Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 1.2MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 30 Oktyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Musiqa

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti

Sotib olish
                     
         KURS ISHI
“ V.A.Mosartning simfonik  ijodiyoti ”
                           Mavzusida tayyorlagan ishi
                                               
МУНДАРИЖА КИРИШ
I-БОБ
V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti
1.1 . Vena klassik maktabi namoyandalari .
1.2. V . A . Mosart  va Y . Gaydn ijodiyoti .
II-БОБ
Volfgang Amadey Mosatning hayoti va ijodi.
2. 1 . V.A.Mosartning simfonik musiqasi.
2.2. V . A . Mosart ijodiyoti
ХУЛОСА
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
                                           1
  Foydalangan adabiyotlar ro’yxati .  
1. I.Proxorova. “Muz ы kalnaya literatura zarubejnыx stran”
2. A.Mansurov, D.Karimova “Musiqa” 5-sinf uchun darslik.
3. S.Begmatov. “Musiqa” 6-sinf uchun darslik.
4. O.Ibrohimov, J.Sadirov. “Musiqa”  7-sinf uchun darslik.  
    5 .www. Ziyo/ net 
    6 .htt//www//urairti//ru
5 . T. Е .Solomonov а . O’zbek musiqasi t а ri х i T.1981.
6. I.R а j а vov Maqomlar m а s а l а sig а  doir T.1963.
7. O.M а tyokubov   Ogz а ki   а n’ а n а d а gi   prof е ssion а l   muzikag а
kirish T.1983.
8 . O.M а tyokubov Maqomot T.2004.
9. V.M а tyokubov  Х or а zm doston ijrochiligining z а r ха l s ах if а lari
Х .1999.
10. А .Od.ilov   “O’zbek   xalq   cholg’ularid а   ijrochilik   t а ri х i”   T.,
G.G’ulom 2002
11. А . J а vborov “O’zbeklar turmush t а rzi v а   m а d а niyati” T., G.
G’ulom 2002
12. А .J а vborov   “Musiqiy   dr а m а   v а   ko е diya   j а nrlari   O’zbek
kompozitorlarining ijodiyotid а ” T., G. G’ulom 2000
                                                                                       2                                                           3                                     Kirish                                                              
O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotida xalqning boy ma‘naviy 
salohiyati va umuminsoniy qadriyatlariga hamda hozirgi zamon 
madaniyati, iqtisodiyoti, ilmi, texnikasi va texnologiyasining 
so’nggi yutuqlariga asoslangan mukammal tag‘lim tizimini 
barpo etish dolzarb ahamiyatga ega. Shu munosabat bilan 
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 
avgustdagi IX sessiyasida ―Ta‘lim tug‘risidagi Qonun va 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilingan. Ushbu 
qonunlar fuqarolarga ta‘lim- tarbiya berish, kasb-hunar 
o’rgatishning huquqiy asoslarini belgilaydi hamda har kimning 
bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta‘minlashga 
qaratilgan. Ta‘limning o’quvchilar qobiliyatlari va 
isteg‘dodlarining har tomonlama namoyon bo’lishiga 
qaratilganligini ta‘minlovchi jarayonni tashkil etish va uning 
mazmunini tubdan yangilash, milliy va umuminsoniy ideallar, 
qadriyatlarning ustuvor ahamiyati, shaxs, jamiyat va atrof-muhit
munosabatlarini uyg‘unlashtirish, o’quvchilarga estetik, boy 
dunyoqarashni, yuksak ma‘naviyat, madaniyat va ijodiy 
tafakkurni shakllantirish bo’yicha chora-tadbirlar amalga 
oshirilmoqda.
Ijtimoiy infrastruktura tarmoqlari: sog‘liqni saqlash, xalq 
ta‘limi, maktabgacha bolalar muassasalarda juda o’tkir iqtisodiy 
va ijtimoiy muammolar mavjud.. Buni avvalo shundan ko’rsa 
bo’ladiki, insonning har tomonlama uyg‘un kamol topishi, uning
shaxs sifatida mahnaviy rivojlanishi va eng oddiy narsalar ham 
yetishmayapti. 
Respublikaning taqdiri, uning kelajagi uchun qayg‘urayotgan, 
yosh avlod taqdiri uchun kuyunayotgan sog‘lom fikrli 
kishidadir. 
O’ta muhim jihat shundaki, mamlakatimizda huquqiy 
demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish yo’lida avval 
boshdanoq asosiy ustuvor yo’nalishlarga aylangan masalalar — 
tinchlik va barqarorlikni saqlash,                                                   
                                                        4 millatlararo hamjihatlikni asrash, aholini ijtimoiy muhofaza 
qilish, iqtisodiyotni tubdan isloh etish, milliy armiyani 
shakllantirish, inson manfaati, huquq va erkinliklarini 
tahminlash, ijtimoiy-siyosiy hayotni erkinlashtirish, aholi 
salomatligi, ilm-fan, ta‘lim-tarbiya, madaniyat va sport 
jabhalariga ehtibor qaratish, jahon hamjamiyatidan munosib 
o’rin egallash kabi ko’pdan-ko’p dolzarb vazifalar 
mustaqilligimizning poydevori qo’yilayotgan davrdir. Yevropa 
mumtoz musiqasining – opera, oratoriya, balet, simfoniya, 
uvertyura, sonata kabi ko’p ovozli janrlarga hos ilk namunalari 
o’rta asrlarda asarlar yaratishning qoidalari ham o’sha 
davrlardan shakllanib, bugungi kunda yuksak rivojlanish 
cho’qqisiga ko’tarilgan.                                                                 
Opera – XVI asrning oxirida Italiyada paydo bo’lib, uning 
tarixiy – qahramonlik, tarixiy – romantic, yopiq, afsonaviy, lirik,
dramatic, hajviy mavzularda yozilgan turlari mavjud bo’lib, 
mumtoz na’munaviy turlari J. Verdi, X. Glyuk, V. Motsart kabi 
Yevropa kompozitorlari tomonidan yaratilgan.  Chet el 
kompozitorlari ichida dunyoga yoshligidan mashxur bo’lgan 
kompozitor Avstraliyalik Volfgang Amadey Motsartdir. U 1756 
yil 27 yanvarda Avstriyaning kichik bir shaxarchasida 
Zalsburgda saroy kompozitori va organchisi Leopold Motsart 
oilasida dunyoga kelgan. Motsartning musiqaga bo’lgan 
qobilyati 3 yoshidan boshlab yaqqol sezila boshlagan. U 
klavesinda soatlab shug’ullanar, opasi 8 yoshli Annaning 
cholgan kuylarini bir eshitishda hatosiz aynan qaytarib chalib 
bera olar  edi .
                                                                       5 I-БОБ
V.A.Mosartning simfonik ijodiyoti
1.1 .
Ven Vena klassik maktabi namo yandalari
18 asr  ikkinchi yarmidan e’tiboran Avstriyaning 
poytaxti Vena shaxrida musiqa madaniyati tez sur’atlar 
bilan rivojlana boshlandi. Ma’rifatparvarlik asrining 
g‘oyalari ustuvor bu shaxarda avstriya, olmon, venger, 
italyan, slavyan va boshqa xalqlarning inoq hayotini 
ko‘rish hamda ularning milliy ohanglarini tinglash 
mumkin edi. Aynan ana shu ohanglar  uyg‘unligiga 
asoslangan holda 18 asr so‘ngi choragiga kelib Venada 
musiqa ijodkorlari – kompozitorlarning o‘ziga xos 
maktabi yuzaga kelgan edi  Tarixda “ Vena klassik 
maktabi” nomi bilan xam shuxrat topgan  bu ijodiy 
maktab an’analari dastlab  Yozef Gaydn (  1732-1809)  
va  Volganag Amadey Mosart  ( 1756-1791 ) musiqa 
asarlarida qaror topib , keyinchalik ularning yosh 
zamondoshlari Lyudvig Van Betxoven ( 1770-1827 ) 
tomonidan ijodiy davom ettirilgan edi.
Ushbu maktab namoyandalari jahon musiqa 
madaniyatini sonata, kvartet, simfoniya kabi yirik 
cholg‘u musiqa asarlari bilan boyitishga muyassar 
bo‘ldilar.
Vena klassik maktabi kopozitorlari ijodida simfoniya 
janrining mumtoz ham uzul-kesil shakllandi va  ravnaq  
topdi. Shunga ko‘ra bu turdagi simfoniyalar  to‘rt 
qismdan iborat turkum asar bo‘lib uning ilk qismi tez 
sur’atda (sonata allegrosi) , ikkinchi qismi sokin va 
vazmin, uchinchisi esa  raqs(minuet, skerso) xarakterida 
va nixoyat yakuniy to‘rtinchi qismi jo‘shqin final 
qismida yangragan.
Odatda bu kabi simfonik asarlarni shunga ixtisoslashgan
simfonik orkestr ijro etgan.   6 Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn 
yuzdan ortiq , V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa 
to‘qqizta simfoniya turkumlarini ijod etgan.
                                                                                           
Vena klassik maktabi kompozitorlari  opera san’atini  
ham sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda 
uni rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga 
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”, 
“Don Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin 
dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib , 
ohangdoshlik ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u 
sozlarining birgalikda chalinishi natijasida hosil 
bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi.   Simfoniya, odatda
simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va yakka 
xonandalar  ham qo‘shiladi.  Simfonik orkestrning qaysi
cholg‘ulardan tarkib topishini  yaxshi bilamiz, to‘liq 
simfonik orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi;      1. 
1-chi skripkalar, violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-
gaboy.  3.  2-skripkalar, alt-skripkalar. 4.    Klarnet, 
fagot.  5. Urma cholg‘ular.  6.  Valtorna, tuba.  7.  
Truba,  trombon.                     Simfoniya odatda  to‘rt 
qismdan iborat bo‘ladi:  
- 1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda  ijro etiladi
;
- 3-qism-minuet yoki skerso  xarakterida  yoziladi;
- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak  
qo‘shiqning naqorotiga o‘xshab xar gal qayta 
chalinadi; Bu  qism, odatda, tantanavor va jo‘shqin 
xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va 
avstriyalik  kompozitorlar yaratishgan.               
                                             7
Simfoniyaning mumtoz turlarini jaxon tan olgan  kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning xajm jixatdan
kichik va sodda turlari xam mavjud va u simfoniyetta 
deyiladi.  Bir qismdan iborat bo‘lgan simfonik asar 
“Simfonik poema” deyiladi.  Opera – XVI asrning 
oxirida Italiyada paydo bo’lib, uning tarixiy – 
qahramonlik, tarixiy – romantic, yopiq, afsonaviy, lirik, 
dramatic, hajviy mavzularda yozilgan turlari mavjud 
bo’lib, mumtoz na’munaviy turlari J. Verdi, X. Glyuk, 
V. Motsart kabi Yevropa kompozitorlari tomonidan 
yaratilgan.  Chet el kompozitorlari ichida dunyoga 
yoshligidan mashxur bo’lgan kompozitor Avstraliyalik 
Volfgang Amadey Motsartdir. U 1756 yil 27 yanvarda 
Avstriyaning kichik bir shaxarchasida Zalsburgda saroy 
kompozitori va organchisi Leopold Motsart oilasida 
dunyoga kelgan. Motsartning musiqaga bo’lgan 
qobilyati 3 yoshidan boshlab yaqqol sezila boshlagan. U
klavesinda soatlab shug’ullanar, opasi 8 yoshli 
Annaning cholgan kuylarini bir eshitishda hatosiz aynan
qaytarib chalib bera olar edi.
Otasi Leopold o’g’lining musiqiy qobilyatiga tan beradi
va   Anna   bilan   bir   qatorda   Volfgang   bilan   ham   astoydil
shug’ullana   boshladi.   Volfgang   Motsart   6   yoshida
klavesinda   yaxshi   chala   oladigan   darajaga   erishadi   va
birinchi   asarini,   kichik   hajmdagi   pyesalarini   yoza
boshlaydi.     Yetti   yoshga   kirganda   Motsart   opasi,   12
yoshli   Anna   bilan   birgalikda   Fransiya   qirolining
rezidensiyasi   –   Varsal   saroyida   konsert   berishadi.
Bolalar dastlab to’rt kun uchun mo’ljallangan bir nechta
murakkab asarlarni chalib, hammani hayratga solishadi.
Keyin   Volfgang   Motsart   skripkasini   olib   bir   qancha
asarlarni   nihoyatda   toza   va   katta   mahorat   bilan   chalib
beradi.                                     8
Opasi   Anna   unga   klovesinda   jo’r   bo’ladi.   Saroyga
to’plangan mehmonlar Volfgang bilan qiziqib qolishadi. U   birinchi   marta   ko’rayotgan   notanish   asarlarni   notaga
qarab   to’xtamasdan,   qiyomiga   yetkazib   chalib   etadi.
Berilgan   muiqa   bo’lagini   ham   xilma   –   xil   bezaklar
qo’shib   turlicha   chalib   beradi.   Mehmonlar   chalgan
musiqa bo’lagini xech qiynalmasdan ko’zi bog’liq holda
chaladi.Uning nomi boshqa shaxarlarda ham yoyiladi.  U
bir   necha   davomida   Vena,   Parij,   London,   Gana,
Bryussel,   Jeneva   kabi   bir   qancha   shaxarlarda   konsert
qo’ydi.                                                            Otasi
Leopold   o’g’li   Volfgangga   musiqa   yozish   sirlarini,
kompozitsiyani   mukammal   o’rgatib   bordi.   Natijada   8
yoshli Motsartning birinchi kitobi Parijda bosilib chiqdi.
Motsart 12 yoshida o’zining birinchi operasini yaratdi.
Volfgangning otasi Leopold Motsart bolalarining xar 
tomonlama keng bilim olishiga sharoit yaratib berdi. 
Yosh Motsart chet tillari, tarix, geografiya, arifmetika va
boshqa fanlardan ham yetarlicha bilim oldi. U Parijda, 
Londonda opera teatrlariga va simfonik orkestr 
konsertlariga tez – tez borib turadi.Volfgang 
Motsartning Italiyaga otasi bilan qilgan safari uning 
hayotida o’chmas iz qoldirdi. Italiya shaxarlarining boy 
arxitekrurasi, dilbar tabiati, muzey va teatrlari yosh 
Motsartni yanada ilxomlantirib yubordi.                     
  Bir necha oy davomida Motsart Italiyadagi eng yetuk 
musiqa nazoratchisi Padre Martinidan kompazitorlik 
sirini o’rgandi. O’qish oxirida 14 yoshli Motsart 
sinovlardan oily darajada o’tib, Boloniya Musiqa 
Akademiyasining faxriy a’zosi diplomini olishga 
muyassar bo’ldi.Yangi taassurot va yangi ilxomlar bilan 
u juda ko’plab musiqa asarlarini yaratadi. “Sexrli 
fleyta”, 
        9
“Figaroning uylanishi” operalari, qator – qator  simfoniyasi, fortepiano uchun yozilgan sanatalar, 
konsertlar va xor uchun qo’shiqlar uning ijodiy maxsuli 
bo’ldi.                                                                                
Motsartni mo’jizali bola deb atashar edi. Hayotini 
oxirida Venada yashadi. Bu yillar bastakorning yetuk 
ijodiy davridir. Bu yerda u turmush qurgan. Eng zo’r 
asarlarini shu yerda yozgan.
Ular:     “Figaroning   uylanishi”       “Don   Juan”       “Sexrli
fleyta” operalaridir.
Ammo   mahalliy   aristokratlar   hayotining   oxirida
Volfgang   Amadey   Motsartning   buyuk   iste’dodini
yetarlicha   qadrlay   olishmadi.Unga   xizmatkor,   boy   va
badavlat   kishilarning   ko’nglini   olish   uchun   xizmat
qiluvchi oddiy bir qiziqchi sifatida qarashdi. Motsart esa
musiqaga   hayotiy   zarurati   bo’lgan   muxim   shu   deb
qaradi.Motsart hammasi bo’lib 36 yil umr ko’rdi. Ammo
shu   qisqa   davr   ichida   boy   musiqiy   me’ros   qoldirdi.
Butun dunyo kishilari uni buyuk kompozitor sifatida tan
olishadi   va   uning   asarlarini   sevib   tinglashadi.Motsart
buyuk   avstriya   bastakori   Vena   klassik   maktabining
vakilidir. Mtsart hayoti davomida 41 ta simfoniya, 19 ta
sonata,   19   ta   opera   va   boshqa   asarlar   yozgan.   Motsart
lirik   va   drammatik   janrning   asoschisi   bo’lgan.   Motsart
asarlari   ichida   40   -   simfoniyasi   eng   taniqli   hisoblanadi.
40   –   simfoniya   1788   yil   Venada   yozilgan.
Simfoniyaning   janri   lirik   drammatik   xarakterda
yozilgan.Simfoniyaning g’oyasi lirik tragikdir.   Birinchi
qism.ata allegro shaklida sol minor tonaligida yozilgan.
Asosiy   partiya   hayajonli   lirik.   Janr   manbai   qo’shiq.
Buning intonatsion asosi kichik 
      10
sekunda   pastga   va   kishik   seksta   tepaga,   asosiy   partiya qarama – qarshi. U 2 ta elementdan iborat:
1 – kichik sekunda va kichik seksta intonatsiyasi.            
2 – qo’shaloq Dominanta akkordi Dominanta uch 
tovushligi yechilishi bilan.
Bog’lovchi partiya yordamchi partiyaga mavzuli negizli
va tonallik o’tishini qilishi mumkin. Bog’lovchi partiya
3 bo’limdan iborat:
Yordamchi   partiyada   si   bemol   major   osoyishta   ixcham
chiroyli   mavzu.   Yakuniy   partiya   bir   tomondan   asosiy
tonallikdan o`tmagani uchun rivojlovga yo`l beradi.
Ikkinchi qism. Mi bemol – major sonata shaklida 
yozilgan bosh partiya mavzularida qarama qarshilikka 
to’la ikkalasi ham sof, tiniq, osoyishta, lirikligi bilan 
ajralib turadi.
Uchinchi qism. Menuet.Murakkab uch qisimli shaklda 
yozilgan sol minor. Menuetda raqsga hos tomoni yo’q. 
Raqs elementlari esa trioda bor.
To’rtinchi   qism.   Final.   Sona   shaklida   sol   minorda
yozilgan   birinchi   qism   o’xshashliklari   juda   ko’p.
Birinchi   tomon   bosh   partiya   va   bog’lovchi   partiyalar.
Ikkinchi   tomon   yordamchi   partiya   tabiatdan   bir   xilda
qarama qarshi qo’yilgan.
Ritm   jihatdan   u   sitsiliyaga   yaqin   turadi.
Variatsiyalarning oltitasida ham mavzuli obraz mazmuni
tub o’zgarishga uchramaydi.
Buyuk   Avstriya   bastakori   Vena   klassik   maktabining
vakili bo’lgan Volfgang Amadey Motsart 1791 yilda 45
yoshida Venada vafot etdi.
                                     11
                                                                1 . 2 .  V.A.Mosart  va Y . Gaydnning   simfonik ijodiyoti
  Buyuk kompozitor Volfgang Amadey Motsart o'zining 
qisqa,ammo ajoyib hayoti davomida turli janrlarda 600 
ga yaqin musiqaasarlari yaratdi. Ular ichidan eng 
ommalashib ketganlarini aniq nomlarini bilmasak ham, 
turli parchalarni ko'p marta tinglaganmiz va hammamiz 
yaxshi bilamiz.  Bular: «Figaroning uylanishi», «Sehrli 
nay» operalari va o'zining betakrorligi bilan 
ajralibturuvchi — «Rekviyem»dir. 
Buyuk ijodkorning hayoti, yanada ko'proq uning o'limi 
tafsilotlariodamlarda katta Qiziqish uyg'otadi. Motsart 
o'limi jumbog’igabirinchilardan bo'lib o'zining «Motsart
va Salyeri» asaridaA.S. Pushkin murojaat qildi. 
Keyinroq, XX asrda, ingliz dramaturgi Piter Sheffer 
A.S. Pushkin asarini o'qib «Amadeus» pyesasiniyozdi, 
bu asar hozirgi kungacha jahonning ko'plab teatrlari 
sahnasida katta muvaffaqiyat bilan qo'yilmoqda. 1984-
yilda esashu pyesa mazmuni asosida rejissor Milosh 
Forman «Amadey»filmini suratga oldi. Jahon 
kinematografiyasining ushbu durdonaasari turli 
nominatsiyalarda yettita «Oskar» mukofotini oldi, 
shujumladan, rejissura uchun ham 
mukofotlandi.Hayotimizda deyarli har kuni Motsart 
yaratgan asarlar bilanto'qnash kelamiz. Bu musiqa radio 
orqali jaranglaydi, uni televideniyeorqali namoyish 
qilishadi. Engil, quvnoq, xushchaqchaq musiqa 
kayfiyatni ko'taradi, atrof dunyoni boshqacha ko'z bilan 
ko'rishga yordam beradi. 
Barchamizning bu insonga, uning shaxsiyatiga 
intilishimizningboisi nimada? Nega Motsartga bo'lgan 
qiziqish mana 250 yildan beri so'nmasdan kelmoqda!  Buni bir so'z bilan tushuntirish mumkin: u — daho, 
bundaylar zaminimizda kamyob va shunisi bilan ular 
bizni o'ziga tortib turadi.               12
Volfgang Amadey Motsart 1756-yil 27-yanvarda Alp 
o'lkasida joylashgan, san'at asarlariga o'xshash daryolar, 
bog’ va o'rmonlar bilan o'ralgan Zalsburg shaharchasida 
dunyoga keladi. Zalsburg o'sha paytlarda kichkinagina 
knyazlikdan iborat bo'lib, unga Zalsburg arxiyepiskopi 
hukmronlik qilar edi. Motsartning otasi, Leopold 
Motsart, yaxshigina shuhrat qozongan skripkachi, 
organchi, pedagog bo'lib, graf Turnning Zalsburgdagi 
katta amaldorlaridan birining saroy sozandasi va 
kamerdineri bo'lib ishlardi. 
Volfgang oiladagi yettinchi farzand edi. Uning deyarli 
barcha akaukalariva opa-singillari go'daklik 
chog'laridayoq vafot etishgan,birgina opasi Mariya 
Anna tirik qolgan edi. Uni oilada erkalab,Nannerl deb 
chaqirishardi. Qizcha undan to'rt yarim yosh katta 
edi.Volfgang va Nannerlning dastlabki musiqiy tarbiyasi
otasiningrahbarligida amalga oshadi. Nannerl sakkiz 
yoshidan klavesin chalishni o'rgana boshlaydi. Otani 
hayratlarga solgancha, uch yarifh yoshli bolakay opasi 
o'rgatgan barcha pyesalarni, eshitganlarini xatosiz holda 
takrorlay olardi. Kunlarning birida ota uygao'z do'sti 
Shaxtner bilan kirib keladi. 
To'rt yoshli Motsart stolda o'tirganicha, nota qog'oziga 
perobilan nimalarnidir yozardi. Siyohdonga faqat pero 
emas, bolaningbarmoqlari ham botirilar edi. Otasining 
«Nima qilyapsan»,degan savoliga bola: «Klavesin 
uchun konsert yozyapman», debjavob beradi. Ota nota 
qog'ozi varag'ini qo'liga olib, bola yozuvi bilan 
tuzilgangan, siyoh dog'lari bilan qoplangan notalarni 
ko'zdan kechiradi. Dastlab, unga va Shaxtnerga 
bularning barchasi bolalarchao'yinqaroqlik bo'lib 
tuyiladi. Biroq diqqat bilan kuzatganidan keyin, uning  ko'zlaridan xursandchilik yoshlari toma boshlaydi. 
«Qarang, janob Shaxtner, - deb yuzlanadi u do'stiga,-
                                                      13
bularning barchasi to'g'ri va ma'noli-ku!» 
1762-yil yanvarda Volfgang olti yoshga to'ladi, opasi 
esa o'nyarim yoshli bo'ladi. Ularning har ikkisi ham 
klavesin chalishtexnikasini shu darajada egallashadiki, 
ota bolalar bilan birgalikdakonsert safari uyushtirish 
rejalarini tuzadi. Ular dastlab Myunxenga kelib, 
ko’rfurst Bavarskiy saroyida muvaffaqiyatli chiqishlar 
qilishadi. Leopold Motsart ta'til paytida Avstriya 
poytaxtisafari taraddudi bilan band bo'ladi. 
Motsart   farzandlarining   Venadagi   birinchi   chiqishlari
kattashov-shuvga   sabab   bo'ldi.   Bolalar   a'yonlarning
mehmonxonalarida,   hatto   qirol   oilasida   konsertlar
berishadi.   Saroy   hashamatlari   orasida   olti   yoshli
artistning   gavdasi   odatdagidan   ko'ra   yanada   nozik,   zaif
va jajji ko'rinar edi.
VolU favqulodda san'ati hayajonlar bo'ronini hosilqildi. 
Barcha zafar va ommaviy hayajonlarga qaramasdan, 
bundayhayot bolalar uchun og'irlik qilardi. Ular dam 
olmasdan turib turli shaharlar va mamlakatlarga 
borishadi, ketma-ket bir necha soat davomida ijrochilik 
va improvizatsiya ham qilishardi (u vaqtlarda konsertlar 4
—5 soatlab davom etgan). Uylariga qaytishlari bilanoq, 
Leopold Motsart bolalarning mashg'ulotlari qat'iy va 
rejali tarzda amalga oshishi haqida qayg'uradi. Bunda u 
faqat musiqaniemas, balki maktab o'quv fanlarini ham 
nazardan chetdaqoldirmaydi. Motsart o'qish, husnixat, 
fransuz tili bilan shug'ullana boshlaydi. Uning eng yaxshi 
ko'rgan fani arifmetika edi. Volfganghisobni qunt bilan 
o'rganadi va tez orada to'rt arifmetik amallarniegallaydi. 
U har kuni misol va masalalar bilan yozuv taxtasininghar 
ikki tomonini to'ldirib tashlardi.Shu yilning yozida  arxiyepiskopdan yana bir marta ta'til uchunruhsat so'rab, 
Leopold Motsart bolalar bilan nisbatan uzoqroqsafarga 
otlanadi.                                               14
 Ularning oxirgi maqsadlari Parij edi. Past bo'yli, bir yonida 
jajjigina shamshirchasi hamda qo'ltig'ida uchburchakli 
bezagi bo'lgan binafsharang atlas kamzul kiygan, koqilli 
parikdagi kichkintoy Motsart klavesin yoniga dadil kelar, 
yoqimli samimiyat bilan o'ng va chap tomonga ta'zim 
bajo qilib qo'yardi. U o'zining va boshqalarning asarlarini 
mahorat bilan ijro etar,notanish notalarni shunday engillik
bilan o'qir ediki, go'yokiular unga oldindan tanishdek 
tuyulardi.  18 asr  ikkinchi yarmidan e’tiboran 
Avstriyaning poytaxti Vena shaxrida musiqa madaniyati 
tez sur’atlar bilan rivojlana boshlandi. Ma’rifatparvarlik 
asrining g‘oyalari ustuvor bu shaxarda avstriya, olmon, 
venger, italyan, slavyan va boshqa xalqlarning inoq 
hayotini ko‘rish hamda ularning milliy ohanglarini 
tinglash mumkin edi. Aynan ana shu ohanglar  
uyg‘unligiga asoslangan holda 18 asr so‘ngi choragiga 
kelib Venada musiqa ijodkorlari – kompozitorlarning 
o‘ziga xos maktabi yuzaga kelgan edi  Tarixda “ Vena 
klassik maktabi” nomi bilan xam shuxrat topgan  bu 
ijodiy maktab an’analari dastlab  Yozef Gaydn (  1732-
1809)  va  Volganag Amadey Mosart  ( 1756-1791 ) 
musiqa asarlarida qaror topib , keyinchalik ularning yosh 
zamondoshlari Lyudvig Van Betxoven ( 1770-1827 ) 
tomonidan ijodiy davom ettirilgan edi.
Ushbu maktab namoyandalari jahon musiqa 
madaniyatini sonata, kvartet, simfoniya kabi yirik 
cholg‘u musiqa asarlari bilan boyitishga muyassar 
bo‘ldilar.
Vena klassik maktabi kopozitorlari ijodida simfoniya 
janrining mumtoz ham uzul-kesil shakllandi va  ravnaq  
topdi. Shunga ko‘ra bu turdagi simfoniyalar  to‘rt 
qismdan iborat turkum asar bo‘lib uning ilk qismi tez  sur’atda (sonata allegrosi) ,                                               
                       15
ikkinchi qismi sokin va vazmin, uchinchisi esa  
raqs(minuet, skerso) xarakterida  va nixoyat yakuniy 
to‘rtinchi qismi jo‘shqin final qismida yangragan.
Odatda bu kabi simfonik asarlarni shunga ixtisoslashgan
simfonik orkestr ijro etgan.
Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn 
yuzdan ortiq , V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa 
to‘qqizta simfoniya turkumlarini ijod etgan.
                                                                                           
Vena klassik maktabi kompozitorlari  opera san’atini  
ham sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda 
uni rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga 
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”, 
“Don Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin 
dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib , 
ohangdoshlik ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u 
sozlarining birgalikda chalinishi natijasida hosil 
bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi.   Simfoniya, odatda
simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va yakka 
xonandalar  ham qo‘shiladi.  Simfonik orkestrning qaysi
cholg‘ulardan tarkib topishini  yaxshi bilamiz, to‘liq 
simfonik orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi;      1. 
1-chi skripkalar, violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-
gaboy.  3.  2-skripkalar, alt-skripkalar. 4.    Klarnet, 
fagot.  5. Urma cholg‘ular.  6.  Valtorna, tuba.  7.  
Truba,  trombon.                     Simfoniya odatda  to‘rt 
qismdan iborat bo‘ladi:  
- 1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda  ijro etiladi
;
- 3-qism-minuet yoki skerso  xarakterida  yoziladi; -                                               16
- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak  
qo‘shiqning naqorotiga o‘xshab xar gal qayta 
chalinadi; Bu  qism, odatda, tantanavor va jo‘shqin 
xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va 
avstriyalik  kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning 
mumtoz turlarini jaxon tan olgan kompozitorlar 
yaratishgan. Simfoniyaning xajm jixatdan kichik va 
sodda turlari xam mavjud va u simfoniyetta deyiladi.  
Bir qismdan iborat bo‘lgan simfonik asar “Simfonik 
poema” deyiladi.
               
                                                               
II-БОБ
Volfgang Amadey Mosatning hayoti va ijodi.
2. 1 . V.A.Mosartning simfonik musiqasi.
Buyuk kompozitor Volfgang Amadey Motsart o'zining 
qisqa,ammo ajoyib hayoti davomida turli janrlarda 600 ga yaqin 
musiqaasarlari yaratdi. Ular ichidan eng ommalashib 
ketganlarini aniq nomlarini bilmasak ham, turli parchalarni ko'p 
marta tinglaganmiz va hammamiz yaxshi bilamiz.  Bular: 
«Figaroning uylanishi», «Sehrli nay» operalari va o'zining 
betakrorligi bilan ajralibturuvchi — «Rekviyem»dir. 
Buyuk ijodkorning hayoti, yanada ko'proq uning o'limi 
tafsilotlariodamlarda katta Qiziqish uyg'otadi. Motsart o'limi 
jumbog’igabirinchilardan bo'lib o'zining «Motsart va Salyeri» 
asaridaA.S. Pushkin murojaat qildi. Keyinroq, XX asrda, ingliz 
dramaturgi Piter Sheffer A.S. Pushkin asarini o'qib «Amadeus»                                                    17
pyesasiniyozdi, bu asar hozirgi kungacha jahonning ko'plab 
teatrlari sahnasida katta muvaffaqiyat bilan qo'yilmoqda. 1984-
yilda esashu pyesa mazmuni asosida rejissor Milosh Forman 
«Amadey»filmini suratga oldi. Jahon kinematografiyasining 
ushbu durdonaasari turli nominatsiyalarda yettita «Oskar» 
mukofotini oldi, shujumladan, rejissura uchun ham 
mukofotlandi.Hayotimizda deyarli har kuni Motsart yaratgan 
asarlar bilanto'qnash kelamiz. Bu musiqa radio orqali 
jaranglaydi, uni televideniyeorqali namoyish qilishadi. Engil, 
quvnoq, xushchaqchaq musiqa kayfiyatni ko'taradi, atrof 
dunyoni boshqacha ko'z bilan ko'rishga yordam beradi. 
Barchamizning bu insonga, uning shaxsiyatiga 
intilishimizningboisi nimada? Nega Motsartga bo'lgan qiziqish 
mana 250 yildan beri so'nmasdan kelmoqda! Buni bir so'z bilan 
tushuntirish mumkin: u — daho, bundaylar zaminimizda 
kamyob va shunisi bilan ular bizni o'ziga tortib turadi. 
Volfgang Amadey Motsart 1756-yil 27-yanvarda Alp o'lkasida 
joylashgan, san'at asarlariga o'xshash daryolar, bog’ va 
o'rmonlar bilan o'ralgan Zalsburg shaharchasida dunyoga keladi.
Zalsburg o'sha paytlarda kichkinagina knyazlikdan iborat bo'lib, 
unga Zalsburg arxiyepiskopi hukmronlik qilar edi. Motsartning 
otasi, Leopold Motsart, yaxshigina shuhrat qozongan skripkachi,
organchi, pedagog bo'lib, graf Turnning Zalsburgdagi katta 
amaldorlaridan birining saroy sozandasi va kamerdineri bo'lib 
ishlardi. 
Volfgang oiladagi yettinchi farzand edi. Uning deyarli barcha 
akaukalariva opa-singillari go'daklik chog'laridayoq vafot 
etishgan,birgina opasi Mariya Anna tirik qolgan edi. Uni oilada 
erkalab,Nannerl deb chaqirishardi. Qizcha undan to'rt yarim 
yosh katta edi.Volfgang va Nannerlning dastlabki musiqiy 
tarbiyasi otasiningrahbarligida amalga oshadi. Nannerl sakkiz 
yoshidan klavesin chalishni o'rgana boshlaydi. Otani hayratlarga
solgancha, uch yarifh yoshli bolakay opasi o'rgatgan barcha 
                                             18 pyesalarni, eshitganlarini xatosiz holda takrorlay olardi. 
Kunlarning birida ota uygao'z do'sti Shaxtner bilan kirib keladi. 
To'rt yoshli Motsart stolda o'tirganicha, nota qog'oziga perobilan
nimalarnidir yozardi. Siyohdonga faqat pero emas, 
bolaningbarmoqlari ham botirilar edi. Otasining «Nima 
qilyapsan»,degan savoliga bola: «Klavesin uchun konsert 
yozyapman», debjavob beradi. Ota nota qog'ozi varag'ini qo'liga 
olib, bola yozuvi bilan tuzilgangan, siyoh dog'lari bilan 
qoplangan notalarni ko'zdan kechiradi. Dastlab, unga va 
Shaxtnerga bularning barchasi bolalarchao'yinqaroqlik bo'lib 
tuyiladi. Biroq diqqat bilan kuzatganidan keyin, uning 
ko'zlaridan xursandchilik yoshlari toma boshlaydi. 
«Qarang, janob Shaxtner, - deb yuzlanadi u do'stiga,-bularning 
barchasi to'g'ri va ma'noli-ku!» 
1762-yil yanvarda Volfgang olti yoshga to'ladi, opasi esa 
o'nyarim yoshli bo'ladi. Ularning har ikkisi ham klavesin 
chalishtexnikasini shu darajada egallashadiki, ota bolalar bilan 
birgalikdakonsert safari uyushtirish rejalarini tuzadi. Ular 
dastlab Myunxenga kelib, ko’rfurst Bavarskiy saroyida 
muvaffaqiyatli chiqishlar qilishadi. Leopold Motsart ta'til 
paytida Avstriya poytaxtisafari taraddudi bilan band bo'ladi. 
Motsart farzandlarining Venadagi birinchi chiqishlari kattashov-
shuvga   sabab   bo'ldi.   Bolalar   a'yonlarning   mehmonxonalarida,
hatto   qirol   oilasida   konsertlar   berishadi.   Saroy   hashamatlari
orasida   olti   yoshli   artistning   gavdasi   odatdagidan   ko'ra   yanada
nozik, zaif va jajji ko'rinar edi.
VolU favqulodda san'ati hayajonlar bo'ronini hosilqildi. Barcha zafar
va ommaviy hayajonlarga qaramasdan, bundayhayot bolalar 
uchun og'irlik qilardi. Ular dam olmasdan turib turli shaharlar va 
mamlakatlarga borishadi, ketma-ket bir necha soat davomida 
ijrochilik va improvizatsiya ham qilishardi (u vaqtlarda konsertlar
4—5 soatlab davom etgan). Uylariga qaytishlari bilanoq, Leopold
                                                  19 Motsart bolalarning mashg'ulotlari qat'iy va rejali tarzda amalga 
oshishi haqida qayg'uradi. Bunda u faqat musiqaniemas, balki 
maktab o'quv fanlarini ham nazardan chetdaqoldirmaydi. Motsart 
o'qish, husnixat, fransuz tili bilan shug'ullana boshlaydi. Uning 
eng yaxshi ko'rgan fani arifmetika edi. Volfganghisobni qunt 
bilan o'rganadi va tez orada to'rt arifmetik amallarniegallaydi. U 
har kuni misol va masalalar bilan yozuv taxtasininghar ikki 
tomonini to'ldirib tashlardi.Shu yilning yozida arxiyepiskopdan 
yana bir marta ta'til uchunruhsat so'rab, Leopold Motsart bolalar 
bilan nisbatan uzoqroqsafarga otlanadi. Ularning oxirgi 
maqsadlari Parij edi. Past bo'yli, bir yonida jajjigina 
shamshirchasi hamda qo'ltig'ida uchburchakli bezagi bo'lgan 
binafsharang atlas kamzul kiygan, koqilli parikdagi kichkintoy 
Motsart klavesin yoniga dadil kelar, yoqimli samimiyat bilan o'ng
va chap tomonga ta'zim bajo qilib qo'yardi. U o'zining va 
boshqalarning asarlarini mahorat bilan ijro etar,notanish notalarni
shunday engillik bilan o'qir ediki, go'yokiular unga oldindan 
tanishdek tuyulardi.  18 asr  ikkinchi yarmidan e’tiboran 
Avstriyaning poytaxti Vena shaxrida musiqa madaniyati tez 
sur’atlar bilan rivojlana boshlandi. Ma’rifatparvarlik asrining 
g‘oyalari ustuvor bu shaxarda avstriya, olmon, venger, italyan, 
slavyan va boshqa xalqlarning inoq hayotini ko‘rish hamda 
ularning milliy ohanglarini tinglash mumkin edi. Aynan ana shu 
ohanglar  uyg‘unligiga asoslangan holda 18 asr so‘ngi choragiga 
kelib Venada musiqa ijodkorlari – kompozitorlarning o‘ziga xos 
maktabi yuzaga kelgan edi  Tarixda “ Vena klassik maktabi” 
nomi bilan xam shuxrat topgan  bu ijodiy maktab an’analari 
dastlab  Yozef Gaydn (  1732-1809)  va  Volganag Amadey 
Mosart  ( 1756-1791 ) musiqa asarlarida qaror topib , keyinchalik 
ularning yosh zamondoshlari Lyudvig Van Betxoven ( 1770-1827
) tomonidan ijodiy davom ettirilgan edi.
Ushbu maktab namoyandalari jahon musiqa madaniyatini 
sonata, kvartet, simfoniya kabi yirik cholg‘u musiqa asarlari 
                                            20 bilan boyitishga muyassar bo‘ldilar.
Vena klassik maktabi kopozitorlari ijodida simfoniya janrining 
mumtoz ham uzul-kesil shakllandi va  ravnaq  topdi. Shunga 
ko‘ra bu turdagi simfoniyalar  to‘rt qismdan iborat turkum asar 
bo‘lib uning ilk qismi tez sur’atda (sonata allegrosi) , ikkinchi 
qismi sokin va vazmin, uchinchisi esa  raqs(minuet, skerso) 
xarakterida  va nixoyat yakuniy to‘rtinchi qismi jo‘shqin final 
qismida yangragan.
Odatda bu kabi simfonik asarlarni shunga ixtisoslashgan 
simfonik orkestr ijro etgan.
Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn yuzdan ortiq ,
V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa to‘qqizta simfoniya 
turkumlarini ijod etgan.
                                                                                                       
Vena klassik maktabi kompozitorlari  opera san’atini  ham 
sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda uni 
rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga 
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”, “Don 
Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib , ohangdoshlik 
ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u sozlarining birgalikda 
chalinishi natijasida hosil bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi.   
Simfoniya, odatda simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va 
yakka xonandalar  ham qo‘shiladi.  Simfonik orkestrning qaysi 
cholg‘ulardan tarkib topishini  yaxshi bilamiz, to‘liq simfonik 
orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi;      1. 1-chi skripkalar, 
violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-gaboy.  3.  2-skripkalar, 
alt-skripkalar. 4.    Klarnet, fagot.  5. Urma cholg‘ular.  6.  
Valtorna, tuba.  7.  Truba,  trombon.                     Simfoniya 
odatda  to‘rt qismdan iborat bo‘ladi:  
- 1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda  ijro etiladi ;
- 3-qism-minuet yoki skerso  xarakterida  yoziladi;
-                                      21 - 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak  qo‘shiqning 
naqorotiga o‘xshab xar gal qayta chalinadi; Bu  qism, 
odatda, tantanavor va jo‘shqin xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va avstriyalik  
kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning mumtoz turlarini 
jaxon tan olgan kompozitorlar yaratishgan. Berilgan mavzularda
improvizatsiya qilar, ustiga ro'mol yopib qo'yilgan klaviaturada 
eng og'ir pyesalarni ham tiniq va xatosiz chala olardi. 
Motsart Parijda barakali ijod qildi. 1764-yil boshida 
uningskripka va klavesin uchun yozilgan dastlabki to'rtta 
sonatasi nashrdanchiqdi. Sarvaraqda ularning yetti yoshli bola 
tomonidan yozilganiko’rsatib qo'yilgan edi. 
Parijdagi besh oy davom etgan safar muvaffaqiyatlaridan 
ruhlanganLeopold Motsart 1764-yil aprelida bolalarni Londonga
olibboradi. Angliyada Persell vafotidan keyin endilikda jahon 
e'tiboridagio'z milliy kompozitorlari yo'q edi. Vaholanki, XVII 
asrdaLondon musiqa san'ati yuksak darajada rivojlangan shahar 
hisoblanardi.Bu yerda Volfgang logann Xristian Bax bilan 
tanishadi,u buyuk logann Sebastyanning o'g'li edi. Baxning 
klavesindagi mahoratli ijrolari bolada juda katta taassurot 
qoldiradi. Unga I.X. Baxning klavir sonatalari yoqib qoladi. 
Ular yorqin va hayotbaxsh, o'ynoqi va erka kuylarga boy, 
italyancha operalardagi ariyalarga o'xshab ketardi. Yoshlari 
orasidagi katta farqqa qaramasdan, ular tez orada qalin do'st 
bo'lib qolishdi. Ko'pincha ular ayni bir paytning o'zida musiqiy 
mavzuda ikki klavesinda improvizatsiya kuy ijro etishib, 
eshituvchilarning barchasini hayratda qoldirishar edi. 
Londonda sakkiz yoshli Volfgang yana oltita sonata yozadi.Ular
klavesin uchun bo'lib, skripka yoki fleyta jo'rligida ijro 
etishgamo'ljallangan edi. Bundan tashqari u simfoniyalar 
yaratishga ham kirishib ketadi. Angliyada o'tkazilgan bir yil 
davomida boladagi musiqiy rivojlanish sezilarli tarzda olg'a 
ketdi. Bir joydan ikkinchi joyga muntazam ravishda ko'chib 
                                               22 yurishlarga qaramasdan, bola otasining rahbarligida musiqa 
bilan ham, umumta'lim o'quv fanlari bilan ham uzluksiz 
shug'ullanishni qanda qilmadi. 
Mehmondo'st Angliya bilan xayrlashish qanchalik og'ir 
bo'lmasin, Leopold Motsartga Zalsburg arxiyepiskopi 
tomonidan berilgan ta'til muddati allaqachon o'tib bo'lgan edi. 
Golland elchisining qattiq iltimosining yo’zidan o'tolmay, 
Leopold yo'1-yo'lakay Gollandiya va Fransiyaga kirib o'tishni 
ham rejalashtiradi. Ular Gaaga, Gent, Rotterdam, Amsterdam va
boshqa shaharlardabo'lishadi. Hamma yerlarda ham 
muvaffaqiyat juda yuksak bo'ldi.Ilgari Fransiya va Angliyada 
bo'lganiday, bu yerda ham bolalarnigulduros qarsaklar bilan 
kutib olishadi, ularning sha'nlariga maqtovlaryog'dirishadi. 
1766-yil noyabrida Parijda, Shveysariya, Germaniyaning ko'plab
shaharlarida muvaffaqiyatli chiqishlardan so'ng, Motsartning 
oilasi jonajon Zalsburg shahriga qaytib keladi. Uyga qaytib 
kelganlari zahotiyoq ota bolalar bilan jiddiy va rejali ishlarni 
boshlab yuboradi. Skripka, klavesin va organdagi mashg'ulotlar 
davomettiriladi, musiqiy kompozitsiya jiddiy o'rganiladi. 
Shuningdek, arifmetika, tarix va geografiya mashg'ulotlari ham 
muvaffaqiyatli davom etadi. Bulardan tashqari, Volfgang lotin 
va italyan tillarini o'rganishga kirishadi. U davrlarda buni 
o'rganish kompozitor uchun majburiy edi. 
1767-yilda Vena yosh ersgersoginya Mariya lozefaning Neapol 
qiroliga nikohlanishi munosabati bilan bo'ladigan saroy 
tantanalariga tayyorlanayotgan edi. Qulay daqiqalarni hisobga 
olganholda Leopold Motsart sentabrda oilasi bilan Avstriya 
poytaxtigayo'l oladi. Biroq safar muvaffaqiyatsiz chiqadi. 
Venada chechak kasali tarqalgandi. Bolalarni zudlik bilan 
shahardan olib ketishga to'g'ri keladi. Motsartlar oilasini 
Moraviyada joylashib qolishiuchun taklif bergan do'stlar paydo 
bo'lishadi. Biroq allaqachon vaqt qo'ldan ketgan edi, opa ham, 
uka ham suvchechakning og'ir shakli bilan og'rlashadi. 
                                              23 Volfgangning ko'zlarida asorat qoldiradi,unga hatto, bir umrga 
ko'rlik tahdid soladi. O'n kundan keyingina uning ko'rishi tiklana
boshlaydi. 
1768-yil yanvarida Motsartlar oilasi Venaga qaytib keladi. 
Ammo Vena tomoshabinlarida opa va uqaning chiqishlariga 
bo'lganqiziqish sovigan edi. Ularni o'z salonlariga taklif 
qiladiganlar keskin kamayib ketadi. Faqat rus elchisi knyaz 
Dmitriy IVKxaylovich Golitsinning yosh zalsburgliklarga mehri
saqlanib qoladi. Uning saroyida Volfgang va Nannerl uchun 
maxsus tashkil etilgankonsert katta muvaffaqiyat bilan o'tadi, bu
ma'lum darajada Vena zodagonlarining loqaydligiga berilgan 
munosib javob edi. Do'stlarining yordami bilan Volfgang 
saroyda chiqish qilishimkoniga ega bo'ladi. Volfgangning asari 
Avstriyaning yangi imperatori losif II ga yoqitvqoladi va u 12 
yoshli kompozitor asarlaridanbirini Vena opera teatri sahnasida 
ijro etilishi xususida istak bildiradi. Opera uchun buyurtma 
olinishi katta muvaffaqiyat edi. Sho'x va qiziqarli «Soxta laqma»
pyesasiga to'xtashadi. Volfgang opera yozishga katta qiziqish 
bilan kirishadi. Alohida ansambllar va ariyalarning 
tuzilganishidan tashqari, imkoniyat doirasida,kompozitor ularni 
o'z operalarining bo'lajak ijrochilariga ko’rsatib ham berardi. U 
yo'1-yo'lakay partituraga zaruriy o'zgarishlarni kiritar, ularni u 
yoki bu xonandaning ovoz xususiyatlari bilan aniq 
uyg'unlashtirishga harakat qilardi. Hamma ishlar oxirlabborardi. 
Xuddi shu vaqtda kutilmagan noxushlik boshlanadi. Shu 
paytgachayosh musiqachiga omad kulib boqayotgan edi. 
Hamma undan bamisoli qiziqarli qo'g'irchoqqa qaraganday 
zavqlanishardi. Endi esa Volfgang o'n ikki yoshga kirmoqda. 
Tez orada u o'z sohadosh musiqachilarning xavfli dushmaniga 
aylanib qoladi. Uningshu yoshda operalar ijod qilishi va ularni 
qo'yishi hazil gapmi?«Soxta laqma» operasining qo'yilishiga 
nima bo'lsa ham yo'l qo'ymaslik lozim!Yaqindagina mo'jizakor 
bola bilan iftixor qilib yurgan ayrim san'atkorlar, endi 
                                                24 orqavorotdan bo'ladigan ziddiyatlarning murakkab kirdikorlarini
ishga solib yuborishadi. Kelgindi italiyalik maestrolarning 
aytganlariga havola qilib, ular kichkina Motsartni musiqalarni 
o'zi yozmaganlikda ayblashadi. 12 yoshli bolaga opera yozish 
haqidagi buyurtma g'arazli bo'lib, to'liq uydirma va yolg'ondan 
iborat deb mish-mish tarqatiladi. Bu ayyor zalsburglik organchi 
o'g'lining o'rniga o'zi yozadi-da, o'g'lining kelajagini ta'minlash 
uchun uning nomidan e'lon qiladi! Leopold Motsart o'kinch va 
darg'azablikdan o'zini yo'qotib qo'yadi. Shunday qilib,bosh 
repetitsiya tashkil bo'lmaydi. Teatr direksiyasi va'da qilingan 
pullarni to'lashdan bosh tortadi. Bu batamom mag'lubiyat edi. 
1769-yil yanvarda doktor Mesmerning uyida havaskor 
qo'shiqchilar kuchi bilan Volfgangning bir ko'rinishli «Bastiyen 
va Bastiyena» zingshpilining namoyishi bo'lib o'tadi. Bu asar 
barchaniohangdorligi, Avstriya xalq qo'shiqlariga yaqinligi bilan
asir qiladi. Volfgangning Zalsburgga qaytib kelishi bilanoq, 
uning yutuq va qayg'ularini yuragiga yaqin oladigan 
arxiyepiskop o'z kapellasidagi musiqachilarga «Soxta laqma» 
operasini o'rganib olishlari uchun ko’rsatma beradi. Bu opera 
hozirgacha ham Zalsburg sahnalarida qo'yilib kelinadi. 
1770-yilda Leopold Motsart o'g'lini Italiyaga olib keladi. 
Italiya shaharlarida Volfgangning konsertlari shov-shuvli 
muvaffaqiyatlargaerishadi. 14 yoshli o'smir taklif etayotgan 
dasturlar o'ziningkengligi va murakkabligi bilan hammani 
hayratga soladi.Ularda faqat klavir chalish texnikasig’ina emas, 
balki bolaningajoyib kompozitorlik mahorati, uning o'zigagina 
xos bo'lgan improvizatsiyaqila olish qobiliyati ham namoyon 
bo'ladi. 
Bolonyada Motsart ikki oy mobaynida padre Martini bilan 
kontrapunktdan saboq oladi hamda kompozitsiya bo'yicha ancha
murakkab imtihonlarni topshiradi. Mahalliy Filarmoniya 
akademiyasi uni o'z a'zosi qilib saylaydi. O'z navbatida, 
Milandagi opera teatri direksiyasi unga «Mitridat, Pontiy shohi» 
                                                      25 (Rasin tragediyasiasosida) operasini tayyorlash uchun buyurtma 
beradi. Uni yaratar ekan, yosh kompozitor ongli ravishda o'sha 
paytdagi italyancha «jiddiy» operalar (opera seria) uslubiga 
mo'ljal oladi. Opera liq to'lgan zalda ketma-ket 20 marta 
qo'yiladi. Motsartning ikki yil keyinroq qo'yilgan ikkinchi 
operasi — «Lyuchiy Sulla» ham oldingisidan kam zafar 
qozonmaydi. Shunga qaramay, yosh musiqachigaItaliyadan 
doimiy boshpana topishning imkoni bo'lmaydi. 
Motsart oilasining sayohat yillarida Leopold Motsartning teztez 
ketib qolishlariga kengfe'llik bilan qaraydigan arxiyepiskop 
vafot etadi. Vafot etgan arxiyepiskop o'rnini graf leronim 
Koloredo egallaydi. Ushbu badqavoq va takabbur boshliqning 
opera musiqachilarini ko'rishga toqati yo'q edi. U o'ziga 
bo'ysunadigan 
musiqachilarning opera yozish singari «nomo'tabar» 
mashg'ulotlarga, shuningdek, xorijiy teatrlarga vaqt 
sarflamasliklari kerak, deb hisoblardi. Motsartlarga (ota va 
o'g'ilga) zudlik bilan Zalsburgga qaytib kelishga buyruq beriladi.
1773-yilning martida Volfgang Italiyani bir umrga tark etadi. 
Xilma-xil taassurotlar, zo'r muvaffaqiyatlar hamda kelajakka 
bo'lgan ko'tarinki ishonch bilan to'lgan bolalik ortda qoladi. 
Hayotning yangi sahifalari boshlanadi. * 
Volfgang 17 yoshga to'ladi. Shunda u unchalik baland bo'yli 
bo'lmagan, ozg'in, yo’zi to'la bo'lmasa-da, kattagina o'spirin edi. 
Yuz ifodalari tez-tez o'zgarib turardi. Uning yirik moviy ko'zlari 
jiddiy va o'ychan boqardi. Biroq ular ijodiy ruhlanish 
alangasibilan to'lganida, uning yuzlari ham go'zallashlb ketardi. 
Afsuski,o'zining buyuk iqtidori gullagan paytida Motsart sharoit 
taqozosiga ko'ra, kichkinagina, markazdan uzoqda qolgan 
shaharchada kunlarini bema'nilarcha o'tkazishga mahkum edi. 
Bu yerdagi hamma narsa: qo'pol va zolim arxiyepiskopga 
qullarcha itoatkorlik ham, mahalliy zodagonlarning ochko'zligi 
va johilligi ham yigitchaga azob berar edi. Zalsburgda opera 
teatri ham, ochiq konsertlarham, qiziqarli, ma'rifatli kishilar 
                                                 26 bilan uchrashuvlar hamyo'q edi. Shahardan ruhsatsiz chiqish, 
buning ustiga opera yozish navqiron Motsartga qat'iy ravishda 
taqiqlab qo'yilgandi. Biroq kompozitsiya bilan jiddiy 
shug'ullanish davom etardi.Endilikda u asosan, cholg'u asarlar, 
ya'ni simfoniya va sonatalar,sho'x divertismentlar, ochiq havoda 
ijro etish uchun mo'ljallangantabrik serenadalarini yaratardi. 
Ayni shu yillarda motsartona uslub shakllanib boradi. Sayohat 
qilgan yillarida turli mamlakatlarda to'plangan badiiy 
taassurotlar uning asarlarida tobora ko'proq ko'zga tashlanib, 
ijodiy mustaqillik bilan omuxtalashib bormoqda edi. 
Arxiyepiskopning bo’ying'iga muvofiq, yigitcha cherkovdagi 
xor musiqasi uchun ko'plab asarlar yozishga majbur bo'ladi. 
Bunday asarlar shu lahzadayoq o'rganilar va ijro etilardi. Bu 
kelajakda operalar, ulug'vor xor sahnalarini yozish uchun 
tayyorgarlik vazifasini bajargan... Shunga qaramay, Italiya 
shuhratidan keyin faqatbirgina shularni (messa) yozish bilan 
shug'ullanish zerikarlidir. 
Yagona quvonch — drama teatri edi. 1774-yilda Gyotening 
xatlaridan tashkil topgan «Yosh Verterningiztiroblari» romani 
bosilib chiqadi. Bu asar yosh muallifga butun Yevropa 
shuhratini olib keldi. Romanning dadil yangiligi shunda ediki, 
qahramonning chuqur shaxsiy iztiroblari ijtimoiy hayotdagi hal 
qilib bo'lmaydigan ziddiyatlar bilan zich tarzda bog’lanib ketgan
edi. Yorqin aql va katta qalb egasi bo'lgan yoshyigitcha — 
Verter hayotdan ko'z yumadi. Buning sababi faqat baxtsiz sevgi 
bo'lib qolmasdan, ayni paytda atrof-muhit bilan kelisha 
olmaslikda ham edi. Shunday qilib, romanda birinchi marotaba 
mavjud ijtimoiy tartiblar qoralanadi. Faqat 
adabiyotshunoslargina emas, balki o'sha davrdagi barcha yosh 
ijodkorlar yangi erkin istiqbolga intilishadi. Ularning orasida 
Motsart ham bor edi. U o'zining navqiron yigitlik davridagi 
ijodida zamondoshlarini to'lqinlantirayotgan bezovtalik va 
shubhalarga bevosita javob beradi. Bu 17 yoshli kompozitorning
yangi to'rtta simfoniyasida ochiq ko'zga tashlanadi. 
                                               27 Shu yillardagi eng muvaffaqiyatli va o'ziga xos asarlardan biri 
— sol minor (No 25) simfoniyasidir. Unda qayg'uli, iztirobli 
kechinmalar, tuyg'ularningshiddati isyonkor va jo'shqin e'tirozlar
bilan almashinadi.Ushbu simfoniyani Zalsburg ommasi anglab 
yetmadi. Uni kompozitorningotasi ham ma'qullagan emas. 
Zalsburgliklar engil, ko'ngilochar musiqalarni xush 
korishardi.Shuning uchun ham yosh kompozitor uchun birinchi 
navbatdasho'x divertismentlar (o'ziga xos suitalar) va poetik 
serenadalarturadi. Ularda latif hayotbaxsh pyesalar nozik 
samimiy lirikabilan almashinib turadi. Besh yildan keyingina 
katta qiyinchiliklarbilan Motsart Zalsburgdan ketish uchun 
ruhsat oladi. 
Myunxen va Mangeym orqali u Parijga jo'naydi. Bu gal uni 
onasikuzatib boradi. 
Bu vaqtlarda Mangeym eng yirik musiqa markazlaridan biriedi. 
U yerda ko'plab kuchli musiqachilar ijod qilishardi. Mangeym 
simfonik orkestri torn ma'noda shuhrat taratgan edi. Mangeymda
yosh Motsart 15 yoshli Aloiziya Veberni uchratadi. Aloiziya 
go'zal ovoz sohibasi edi. Uning uchun yigitcha go'zal konsert 
ariyalarini yozib beradi, ayni paytda u Aloiziyaga uylanishni 
hamda kelgusi operalarida uning qo'shiqlar kuylashini orzu 
qilardi. O'g'lining teatrdagi kambag'al ishchining qiziga 
uylanishi haqidagi niyati Leopold Motsartning jahlini chiqaradi. 
Tezroq Parijga ketish kerak! Biroq Parijda yosh kompozitor 
uchun ish yo'q edi. Bir necha oymobaynida Motsart arzon 
mehmonxonaning ko'rimsiz nomeridaarzimas darslar bilan 
qanoatlanishga majbur bo'ladi. Buning ustiga uni taqdirning 
yana bir yangi zarbasi kutardi- uning onasi kasal bo'lib qoladi va
tez orada vafot etadi. Ruhi cho'kqan holda u o'z yurtiga qaytadi. 
Barcha ko'rgiliklarning ustiga Motsart bu vaqtda Aloiziyaning 
opera malikasi bo'lib ulgurgani hamda turmushga chiqqanligini 
eshitadi. Shu paytlarda ko’rfurst Bavarskiy Motsartga Yunon 
mifologiyasi sujetiga asoslangan «Idomeney, Krit shohi» 
operasini yozishga buyurtma beradi. 
                                                  28 «Idomeney»ning premyerasi 1781-yil 29-yanvarda bo'libo'tadi. 
Birinchi tovushlaridanoq opera tinglovchilarning butun e'tiborini
jalb qiladi. «Idomeney»ning porloq muvaffaqiyatidan keyin 
arxiyepiskop uyida malay maqomidagi Motsartning ahvoli 
yanada chidab bo'lmas darajaga yetadi. Uning iste'fo haqidagi 
iltimoslari kamsitishlarning yangi oqimini vujudga 
keltiradi:arxiyepiskopning yaqinlaridan biri, graf 
Arko"Motsartni haqoratlarga ko'mib tashlaydi hamda g'azabi 
tutib turganda uni eshik- " dan tashqariga uloqtiradL Bunga 
chiday olmagan Motsart Venaga ketadi. U Aloiziyaning onasi, 
xonim Veberning mo'jazgina xonadonidanboshpana topadi. 
Oilada Aloiziyaning bir necha singillaribo'lib, ulardan biri 
Konstantsa edi. Keyinroq Motsart unga uylanadi. Kompozitor 
uch-to'rtta dars topishga muvaffaq bo'ladi. 
Eng muhimi, Saroy milliy opera teatri uchun zingshpil- 
«Saroydagio'g'rilik» komik operasiga buyurtma oladi. 
«Saroydagio'g'rilik» zingshpilida Motsart nemis milliy 
operasining asoschisisifatida namoyon bo'ladi. U o'z asariga 
ohang jihatdan rivojlanib boruvchi ariyalarni, murakkab 
ansambllarni kiritadi. 
Qo'shiqlarga   boy   oddiy   komediya   uning   talqinida   haqqoniy
operagaaylanadi.
Premyera 1782-yil 16-iyunda bo'lib o'tadi. Tomoshabinlar 
unigulduros qarsaklar bilan kutib oladi. Tez orada opera 
ko'plabteatrlarning sahnalarida qo'yila boshlaydi. 
Venadagi hayot oson kechmadi. Boylar xonadonlari va ochiq 
konsertlardagi tez-tez uyushtiriladigan chiqishlar, o'quvchilar 
bilan o'tkaziladigan holdan toydiruvchi mashg'ulotlar, har xil 
«voqeliklar»ga bag'ishlangan tezkor asarlarni yozish, ertangi 
kunga nisbatan doimiy ishonchsizlik -bularning barchasi 
Motsartning unchalik yaxshi bo'lmagan sog'lig'ini yemira 
boshlaydi. U shukezda 30 yoshga to'lib bormoqda edi. 
Motsart artistlarning musobaqalarida tengi yo'qligicha 
                                               29 qolaverdi.Motsartona ijrolarning ko'tarinki jozibasi, bitmas-
tuganmasijodiy kashfiyotlar uni Vena ommasining sevimli 
musiqachisigaaylantirgan edi. Ohangdor ta'sirchanlik, ijrodagi 
xushohanglik Motsart ijrosida o'sha davr klavesinchilariga xos 
bo'lgan texniqaning hayratli darajadagi sayqallanganligi bilan 
qo'shilib ketgan edi. Uning badihalari takrorlanmas darajada 
go'zal bo'lgan. Konsert estradasining o'zidayoq bo'ladigan 
bevosita ijod, hayajonga to'lib turgan ommaning ko'z oldida 
yangi musiqa yaratish quvonchlari motsartona ijrolarga 
qandaydir alohida beqiyos jozibabag'ishlardi. 
Konsertlarda chiqish qilar ekan, u bar gal o'z asarida yangi 
pyesalarni ijro etishni burchi deb bilardi. Shuning uchun 
hamo'sha yillarda klavir kompozitsiyalari: fortepiano va orkestr 
uchunkonsertlar, sonatalar, fantaziyalar, variatsiyalarning 
ustunligi bejizemas. Yo'1-yo'lakay turli-tuman kamer 
ansambllari, triolar,kvartetlar, kvintetlar yaratilardi. 
1786-yilda Motsart abbat Lorenso da Ponte bilan tanishadi. 
U har tomonlama ma'lumotli shaxs, buning ustiga yaxshigina 
shoirbo'lgan. U italyancha matnlarga yozilgan Motsartning uchta
operasiga librettolar tayyorlagan. Bular- «Figaroning uylanishi»,
«Don Juan» va «Hamma shunday qiladi» operalari uchun 
librettolari. Operani nemis tilida qo'yish imkoniga ega 
bo'lmaganligi uchun Motsart buffa janriga murojaat etadi. Da 
Ponte bilan birgalikdaMotsart Bomarshening «Figaroning 
uylanishi» trilogiyasiningikkinchi qismiga to'xtaydi. U biroz 
oldinroq- 1784-yilda Parijda qo'yilgan edi. 
Bomarshening mashhur pyesasi sujeti asosida opera yaratish 
g'oyasi Avstriyada reaksiya hukmron bo'lgan bir sharoitda 
favqulodda jur'at talab qilishi sir emas. Bomarshe komediyasi 
Fransiyadagi 1789-yilgi burjua inqilobi arafasida feodal-
aristokratik tartiblarni fosh qilishda juda katta rol o'ynaydi 
hamda uchinchitabaqa qo'lidagi inqilobiy bayroq vazifasini 
o'tadi. 
                                               30 Da Ponte librettosida komediyaning ijtimoiy o'tkirligi birozgina 
silliqlangan bo'lsa-da, eng asosiysi — beshafqat xo'jayinlar, 
zodagonlar bilan aqlli, epchil, kelishgan xizmatchilarni o'zaro 
qarshi qo'yish saqlab qolingan. 
«Figaroning uylanishi» operasi tashqi tomondan buffa operalari 
an'anasida yozilgan bo'lsa-da, musiqiy-dramatik yangilanish 
tamoyillariga ko'ra u XVIII asr musiqiy teatri tarixida mutlaqo 
yangi voqea sifatida namoyon bo'lgan edi. «Saroydagi 
o'g'rilik»da qo'yilgan tamoyillarni rivojlantirar ekan, Motsart 
«Figaroning uylanishi» da realistik komediya yaratadi, undagi 
har bir harakatlanuvchi shaxs o'zining shaxsiy musiqiy tavsifiga 
ega bo'ladi. 
Opera premyerasi 1786-yil 1-mayda bo'lib o'tadi. U juda 
kattamuvaffaqiyat qozonadi. Figaroning mashhur «Sho'x bola» 
ariyasiVena ko'chalarida, mayxona va restoranlarida ijro 
etilardi.O'sha paytning yirik madaniy markazlaridan biri- 
Chexiyaningpoytaxti Pragada «Figaroning uylanishi» birinchi 
qo'yishdayoqkatta shuhrat qozondi. 1786-1787-yillarning buttfn 
mavsumi davomida uzluksiz qo'yildi. «Figaroning 
uylanishi»dagi musiqa xalq musiqasiga aylanib ketdi. 
Motsart o'zining do'sti Ponte bilan 1787-yilda Praga opera 
teatri uchun maxsus «Don Juan» operasini yaratadi.  Motsart 
ko'plab sujetlarni ko'rib chiqadi, nihoyat, oxifida ispan 
dvoryaniDon Juan haqidagi afsonaga to'xtaydi. Dastlab bu 
afsonaga ispandramaturgi Tirso da Molina dramatik ishlov 
bergan edi. Keyinroqunga J.B. Molyer va K. Galdoni murojaat 
etishgan. XIX asrdaDon Juan obrazi Bayron, Lena va Pushkinni 
o'ziga jalb etadi.Opera janrida «Don Juan» - Motsartning buyuk 
yutug'idir. 
Agar «Figaroning uylanishi» o'zining barcha yangiliklari bilan 
buffa opera janriga mansub, «Saroydagi o'g'rilik» zingshpil, 
«Don Juan»ni esa muayyan bir janr turkumiga kiritish mumkin 
emas edi. 
                                               31 Motsartning o'zi operani «drama giocoso» («quvnoq 
drama»)deb atagan edi. 
2.2. V . A . Mosart ijodiyoti
Avstriyalik buyuk kompozitor, Vena klassik maktabining 
yirik namoyandasi Volfgagn Amadey Mosart yorqin 
iste’dod va kuchli xotira egasi bo‘lgan.Musiqadan ilk 
saboqlarni otasi Leopolddan olgan va tez orada klavisinli 
cholg‘ularning moxir ijrochisi, hamda ijodkor sifatida 
tanila boshlaydi va kelajakda buyuk bastakor bulib 
taniladi.  Uning asarlari nihoyatda sof, yengil, quvnoq 
xarakterga ega bulgan. Uning asosiy asarlari:  100dan 
ortiq simfoniyalari,  turli asboblar uchun konsertlar, 80 
dan ortiq skripka uchun kvartetlar, klavir uchun 52 ta 
sonata,   Vena klassik maktabi namoyandalaridan Y.Gaydn 
yuzdan ortiq , V.Mosart qirq bitta, L.Betxoven esa to‘qqizta 
simfoniya turkumlarini ijod etgan.                                                 
Vena klassik maktabi kompozitorlari  opera san’atini  ham 
sermazmun asarlari bilan boyitishga va shu asnoda uni 
rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga 
V.A.Mosartning “Figaroning uylanishi”, Sehrli nay”, “Don 
Juan”, L.Betxovenning “Fidelio” operalari yorqin dalildir.
“Simfoniya” so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib , ohangdoshlik 
ma’nosini bildiradi.U bir qancha cholg‘u sozlarining birgalikda 
chalinishi natijasida hosil bo‘ladigan musiqa asari hisoblanadi.   
Simfoniya, odatda simfonik orkestrda ijro etiladi.Ba’zan xor va 
yakka xonandalar  ham qo‘shiladi.  Simfonik orkestrning qaysi 
cholg‘ulardan tarkib topishini  yaxshi bilamiz, to‘liq simfonik 
orkestrning tarkibi quyidagicha bo‘ladi;      1. 1-chi skripkalar, 
violonchellar, 2. Fleyta pikkalo, fleyta-gaboy.  3.  2-skripkalar, 
alt-skripkalar.                      32 4.    Klarnet, fagot.                                                                           
5. Urma cholg‘ular.  6.  Valtorna, tuba.  7.  Truba,  trombon.   
Simfoniya odatda  to‘rt qismdan iborat bo
               
1 qism-sonata, allegro shaklida yoziladi;
- 2-qism- lirik xarakterli, vazmin sur’atda  ijro etiladi ;
- 3-qism-minuet yoki skerso  xarakterida  yoziladi;
- 4-qism rondo shaklida, ya’ni bir bo‘lak  qo‘shiqning 
naqorotiga o‘xshab xar gal qayta chalinadi; Bu  qism, 
odatda, tantanavor va jo‘shqin xarakterga ega bo‘ladi.
Simfoniya janri nemis, chex, italyan, fransuz va avstriyalik  
kompozitorlar yaratishgan. Simfoniyaning mumtoz turlarini 
jaxon tan olgan kompozitorlar yaratishgan. 
                                                     33                                                         Simfoniyaning xajm jixatdan kichik va sodda turlari xam 
mavjud va u simfoniyetta deyiladi.  Bir qismdan iborat bo‘lgan 
simfonik asar “Simfonik poema” deyiladi.  Uning asosiy 
asarlari:  100dan ortiq simfoniyalari,  turli asboblar uchun 
konsertlar, 80 dan ortiq skripka uchun kvartetlar, klavir 
uchun 52 ta sonata,  turkumlarini ijod etgan.                              
                                                                                       
Hasadchilarning hiyla-nayrangiga qaramay, nihoyat, 
imperatorMotsartga Gluk vafotidan so'ng bo'shab qolgan 
kamermusiqachilavozimini berishga qaror qildi.  Lekin Gluk 
oladigan2000 taler o'rniga Motsartga 800 taler belgilandi, xolos. 
Umumanolganda, losif II ni buyuk bastakorning ijodi kam 
qiziqtirardi. 
                                            34 Motsartning butun saroy xizmatidagi vaqti mobaynida, unga 
faqat saroy va shahar ballari uchun bir necha o'nta raqslarga 
buyurtma berildi. 
«Don Juan» operasining muvaffaqiyati bastakorning 
moddiyholatini yaxshilamadi. Pragada ushlanib qolganligi 
tufayli Motsart deyarli barcha darslarini yo'qotdi. 
                                                   
Xotini og'ir betob edi. Eski qarzlarga yangilari qo'shilardi. 
Ertangi kunga doimiy ishonchsizlik, tashvish va xavotirlar 
yildan yilga Motsartning noziklashib qolgan sog'lig'ini 
zaiflashtirardi. U jadallik bilan ko'plab asarlar: turli yakka holda 
ijro etiluvchi musiqa cholg'ulari va orkestr uchun konsertlar, 
kvartetlar va kvintetlar, ariya va qo'shiqlar, kichik raqslar 
yaratardi. Lekin barcha o’rinishlarbefoyda edi. Noshirlar 
bastakorni har qadamda aldab, tunashardi.Zamondoshlari 
tomonidan kam tushunilgan, so'nggi ansambllari — kamer 
musiqasi shoh asarlari uchun Motsart o'z noshiridan kulgili 
darajada past bo'lgan qalam haqi oladi. 
So'nggi uchta simfoniya. 1788-yil yozi davomida Motsart uchta 
so'nggi simfoniyalarni yozadi: raqs ohanglari singdirilgan mi 
bemol major simfoniyasi XVIII asr simfonik musiqasida va XIX
asr romantik simfonizmida ustunlik qiluvchi nodir hodisa 
bo'lgan. Motsartning eng mashhur lirik-dramatik sol minor 
simfoniyasi,do major monumental simfoniyasi («Yupiter» 
nomini olgan edi),u uchlik fuga bilan omixtalashuvchi ko'tarinki
finalga ega edi. Uchtasimfoniyada simfonik turkumlarning 
birligi muammosi hal qilingan. 
1790-yilning boshida Venada Motsartning Da Ponte 
librettosiga yozilgan yangi «Hamma shunday qiladi» buffa 
operasi qo'-yiladi. 
G'oyaviy jihatdan bu opera «Figaroning uylanishi» va «Don 
                                                35 Juan»dan pastroq bo'lsa-da, musiqiy tavsiflarning yorqinligi, 
individual aniqligiga, psixologik nozikligiga, ansambl 
mahoratiga ko'ra u motsartona musiqiy dramaturgiya 
tamoyillarni rivojlantiradi. 
Motsartning bu quvnoq, shuningdek, bir qator shodiyona 
sahnaviy vaziyatlarga boy seria operasi kompozitorning o'z 
hayoti bilan keskin nomuvofiqlikda edi: uning moddiy ahvoli 
og'ir va ahyon-ahyondagi chiqishlari esa hayotiy ehtiyojlarni 
qondirolmasdi. 1791-yil yozida Chexiya qiroli Leopold II ning 
taxtga o'tirishi munosabati bilan Motsartga «Titning 
rahmdilligi» seria operasigabuyurtma beriladi (Metastazio 
librettosi asosidagi). Ushbu opera Yevropa teatrlari repertuariga 
kirgan emas, kompozitor ijodida ham u ikkinchi darajali o'rin 
tutadi, zero, XVIII asr oxiriga kelib, mifologik va qadimgi 
tarixiy sujetlar asosidagi seria opera janrining vaqti o'tgan edi. 
Daho Motsartning eng buyuk kashfiyotlaridan biri uning oxirgi 
operasi — «Sehrli nay» bo'lib, Vilandning «Lulu» ertagiga 
Shiqaneder librettosi asosida yaratilgan edi. Sujetning bolalarcha
sodda qurilishi, voqealar rivojidagi mantiqiy asoslarning mavjud
emasligiga qaramasdan «Sehrli nay»da Motsartga yaqin bo'lgan 
ilg'or axloqiy-ma'naviy ideallar mujassamlashgan. «Sehrli nay» 
XVIII asr Avstriya zingshpil janrini yakunlar ekan, o'zida XIX 
asr boshlarida paydo bo'lgan nemis romantik operasiga xos 
bo'lgan qirralarga ham ega edi. Ushbu opera chuqur falsafiy 
ertak bo'lib, musiqada yoaig'lik va tun timsollari qaramaqarshi 
qo'yiladi. Operada bir-birini sevuvchi Tamino va 
Paminalarningtuyg'ulari ifodalanadi. Avstriya-nemis xalq 
teatrining asl personajlari- Papageno va Papagenalarning 
xalqona hajviy obrazlari ham yorqinlikda ulardan qolishmaydi. 
Operani hali tugatib ulgurmasidan, Motsart Rekviyemga 
judag'alati bir sharoitda buyurtma oladi. Uning oldiga qora 
kiyimdagi bir odam kelib, Rekviyemga buyurtma beradi va shu 
bilan g'oyib bo'ladi. Motsart uni boshqa ko'rmaydi.
                                                     36   Mazkurtashrifundakuchli taassurot qoldiradi. Motsart bu 
buyurtmani o'limi yaqinlashib kelayotganini payg'ambarlarcha 
sezgan shaxsning dafnoldi buyurtmasisifatida qabul qiladi. 
Keyinchalik ma'lum bo'lishicha, g'alati muxlis graf 
Shtuppaxning xizmatkori Bo'lib, ehtiyoji bor kompozitorlarga 
turli-tumari asarlarni yozish uchun buyurtma berishni odat 
qilgan, ulami arzimagan pulga sotib olib, keyinroq bu asarlarni 
o'z nomidan bosib chiqarar ekan. 
Rekviyem — Motsartning eng ulug' asarlaridan biridir. 
An'anaviy lotin matniga dafn marosimida ijro etish uchun 
yozilgan bu asar o'z musiqasiga ko'ra, sig'inish aqidalari 
doirasidan chiqib ketadi. Xor, vokal kvarteti va simfonik orkestr 
vositalarida Motsart chuqur insoniy tuyg'u va iztiroblarni 
mujassamlashtiradi: unda odamlardagi ruhiy ziddiyatlar 
dramatizmi, qiyomatning dahshatli manzaralari, yaqinlarni 
yo'qotishdagi buyuk qayg'u va alam, insonga bo'lgan ishonch va 
muhabbat aks etgan. Motsart Rekviyemni oxiriga yetkaza 
olmaydi: ushbu buyuk asar ustidagi ishni o'lim o’zib qo'yadi. 
Qolgan eskizlardan, qoralama yozuvlardan foydalangan holda 
bu asarni Motsartning shogirdi Zusmayer oxiriga yetkazgan. 
Motsart 1791-yil 4-dan 5-dekabrga o'tar kechasi vafot etadi 
(shunda u o'ttiz olti yoshda edi). Dafn marosimi fojiali sharoitda 
o'tkaziladi.Moddiy imkoniyati yo'qligidan buyuk kompozitor 
umumiy qabristonga qo'yiladi.Uning aniq ko'milgan joyi 
haligachama'lum emas. Endilikda Vena qabristonining eng old 
qismidaMotsartga o'rnatilgan go'zal haykalni ko'rish mumkin. 
Afsuski, uning ostida buyuk kompozitorning xoki mavjud emas.
Zamondoshlar o'z davridagi eng buyuk insonlardan birini 
so'nggi yo'lga shu tarzda kuzatishgan edi. 
Eslab qolish kerak 
• Motsartning so'nggi uchta simfoniyasida simfonik sikllarning 
butunligi muammosi to'laligicha hal qilingan edi. 
• Motsart «Figaroning uylanishi» bilan realistik komediyani 
                                                37 yaratadi, unda bar bir harakatlanuvchi shaxs o'z individual 
musiqiy tavsifiga ega bo'lib, sahnadagi vaziyatga ko'ra, turli 
tomonlardan tasvirlangandir. 
• Motsartning o'zi «Don Juan» operasini «drama giocoso» 
(«quvnoqdrama») deb atagan edi, bu bilan u operaning dramatik
mohiyatinita'kidlagan. 
•   «Sehrli   nay»   XVIII   asr   Avstriya   zingshpilini   yakunlar   ekan,
o'zida XIX asr boshlarida paydo bo'lgan nemis romantik operasi
uchun asoslarnifham mujassamlashtirgan edi. 
Motsartning opera ijodi 
Motsart butun umri davomida operalar yaratgan. 11—12 
yoshidau «Apollon va Giasint», «Soxta laqma» operalarini 
yozgan. 14 yoshida«Mitridat, Pontiy qiroli» opera-seriasini 
yaratgan. Uning so'nggioperasi — «Sehrli nay» esa vafot yilida 
yaratilgan. 
XVIII asrning 80-yillarida Motsart yaratgan operalarning 
xronologikjoylashuvi o'ziga xos simmetriyani tashkil etadi. O'n 
yillikning boshi va oxirida ikkita zingshpil — «Saroydagi 
o'g'rilik» (1782) va «Sehrli nay» (1791) joylashgan, ular 
nemischa matnlarga rechitativlar o'rniga so'zlashuv dialoglarini 
kiritilishi bilan tavsiflidir. 
80-yillarning o'rtalarida italyancha matnlarda ikki — 
«Figaroning uylanishi» (1786) va «Hamma shunday qiladi» 
(1790) operasi yozilgan, ularda Avstriya milliy madaniyati 
sharoitida buffa janri an'analari rivojlantirilgan edi. Mana shu 
operalarning barchasi orasida Motsartning buyuk 
kashfiyotlaridan biri italyancha 
matnga yozilgan, tragik va koniik musiqiy teatr qirralarini 
fnujassam etgan, psixologik musiqiy drama deb hisoblanuvchi 
«Don Juan» (1787) operasi qad rostlab turadi. 
Motsartning ta'kidlashicha: «operada poeziya dramaning 
qizisifatida unga itoat qilishi kerak». Ushbu fikr bizga operaga 
qarashda Motsart nuqtayi nazarining musiqani dramatik 
liarakatlarga bo'ysundirishga o’ringan 
                                                  38 Gluknikidan nimasi bilan farq qilishini tushunishga imkon 
beradi. -Musiqani operaning asosi deb bilgan Motsart uning 
dramatik  mohiyatiga katta ahamiyat bergan. Ijodkoming 
operalarida musiqa hamma vaqt sahna harakatlarining 
rivojlanishi bilan to'liq uyg'unlikda bo'lgan. 
Motsart o'z operalarining librettolariga haddan tashqari 
talabchanbulardi. U librettochilardan musiqaga nisbatan 
maksimal darajadagilo'ndalik va e'tiborni talab qilar edi. 
Musiqaga ustivorlikni bersa-da,Motsart operaga murakkab 
yaxlit organizm sifatiga qarardi. Motsartopera harakatining 
barcha unsurlarini bir-biriga bo'ysundirgan holdamusiqa va 
dramatik harakatlarning to'la moslashuviga erishgan. 
Motsart buffa, seria va zingshpil-janrlarida operalar yaratgan.Bu
janrlarning har biri Vena simfonizmining tamoyillariga 
o'xshab,uning ijodida boshqa janrlarning unsurlarini qo'shish 
bilanboyitilib borardi. Jumladan, «Figaroning uylanishi» asosiy 
janr belgilariga ko'ra, buffa operasi, biroq grafinya obrazi buffa 
obrazlari turiga kirmaydi: uning birinchi ariyasi («Sevgi 
xudosi») seria operalarining lirik ariyalariga xos bo'lgan 
lamentoni ham qamrab oladi. Motsart o'z qahramonlarining 
musiqiy tavsifini berishda nihoyatda mohir edi. Bu qotib qolgan 
maskalar emas, balki tirik insonlar bo'lib, ularning ichki va 
tashqi qiyofalari butun spektakl davomida ochilib boradi. Don 
Juan, Donna Anna, Suzanna va boshqako'plab personajlar shular
jumlasidandir. 
Uning operalaridagi asosiy harakatlanuvchi shaxslar murakkab 
va ko'p qirrali obrazlarni yaratadigan o'ziga xos, intonatsiyali 
davrlar (tovushlar izchilligi) bilan ziynatlangan. Masalan, Don 
Juan obrazida Lining jur'ati, qat'iyati, hayotiy lazzatlarga 
nisbatan behalovat muhabbati ta'kidlanadi; Suzanna obrazida — 
ayol 
jozibasi, ayyorligi, aqli va hiylakorligi; Bazilio obrazida — 
pastkashlik va makkorlik kabi qirralar ko’rsatilgan. 
                                                 39 Qahramonlarningtavsifi yakkaxon nomerlar va duetlardagina 
emas, balki ansambllardaham ochib beriladi. 
XVIII asr oprealarining kompozitsion tarkibi muayyan 
an'analarga ega: opera o'zida bir qator mustaqil tugallangan 
nomerlarni ham mujassamlashtirgan, ular o'zaro yo rechitativlar,
yoki so'zlashuv dialoglari bilan bog’lanib turgan. Operaning har 
bir ko'rinisni barcha ishtirok etuvchi shaxslarning 
qatnashuvidagi rivojlangan ansamblli sahnadan iborat bo'lgan 
katta final bilan yakunlangan. 
Bu an'anaga Motsart ham rioya qiladi, biroq nomerlarningbir-
biridan keyin kelishi unda har doim qotib qolgan 
sxemalarningkuchi bilan emas, balki dramatik harakatlarning 
mantiqibilan shartlangan. Jumladan, «Figaroning uylanishi» 
Suzannava Figaroning ikkita dueti bilan boshlanadiki, bu 
amaldagi qonuniyatlarni 
ochiqdan ochiq bo’zish edi. 
Motsart har doim qahramonlarining navbatdagi ariyani kutib, 
sahnada qotib qolmasligi uchun qayg'urardi. Uning opera shakli 
sohasidagi kashfryotlari shu bilan bog’liq. Ko'p hollarda u 
alohida nomerlarning tugallanganligini opera sahnasining yaxlit 
rivoji bilan qo'shib yuboradi. Operaning eng hayajonli, asosiy 
sahnalari ansamblli ko'rinishlar bo'lib, ularda ziddiyatlar ravshan
va o'tkir nuqtasiga yetadi. 
• Motsart o'z qahramonlarining musiqiy tavsifmi berishda 
nihoyatdamohir edi. Bu qotib qolgan maskalar emas, balki tirik 
insonlar bo'lib,ularning ichki va tashqi qiyofalari butun spektakl 
davomida ochila boradi. 
Eslab qolish kerak 
• «Operada poeziya dramaning qizi sifatida unga itoat qilishi 
kerak».Ushbu fikr bizga operaga qarashda Motsart nuqtayi 
nazarining musiqanidramatik harakatlarga bo'ysundirishga 
o’ringan Gluknikidannimasi bilan farq qilishini tushunishga 
imkon beradi. 
                                                         40 •   Musiqaga   ustuvorlikni   bersa-da,   Motsart   operaga   murakkab
yaxlitorganizm   sifatida   qarar   edi.   Motsart   opera   harakatining
barcha   unsurlarinibir-biriga   bo'ysundirgan   holda   musiqa   va
dramatik harakatlarningto'la moslashuviga erishgan.
«Figaroning uylanishi» operas! 
«Figaroning uylanishi» operasi 1786-yilda fransuz yozuvchisi 
Bomarshening «G'alati kun yoki Figaroning uylanishi» 
komediyasi asosida yozilgan. 
Motsartni komediyaning dadilligi va o'tkirligi jalb etgan. Graf 
Almaviva xonadonida ikki xizmatkor — Figaro va 
Suzannalarning to'yiga tayyorgarlik bormoqda. Biroq grafning 
o'ziga hamSuzanna yoqadi, shuning uchun u turli bahonalar 
bilan to'yniorqaga suraveradi. Figarodagi ,.aql, topqirlik va 
epchillik barcha to'siqlarni sindiradi. Xizmatkorlar, hatto o'z 
xo'jayinlarini ham ahmoq qilishni uddalashadi hamda uni juda 
noqulay vaziyatda qoldirishadi. Faqat tashvishlar bilan to'lib-
toshgan kun baxtlito'y bilan yakunlanadi. 
Komediyaning sujeti huquqsizlikning barcha azoblarini o'z 
boshidan kechirgan Motsart uchun juda yaqin edi. Operada 
oddiy insonning boy, badavlat hukmdorlardan ustunligini 
ko’rsatish imkoniyati uni, ayniqsa, o'ziga ko'proq jalb etgan. 
Opera librettosi (uning so'z bilan ifodalangan matni) 
italiyalikLorenso da Pontega tegishli. Da Ponte Bomarshe 
komediyasining eng o'tkir qirralarini ancha silliqlashga majbur 
bo'lishiga qaramasdan, operada uning bosh g'oyasi — 
xizmatkorning xo'jayindan ustunligi saqlanib qolgan. 
Opera uvertura bilan boshlanadi. Uvertura so'zi fransuzcha 
«ouvrir» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, «ochmoq» ma'nosini 
bildiradi. Hammasidan oldin uvertura musiqiy mazmuniga 
ko'ra,opera bilan bog’lanadi. Glinkaning «Ruslan va Ludmila», 
Borodinning«Knyaz Igor», Bizening «Karmen» operalariga 
yozilgan 
uverturalar shu toifaga kiradi. Ammo bir qator uverturalar 
                                                       41 mavjudki,ularning musiqasi keyinchalik operada uchramaydi. 
«Figaroninguylanishi» operasi ham shu turkumga mansub. 
Uvertura   sonata   shaklida   yozilgan.   U   hech   bir   rivojlovsiz,jonli
tarzda   butun   opera   kayfiyatini   bera   oladi.   Bosh   partiya   ikki
mavzuni   qamraydi:   birinchi   mavzu   go'yo   tayanch   tonika
tovushiatrofida   aylanadi,   u   kvintagacha   ko'tariladi   hamda
dastlabki tovushga qaytib keladi.
Opera shodiyona to'y tantanalari bilan tugaydi. 
MotsartotasibilanbirgaItaliyaningRim, Milan, Neapol, 
Venetsiyashaharlaridabo’lib, konsertlarberdi. 
Dunyogamashhurbo’lganMilandagiLa-
SkalaoperateatriyoshMotsartga «Idomeney» 
operasiniyozishgabuyurtmaberadi. 
Buasarsahnagaqo’yilganidankeyin 20 
martaharkuniqo’yilibkattamuvafaqiyatqozondi. 
AmmoMotsartbundaykattamuvafaqiyatlardankeyino’zonashahri
gaqaytishivayanao’shasaroydaishlashiniko’zoldigakeltirib, 
judaxafabularyedi. 
OtabolaMotsartlarZalsburggaqaytibkelganlaridankeyinulargabir
munchaxayrixohbo’lganqari Arxi yepiskop vafot yetib, 
Zalsburghukmdori Graf Koloredobo’ladi. 
Yangihukmdorjudabadjahlvaqo’polyedi. 
UsaroyxizmatidagiMotsartnigarchiubutundunyogatanilganbo’lsa
da, birxizmatkordebhisoblardi. 
Motsartgauningruhsatisizshahardanchiqish, 
hattobirorbirkonsertdaijroqilishmanetiliganyedi. 1777 
yiliMotsartzo’rg’ata’tilso’rabonasibilanParijgaboradi. 
AmmoParijdabu «Vunderkind» 
(o’taaqllibola)niyendioldingidaykutibolmaydilar. 
Uyaxshiroqishtopishyokibuyurtmalarolishgahammuvaffaqbo’lm
aydi.  Х ususiydarslarberibzo’rg’akunko’radi. 
Parijdaonasiqattiqkasalbo’lib, vafotyetadi. 
MotsartyanaZalsburggaqaytibkeladi. 
                                                          42 GrafKoloredobilanmunosabatlari judajiddiylashib, 
ishdanozodqilishniso’rabarizayozadi, ammoGrafunihaqoratqilib,
qabulxonadanhaydabchiqarishnibuyuradi. 
Motsartbudargohdanketishgaqarorqiladi. Uyoshligidageografiya,
tarix, rasmchizishvaxususanarifmetiqanijudayaxshiko’raryedi. 
Birqanchachettillarni, ayniqsaitalyantilinio’zonatilidaybilaryedi. 
Motsarttayinmoyana, 
aniqishbo’lmasahamyarimochlikdayashashgarozibo’lib, 1781 
yiliVenagako’chibkeladi.
«Menqanchalikqiyinchilikbo’lsahamozodyashashniafzalko’rama
n», deydiuotasigayozganxatida. 
Venagakelganidankeyinungaoperateatri «Haramdanolibqochish»
nomliSharqmavzularidagioperayozishgabuyurtmaberadi. 
BuvazifaniMotsarta’lodarajadabajardi. 
Asartomoshabinlartomonidanjudayaxshikutibolindi, ammo 
hukmdo rspektakldankeyin Motsartga ye’tiroz bildirmoqchi 
bo’lib, «Operangizdan otalarhaddantashqariko’pbo’libdi-da, 
qimmatliMotsart» deydi. Motsartungajavoban – 
«Qanchakerakbo’lsa, shunchanotaishlatganmanjanobioliylari», 
deydi. 
Mazkuroperayaratilganpaytdanto «Figaroningto’yi» 
operasiyozilgungaqadaro’tganvaqtorasidabirtalaycholg’umusiqa
lariyaratildi.  Т urli cholg’u asboblar uchun yozilgan konsertlar, 
fortepiano sonatalari va fantaziyalari, kvartetlar, kamerasarlar, 
simfoniyalarshularjumlasidandir. 
Manashuyillarda MotsartI.S.Baxijodinichuquro’rganib, 
o’ztajribasiniboyitdi. 
UI.S.Baxningpolifonikasarlarinisinchiklabo’rganibchiqdi, 
BaxvaGendelningko’klargako’taradiganbaronVanSvitenxonado
nigaMotsartningyaqinligibungaimkonberdi. 
 «Sho’xbola» 
deganmashhurariyasiyesaVenako’chalaridako’pyangradi. 
Operaningqisqachamazmuni: (ishtirokchilar) 
                                               43 1. GrafAlmaviva (hukmdor); 
2. GrafinyaRozina (uningxotini); 
3. Figaro (Grafningxizmatkori); 
4. Syuzanna (Grafinyaningxizmatkori: cho’riqiz); 
5. Marselina (kalitdor); 
6. Kerubino (paj, bo’lajakofitser); 
7. Bartolo (doktor); 
8. Bazilio (musiqamuallimi); 
9. Kursio (sudya); 
10. Antonino (bog’bon); 
11. Barbarina (Bog’bonningqizi). 
Opera  (lot. opera — mehnat mahsuli,asar) — musiqali dramatik
san at janri. O.ʼ
qorishma (sintetik) janr bo lib, o zida bir nechta san at turlarini	
ʻ ʻ ʼ
mujassam etadi;
unda   dramaturgiya,   musiqa,   tasviriy   san at   va   raqs   san ati	
ʼ ʼ
shakllari yaxlit
sahnaviy jarayonda uzviy bog lanadi.	
ʻ
Lekin   musiqa   ular   orasida   yetakchi   o rin   egallaydi.   O.ning	
ʻ
adabiy asosi —
librettodagi   voqealar   musiqiy   dramaturgiya   vositalari   bilan,
avvalo,vokal musiqa shakllarida gavdalantiriladi.
Qahramonlarning hissiy kechinmalari,asosan, yakkaxon 
xonandalar ijrosidagi
ariya,   kavatina   kabi   tugal   musiqa   lavhalarida   o z   ifodasini	
ʻ
topadi. O.dagi
rechitativ   tugal   musiqa   shakllarini   o zaro   bog lab,   musiqiy	
ʻ ʻ
dramaturgiya jarayonida
muhim vazifalar bajaradi. Turli vokal ansambl (duet, trio va 
boshqalar)larda qahramonlarning o zaro munosabatlari, 	
ʻ
dramatik voqealar o z aksini topadi. Xor ro y berayotgan 	
ʻ ʻ
voqealarning izoxlovchi vositasi vazifasini bajaradi, uning 
yordamida xalq
                                                44 hayoti   lavhalari   gavdalanadi.   O.da   orkestr   ham   katta   o rinʻ
egallaydi: vokal
shakllarga   jo r   bo ladi,   mustaqil   cholg u   qism   (antrakt,	
ʻ ʻ ʻ
uvertyura, introduksiya va
boshqalar)larda   vaziyatning   mazmunini   ochib   beradi,   har   bir
sahnaning ruhiy
holatini ifodalashga yordam beradi.
O.ning tuzilishi uning g oyaviy maqsadiga, syujet 	
ʻ
xususiyatlariga,musiqiy-ijodiy maktab an analari va uslublariga 	
ʼ
hamda kompozitorning ijodiy tafakkuriga bog liq.	
ʻ
O.   san atning   alohida   turi   sifatida   16-asr   oxirida   Florensiya	
ʼ
(Italiya)da yuzaga
Dunyodagi   eng   mashhur   opera-uyi   La   Scala   Milan   keldi:   Ya.
Perining "Dafna" (1598) va
"Evridika"   (1600)   asarlari.   O.   keyinchalik   Yevropaning   boshqa
mamlakatlarida
tarqalib,   tarixiy   rivo-ji   davomida   turli   xillariga   ega   bo ldi:	
ʻ
fransuz
"liriktragediyasi"   (J.B.   Lyulli,   J.   F.   Ramo)   va   katta   opera   (L.
Ober, J. Meyerber),
italyan   O.-seria   —   jiddiy   O.   (A.Skarlatti   va   Neapolitan   opera
maktabi) va Buff-opera
(J.   Pergolezi,   J.   Paiziyello,   D.   Chimaroza),nemis   zingshpili   (I.
Xiller, V. A.
Motsart   va   boshqalar),   ingliz   ballada   O.si   (J.   Pepush),   ispan
sarsuela va tonadilyasi
(V. Garsia) va boshqa 18-asr Yevropa kompozitorlik ijodiyotida
Sharq, xu-susan,
o zbek   mavzulariga   qiziqish   ku-chaygan   va   Italiyada   A.	
ʻ
Skarlatti (1706), N.
Porpora   (1730),   A.   Vivaldi   (1735),A.   Sakkini   (1773),   A.
Sapiyensa — ugli
(1828), Germaniyada G. Gendel (1724) va G. Teleman (1729)lar
Amir Temurni o z	
ʻ
                                               45 operalarida   bosh   qahramon   sifatida   gavdalantirishgan.   Mazkur
qiziqish 19—
20-asrlarda yanada kengayib bevosita O zbekiston bilan bog liqʻ ʻ
asarlar Angliya,
Armaniston, Belorussiya, Rossiya va boshqalarda ko paydi. 19-	
ʻ
asrda romantik
O. rivojtopdi (K. M. Veber, V. Bellini, G.
Donitsetti va boshqalar), yangi milliy O. 
maktablari yuzaga keldi (Rossiyada — M.
Glinka va A. Dargomijskiy, Polshada S.
Monyushko, Chexiyada B. Smetana,
Vengriyada F. Erkel, Ukra-inada S. Gulak-
Artemovskiy, Gruziyada M.
Balanchivadze va boshqalar). 20-asrda O.
— oratoriya (A. Onegger), O.—kantata (K.
Orf), kamer O. (F. Pulenk), qo shiq O.si (K.	
ʻ
Vayl), rok-opera (E. L. Uebber) kabi yangi
turlari yuzaga keldi, O. janri modernizm
yo nalishlari (impressionizm — K.	
ʻ
Debyussi, ekspressionizm — R. Shtraus,
A.   Shyonberg   ,   A.   Berg   ,   neoklassitsizm   —F.   Buzoni,   I.
Stravinskiy va h. k.) ta sirida	
ʼ
rivoj topdi. K. Monteverdi, J. Rossini, J.
Verdi, J. Puchchini, K. V. Glyuk, B. A.
Motsart, R. Vagner, L. Kerubini, Sh. Guno,
J. Vize, M. Musorgskiy, P. Chaykovskiy, S.
Prokofyev, D. Shostakovich, B. Bartok, 3.
Koday, B. Britten, J. Gershvin va boshqa
O. san ati rivojiga ulkan hissa qo shishdi.	
ʼ ʻ
O zbekistonda   O.   janri   o zbek   mushkeli   dramasining   rivoji	
ʻ ʻ
asosida, shuningdek,
chet   el   mumtoz   O.sining   ta sirida   yuzaga   kelgan.   19-asrning	
ʼ
oxiri—20-asr
boshlarida Toshkentga bir nechta (gruzin — 1894; 1907—15                                                      46
yillarda — italyan, tatar,
rus,   ozarbayjon)   O.   truppalari   gastrolga   kelgan.   1918   yildan
Toshkentda Rus
opera teatri o z faoliyatini boshlagan.ʻ
1929   yilda   M.   Qoriyoqubov   tashabbusi   bilan   o zbek   musiqali	
ʻ
teatri ishga tushdi.
Uning   repertuari,   asosan,   musiqali   dramalardan   iborat   bo lgan.	
ʻ
Mazkur teatr
sahna-sida   o zbek   tilida   qo yilgan   birinchi   operalar   —   "Er	
ʻ ʻ
Targ in" (Ye. Brusilovskiy,	
ʻ
1937)   va   "Nargiz"   (M.   Magoma-yev,1938)dir.   o zbek   opera   va	
ʻ
balet trup-pasi
O zbek   musiqali   teatri   zaminida   yuzaga   kelib,   1939   yil   S.	
ʻ
Vasilenko va M.
Ashrafiyning   "Bo ron"   O.si   bilan   o z     faoliyatini   boshlagan.	
ʻ ʻ
Dastlabki o zbek	
ʻ
operalari o zbek va rus kompozitorlarining ijodiy hamkorligi
ʻ
natijasida   hamda   O zbekistonda   ijod   qilgan   rus	
ʻ
kompozitorlarining mahalliy
mavzudagi   ijodida   rivoj   topgan   (R.   Glier,T.   Sodikrv,   "Layli   va
Majnun", 1940;
"Gulsara", 1949; A. Kozlovskiy, "Ulug bek",1942). Shu davrda	
ʻ
o zbek tilida jahon	
ʻ
mumtoz   O.   namunalari   (J.   Bizening     "Karmen",   1944;   P.
Chaykovskiyning
"Yevgeniy   Onegin",   1947   va   boshqalar)   ham   sahnalashtirildi.
Keyinchalik o zbek	
ʻ
kompozitorlarining afsonaviy-romantik,tarixiy, lirik, zamonaviy
mavzulardagi
mustaqil   O.lari   paydo   bo ldi:   "Dilorom","Shoir   kalbi"   (M.	
ʻ
Ashrafiy), "hamza" (S.
Boboyev), "Xorazm qo shig i" (M.	
ʻ ʻ                                                         46
Yusupov) va boshqa Birinchi o zbek hajviy O.si "May-saraningʻ
ishi" (S.Yudakov) bo lib, bir nechta chet mamlakatlar teatrlarida	
ʻ
quyilgan.
"Yoriltosh" (S. Boboyev) birinchi o zbek bolalar O.sidir.	
ʻ
1970—80   yillari   o zbek   kompozitorlari   O.janrini   mavzu	
ʻ
jihatidan boyitishdi. Shu davr ichida tarixiy — "Mangulik" (U.
Musayev),   "Fidoyilar"   (S.   Boboyev),zamonaviy   —   "Sadoqat"
(R. Abdullayev),
atoqli   shaxslarga   bag ishlangan   —   "Sug d   elining   krploni"   (I.
ʻ ʻ
Akbarov), "Zebunniso"
(Sayfi Jalil), "Alisher Navoiy" (M.
Burhonov),   shuningdek,   kamer   O.lar   —   "Sohilda   to qnashuv"	
ʻ
(N. Zokirov), "Ona
qalbi" (Hab. Rahimov) va boshqa O.lar sahnalashtirildi.
Mustaqillik   davri   o zbek   O.larida   janr   talqini,   mavzu   va	
ʻ
mazmun doirasi yanada
kengaytirilib,   boyitil-di:   jahon   mumtoz   adabiyoti   (N.   Zoki-
rovning Shekspir
tragediyalari   asosida   yaratilgan   "Hamlet"   va   "Makbet"   O.-
dilogiyasi), hozirgi zamon
ijtimoiy muammolari (N. Zokirovning "Muxtoriyat" opera-farsi,
O.
Abdullayevaning   "Vafo",   F.   YanovYanovskiyning   "Orkestr"
O.lari),
tarixiy shaxslar siy-molari (M. Bafoyevning "Al-Farg oniy") va	
ʻ
falsafiy 
mavzular   (I.   Ak-barovning   "Ibtido   xatosi"   O.oratoriyasi)   O.
janrini keyingi rivojini
belgiladi.   Mazmunni   talqin   qilishda   asosiy   urg u   milliy   hamda	
ʻ
umumbashariy
ma naviy kadriyatlarni taran-num	
ʼ
etishga, murakkab vaziyat va psixologik holatlarni chuqur ifoda
etishga qaratildi.                                                47
Bu   davrda   o zbek   kompozitorlari   O.asarlarida   o zbek   xalqʻ ʻ
musiqa merosi va
milliy ijrochilik an analarini zamonaviy ifoda va texnik vositalar	
ʼ
bilan uzviy
bog lashga ahamiyat berdilar.	
ʻ
Operaning   adabiy   asosi   —   librettodagi   voqealar   musiqiy
dramaturgiya   vositalari   b-n,   avvalo,   vokal   musiqa   shakllarida
gavdalantiriladi.   Qahramonlarning   hissiy   kechinmalari,   asosan,
yakkaxon   xonandalar   ijrosidagi   ariya,   kavatina   kabi   tugal
musiqa   lavhalarida   o’z   ifodasini   topadi.   Operadagi   rechitativ
tugal   musiqa   shakllarini   o’zaro   boglab,   musiqiy   dramaturgiya
jarayonida muhim vazifalar bajaradi. Turli vokal ansambl {duet,
trio va b.)larda qahramonlarning o’zaro munosabatlari, dramatik
voqealar   o’z   aksini   topadi.   Xor   ro’y   berayotgan   voqealarning
izoxlovchi   vositasi   vazifasini   bajaradi,   uning   yordamida   xalq
hayoti lavhalari gavdalanadi. 
Mustaqillik   davri   o’zbek   Opera   larida   janr   talqini,   mavzu   va
mazmun doirasi  yanada  kengaytirilib, boyitil-di: jahon  mumtoz
adabiyoti   (N.   Zoki-rovning   Shekspir   tragediyalari   asosida
yaratilgan   "Hamlet"   va   "Makbet"   Opera   -dilogiyasi),   hozirgi
zamon   ijtimoiy   muammolari   (N.   Zokirovning   "Muxtoriyat"
Opera   -farsi,   Opera     Abdullayevaning   "Vafo",   F.
YanovYanovskiyning "Orkestr" Opera lari), tarixiy shaxslar siy-
molari   (M.   Bafoyevning   "Al-Farg’oniy")   va   falsafiy   mavzular
(I.   Ak-barovning   "Ibtido   xatosi"   Opera   oratoriyasi)   Opera
janrini   keyingi   rivojini   belgiladi.   Mazmunni   talqin   qilishda
asosiy   urg’u   milliy   hamda   umumba-shariy   ma’naviy
kadriyatlarni taran-num etishga, murakkab vaziyat va psixologik
holatlarni   chuqur   ifoda   etishga   qaratildi.   Bu   davrda   o’zbek
kompozitorlari Opera   asarlarida o’zbek xalq musiqa merosi va
milliy ijrochilik an’analarini zamonaviy ifoda va texnik vositalar
bilan uzviy bog’lashga ahamiyat berdilar.                                                    48
O’zbekistonda   Opera     janri   o’zbek   musiqali   dramasining   rivoji
asosida,   shuningdek,   chet   el   mumtoz   Opera   sining   ta’sirida
yuzaga kelgan. 19-a.ning oxiri—20-a. boshlarida Toshkentga bir
nechta (gruzin — 1894; 1907—15 y.larda — italyan, tatar, rus,
ozarbayjon)   Opera     truppalari   gastrolga   kelgan.   1918   y.dan
Toshkentda   Rus   Opera     teatri   o’z   faoliyatini   boshlagan.   1929
y.da   M.   Qoriyoqubov   tashabbusi   bilan   o’zbek   musiqali   teatri
ishga   tushdi.   Uning   repertuari,   asosan,   musiqali   dramalardan
iborat   bo’lgan.   Mazkur   teatr   sahna-sida   o’zbek   tilida   qo’yilgan
birinchi  Opera  lar   —  "Er   Targ’in"   (Ye.  Brusilovskiy,   1937)  va
"Nargiz"   (M.   Magoma-yev,   1938)dir.   O’zbek   Opera     va   balet
trup-pasi O’zbek musiqali teatri zaminida yuzaga kelib, 1939 y. 
Opera     san’atning   alohida   turi   sifatida   16-a.   oxirida   Florensiya
(Italiya)da   yuzaga   keldi:   Ya.   Perining   "Dafna"   (1598)   va
"Evridika"   (1600)   asarlari.   Opera     keyinchalik   Yevropaning
boshqa   mamlakatlarida   tarqalib,   tarixiy   rivo-ji   davomida   turli
xillariga ega bo’ldi: fransuz "liriktragediyasi" (J.B. Lyulli, J. F.
Ramo) va  katta  Opera    (L. Ober, J.  Meyerber), italyan Opera  -
seria   —   jiddiy   Opera     (A.Skarlatti   va   Neapolitan   Opera
maktabi)   va   Buff-Opera     (J.   Pergolezi,   J.   Paiziyello,   D.
Chimaro-za),   nemis   zingshpili   (I.   Xiller,   V.   A.   Motsart   va   b.),
ingliz ballada Opera si (J. Pepush), ispan sarsuela va tonadilyasi
(V.   Garsia)   va   b.   18-a.   Yevropa   kompozitorlik   ijodiyotida
Sharq,   xu-susan,   o zbek   mavzulariga   qiziqish   ku-chaygan   vaʻ
Italiyada   A.   Skarlatti   (1706),   N.   Porpora   (1730),   A.   Vivaldi
(1735),A.   Sakkini   (1773),   A.   Sapiyensa   —   ugli   (1828),
Germaniyada  G. Gendel  (1724) va G.  Teleman (1729)lar Amir
Temurni   o’z   Opera   larida   bosh   qahramon   sifatida
gavdalantirishgan.                                                 50
                                                                                      H ulosa
Xulosa   qilib   shuni   aytish   mumkinki,     bolalarda   dunyo
musiqalarini   tanishtirish   orqali   yuksak   didni   shakllantirish
bolalarda   did,   nafosat,   ohanglarda   inson   hissiyotlarini   rang-
barang qirralarini his etishda   klassik musiqani his qilish, eshita
olish va zavq olish  malakalarini shakllantirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Musiqa madaniyati darslarida musiqa tinglash orqali
o‘quvchilar   diqqati   ,   ongliligi   oshadi,   aktivligi   oshadi,   Musiqiy
xotirasi   yaxshi   rivojlanadi.   O‘quvchilarda   asarni   tinglash
jarayonida   musiqadan   zavqlanish   hissi   paydo   bo‘ladi   Shuning
bilan   birga   ,   asarni   ijro   etayotgan   vaqtda   hamkorlik,   orkestr-
ansamblni   his   qilish   va   jamoada   ishlash   malakalari   paydo
bo‘ladi   va   o‘quvchilar   do‘stona   jamoaga   birlashishadi.
Bolalarni   klassik   musiqa   bilan   tanishtirishda   simfoniyalarni
tinglash,   ularni   tahlil   qilish,   buyuk   kompozitorlarning   asarlari
bilan   tanishtirishdan   boshlanadi.Shuning   bilan   birga     darsning
xususiyatlaridan   biri   bo‘lgan     musiqa   tinglash   faoliyatida     asar
mazmuni   xaqida   so‘zlashganimizda   o‘quvchilarning   bilimi
yanada   kengayadi.     O‘quvchilar   bilan   klassik   musiqa   xaqida
so‘zlashganimizda klassik musiqa xaqidagi bilimlari , simfoniya
va   qator   mumtoz   asarlar   bilan   tanishishadi,   ularning   avtorlari,
avtorlar   xayot   yo‘li,   jami   ijodi   xaqidagi   bilimlari   xam   ortib
boraveradi.   Klassik   musiqaga   muxabbatlari   va   qiziqishlari
yanada   ortib   boraveradi.   Bulaning   xammasi   o‘qituvchining
maxorati,   bilimi   va   dars   jarayonini   sidqidildan   olib   borishi   va
kompetensiyasiga   bog‘liq   bo‘ladi,   shunday   ekan   xar   bir
o‘qituvchi   uz   bilimlarini   doimiy   oshirib   borishi,   o‘z   ustida
ishlashi   va   izlanishi   zarurdir.   Eng   ijod   san’at   hayot
tashvishlarining   odilona   hal   etilmagan,   siyosatning   noto’g’ri
yo’nalishida turli asarlar yaratgan ajoyib shaxsning bu dunyodan
hech narsani orqalab ketmagani aksincha kelajak avlodga bitmas
tuganmas   meros   qodirgani   aniq.Juda   kichkina   bolaning   ilk
yozgan asari yoki she’ri o’zining mehridaryo onasi yoki sevimli                                                 51
o’yinchog’iga   bag’ishlanadi   lekin   “bizning”   Motsart   juda
yoshpaytida yozgan operasi kattalarni ham esankiratib qo’ygani
meni   taajjublantirdi.   Asarlaridan   “Figaroni   uylanishi”   nomli
operasi   menda   katta   ta’surot   qoldirdi.   Volfgang   Amadey
Motsartning   inson   sifatida   ham   e’tiborli   bo’lgani   halqning
dardini notaga solganidan anglsh mumkin
Mazkur   kurs   ishi   Musiqa   tarixi   fani   bo’yicha   bajarilgan   bo’lib,
buyuk   nemis   kompozitori   V.A.   Motsartning   ijodiy   faoliyati   va
sharafli   hayoti   haqida   hikoya   qilinadi.Ushbu   referatda   buyuk
kompozitorining   asarlari   va   ularning   mohiyati   hususida   keng
qamrovli   fikr   yuritiladi.   Referatda   Yosh   Amadeyning   onasi   va
opasi   bilan   chet   ellarda   konsert   gastrollari,   V.A.   Motsartning
otasi   bilan   Italiyaga   qilgan   safari   va   uning   Motsart   hayotidagi
ahamiyati,   V.A.   Motsartning   operalari   va   uning   dunyo   musiqa
xazinasidagi ahamiyati kabi masalalar haqida hikoya qilinadi.
Ushbu     kurs   ishi   musiqa   san’atiga   qiziquvchi   yoshlar   uchun
umumiy ma’lumotlar beradi hamda ularning buyuk bastakorilar
haqidagi tasavvurlarini boyitadi.                                                                                    52
       
                                 
  
               
                                                                                                          
                                                                                                                              
                                                                                                                                                                                                           
                                                                        
9

V.A.Mosartning simfonik  ijodiyoti

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Y. Gaydn. Simfoniya janrining shakllanishi
  • Qahramonaviy-dramatik mavzudagi L.Betxoven simfonik musiqasi
  • M. I. Glinkaning “Ruslan va Lyudmila” operasi
  • I.S.Baxning klavir musiqasi
  • Umumiy o’rta ta’lim maktablari musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarning cholg’u ijrochilik ko’nikmlarini shakllantirish usullari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский