaniemas, balki maktab o'quv fanlarini ham
nazardan chetdaqoldirmaydi. Motsart o'qish, husnixat,
fransuz tili bilan shug'ullana boshlaydi. Uning eng yaxshi
ko'rgan fani arifmetika edi. Volfganghisobni qunt bilan
o'rganadi va tez orada to'rt arifmetik amallarniegallaydi.
U har kuni misol va masalalar bilan yozuv taxtasininghar
ikki tomonini to'ldirib tashlardi.Shu yilning yozida

arxiyepiskopdan yana bir marta ta'til uchunruhsat so'rab,
Leopold Motsart bolalar bilan nisbatan uzoqroqsafarga
otlanadi. 14
Ularning oxirgi maqsadlari Parij edi. Past bo'yli, bir yonida
jajjigina shamshirchasi hamda qo'ltig'ida uchburchakli
bezagi bo'lgan binafsharang atlas kamzul kiygan, koqilli
parikdagi kichkintoy Motsart klavesin yoniga dadil kelar,
yoqimli samimiyat bilan o'ng va chap tomonga ta'zim
bajo qilib qo'yardi. U o'zining va boshqalarning asarlarini
mahorat bilan ijro etar,notanish notalarni shunday engillik
bilan o'qir ediki, go'yokiular unga oldindan tanishdek
tuyulardi. 18 asr ikkinchi yarmidan e’tiboran
Avstriyaning poytaxti Vena shaxrida musiqa madaniyati
tez sur’atlar bilan rivojlana boshlandi. Ma’rifatparvarlik
asrining g‘oyalari ustuvor bu shaxarda avstriya, olmon,
venger, italyan, slavyan va boshqa xalqlarning inoq
hayotini ko‘rish hamda ularning milliy ohanglarini
tinglash mumkin edi. Aynan ana shu ohanglar
uyg‘unligiga asoslangan holda 18 asr so‘ngi choragiga
kelib Venada musiqa ijodkorlari – kompozitorlarning
o‘ziga xos maktabi yuzaga kelgan edi Tarixda “ Vena
klassik maktabi” nomi bilan xam shuxrat topgan bu
ijodiy maktab an’analari dastlab Yozef Gaydn ( 1732-
1809) va Volganag Amadey Mosart ( 1756-1791 )
musiqa asarlarida qaror topib , keyinchalik ularning yosh
zamondoshlari Lyudvig Van Betxoven ( 1770-1827 )
tomonidan ijodiy davom ettirilgan edi.
Ushbu maktab namoyandalari jahon musiqa
madaniyatini sonata, kvartet, simfoniya kabi yirik
cholg‘u musiqa asarlari bilan boyitishga muyassar
bo‘ldilar.
Vena klassik maktabi kopozitorlari ijodida simfoniya
janrining mumtoz ham uzul-kesil shakllandi va ravnaq
topdi. Shunga ko‘ra bu turdagi simfoniyalar to‘rt
qismdan iborat turkum asar bo‘lib uning ilk qismi tez

sur’atda (sonata allegrosi) ,
15
ikkinchi qismi sokin va vazmin, uchinchisi esa
raqs(minuet, skerso) xarakterida va nixoyat yakuniy
to‘rtinchi qismi jo‘shqin final qismida yangragan.
Odatda bu kabi simfonik asarlarni shunga ixtisoslashgan
simfonik orkestr ijro etgan.
Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn
yuzdan ortiq , V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa
to‘qqizta simfoniya turkumlarini ijod etgan.

Vena klassik maktabi kompozitorlari opera san’atini
ham sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda
uni rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”,
“Don Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin
dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib ,
ohangdoshlik ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u
sozlarining birgalikda chalinishi natijasida hosil
bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi. Simfoniya, odatda
simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va yakka
xonandalar ham qo‘shiladi. Simfonik orkestrning qaysi
cholg‘ulardan tarkib topishini yaxshi bilamiz, to‘liq
simfonik orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi; 1.
1-chi skripkalar, violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-
gaboy. 3. 2-skripkalar, alt-skripkalar. 4. Klarnet,
fagot. 5. Urma cholg‘ular. 6. Valtorna, tuba. 7.
Truba, trombon. Simfoniya odatda to‘rt
qismdan iborat bo‘ladi:
- 1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda ijro etiladi
;
- 3-qism-minuet yoki skerso xarakterida yoziladi;

- 16
- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak
qo‘shiqning naqorotiga o‘xshab xar gal qayta
chalinadi; Bu qism, odatda, tantanavor va jo‘shqin
xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va
avstriyalik kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning
mumtoz turlarini jaxon tan olgan kompozitorlar
yaratishgan. Simfoniyaning xajm jixatdan kichik va
sodda turlari xam mavjud va u simfoniyetta deyiladi.
Bir qismdan iborat bo‘lgan simfonik asar “Simfonik
poema” deyiladi.

II-БОБ
Volfgang Amadey Mosatning hayoti va ijodi.
2. 1 . V.A.Mosartning simfonik musiqasi.
Buyuk kompozitor Volfgang Amadey Motsart o'zining
qisqa,ammo ajoyib hayoti davomida turli janrlarda 600 ga yaqin
musiqaasarlari yaratdi. Ular ichidan eng ommalashib
ketganlarini aniq nomlarini bilmasak ham, turli parchalarni ko'p
marta tinglaganmiz va hammamiz yaxshi bilamiz. Bular:
«Figaroning uylanishi», «Sehrli nay» operalari va o'zining
betakrorligi bilan ajralibturuvchi — «Rekviyem»dir.
Buyuk ijodkorning hayoti, yanada ko'proq uning o'limi
tafsilotlariodamlarda katta Qiziqish uyg'otadi. Motsart o'limi
jumbog’igabirinchilardan bo'lib o'zining «Motsart va Salyeri»
asaridaA.S. Pushkin murojaat qildi. Keyinroq, XX asrda, ingliz
dramaturgi Piter Sheffer A.S. Pushkin asarini o'qib «Amadeus»

17
pyesasiniyozdi, bu asar hozirgi kungacha jahonning ko'plab
teatrlari sahnasida katta muvaffaqiyat bilan qo'yilmoqda. 1984-
yilda esashu pyesa mazmuni asosida rejissor Milosh Forman
«Amadey»filmini suratga oldi. Jahon kinematografiyasining
ushbu durdonaasari turli nominatsiyalarda yettita «Oskar»
mukofotini oldi, shujumladan, rejissura uchun ham
mukofotlandi.Hayotimizda deyarli har kuni Motsart yaratgan
asarlar bilanto'qnash kelamiz. Bu musiqa radio orqali
jaranglaydi, uni televideniyeorqali namoyish qilishadi. Engil,
quvnoq, xushchaqchaq musiqa kayfiyatni ko'taradi, atrof
dunyoni boshqacha ko'z bilan ko'rishga yordam beradi.
Barchamizning bu insonga, uning shaxsiyatiga
intilishimizningboisi nimada? Nega Motsartga bo'lgan qiziqish
mana 250 yildan beri so'nmasdan kelmoqda! Buni bir so'z bilan
tushuntirish mumkin: u — daho, bundaylar zaminimizda
kamyob va shunisi bilan ular bizni o'ziga tortib turadi.
Volfgang Amadey Motsart 1756-yil 27-yanvarda Alp o'lkasida
joylashgan, san'at asarlariga o'xshash daryolar, bog’ va
o'rmonlar bilan o'ralgan Zalsburg shaharchasida dunyoga keladi.
Zalsburg o'sha paytlarda kichkinagina knyazlikdan iborat bo'lib,
unga Zalsburg arxiyepiskopi hukmronlik qilar edi. Motsartning
otasi, Leopold Motsart, yaxshigina shuhrat qozongan skripkachi,
organchi, pedagog bo'lib, graf Turnning Zalsburgdagi katta
amaldorlaridan birining saroy sozandasi va kamerdineri bo'lib
ishlardi.
Volfgang oiladagi yettinchi farzand edi. Uning deyarli barcha
akaukalariva opa-singillari go'daklik chog'laridayoq vafot
etishgan,birgina opasi Mariya Anna tirik qolgan edi. Uni oilada
erkalab,Nannerl deb chaqirishardi. Qizcha undan to'rt yarim
yosh katta edi.Volfgang va Nannerlning dastlabki musiqiy
tarbiyasi otasiningrahbarligida amalga oshadi. Nannerl sakkiz
yoshidan klavesin chalishni o'rgana boshlaydi. Otani hayratlarga
solgancha, uch yarifh yoshli bolakay opasi o'rgatgan barcha
18

pyesalarni, eshitganlarini xatosiz holda takrorlay olardi.
Kunlarning birida ota uygao'z do'sti Shaxtner bilan kirib keladi.
To'rt yoshli Motsart stolda o'tirganicha, nota qog'oziga perobilan
nimalarnidir yozardi. Siyohdonga faqat pero emas,
bolaningbarmoqlari ham botirilar edi. Otasining «Nima
qilyapsan»,degan savoliga bola: «Klavesin uchun konsert
yozyapman», debjavob beradi. Ota nota qog'ozi varag'ini qo'liga
olib, bola yozuvi bilan tuzilgangan, siyoh dog'lari bilan
qoplangan notalarni ko'zdan kechiradi. Dastlab, unga va
Shaxtnerga bularning barchasi bolalarchao'yinqaroqlik bo'lib
tuyiladi. Biroq diqqat bilan kuzatganidan keyin, uning
ko'zlaridan xursandchilik yoshlari toma boshlaydi.
«Qarang, janob Shaxtner, - deb yuzlanadi u do'stiga,-bularning
barchasi to'g'ri va ma'noli-ku!»
1762-yil yanvarda Volfgang olti yoshga to'ladi, opasi esa
o'nyarim yoshli bo'ladi. Ularning har ikkisi ham klavesin
chalishtexnikasini shu darajada egallashadiki, ota bolalar bilan
birgalikdakonsert safari uyushtirish rejalarini tuzadi. Ular
dastlab Myunxenga kelib, ko’rfurst Bavarskiy saroyida
muvaffaqiyatli chiqishlar qilishadi. Leopold Motsart ta'til
paytida Avstriya poytaxtisafari taraddudi bilan band bo'ladi.
Motsart farzandlarining Venadagi birinchi chiqishlari kattashov-
shuvga sabab bo'ldi. Bolalar a'yonlarning mehmonxonalarida,
hatto qirol oilasida konsertlar berishadi. Saroy hashamatlari
orasida olti yoshli artistning gavdasi odatdagidan ko'ra yanada
nozik, zaif va jajji ko'rinar edi.
VolU favqulodda san'ati hayajonlar bo'ronini hosilqildi. Barcha zafar
va ommaviy hayajonlarga qaramasdan, bundayhayot bolalar
uchun og'irlik qilardi. Ular dam olmasdan turib turli shaharlar va
mamlakatlarga borishadi, ketma-ket bir necha soat davomida
ijrochilik va improvizatsiya ham qilishardi (u vaqtlarda konsertlar
4—5 soatlab davom etgan). Uylariga qaytishlari bilanoq, Leopold
19

Motsart bolalarning mashg'ulotlari qat'iy va rejali tarzda amalga
oshishi haqida qayg'uradi. Bunda u faqat musiqaniemas, balki
maktab o'quv fanlarini ham nazardan chetdaqoldirmaydi. Motsart
o'qish, husnixat, fransuz tili bilan shug'ullana boshlaydi. Uning
eng yaxshi ko'rgan fani arifmetika edi. Volfganghisobni qunt
bilan o'rganadi va tez orada to'rt arifmetik amallarniegallaydi. U
har kuni misol va masalalar bilan yozuv taxtasininghar ikki
tomonini to'ldirib tashlardi.Shu yilning yozida arxiyepiskopdan
yana bir marta ta'til uchunruhsat so'rab, Leopold Motsart bolalar
bilan nisbatan uzoqroqsafarga otlanadi. Ularning oxirgi
maqsadlari Parij edi. Past bo'yli, bir yonida jajjigina
shamshirchasi hamda qo'ltig'ida uchburchakli bezagi bo'lgan
binafsharang atlas kamzul kiygan, koqilli parikdagi kichkintoy
Motsart klavesin yoniga dadil kelar, yoqimli samimiyat bilan o'ng
va chap tomonga ta'zim bajo qilib qo'yardi. U o'zining va
boshqalarning asarlarini mahorat bilan ijro etar,notanish notalarni
shunday engillik bilan o'qir ediki, go'yokiular unga oldindan
tanishdek tuyulardi. 18 asr ikkinchi yarmidan e’tiboran
Avstriyaning poytaxti Vena shaxrida musiqa madaniyati tez
sur’atlar bilan rivojlana boshlandi. Ma’rifatparvarlik asrining
g‘oyalari ustuvor bu shaxarda avstriya, olmon, venger, italyan,
slavyan va boshqa xalqlarning inoq hayotini ko‘rish hamda
ularning milliy ohanglarini tinglash mumkin edi. Aynan ana shu
ohanglar uyg‘unligiga asoslangan holda 18 asr so‘ngi choragiga
kelib Venada musiqa ijodkorlari – kompozitorlarning o‘ziga xos
maktabi yuzaga kelgan edi Tarixda “ Vena klassik maktabi”
nomi bilan xam shuxrat topgan bu ijodiy maktab an’analari
dastlab Yozef Gaydn ( 1732-1809) va Volganag Amadey
Mosart ( 1756-1791 ) musiqa asarlarida qaror topib , keyinchalik
ularning yosh zamondoshlari Lyudvig Van Betxoven ( 1770-1827
) tomonidan ijodiy davom ettirilgan edi.
Ushbu maktab namoyandalari jahon musiqa madaniyatini
sonata, kvartet, simfoniya kabi yirik cholg‘u musiqa asarlari
20

bilan boyitishga muyassar bo‘ldilar.
Vena klassik maktabi kopozitorlari ijodida simfoniya janrining
mumtoz ham uzul-kesil shakllandi va ravnaq topdi. Shunga
ko‘ra bu turdagi simfoniyalar to‘rt qismdan iborat turkum asar
bo‘lib uning ilk qismi tez sur’atda (sonata allegrosi) , ikkinchi
qismi sokin va vazmin, uchinchisi esa raqs(minuet, skerso)
xarakterida va nixoyat yakuniy to‘rtinchi qismi jo‘shqin final
qismida yangragan.
Odatda bu kabi simfonik asarlarni shunga ixtisoslashgan
simfonik orkestr ijro etgan.
Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn yuzdan ortiq ,
V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa to‘qqizta simfoniya
turkumlarini ijod etgan.

Vena klassik maktabi kompozitorlari opera san’atini ham
sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda uni
rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”, “Don
Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib , ohangdoshlik
ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u sozlarining birgalikda
chalinishi natijasida hosil bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi.
Simfoniya, odatda simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va
yakka xonandalar ham qo‘shiladi. Simfonik orkestrning qaysi
cholg‘ulardan tarkib topishini yaxshi bilamiz, to‘liq simfonik
orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi; 1. 1-chi skripkalar,
violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-gaboy. 3. 2-skripkalar,
alt-skripkalar. 4. Klarnet, fagot. 5. Urma cholg‘ular. 6.
Valtorna, tuba. 7. Truba, trombon. Simfoniya
odatda to‘rt qismdan iborat bo‘ladi:
- 1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda ijro etiladi ;
- 3-qism-minuet yoki skerso xarakterida yoziladi;
- 21

- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak qo‘shiqning
naqorotiga o‘xshab xar gal qayta chalinadi; Bu qism,
odatda, tantanavor va jo‘shqin xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va avstriyalik
kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning mumtoz turlarini
jaxon tan olgan kompozitorlar yaratishgan. Berilgan mavzularda
improvizatsiya qilar, ustiga ro'mol yopib qo'yilgan klaviaturada
eng og'ir pyesalarni ham tiniq va xatosiz chala olardi.
Motsart Parijda barakali ijod qildi. 1764-yil boshida
uningskripka va klavesin uchun yozilgan dastlabki to'rtta
sonatasi nashrdanchiqdi. Sarvaraqda ularning yetti yoshli bola
tomonidan yozilganiko’rsatib qo'yilgan edi.
Parijdagi besh oy davom etgan safar muvaffaqiyatlaridan
ruhlanganLeopold Motsart 1764-yil aprelida bolalarni Londonga
olibboradi. Angliyada Persell vafotidan keyin endilikda jahon
e'tiboridagio'z milliy kompozitorlari yo'q edi. Vaholanki, XVII
asrdaLondon musiqa san'ati yuksak darajada rivojlangan shahar
hisoblanardi.Bu yerda Volfgang logann Xristian Bax bilan
tanishadi,u buyuk logann Sebastyanning o'g'li edi. Baxning
klavesindagi mahoratli ijrolari bolada juda katta taassurot
qoldiradi. Unga I.X. Baxning klavir sonatalari yoqib qoladi.
Ular yorqin va hayotbaxsh, o'ynoqi va erka kuylarga boy,
italyancha operalardagi ariyalarga o'xshab ketardi. Yoshlari
orasidagi katta farqqa qaramasdan, ular tez orada qalin do'st
bo'lib qolishdi. Ko'pincha ular ayni bir paytning o'zida musiqiy
mavzuda ikki klavesinda improvizatsiya kuy ijro etishib,
eshituvchilarning barchasini hayratda qoldirishar edi.
Londonda sakkiz yoshli Volfgang yana oltita sonata yozadi.Ular
klavesin uchun bo'lib, skripka yoki fleyta jo'rligida ijro
etishgamo'ljallangan edi. Bundan tashqari u simfoniyalar
yaratishga ham kirishib ketadi. Angliyada o'tkazilgan bir yil
davomida boladagi musiqiy rivojlanish sezilarli tarzda olg'a
ketdi. Bir joydan ikkinchi joyga muntazam ravishda ko'chib
22

yurishlarga qaramasdan, bola otasining rahbarligida musiqa
bilan ham, umumta'lim o'quv fanlari bilan ham uzluksiz
shug'ullanishni qanda qilmadi.
Mehmondo'st Angliya bilan xayrlashish qanchalik og'ir
bo'lmasin, Leopold Motsartga Zalsburg arxiyepiskopi
tomonidan berilgan ta'til muddati allaqachon o'tib bo'lgan edi.
Golland elchisining qattiq iltimosining yo’zidan o'tolmay,
Leopold yo'1-yo'lakay Gollandiya va Fransiyaga kirib o'tishni
ham rejalashtiradi. Ular Gaaga, Gent, Rotterdam, Amsterdam va
boshqa shaharlardabo'lishadi. Hamma yerlarda ham
muvaffaqiyat juda yuksak bo'ldi.Ilgari Fransiya va Angliyada
bo'lganiday, bu yerda ham bolalarnigulduros qarsaklar bilan
kutib olishadi, ularning sha'nlariga maqtovlaryog'dirishadi.
1766-yil noyabrida Parijda, Shveysariya, Germaniyaning ko'plab
shaharlarida muvaffaqiyatli chiqishlardan so'ng, Motsartning
oilasi jonajon Zalsburg shahriga qaytib keladi. Uyga qaytib
kelganlari zahotiyoq ota bolalar bilan jiddiy va rejali ishlarni
boshlab yuboradi. Skripka, klavesin va organdagi mashg'ulotlar
davomettiriladi, musiqiy kompozitsiya jiddiy o'rganiladi.
Shuningdek, arifmetika, tarix va geografiya mashg'ulotlari ham
muvaffaqiyatli davom etadi. Bulardan tashqari, Volfgang lotin
va italyan tillarini o'rganishga kirishadi. U davrlarda buni
o'rganish kompozitor uchun majburiy edi.
1767-yilda Vena yosh ersgersoginya Mariya lozefaning Neapol
qiroliga nikohlanishi munosabati bilan bo'ladigan saroy
tantanalariga tayyorlanayotgan edi. Qulay daqiqalarni hisobga
olganholda Leopold Motsart sentabrda oilasi bilan Avstriya
poytaxtigayo'l oladi. Biroq safar muvaffaqiyatsiz chiqadi.
Venada chechak kasali tarqalgandi. Bolalarni zudlik bilan
shahardan olib ketishga to'g'ri keladi. Motsartlar oilasini
Moraviyada joylashib qolishiuchun taklif bergan do'stlar paydo
bo'lishadi. Biroq allaqachon vaqt qo'ldan ketgan edi, opa ham,
uka ham suvchechakning og'ir shakli bilan og'rlashadi.
23

Volfgangning ko'zlarida asorat qoldiradi,unga hatto, bir umrga
ko'rlik tahdid soladi. O'n kundan keyingina uning ko'rishi tiklana
boshlaydi.
1768-yil yanvarida Motsartlar oilasi Venaga qaytib keladi.
Ammo Vena tomoshabinlarida opa va uqaning chiqishlariga
bo'lganqiziqish sovigan edi. Ularni o'z salonlariga taklif
qiladiganlar keskin kamayib ketadi. Faqat rus elchisi knyaz
Dmitriy IVKxaylovich Golitsinning yosh zalsburgliklarga mehri
saqlanib qoladi. Uning saroyida Volfgang va Nannerl uchun
maxsus tashkil etilgankonsert katta muvaffaqiyat bilan o'tadi, bu
ma'lum darajada Vena zodagonlarining loqaydligiga berilgan
munosib javob edi. Do'stlarining yordami bilan Volfgang
saroyda chiqish qilishimkoniga ega bo'ladi. Volfgangning asari
Avstriyaning yangi imperatori losif II ga yoqitvqoladi va u 12
yoshli kompozitor asarlaridanbirini Vena opera teatri sahnasida
ijro etilishi xususida istak bildiradi. Opera uchun buyurtma
olinishi katta muvaffaqiyat edi. Sho'x va qiziqarli «Soxta laqma»
pyesasiga to'xtashadi. Volfgang opera yozishga katta qiziqish
bilan kirishadi. Alohida ansambllar va ariyalarning
tuzilganishidan tashqari, imkoniyat doirasida,kompozitor ularni
o'z operalarining bo'lajak ijrochilariga ko’rsatib ham berardi. U
yo'1-yo'lakay partituraga zaruriy o'zgarishlarni kiritar, ularni u
yoki bu xonandaning ovoz xususiyatlari bilan aniq
uyg'unlashtirishga harakat qilardi. Hamma ishlar oxirlabborardi.
Xuddi shu vaqtda kutilmagan noxushlik boshlanadi. Shu
paytgachayosh musiqachiga omad kulib boqayotgan edi.
Hamma undan bamisoli qiziqarli qo'g'irchoqqa qaraganday
zavqlanishardi. Endi esa Volfgang o'n ikki yoshga kirmoqda.
Tez orada u o'z sohadosh musiqachilarning xavfli dushmaniga
aylanib qoladi. Uningshu yoshda operalar ijod qilishi va ularni
qo'yishi hazil gapmi?«Soxta laqma» operasining qo'yilishiga
nima bo'lsa ham yo'l qo'ymaslik lozim!Yaqindagina mo'jizakor
bola bilan iftixor qilib yurgan ayrim san'atkorlar, endi
24

orqavorotdan bo'ladigan ziddiyatlarning murakkab kirdikorlarini
ishga solib yuborishadi. Kelgindi italiyalik maestrolarning
aytganlariga havola qilib, ular kichkina Motsartni musiqalarni
o'zi yozmaganlikda ayblashadi. 12 yoshli bolaga opera yozish
haqidagi buyurtma g'arazli bo'lib, to'liq uydirma va yolg'ondan
iborat deb mish-mish tarqatiladi. Bu ayyor zalsburglik organchi
o'g'lining o'rniga o'zi yozadi-da, o'g'lining kelajagini ta'minlash
uchun uning nomidan e'lon qiladi! Leopold Motsart o'kinch va
darg'azablikdan o'zini yo'qotib qo'yadi. Shunday qilib,bosh
repetitsiya tashkil bo'lmaydi. Teatr direksiyasi va'da qilingan
pullarni to'lashdan bosh tortadi. Bu batamom mag'lubiyat edi.
1769-yil yanvarda doktor Mesmerning uyida havaskor
qo'shiqchilar kuchi bilan Volfgangning bir ko'rinishli «Bastiyen
va Bastiyena» zingshpilining namoyishi bo'lib o'tadi. Bu asar
barchaniohangdorligi, Avstriya xalq qo'shiqlariga yaqinligi bilan
asir qiladi. Volfgangning Zalsburgga qaytib kelishi bilanoq,
uning yutuq va qayg'ularini yuragiga yaqin oladigan
arxiyepiskop o'z kapellasidagi musiqachilarga «Soxta laqma»
operasini o'rganib olishlari uchun ko’rsatma beradi. Bu opera
hozirgacha ham Zalsburg sahnalarida qo'yilib kelinadi.
1770-yilda Leopold Motsart o'g'lini Italiyaga olib keladi.
Italiya shaharlarida Volfgangning konsertlari shov-shuvli
muvaffaqiyatlargaerishadi. 14 yoshli o'smir taklif etayotgan
dasturlar o'ziningkengligi va murakkabligi bilan hammani
hayratga soladi.Ularda faqat klavir chalish texnikasig’ina emas,
balki bolaningajoyib kompozitorlik mahorati, uning o'zigagina
xos bo'lgan improvizatsiyaqila olish qobiliyati ham namoyon
bo'ladi.
Bolonyada Motsart ikki oy mobaynida padre Martini bilan
kontrapunktdan saboq oladi hamda kompozitsiya bo'yicha ancha
murakkab imtihonlarni topshiradi. Mahalliy Filarmoniya
akademiyasi uni o'z a'zosi qilib saylaydi. O'z navbatida,
Milandagi opera teatri direksiyasi unga «Mitridat, Pontiy shohi»
25

(Rasin tragediyasiasosida) operasini tayyorlash uchun buyurtma
beradi. Uni yaratar ekan, yosh kompozitor ongli ravishda o'sha
paytdagi italyancha «jiddiy» operalar (opera seria) uslubiga
mo'ljal oladi. Opera liq to'lgan zalda ketma-ket 20 marta
qo'yiladi. Motsartning ikki yil keyinroq qo'yilgan ikkinchi
operasi — «Lyuchiy Sulla» ham oldingisidan kam zafar
qozonmaydi. Shunga qaramay, yosh musiqachigaItaliyadan
doimiy boshpana topishning imkoni bo'lmaydi.
Motsart oilasining sayohat yillarida Leopold Motsartning teztez
ketib qolishlariga kengfe'llik bilan qaraydigan arxiyepiskop
vafot etadi. Vafot etgan arxiyepiskop o'rnini graf leronim
Koloredo egallaydi. Ushbu badqavoq va takabbur boshliqning
opera musiqachilarini ko'rishga toqati yo'q edi. U o'ziga
bo'ysunadigan
musiqachilarning opera yozish singari «nomo'tabar»
mashg'ulotlarga, shuningdek, xorijiy teatrlarga vaqt
sarflamasliklari kerak, deb hisoblardi. Motsartlarga (ota va
o'g'ilga) zudlik bilan Zalsburgga qaytib kelishga buyruq beriladi.
1773-yilning martida Volfgang Italiyani bir umrga tark etadi.
Xilma-xil taassurotlar, zo'r muvaffaqiyatlar hamda kelajakka
bo'lgan ko'tarinki ishonch bilan to'lgan bolalik ortda qoladi.
Hayotning yangi sahifalari boshlanadi. *
Volfgang 17 yoshga to'ladi. Shunda u unchalik baland bo'yli
bo'lmagan, ozg'in, yo’zi to'la bo'lmasa-da, kattagina o'spirin edi.
Yuz ifodalari tez-tez o'zgarib turardi. Uning yirik moviy ko'zlari
jiddiy va o'ychan boqardi. Biroq ular ijodiy ruhlanish
alangasibilan to'lganida, uning yuzlari ham go'zallashlb ketardi.
Afsuski,o'zining buyuk iqtidori gullagan paytida Motsart sharoit
taqozosiga ko'ra, kichkinagina, markazdan uzoqda qolgan
shaharchada kunlarini bema'nilarcha o'tkazishga mahkum edi.
Bu yerdagi hamma narsa: qo'pol va zolim arxiyepiskopga
qullarcha itoatkorlik ham, mahalliy zodagonlarning ochko'zligi
va johilligi ham yigitchaga azob berar edi. Zalsburgda opera
teatri ham, ochiq konsertlarham, qiziqarli, ma'rifatli kishilar
26

bilan uchrashuvlar hamyo'q edi. Shahardan ruhsatsiz chiqish,
buning ustiga opera yozish navqiron Motsartga qat'iy ravishda
taqiqlab qo'yilgandi. Biroq kompozitsiya bilan jiddiy
shug'ullanish davom etardi.Endilikda u asosan, cholg'u asarlar,
ya'ni simfoniya va sonatalar,sho'x divertismentlar, ochiq havoda
ijro etish uchun mo'ljallangantabrik serenadalarini yaratardi.
Ayni shu yillarda motsartona uslub shakllanib boradi. Sayohat
qilgan yillarida turli mamlakatlarda to'plangan badiiy
taassurotlar uning asarlarida tobora ko'proq ko'zga tashlanib,
ijodiy mustaqillik bilan omuxtalashib bormoqda edi.
Arxiyepiskopning bo’ying'iga muvofiq, yigitcha cherkovdagi
xor musiqasi uchun ko'plab asarlar yozishga majbur bo'ladi.
Bunday asarlar shu lahzadayoq o'rganilar va ijro etilardi. Bu
kelajakda operalar, ulug'vor xor sahnalarini yozish uchun
tayyorgarlik vazifasini bajargan... Shunga qaramay, Italiya
shuhratidan keyin faqatbirgina shularni (messa) yozish bilan
shug'ullanish zerikarlidir.
Yagona quvonch — drama teatri edi. 1774-yilda Gyotening
xatlaridan tashkil topgan «Yosh Verterningiztiroblari» romani
bosilib chiqadi. Bu asar yosh muallifga butun Yevropa
shuhratini olib keldi. Romanning dadil yangiligi shunda ediki,
qahramonning chuqur shaxsiy iztiroblari ijtimoiy hayotdagi hal
qilib bo'lmaydigan ziddiyatlar bilan zich tarzda bog’lanib ketgan
edi. Yorqin aql va katta qalb egasi bo'lgan yoshyigitcha —
Verter hayotdan ko'z yumadi. Buning sababi faqat baxtsiz sevgi
bo'lib qolmasdan, ayni paytda atrof-muhit bilan kelisha
olmaslikda ham edi. Shunday qilib, romanda birinchi marotaba
mavjud ijtimoiy tartiblar qoralanadi. Faqat
adabiyotshunoslargina emas, balki o'sha davrdagi barcha yosh
ijodkorlar yangi erkin istiqbolga intilishadi. Ularning orasida
Motsart ham bor edi. U o'zining navqiron yigitlik davridagi
ijodida zamondoshlarini to'lqinlantirayotgan bezovtalik va
shubhalarga bevosita javob beradi. Bu 17 yoshli kompozitorning
yangi to'rtta simfoniyasida ochiq ko'zga tashlanadi.
27

Shu yillardagi eng muvaffaqiyatli va o'ziga xos asarlardan biri
— sol minor (No 25) simfoniyasidir. Unda qayg'uli, iztirobli
kechinmalar, tuyg'ularningshiddati isyonkor va jo'shqin e'tirozlar
bilan almashinadi.Ushbu simfoniyani Zalsburg ommasi anglab
yetmadi. Uni kompozitorningotasi ham ma'qullagan emas.
Zalsburgliklar engil, ko'ngilochar musiqalarni xush
korishardi.Shuning uchun ham yosh kompozitor uchun birinchi
navbatdasho'x divertismentlar (o'ziga xos suitalar) va poetik
serenadalarturadi. Ularda latif hayotbaxsh pyesalar nozik
samimiy lirikabilan almashinib turadi. Besh yildan keyingina
katta qiyinchiliklarbilan Motsart Zalsburgdan ketish uchun
ruhsat oladi.
Myunxen va Mangeym orqali u Parijga jo'naydi. Bu gal uni
onasikuzatib boradi.
Bu vaqtlarda Mangeym eng yirik musiqa markazlaridan biriedi.
U yerda ko'plab kuchli musiqachilar ijod qilishardi. Mangeym
simfonik orkestri torn ma'noda shuhrat taratgan edi. Mangeymda
yosh Motsart 15 yoshli Aloiziya Veberni uchratadi. Aloiziya
go'zal ovoz sohibasi edi. Uning uchun yigitcha go'zal konsert
ariyalarini yozib beradi, ayni paytda u Aloiziyaga uylanishni
hamda kelgusi operalarida uning qo'shiqlar kuylashini orzu
qilardi. O'g'lining teatrdagi kambag'al ishchining qiziga
uylanishi haqidagi niyati Leopold Motsartning jahlini chiqaradi.
Tezroq Parijga ketish kerak! Biroq Parijda yosh kompozitor
uchun ish yo'q edi. Bir necha oymobaynida Motsart arzon
mehmonxonaning ko'rimsiz nomeridaarzimas darslar bilan
qanoatlanishga majbur bo'ladi. Buning ustiga uni taqdirning
yana bir yangi zarbasi kutardi- uning onasi kasal bo'lib qoladi va
tez orada vafot etadi. Ruhi cho'kqan holda u o'z yurtiga qaytadi.
Barcha ko'rgiliklarning ustiga Motsart bu vaqtda Aloiziyaning
opera malikasi bo'lib ulgurgani hamda turmushga chiqqanligini
eshitadi. Shu paytlarda ko’rfurst Bavarskiy Motsartga Yunon
mifologiyasi sujetiga asoslangan «Idomeney, Krit shohi»
operasini yozishga buyurtma beradi.
28

«Idomeney»ning premyerasi 1781-yil 29-yanvarda bo'libo'tadi.
Birinchi tovushlaridanoq opera tinglovchilarning butun e'tiborini
jalb qiladi. «Idomeney»ning porloq muvaffaqiyatidan keyin
arxiyepiskop uyida malay maqomidagi Motsartning ahvoli
yanada chidab bo'lmas darajaga yetadi. Uning iste'fo haqidagi
iltimoslari kamsitishlarning yangi oqimini vujudga
keltiradi:arxiyepiskopning yaqinlaridan biri, graf
Arko"Motsartni haqoratlarga ko'mib tashlaydi hamda g'azabi
tutib turganda uni eshik- " dan tashqariga uloqtiradL Bunga
chiday olmagan Motsart Venaga ketadi. U Aloiziyaning onasi,
xonim Veberning mo'jazgina xonadonidanboshpana topadi.
Oilada Aloiziyaning bir necha singillaribo'lib, ulardan biri
Konstantsa edi. Keyinroq Motsart unga uylanadi. Kompozitor
uch-to'rtta dars topishga muvaffaq bo'ladi.
Eng muhimi, Saroy milliy opera teatri uchun zingshpil-
«Saroydagio'g'rilik» komik operasiga buyurtma oladi.
«Saroydagio'g'rilik» zingshpilida Motsart nemis milliy
operasining asoschisisifatida namoyon bo'ladi. U o'z asariga
ohang jihatdan rivojlanib boruvchi ariyalarni, murakkab
ansambllarni kiritadi.
Qo'shiqlarga boy oddiy komediya uning talqinida haqqoniy
operagaaylanadi.
Premyera 1782-yil 16-iyunda bo'lib o'tadi. Tomoshabinlar
unigulduros qarsaklar bilan kutib oladi. Tez orada opera
ko'plabteatrlarning sahnalarida qo'yila boshlaydi.
Venadagi hayot oson kechmadi. Boylar xonadonlari va ochiq
konsertlardagi tez-tez uyushtiriladigan chiqishlar, o'quvchilar
bilan o'tkaziladigan holdan toydiruvchi mashg'ulotlar, har xil
«voqeliklar»ga bag'ishlangan tezkor asarlarni yozish, ertangi
kunga nisbatan doimiy ishonchsizlik -bularning barchasi
Motsartning unchalik yaxshi bo'lmagan sog'lig'ini yemira
boshlaydi. U shukezda 30 yoshga to'lib bormoqda edi.
Motsart artistlarning musobaqalarida tengi yo'qligicha
29

qolaverdi.Motsartona ijrolarning ko'tarinki jozibasi, bitmas-
tuganmasijodiy kashfiyotlar uni Vena ommasining sevimli
musiqachisigaaylantirgan edi. Ohangdor ta'sirchanlik, ijrodagi
xushohanglik Motsart ijrosida o'sha davr klavesinchilariga xos
bo'lgan texniqaning hayratli darajadagi sayqallanganligi bilan
qo'shilib ketgan edi. Uning badihalari takrorlanmas darajada
go'zal bo'lgan. Konsert estradasining o'zidayoq bo'ladigan
bevosita ijod, hayajonga to'lib turgan ommaning ko'z oldida
yangi musiqa yaratish quvonchlari motsartona ijrolarga
qandaydir alohida beqiyos jozibabag'ishlardi.
Konsertlarda chiqish qilar ekan, u bar gal o'z asarida yangi
pyesalarni ijro etishni burchi deb bilardi. Shuning uchun
hamo'sha yillarda klavir kompozitsiyalari: fortepiano va orkestr
uchunkonsertlar, sonatalar, fantaziyalar, variatsiyalarning
ustunligi bejizemas. Yo'1-yo'lakay turli-tuman kamer
ansambllari, triolar,kvartetlar, kvintetlar yaratilardi.
1786-yilda Motsart abbat Lorenso da Ponte bilan tanishadi.
U har tomonlama ma'lumotli shaxs, buning ustiga yaxshigina
shoirbo'lgan. U italyancha matnlarga yozilgan Motsartning uchta
operasiga librettolar tayyorlagan. Bular- «Figaroning uylanishi»,
«Don Juan» va «Hamma shunday qiladi» operalari uchun
librettolari. Operani nemis tilida qo'yish imkoniga ega
bo'lmaganligi uchun Motsart buffa janriga murojaat etadi. Da
Ponte bilan birgalikdaMotsart Bomarshening «Figaroning
uylanishi» trilogiyasiningikkinchi qismiga to'xtaydi. U biroz
oldinroq- 1784-yilda Parijda qo'yilgan edi.
Bomarshening mashhur pyesasi sujeti asosida opera yaratish
g'oyasi Avstriyada reaksiya hukmron bo'lgan bir sharoitda
favqulodda jur'at talab qilishi sir emas. Bomarshe komediyasi
Fransiyadagi 1789-yilgi burjua inqilobi arafasida feodal-
aristokratik tartiblarni fosh qilishda juda katta rol o'ynaydi
hamda uchinchitabaqa qo'lidagi inqilobiy bayroq vazifasini
o'tadi.
30

Da Ponte librettosida komediyaning ijtimoiy o'tkirligi birozgina
silliqlangan bo'lsa-da, eng asosiysi — beshafqat xo'jayinlar,
zodagonlar bilan aqlli, epchil, kelishgan xizmatchilarni o'zaro
qarshi qo'yish saqlab qolingan.
«Figaroning uylanishi» operasi tashqi tomondan buffa operalari
an'anasida yozilgan bo'lsa-da, musiqiy-dramatik yangilanish
tamoyillariga ko'ra u XVIII asr musiqiy teatri tarixida mutlaqo
yangi voqea sifatida namoyon bo'lgan edi. «Saroydagi
o'g'rilik»da qo'yilgan tamoyillarni rivojlantirar ekan, Motsart
«Figaroning uylanishi» da realistik komediya yaratadi, undagi
har bir harakatlanuvchi shaxs o'zining shaxsiy musiqiy tavsifiga
ega bo'ladi.
Opera premyerasi 1786-yil 1-mayda bo'lib o'tadi. U juda
kattamuvaffaqiyat qozonadi. Figaroning mashhur «Sho'x bola»
ariyasiVena ko'chalarida, mayxona va restoranlarida ijro
etilardi.O'sha paytning yirik madaniy markazlaridan biri-
Chexiyaningpoytaxti Pragada «Figaroning uylanishi» birinchi
qo'yishdayoqkatta shuhrat qozondi. 1786-1787-yillarning buttfn
mavsumi davomida uzluksiz qo'yildi. «Figaroning
uylanishi»dagi musiqa xalq musiqasiga aylanib ketdi.
Motsart o'zining do'sti Ponte bilan 1787-yilda Praga opera
teatri uchun maxsus «Don Juan» operasini yaratadi. Motsart
ko'plab sujetlarni ko'rib chiqadi, nihoyat, oxifida ispan
dvoryaniDon Juan haqidagi afsonaga to'xtaydi. Dastlab bu
afsonaga ispandramaturgi Tirso da Molina dramatik ishlov
bergan edi. Keyinroqunga J.B. Molyer va K. Galdoni murojaat
etishgan. XIX asrdaDon Juan obrazi Bayron, Lena va Pushkinni
o'ziga jalb etadi.Opera janrida «Don Juan» - Motsartning buyuk
yutug'idir.
Agar «Figaroning uylanishi» o'zining barcha yangiliklari bilan
buffa opera janriga mansub, «Saroydagi o'g'rilik» zingshpil,
«Don Juan»ni esa muayyan bir janr turkumiga kiritish mumkin
emas edi.
31

Motsartning o'zi operani «drama giocoso» («quvnoq
drama»)deb atagan edi.
2.2. V . A . Mosart ijodiyoti
Avstriyalik buyuk kompozitor, Vena klassik maktabining
yirik namoyandasi Volfgagn Amadey Mosart yorqin
iste’dod va kuchli xotira egasi bo‘lgan.Musiqadan ilk
saboqlarni otasi Leopolddan olgan va tez orada klavisinli
cholg‘ularning moxir ijrochisi, hamda ijodkor sifatida
tanila boshlaydi va kelajakda buyuk bastakor bulib
taniladi. Uning asarlari nihoyatda sof, yengil, quvnoq
xarakterga ega bulgan. Uning asosiy asarlari: 100dan
ortiq simfoniyalari, turli asboblar uchun konsertlar, 80
dan ortiq skripka uchun kvartetlar, klavir uchun 52 ta
sonata, Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn
yuzdan ortiq , V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa to‘qqizta
simfoniya turkumlarini ijod etgan.
Vena klassik maktabi kompozitorlari opera san’atini ham
sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda uni
rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”, “Don
Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib , ohangdoshlik
ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u sozlarining birgalikda
chalinishi natijasida hosil bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi.
Simfoniya, odatda simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va
yakka xonandalar ham qo‘shiladi. Simfonik orkestrning qaysi
cholg‘ulardan tarkib topishini yaxshi bilamiz, to‘liq simfonik
orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi; 1. 1-chi skripkalar,
violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-gaboy. 3. 2-skripkalar,
alt-skripkalar. 32

4. Klarnet, fagot.
5. Urma cholg‘ular. 6. Valtorna, tuba. 7. Truba, trombon.
Simfoniya odatda to‘rt qismdan iborat bo

1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda ijro etiladi ;
- 3-qism-minuet yoki skerso xarakterida yoziladi;
- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak qo‘shiqning
naqorotiga o‘xshab xar gal qayta chalinadi; Bu qism,
odatda, tantanavor va jo‘shqin xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va avstriyalik
kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning mumtoz turlarini
jaxon tan olgan kompozitorlar yaratishgan.
33

Simfoniyaning xajm jixatdan kichik va sodda turlari xam
mavjud va u simfoniyetta deyiladi. Bir qismdan iborat bo‘lgan
simfonik asar “Simfonik poema” deyiladi. Uning asosiy
asarlari: 100dan ortiq simfoniyalari, turli asboblar uchun
konsertlar, 80 dan ortiq skripka uchun kvartetlar, klavir
uchun 52 ta sonata, turkumlarini ijod etgan.

Hasadchilarning hiyla-nayrangiga qaramay, nihoyat,
imperatorMotsartga Gluk vafotidan so'ng bo'shab qolgan
kamermusiqachilavozimini berishga qaror qildi. Lekin Gluk
oladigan2000 taler o'rniga Motsartga 800 taler belgilandi, xolos.
Umumanolganda, losif II ni buyuk bastakorning ijodi kam
qiziqtirardi.
34

Motsartning butun saroy xizmatidagi vaqti mobaynida, unga
faqat saroy va shahar ballari uchun bir necha o'nta raqslarga
buyurtma berildi.
«Don Juan» operasining muvaffaqiyati bastakorning
moddiyholatini yaxshilamadi. Pragada ushlanib qolganligi
tufayli Motsart deyarli barcha darslarini yo'qotdi.

Xotini og'ir betob edi. Eski qarzlarga yangilari qo'shilardi.
Ertangi kunga doimiy ishonchsizlik, tashvish va xavotirlar
yildan yilga Motsartning noziklashib qolgan sog'lig'ini
zaiflashtirardi. U jadallik bilan ko'plab asarlar: turli yakka holda
ijro etiluvchi musiqa cholg'ulari va orkestr uchun konsertlar,
kvartetlar va kvintetlar, ariya va qo'shiqlar, kichik raqslar
yaratardi. Lekin barcha o’rinishlarbefoyda edi. Noshirlar
bastakorni har qadamda aldab, tunashardi.Zamondoshlari
tomonidan kam tushunilgan, so'nggi ansambllari — kamer
musiqasi shoh asarlari uchun Motsart o'z noshiridan kulgili
darajada past bo'lgan qalam haqi oladi.
So'nggi uchta simfoniya. 1788-yil yozi davomida Motsart uchta
so'nggi simfoniyalarni yozadi: raqs ohanglari singdirilgan mi
bemol major simfoniyasi XVIII asr simfonik musiqasida va XIX
asr romantik simfonizmida ustunlik qiluvchi nodir hodisa
bo'lgan. Motsartning eng mashhur lirik-dramatik sol minor
simfoniyasi,do major monumental simfoniyasi («Yupiter»
nomini olgan edi),u uchlik fuga bilan omixtalashuvchi ko'tarinki
finalga ega edi. Uchtasimfoniyada simfonik turkumlarning
birligi muammosi hal qilingan.
1790-yilning boshida Venada Motsartning Da Ponte
librettosiga yozilgan yangi «Hamma shunday qiladi» buffa
operasi qo'-yiladi.
G'oyaviy jihatdan bu opera «Figaroning uylanishi» va «Don
35

Juan»dan pastroq bo'lsa-da, musiqiy tavsiflarning yorqinligi,
individual aniqligiga, psixologik nozikligiga, ansambl
mahoratiga ko'ra u motsartona musiqiy dramaturgiya
tamoyillarni rivojlantiradi.
Motsartning bu quvnoq, shuningdek, bir qator shodiyona
sahnaviy vaziyatlarga boy seria operasi kompozitorning o'z
hayoti bilan keskin nomuvofiqlikda edi: uning moddiy ahvoli
og'ir va ahyon-ahyondagi chiqishlari esa hayotiy ehtiyojlarni
qondirolmasdi. 1791-yil yozida Chexiya qiroli Leopold II ning
taxtga o'tirishi munosabati bilan Motsartga «Titning
rahmdilligi» seria operasigabuyurtma beriladi (Metastazio
librettosi asosidagi). Ushbu opera Yevropa teatrlari repertuariga
kirgan emas, kompozitor ijodida ham u ikkinchi darajali o'rin
tutadi, zero, XVIII asr oxiriga kelib, mifologik va qadimgi
tarixiy sujetlar asosidagi seria opera janrining vaqti o'tgan edi.
Daho Motsartning eng buyuk kashfiyotlaridan biri uning oxirgi
operasi — «Sehrli nay» bo'lib, Vilandning «Lulu» ertagiga
Shiqaneder librettosi asosida yaratilgan edi. Sujetning bolalarcha
sodda qurilishi, voqealar rivojidagi mantiqiy asoslarning mavjud
emasligiga qaramasdan «Sehrli nay»da Motsartga yaqin bo'lgan
ilg'or axloqiy-ma'naviy ideallar mujassamlashgan. «Sehrli nay»
XVIII asr Avstriya zingshpil janrini yakunlar ekan, o'zida XIX
asr boshlarida paydo bo'lgan nemis romantik operasiga xos
bo'lgan qirralarga ham ega edi. Ushbu opera chuqur falsafiy
ertak bo'lib, musiqada yoaig'lik va tun timsollari qaramaqarshi
qo'yiladi. Operada bir-birini sevuvchi Tamino va
Paminalarningtuyg'ulari ifodalanadi. Avstriya-nemis xalq
teatrining asl personajlari- Papageno va Papagenalarning
xalqona hajviy obrazlari ham yorqinlikda ulardan qolishmaydi.
Operani hali tugatib ulgurmasidan, Motsart Rekviyemga
judag'alati bir sharoitda buyurtma oladi. Uning oldiga qora
kiyimdagi bir odam kelib, Rekviyemga buyurtma beradi va shu
bilan g'oyib bo'ladi. Motsart uni boshqa ko'rmaydi.
36

Mazkurtashrifundakuchli taassurot qoldiradi. Motsart bu
buyurtmani o'limi yaqinlashib kelayotganini payg'ambarlarcha
sezgan shaxsning dafnoldi buyurtmasisifatida qabul qiladi.
Keyinchalik ma'lum bo'lishicha, g'alati muxlis graf
Shtuppaxning xizmatkori Bo'lib, ehtiyoji bor kompozitorlarga
turli-tumari asarlarni yozish uchun buyurtma berishni odat
qilgan, ulami arzimagan pulga sotib olib, keyinroq bu asarlarni
o'z nomidan bosib chiqarar ekan.
Rekviyem — Motsartning eng ulug' asarlaridan biridir.
An'anaviy lotin matniga dafn marosimida ijro etish uchun
yozilgan bu asar o'z musiqasiga ko'ra, sig'inish aqidalari
doirasidan chiqib ketadi. Xor, vokal kvarteti va simfonik orkestr
vositalarida Motsart chuqur insoniy tuyg'u va iztiroblarni
mujassamlashtiradi: unda odamlardagi ruhiy ziddiyatlar
dramatizmi, qiyomatning dahshatli manzaralari, yaqinlarni
yo'qotishdagi buyuk qayg'u va alam, insonga bo'lgan ishonch va
muhabbat aks etgan. Motsart Rekviyemni oxiriga yetkaza
olmaydi: ushbu buyuk asar ustidagi ishni o'lim o’zib qo'yadi.
Qolgan eskizlardan, qoralama yozuvlardan foydalangan holda
bu asarni Motsartning shogirdi Zusmayer oxiriga yetkazgan.
Motsart 1791-yil 4-dan 5-dekabrga o'tar kechasi vafot etadi
(shunda u o'ttiz olti yoshda edi). Dafn marosimi fojiali sharoitda
o'tkaziladi.Moddiy imkoniyati yo'qligidan buyuk kompozitor
umumiy qabristonga qo'yiladi.Uning aniq ko'milgan joyi
haligachama'lum emas. Endilikda Vena qabristonining eng old
qismidaMotsartga o'rnatilgan go'zal haykalni ko'rish mumkin.
Afsuski, uning ostida buyuk kompozitorning xoki mavjud emas.
Zamondoshlar o'z davridagi eng buyuk insonlardan birini
so'nggi yo'lga shu tarzda kuzatishgan edi.
Eslab qolish kerak
• Motsartning so'nggi uchta simfoniyasida simfonik sikllarning
butunligi muammosi to'laligicha hal qilingan edi.
• Motsart «Figaroning uylanishi» bilan realistik komediyani
37

yaratadi, unda bar bir harakatlanuvchi shaxs o'z individual
musiqiy tavsifiga ega bo'lib, sahnadagi vaziyatga ko'ra, turli
tomonlardan tasvirlangandir.
• Motsartning o'zi «Don Juan» operasini «drama giocoso»
(«quvnoqdrama») deb atagan edi, bu bilan u operaning dramatik
mohiyatinita'kidlagan.
• «Sehrli nay» XVIII asr Avstriya zingshpilini yakunlar ekan,
o'zida XIX asr boshlarida paydo bo'lgan nemis romantik operasi
uchun asoslarnifham mujassamlashtirgan edi.
Motsartning opera ijodi
Motsart butun umri davomida operalar yaratgan. 11—12
yoshidau «Apollon va Giasint», «Soxta laqma» operalarini
yozgan. 14 yoshida«Mitridat, Pontiy qiroli» opera-seriasini
yaratgan. Uning so'nggioperasi — «Sehrli nay» esa vafot yilida
yaratilgan.
XVIII asrning 80-yillarida Motsart yaratgan operalarning
xronologikjoylashuvi o'ziga xos simmetriyani tashkil etadi. O'n
yillikning boshi va oxirida ikkita zingshpil — «Saroydagi
o'g'rilik» (1782) va «Sehrli nay» (1791) joylashgan, ular
nemischa matnlarga rechitativlar o'rniga so'zlashuv dialoglarini
kiritilishi bilan tavsiflidir.
80-yillarning o'rtalarida italyancha matnlarda ikki —
«Figaroning uylanishi» (1786) va «Hamma shunday qiladi»
(1790) operasi yozilgan, ularda Avstriya milliy madaniyati
sharoitida buffa janri an'analari rivojlantirilgan edi. Mana shu
operalarning barchasi orasida Motsartning buyuk
kashfiyotlaridan biri italyancha
matnga yozilgan, tragik va koniik musiqiy teatr qirralarini
fnujassam etgan, psixologik musiqiy drama deb hisoblanuvchi
«Don Juan» (1787) operasi qad rostlab turadi.
Motsartning ta'kidlashicha: «operada poeziya dramaning
qizisifatida unga itoat qilishi kerak». Ushbu fikr bizga operaga
qarashda Motsart nuqtayi nazarining musiqani dramatik
liarakatlarga bo'ysundirishga o’ringan
38

Gluknikidan nimasi bilan farq qilishini tushunishga imkon
beradi. -Musiqani operaning asosi deb bilgan Motsart uning
dramatik mohiyatiga katta ahamiyat bergan. Ijodkoming
operalarida musiqa hamma vaqt sahna harakatlarining
rivojlanishi bilan to'liq uyg'unlikda bo'lgan.
Motsart o'z operalarining librettolariga haddan tashqari
talabchanbulardi. U librettochilardan musiqaga nisbatan
maksimal darajadagilo'ndalik va e'tiborni talab qilar edi.
Musiqaga ustivorlikni bersa-da,Motsart operaga murakkab
yaxlit organizm sifatiga qarardi. Motsartopera harakatining
barcha unsurlarini bir-biriga bo'ysundirgan holdamusiqa va
dramatik harakatlarning to'la moslashuviga erishgan.
Motsart buffa, seria va zingshpil-janrlarida operalar yaratgan.Bu
janrlarning har biri Vena simfonizmining tamoyillariga
o'xshab,uning ijodida boshqa janrlarning unsurlarini qo'shish
bilanboyitilib borardi. Jumladan, «Figaroning uylanishi» asosiy
janr belgilariga ko'ra, buffa operasi, biroq grafinya obrazi buffa
obrazlari turiga kirmaydi: uning birinchi ariyasi («Sevgi
xudosi») seria operalarining lirik ariyalariga xos bo'lgan
lamentoni ham qamrab oladi. Motsart o'z qahramonlarining
musiqiy tavsifini berishda nihoyatda mohir edi. Bu qotib qolgan
maskalar emas, balki tirik insonlar bo'lib, ularning ichki va
tashqi qiyofalari butun spektakl davomida ochilib boradi. Don
Juan, Donna Anna, Suzanna va boshqako'plab personajlar shular
jumlasidandir.
Uning operalaridagi asosiy harakatlanuvchi shaxslar murakkab
va ko'p qirrali obrazlarni yaratadigan o'ziga xos, intonatsiyali
davrlar (tovushlar izchilligi) bilan ziynatlangan. Masalan, Don
Juan obrazida Lining jur'ati, qat'iyati, hayotiy lazzatlarga
nisbatan behalovat muhabbati ta'kidlanadi; Suzanna obrazida —
ayol
jozibasi, ayyorligi, aqli va hiylakorligi; Bazilio obrazida —
pastkashlik va makkorlik kabi qirralar ko’rsatilgan.
39

Qahramonlarningtavsifi yakkaxon nomerlar va duetlardagina
emas, balki ansambllardaham ochib beriladi.
XVIII asr oprealarining kompozitsion tarkibi muayyan
an'analarga ega: opera o'zida bir qator mustaqil tugallangan
nomerlarni ham mujassamlashtirgan, ular o'zaro yo rechitativlar,
yoki so'zlashuv dialoglari bilan bog’lanib turgan. Operaning har
bir ko'rinisni barcha ishtirok etuvchi shaxslarning
qatnashuvidagi rivojlangan ansamblli sahnadan iborat bo'lgan
katta final bilan yakunlangan.
Bu an'anaga Motsart ham rioya qiladi, biroq nomerlarningbir-
biridan keyin kelishi unda har doim qotib qolgan
sxemalarningkuchi bilan emas, balki dramatik harakatlarning
mantiqibilan shartlangan. Jumladan, «Figaroning uylanishi»
Suzannava Figaroning ikkita dueti bilan boshlanadiki, bu
amaldagi qonuniyatlarni
ochiqdan ochiq bo’zish edi.
Motsart har doim qahramonlarining navbatdagi ariyani kutib,
sahnada qotib qolmasligi uchun qayg'urardi. Uning opera shakli
sohasidagi kashfryotlari shu bilan bog’liq. Ko'p hollarda u
alohida nomerlarning tugallanganligini opera sahnasining yaxlit
rivoji bilan qo'shib yuboradi. Operaning eng hayajonli, asosiy
sahnalari ansamblli ko'rinishlar bo'lib, ularda ziddiyatlar ravshan
va o'tkir nuqtasiga yetadi.
• Motsart o'z qahramonlarining musiqiy tavsifmi berishda
nihoyatdamohir edi. Bu qotib qolgan maskalar emas, balki tirik
insonlar bo'lib,ularning ichki va tashqi qiyofalari butun spektakl
davomida ochila boradi.
Eslab qolish kerak
• «Operada poeziya dramaning qizi sifatida unga itoat qilishi
kerak».Ushbu fikr bizga operaga qarashda Motsart nuqtayi
nazarining musiqanidramatik harakatlarga bo'ysundirishga
o’ringan Gluknikidannimasi bilan farq qilishini tushunishga
imkon beradi.
40

• Musiqaga ustuvorlikni bersa-da, Motsart operaga murakkab
yaxlitorganizm sifatida qarar edi. Motsart opera harakatining
barcha unsurlarinibir-biriga bo'ysundirgan holda musiqa va
dramatik harakatlarningto'la moslashuviga erishgan.
«Figaroning uylanishi» operas!
«Figaroning uylanishi» operasi 1786-yilda fransuz yozuvchisi
Bomarshening «G'alati kun yoki Figaroning uylanishi»
komediyasi asosida yozilgan.
Motsartni komediyaning dadilligi va o'tkirligi jalb etgan. Graf
Almaviva xonadonida ikki xizmatkor — Figaro va
Suzannalarning to'yiga tayyorgarlik bormoqda. Biroq grafning
o'ziga hamSuzanna yoqadi, shuning uchun u turli bahonalar
bilan to'yniorqaga suraveradi. Figarodagi ,.aql, topqirlik va
epchillik barcha to'siqlarni sindiradi. Xizmatkorlar, hatto o'z
xo'jayinlarini ham ahmoq qilishni uddalashadi hamda uni juda
noqulay vaziyatda qoldirishadi. Faqat tashvishlar bilan to'lib-
toshgan kun baxtlito'y bilan yakunlanadi.
Komediyaning sujeti huquqsizlikning barcha azoblarini o'z
boshidan kechirgan Motsart uchun juda yaqin edi. Operada
oddiy insonning boy, badavlat hukmdorlardan ustunligini
ko’rsatish imkoniyati uni, ayniqsa, o'ziga ko'proq jalb etgan.
Opera librettosi (uning so'z bilan ifodalangan matni)
italiyalikLorenso da Pontega tegishli. Da Ponte Bomarshe
komediyasining eng o'tkir qirralarini ancha silliqlashga majbur
bo'lishiga qaramasdan, operada uning bosh g'oyasi —
xizmatkorning xo'jayindan ustunligi saqlanib qolgan.
Opera uvertura bilan boshlanadi. Uvertura so'zi fransuzcha
«ouvrir» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, «ochmoq» ma'nosini
bildiradi. Hammasidan oldin uvertura musiqiy mazmuniga
ko'ra,opera bilan bog’lanadi. Glinkaning «Ruslan va Ludmila»,
Borodinning«Knyaz Igor», Bizening «Karmen» operalariga
yozilgan
uverturalar shu toifaga kiradi. Ammo bir qator uverturalar
41

mavjudki,ularning musiqasi keyinchalik operada uchramaydi.
«Figaroninguylanishi» operasi ham shu turkumga mansub.
Uvertura sonata shaklida yozilgan. U hech bir rivojlovsiz,jonli
tarzda butun opera kayfiyatini bera oladi. Bosh partiya ikki
mavzuni qamraydi: birinchi mavzu go'yo tayanch tonika
tovushiatrofida aylanadi, u kvintagacha ko'tariladi hamda
dastlabki tovushga qaytib keladi.
Opera shodiyona to'y tantanalari bilan tugaydi.
MotsartotasibilanbirgaItaliyaningRim, Milan, Neapol,
Venetsiyashaharlaridabo’lib, konsertlarberdi.
Dunyogamashhurbo’lganMilandagiLa-
SkalaoperateatriyoshMotsartga «Idomeney»
operasiniyozishgabuyurtmaberadi.
Buasarsahnagaqo’yilganidankeyin 20
martaharkuniqo’yilibkattamuvafaqiyatqozondi.
AmmoMotsartbundaykattamuvafaqiyatlardankeyino’zonashahri
gaqaytishivayanao’shasaroydaishlashiniko’zoldigakeltirib,
judaxafabularyedi.
OtabolaMotsartlarZalsburggaqaytibkelganlaridankeyinulargabir
munchaxayrixohbo’lganqari Arxi yepiskop vafot yetib,
Zalsburghukmdori Graf Koloredobo’ladi.
Yangihukmdorjudabadjahlvaqo’polyedi.
UsaroyxizmatidagiMotsartnigarchiubutundunyogatanilganbo’lsa
da, birxizmatkordebhisoblardi.
Motsartgauningruhsatisizshahardanchiqish,
hattobirorbirkonsertdaijroqilishmanetiliganyedi. 1777
yiliMotsartzo’rg’ata’tilso’rabonasibilanParijgaboradi.
AmmoParijdabu «Vunderkind»
(o’taaqllibola)niyendioldingidaykutibolmaydilar.
Uyaxshiroqishtopishyokibuyurtmalarolishgahammuvaffaqbo’lm
aydi. Х ususiydarslarberibzo’rg’akunko’radi.
Parijdaonasiqattiqkasalbo’lib, vafotyetadi.
MotsartyanaZalsburggaqaytibkeladi.
42

GrafKoloredobilanmunosabatlari judajiddiylashib,
ishdanozodqilishniso’rabarizayozadi, ammoGrafunihaqoratqilib,
qabulxonadanhaydabchiqarishnibuyuradi.
Motsartbudargohdanketishgaqarorqiladi. Uyoshligidageografiya,
tarix, rasmchizishvaxususanarifmetiqanijudayaxshiko’raryedi.
Birqanchachettillarni, ayniqsaitalyantilinio’zonatilidaybilaryedi.
Motsarttayinmoyana,
aniqishbo’lmasahamyarimochlikdayashashgarozibo’lib, 1781
yiliVenagako’chibkeladi.
«Menqanchalikqiyinchilikbo’lsahamozodyashashniafzalko’rama
n», deydiuotasigayozganxatida.
Venagakelganidankeyinungaoperateatri «Haramdanolibqochish»
nomliSharqmavzularidagioperayozishgabuyurtmaberadi.
BuvazifaniMotsarta’lodarajadabajardi.
Asartomoshabinlartomonidanjudayaxshikutibolindi, ammo
hukmdo rspektakldankeyin Motsartga ye’tiroz bildirmoqchi
bo’lib, «Operangizdan otalarhaddantashqariko’pbo’libdi-da,
qimmatliMotsart» deydi. Motsartungajavoban –
«Qanchakerakbo’lsa, shunchanotaishlatganmanjanobioliylari»,
deydi.
Mazkuroperayaratilganpaytdanto «Figaroningto’yi»
operasiyozilgungaqadaro’tganvaqtorasidabirtalaycholg’umusiqa
lariyaratildi. Т urli cholg’u asboblar uchun yozilgan konsertlar,
fortepiano sonatalari va fantaziyalari, kvartetlar, kamerasarlar,
simfoniyalarshularjumlasidandir.
Manashuyillarda MotsartI.S.Baxijodinichuquro’rganib,
o’ztajribasiniboyitdi.
UI.S.Baxningpolifonikasarlarinisinchiklabo’rganibchiqdi,
BaxvaGendelningko’klargako’taradiganbaronVanSvitenxonado
nigaMotsartningyaqinligibungaimkonberdi.
«Sho’xbola»
deganmashhurariyasiyesaVenako’chalaridako’pyangradi.
Operaningqisqachamazmuni: (ishtirokchilar)
43

1. GrafAlmaviva (hukmdor);
2. GrafinyaRozina (uningxotini);
3. Figaro (Grafningxizmatkori);
4. Syuzanna (Grafinyaningxizmatkori: cho’riqiz);
5. Marselina (kalitdor);
6. Kerubino (paj, bo’lajakofitser);
7. Bartolo (doktor);
8. Bazilio (musiqamuallimi);
9. Kursio (sudya);
10. Antonino (bog’bon);
11. Barbarina (Bog’bonningqizi).
Opera (lot. opera — mehnat mahsuli,asar) — musiqali dramatik
san at janri. O.ʼ
qorishma (sintetik) janr bo lib, o zida bir nechta san at turlarini
ʻ ʻ ʼ
mujassam etadi;
unda dramaturgiya, musiqa, tasviriy san at va raqs san ati
ʼ ʼ
shakllari yaxlit
sahnaviy jarayonda uzviy bog lanadi.
ʻ
Lekin musiqa ular orasida yetakchi o rin egallaydi. O.ning
ʻ
adabiy asosi —
librettodagi voqealar musiqiy dramaturgiya vositalari bilan,
avvalo,vokal musiqa shakllarida gavdalantiriladi.
Qahramonlarning hissiy kechinmalari,asosan, yakkaxon
xonandalar ijrosidagi
ariya, kavatina kabi tugal musiqa lavhalarida o z ifodasini
ʻ
topadi. O.dagi
rechitativ tugal musiqa shakllarini o zaro bog lab, musiqiy
ʻ ʻ
dramaturgiya jarayonida
muhim vazifalar bajaradi. Turli vokal ansambl (duet, trio va
boshqalar)larda qahramonlarning o zaro munosabatlari,
ʻ
dramatik voqealar o z aksini topadi. Xor ro y berayotgan
ʻ ʻ
voqealarning izoxlovchi vositasi vazifasini bajaradi, uning
yordamida xalq
44

hayoti lavhalari gavdalanadi. O.da orkestr ham katta o rinʻ
egallaydi: vokal
shakllarga jo r bo ladi, mustaqil cholg u qism (antrakt,
ʻ ʻ ʻ
uvertyura, introduksiya va
boshqalar)larda vaziyatning mazmunini ochib beradi, har bir
sahnaning ruhiy
holatini ifodalashga yordam beradi.
O.ning tuzilishi uning g oyaviy maqsadiga, syujet
ʻ
xususiyatlariga,musiqiy-ijodiy maktab an analari va uslublariga
ʼ
hamda kompozitorning ijodiy tafakkuriga bog liq.
ʻ
O. san atning alohida turi sifatida 16-asr oxirida Florensiya
ʼ
(Italiya)da yuzaga
Dunyodagi eng mashhur opera-uyi La Scala Milan keldi: Ya.
Perining "Dafna" (1598) va
"Evridika" (1600) asarlari. O. keyinchalik Yevropaning boshqa
mamlakatlarida
tarqalib, tarixiy rivo-ji davomida turli xillariga ega bo ldi:
ʻ
fransuz
"liriktragediyasi" (J.B. Lyulli, J. F. Ramo) va katta opera (L.
Ober, J. Meyerber),
italyan O.-seria — jiddiy O. (A.Skarlatti va Neapolitan opera
maktabi) va Buff-opera
(J. Pergolezi, J. Paiziyello, D. Chimaroza),nemis zingshpili (I.
Xiller, V. A.
Motsart va boshqalar), ingliz ballada O.si (J. Pepush), ispan
sarsuela va tonadilyasi
(V. Garsia) va boshqa 18-asr Yevropa kompozitorlik ijodiyotida
Sharq, xu-susan,
o zbek mavzulariga qiziqish ku-chaygan va Italiyada A.
ʻ
Skarlatti (1706), N.
Porpora (1730), A. Vivaldi (1735),A. Sakkini (1773), A.
Sapiyensa — ugli
(1828), Germaniyada G. Gendel (1724) va G. Teleman (1729)lar
Amir Temurni o z
ʻ
45

operalarida bosh qahramon sifatida gavdalantirishgan. Mazkur
qiziqish 19—
20-asrlarda yanada kengayib bevosita O zbekiston bilan bog liqʻ ʻ
asarlar Angliya,
Armaniston, Belorussiya, Rossiya va boshqalarda ko paydi. 19-
ʻ
asrda romantik
O. rivojtopdi (K. M. Veber, V. Bellini, G.
Donitsetti va boshqalar), yangi milliy O.
maktablari yuzaga keldi (Rossiyada — M.
Glinka va A. Dargomijskiy, Polshada S.
Monyushko, Chexiyada B. Smetana,
Vengriyada F. Erkel, Ukra-inada S. Gulak-
Artemovskiy, Gruziyada M.
Balanchivadze va boshqalar). 20-asrda O.
— oratoriya (A. Onegger), O.—kantata (K.
Orf), kamer O. (F. Pulenk), qo shiq O.si (K.
ʻ
Vayl), rok-opera (E. L. Uebber) kabi yangi
turlari yuzaga keldi, O. janri modernizm
yo nalishlari (impressionizm — K.
ʻ
Debyussi, ekspressionizm — R. Shtraus,
A. Shyonberg , A. Berg , neoklassitsizm —F. Buzoni, I.
Stravinskiy va h. k.) ta sirida
ʼ
rivoj topdi. K. Monteverdi, J. Rossini, J.
Verdi, J. Puchchini, K. V. Glyuk, B. A.
Motsart, R. Vagner, L. Kerubini, Sh. Guno,
J. Vize, M. Musorgskiy, P. Chaykovskiy, S.
Prokofyev, D. Shostakovich, B. Bartok, 3.
Koday, B. Britten, J. Gershvin va boshqa
O. san ati rivojiga ulkan hissa qo shishdi.
ʼ ʻ
O zbekistonda O. janri o zbek mushkeli dramasining rivoji
ʻ ʻ
asosida, shuningdek,
chet el mumtoz O.sining ta sirida yuzaga kelgan. 19-asrning
ʼ
oxiri—20-asr
boshlarida Toshkentga bir nechta (gruzin — 1894; 1907—15

46
yillarda — italyan, tatar,
rus, ozarbayjon) O. truppalari gastrolga kelgan. 1918 yildan
Toshkentda Rus
opera teatri o z faoliyatini boshlagan.ʻ
1929 yilda M. Qoriyoqubov tashabbusi bilan o zbek musiqali
ʻ
teatri ishga tushdi.
Uning repertuari, asosan, musiqali dramalardan iborat bo lgan.
ʻ
Mazkur teatr
sahna-sida o zbek tilida qo yilgan birinchi operalar — "Er
ʻ ʻ
Targ in" (Ye. Brusilovskiy,
ʻ
1937) va "Nargiz" (M. Magoma-yev,1938)dir. o zbek opera va
ʻ
balet trup-pasi
O zbek musiqali teatri zaminida yuzaga kelib, 1939 yil S.
ʻ
Vasilenko va M.
Ashrafiyning "Bo ron" O.si bilan o z faoliyatini boshlagan.
ʻ ʻ
Dastlabki o zbek
ʻ
operalari o zbek va rus kompozitorlarining ijodiy hamkorligi
ʻ
natijasida hamda O zbekistonda ijod qilgan rus
ʻ
kompozitorlarining mahalliy
mavzudagi ijodida rivoj topgan (R. Glier,T. Sodikrv, "Layli va
Majnun", 1940;
"Gulsara", 1949; A. Kozlovskiy, "Ulug bek",1942). Shu davrda
ʻ
o zbek tilida jahon
ʻ
mumtoz O. namunalari (J. Bizening "Karmen", 1944; P.
Chaykovskiyning
"Yevgeniy Onegin", 1947 va boshqalar) ham sahnalashtirildi.
Keyinchalik o zbek
ʻ
kompozitorlarining afsonaviy-romantik,tarixiy, lirik, zamonaviy
mavzulardagi
mustaqil O.lari paydo bo ldi: "Dilorom","Shoir kalbi" (M.
ʻ
Ashrafiy), "hamza" (S.
Boboyev), "Xorazm qo shig i" (M.
ʻ ʻ

46
Yusupov) va boshqa Birinchi o zbek hajviy O.si "May-saraningʻ
ishi" (S.Yudakov) bo lib, bir nechta chet mamlakatlar teatrlarida
ʻ
quyilgan.
"Yoriltosh" (S. Boboyev) birinchi o zbek bolalar O.sidir.
ʻ
1970—80 yillari o zbek kompozitorlari O.janrini mavzu
ʻ
jihatidan boyitishdi. Shu davr ichida tarixiy — "Mangulik" (U.
Musayev), "Fidoyilar" (S. Boboyev),zamonaviy — "Sadoqat"
(R. Abdullayev),
atoqli shaxslarga bag ishlangan — "Sug d elining krploni" (I.
ʻ ʻ
Akbarov), "Zebunniso"
(Sayfi Jalil), "Alisher Navoiy" (M.
Burhonov), shuningdek, kamer O.lar — "Sohilda to qnashuv"
ʻ
(N. Zokirov), "Ona
qalbi" (Hab. Rahimov) va boshqa O.lar sahnalashtirildi.
Mustaqillik davri o zbek O.larida janr talqini, mavzu va
ʻ
mazmun doirasi yanada
kengaytirilib, boyitil-di: jahon mumtoz adabiyoti (N. Zoki-
rovning Shekspir
tragediyalari asosida yaratilgan "Hamlet" va "Makbet" O.-
dilogiyasi), hozirgi zamon
ijtimoiy muammolari (N. Zokirovning "Muxtoriyat" opera-farsi,
O.
Abdullayevaning "Vafo", F. YanovYanovskiyning "Orkestr"
O.lari),
tarixiy shaxslar siy-molari (M. Bafoyevning "Al-Farg oniy") va
ʻ
falsafiy
mavzular (I. Ak-barovning "Ibtido xatosi" O.oratoriyasi) O.
janrini keyingi rivojini
belgiladi. Mazmunni talqin qilishda asosiy urg u milliy hamda
ʻ
umumbashariy
ma naviy kadriyatlarni taran-num
ʼ
etishga, murakkab vaziyat va psixologik holatlarni chuqur ifoda
etishga qaratildi.

47
Bu davrda o zbek kompozitorlari O.asarlarida o zbek xalqʻ ʻ
musiqa merosi va
milliy ijrochilik an analarini zamonaviy ifoda va texnik vositalar
ʼ
bilan uzviy
bog lashga ahamiyat berdilar.
ʻ
Operaning adabiy asosi — librettodagi voqealar musiqiy
dramaturgiya vositalari b-n, avvalo, vokal musiqa shakllarida
gavdalantiriladi. Qahramonlarning hissiy kechinmalari, asosan,
yakkaxon xonandalar ijrosidagi ariya, kavatina kabi tugal
musiqa lavhalarida o’z ifodasini topadi. Operadagi rechitativ
tugal musiqa shakllarini o’zaro boglab, musiqiy dramaturgiya
jarayonida muhim vazifalar bajaradi. Turli vokal ansambl {duet,
trio va b.)larda qahramonlarning o’zaro munosabatlari, dramatik
voqealar o’z aksini topadi. Xor ro’y berayotgan voqealarning
izoxlovchi vositasi vazifasini bajaradi, uning yordamida xalq
hayoti lavhalari gavdalanadi.
Mustaqillik davri o’zbek Opera larida janr talqini, mavzu va
mazmun doirasi yanada kengaytirilib, boyitil-di: jahon mumtoz
adabiyoti (N. Zoki-rovning Shekspir tragediyalari asosida
yaratilgan "Hamlet" va "Makbet" Opera -dilogiyasi), hozirgi
zamon ijtimoiy muammolari (N. Zokirovning "Muxtoriyat"
Opera -farsi, Opera Abdullayevaning "Vafo", F.
YanovYanovskiyning "Orkestr" Opera lari), tarixiy shaxslar siy-
molari (M. Bafoyevning "Al-Farg’oniy") va falsafiy mavzular
(I. Ak-barovning "Ibtido xatosi" Opera oratoriyasi) Opera
janrini keyingi rivojini belgiladi. Mazmunni talqin qilishda
asosiy urg’u milliy hamda umumba-shariy ma’naviy
kadriyatlarni taran-num etishga, murakkab vaziyat va psixologik
holatlarni chuqur ifoda etishga qaratildi. Bu davrda o’zbek
kompozitorlari Opera asarlarida o’zbek xalq musiqa merosi va
milliy ijrochilik an’analarini zamonaviy ifoda va texnik vositalar
bilan uzviy bog’lashga ahamiyat berdilar.

48
O’zbekistonda Opera janri o’zbek musiqali dramasining rivoji
asosida, shuningdek, chet el mumtoz Opera sining ta’sirida
yuzaga kelgan. 19-a.ning oxiri—20-a. boshlarida Toshkentga bir
nechta (gruzin — 1894; 1907—15 y.larda — italyan, tatar, rus,
ozarbayjon) Opera truppalari gastrolga kelgan. 1918 y.dan
Toshkentda Rus Opera teatri o’z faoliyatini boshlagan. 1929
y.da M. Qoriyoqubov tashabbusi bilan o’zbek musiqali teatri
ishga tushdi. Uning repertuari, asosan, musiqali dramalardan
iborat bo’lgan. Mazkur teatr sahna-sida o’zbek tilida qo’yilgan
birinchi Opera lar — "Er Targ’in" (Ye. Brusilovskiy, 1937) va
"Nargiz" (M. Magoma-yev, 1938)dir. O’zbek Opera va balet
trup-pasi O’zbek musiqali teatri zaminida yuzaga kelib, 1939 y.
Opera san’atning alohida turi sifatida 16-a. oxirida Florensiya
(Italiya)da yuzaga keldi: Ya. Perining "Dafna" (1598) va
"Evridika" (1600) asarlari. Opera keyinchalik Yevropaning
boshqa mamlakatlarida tarqalib, tarixiy rivo-ji davomida turli
xillariga ega bo’ldi: fransuz "liriktragediyasi" (J.B. Lyulli, J. F.
Ramo) va katta Opera (L. Ober, J. Meyerber), italyan Opera -
seria — jiddiy Opera (A.Skarlatti va Neapolitan Opera
maktabi) va Buff-Opera (J. Pergolezi, J. Paiziyello, D.
Chimaro-za), nemis zingshpili (I. Xiller, V. A. Motsart va b.),
ingliz ballada Opera si (J. Pepush), ispan sarsuela va tonadilyasi
(V. Garsia) va b. 18-a. Yevropa kompozitorlik ijodiyotida
Sharq, xu-susan, o zbek mavzulariga qiziqish ku-chaygan vaʻ
Italiyada A. Skarlatti (1706), N. Porpora (1730), A. Vivaldi
(1735),A. Sakkini (1773), A. Sapiyensa — ugli (1828),
Germaniyada G. Gendel (1724) va G. Teleman (1729)lar Amir
Temurni o’z Opera larida bosh qahramon sifatida
gavdalantirishgan.

50
H ulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bolalarda dunyo
musiqalarini tanishtirish orqali yuksak didni shakllantirish
bolalarda did, nafosat, ohanglarda inson hissiyotlarini rang-
barang qirralarini his etishda klassik musiqani his qilish, eshita
olish va zavq olish malakalarini shakllantirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Musiqa madaniyati darslarida musiqa tinglash orqali
o‘quvchilar diqqati , ongliligi oshadi, aktivligi oshadi, Musiqiy
xotirasi yaxshi rivojlanadi. O‘quvchilarda asarni tinglash
jarayonida musiqadan zavqlanish hissi paydo bo‘ladi Shuning
bilan birga , asarni ijro etayotgan vaqtda hamkorlik, orkestr-
ansamblni his qilish va jamoada ishlash malakalari paydo
bo‘ladi va o‘quvchilar do‘stona jamoaga birlashishadi.
Bolalarni klassik musiqa bilan tanishtirishda simfoniyalarni
tinglash, ularni tahlil qilish, buyuk kompozitorlarning asarlari
bilan tanishtirishdan boshlanadi.Shuning bilan birga darsning
xususiyatlaridan biri bo‘lgan musiqa tinglash faoliyatida asar
mazmuni xaqida so‘zlashganimizda o‘quvchilarning bilimi
yanada kengayadi. O‘quvchilar bilan klassik musiqa xaqida
so‘zlashganimizda klassik musiqa xaqidagi bilimlari , simfoniya
va qator mumtoz asarlar bilan tanishishadi, ularning avtorlari,
avtorlar xayot yo‘li, jami ijodi xaqidagi bilimlari xam ortib
boraveradi. Klassik musiqaga muxabbatlari va qiziqishlari
yanada ortib boraveradi. Bulaning xammasi o‘qituvchining
maxorati, bilimi va dars jarayonini sidqidildan olib borishi va
kompetensiyasiga bog‘liq bo‘ladi, shunday ekan xar bir
o‘qituvchi uz bilimlarini doimiy oshirib borishi, o‘z ustida
ishlashi va izlanishi zarurdir. Eng ijod san’at hayot
tashvishlarining odilona hal etilmagan, siyosatning noto’g’ri
yo’nalishida turli asarlar yaratgan ajoyib shaxsning bu dunyodan
hech narsani orqalab ketmagani aksincha kelajak avlodga bitmas
tuganmas meros qodirgani aniq.Juda kichkina bolaning ilk
yozgan asari yoki she’ri o’zining mehridaryo onasi yoki sevimli

51
o’yinchog’iga bag’ishlanadi lekin “bizning” Motsart juda
yoshpaytida yozgan operasi kattalarni ham esankiratib qo’ygani
meni taajjublantirdi. Asarlaridan “Figaroni uylanishi” nomli
operasi menda katta ta’surot qoldirdi. Volfgang Amadey
Motsartning inson sifatida ham e’tiborli bo’lgani halqning
dardini notaga solganidan anglsh mumkin
Mazkur kurs ishi Musiqa tarixi fani bo’yicha bajarilgan bo’lib,
buyuk nemis kompozitori V.A. Motsartning ijodiy faoliyati va
sharafli hayoti haqida hikoya qilinadi.Ushbu referatda buyuk
kompozitorining asarlari va ularning mohiyati hususida keng
qamrovli fikr yuritiladi. Referatda Yosh Amadeyning onasi va
opasi bilan chet ellarda konsert gastrollari, V.A. Motsartning
otasi bilan Italiyaga qilgan safari va uning Motsart hayotidagi
ahamiyati, V.A. Motsartning operalari va uning dunyo musiqa
xazinasidagi ahamiyati kabi masalalar haqida hikoya qilinadi.
Ushbu kurs ishi musiqa san’atiga qiziquvchi yoshlar uchun
umumiy ma’lumotlar beradi hamda ularning buyuk bastakorilar
haqidagi tasavvurlarini boyitadi.

V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti

Sotib olish