Y. Gaydn. Simfoniya janrining shakllanishi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	433.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Musiqa

Y. Gaydn. Simfoniya janrining shakllanishi

Sotib olish

KURS ISHI
Y. Gaydn. Simfoniya janrining shakillanishi.
Kirish
1
Bob
Y.
Gaydn Kompozitor, va moxir dirijyor
1.1 Y. Gaydn hayoti va ijodiy yo`li
1.2 Y. Gaydn Kompozitor, va moxir dirijyor
2
Bob Y.
Gaydnning s imfoniya janrining shakillanishiga qo`shgan
hissasi
2.1 Simfoniya janrining shakillanishi.
2.2
Y.Gaydn hayotida simfoniyaning yaralishi.
Xulosa

Foydalanilgan
adabiyotlar

Kirish
Bilamizki, cholg’u musiqa, opera, oratoriya, vocal musiqaning barcha
janrlarida chindan ham ulkan yutuqlarni ko’lga kiritgan. Musiqa san’atini vujudga
kelishida va rivojlanishiga buyuk kompozitorlargina emas, balki musiqa
madaniyatining turli soxalarida uncha dong chiqarmay ishlagan arboblar ham
qatnashganlar. Biroq san’at sozasidagi ajoyib yutuqlar, oldingi zamonlardagi kabi
ijodiy yo’lalishlarning keskin kurashi vaziyatida ko’lga kiritilgan. O’z davrlarida
oqimlar kurashi xarakterli hususiyati bilan ajralgan. Bu kurash o’sha davrlarda
ishtimoiy tafakkurga – falsafa, estetika, tanqid, publisistikaga ham hos bo’lgan.
Jamiyatni demokratik asoslarda va aql idrokka suyanib qayta qurish to’g’risidagi
yangi ilg’or g’oyalarni maydonga qo’ygan. Marifat davri bu g’oyalarni
jamiyatning umrini yashab bo’lgan feodal tabaqali negizlari, diniy xurofot va
bid’atlarga qarshi o’laroq qo’llab quvvatlagan. Marifat davrining ilg’or g’oyalari
musiqada ham o’z aksini topgan. O’sha zamon uchun xarakterli bo’lgan tafakkur
ratsionalizmi umumlashtirgan musiqa obrazlarining tabiatiga ham, bularni
mantiqiy – konstruktiv tipda bayon qilish va rivojlantirishga ham ta’sir ko’rsatgan.
Jamiyat hayotining g’oyaviy soxalaridagi, shu jumladan san’atdagi okimlar kurashi
kankret milliy – tarixiy shart-sharoitlarga karab ayrim mamlakatlarda ham xar xil
tus olgan va natijada o’sha paytlarda xali yosh bo’lgan Burjuaziya sinfining fiodal
tuzumga qarshi qurashidan iborat bo’lgan. Musiqa san’atida bu kurash musiqali
teatr soxasida ayniqsa keskin bo’lgan. Italiya, Fransiya, Angliya va Germaniyada
afsonaviy sujetlarga, qadimgi dunyo tarixiga asoslangan, jonli qiziqishini yoqotib
qo’ygan va actual bo’lmay qolgan “Katta” operalar hali ham ko’yilgan.
Manzaralarni sirtdan dabdabali va ser xasham qilib ko’rsatish maqsadi ko’zlangani
uchun ularda badiiy va dramatic xaqiqat qurbon bo’lib kelgan. Bu xildagi opera
asosan sroy doirasidagi aslzoda axliga xizmat qilgan, jmiyatdagi ilg’ordemokratik
qatlamlarning qarashlari va didlariga mos kelmagan. Shu operaga qaramaqarshi,
realistic an’analarni o’z ichiga olgan demokratik opera san’ati vujudga kelib
rivojlanib brogan. Lekin cholg’u musiqa soxasida ham sanatkorlar umrini yashab
bo’lgan, eskib qolgan barcha narsalarni yengish vazifasini qo’yishdi, yangi
mazmunni shakllantirish va gavdalantirib ko’rsatish talab qilingan. Cholg’u
musiqa (simfoniya, sonata, konsert, kamer ansambli janrlari) da sonata – simfonik
prinsiplari paydo bo’lishi, rivojlanib borishi va qaror topishi bilan nishonlangan.
Bulardan oldingi davr cholg’u musiqasining asosiy shakllari fuga bilan syuita
bo’lgan bo’lsa, endi o’zi hosil qilgan shakllarning dialektikligi bilan ijtimoiy
ongning birmuncha yuksak bosqichini aks ettiruvchi sonata ana shunday asosiy
shakl bo’lib qolgan edi. Sonata – simfonik sikli shu qadar umri uzoq bo’lib
chiqdiki, juda xilma-xil milliy musiqa madaniyatlari va uslublarida hozirgi

kungacha ham o’z axamiyatini saqlab qoldi. Kurs ishining dolzarbligi: XVIII а sr
Е vrop а s а n’ а tig а yozilg а n m а ’rif а t g’oyal а ri etakchisi Gaydn musiqiy asarlarini
asosli xozirgi kundagi ahamiyatini yoritish а s о s qilib о ling а n. Kurs ishining
maqsadi: Gaydn asarlari va jaxon musiqa madaniyatiga qo’shgan xissasini, Vena
klassik maktabini yoritib berish. Kurs ishining о b’ е kti: Gaydn simfoniyalari va
musiqiy ijodiyoti. Ishning nazariy-m е t о d о l о gik as о slari: Pr е zid е nt I.A.Karim о v
asarlari, “Ta’lim to’g’risida”gi q о nun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, Davlat
farm о nlari, tadqiq о t mavzusiga о id tadqiq о tchi о limlar ris о la va qo’llanmalari
hamda darsliklar tashkil etadi.
1 Bob Y. Gaydn Kompozitor, va moxir dirijyor
1.1 Y.
Gaydn hayoti va ijodiy yo`li.
Iosif Gaydn - buyuk avstriyalik kompozitor. U Vena klassik maktabi
namoyondalaridan biri. Gaydn juda katta, mashaqqatli ijod yo’lini bosib o’tdi va

juda ko’p asarlar muallifi sifatida tanildi. U 100 dan ortiq simfoniyalar, 24 ta
opera, 70 ta torli kvartet, fortepiano uchun 52 sonata va boshqa cholg’u sozlari
uchun juda ko’p asarlar yozdi. Shular orasida simfoniyalar, kvartetlar va
fortepiano sonatalari kompozitorning yetuk, mukammal asarlari hisoblanadi.
Gaydnni simfoniya va kvartet janrlarining asoschisi deb hisoblaydilar.
Bunday asarlar Gaydngacha ham ko’plab yozilgan. Lekin aynan Gaydn ijodida
bular klassik (namunali) janrlarga aylandi. O’z asarlarida kompozitor xalq
kuylaridan keng foydalandi. Ularga yorqinlik, hayotga muhabbat kabi xarakterlar
xos. Ularning shakli ham mukammaldir. Shu xususiyatlar Gaydn musiqasini
klassik musiqa (namunali) deb atalishiga huquq beradi.
O’z asarlarida kompozitor o’sha davr kishilarining his tuyg’ulari, uy-fikrlari
va kayfiyatini ko’rsatib berdi. Bizning davrimizda ham kompozitor asarlari
nihoyatda katta qiziqish bilan ijro etiladi va tinglanadi.
Iosif Gaydn 1732 yilda Vena yaqinidagi Rorau qishlog’ida aravasoz usta
oilasida tug’ildi. Dastlabki musiqa savodini uyida o’rgandi, chunki ota-onasi
musiqa san’atidan bohabar kishilar bo’lgan. Gaydn juda yoshligidan boshlab xalq
kuylari va xilma-xil qo’shiqlar ta’sirida tarbiyalandi. Bu narsa keyinchalik uning
ijodini turli xalqlar musiqasi bilan bog’liqligini belgiladi. Bolalik chog’larida
Gaydn Venadagi muqaddas Stefan cherkovi xorida kuyladi, musiqadan darslar
oldi, skripka va fortepiano chalishni o’rgandi. Ammo 13 yoshida ovozi
yo’g’onlashib buzila boshlagach, cherkov xoridan chiqarildi. Gaydn Vena
ko’chalarida uysiz, joysiz og’ir hayot kechirishga majbur bo’ldi. Ko’chalarda
skripka chaldi, arzimagan haq evaziga musiqa darslari berdi. Bu qiyinchiliklarga
qaramay tinimsiz o’qib o’rgandi va o’z mahoratini oshirdi, mashhur kompozitorlar
asarlarini tahlil qilib o’rgandi. Vena ko’chalarini kezib yurib venger, chex, xorvat,
ukrain va boshqa xalqlarni qo’shiqlarini yozib oldi va o’rgandi. Shuning uchun
Gaydn asarlarida bu quvnoq va hayotga muhabbat ruhi bilan sug’orilgan
qo’shiqlarga xos xususiyatlarning sezilib turishi bejiz emas.

1761 yilda yosh, ammo taniqli kompozitorga aylangan Gaydnni boy knyaz
Estergazi o’z hizmatiga taklif qildi. Gaydn kapelmeyster (dirijyor) bo’lib ishlashi,
orkestr va xonandalarga rahbarlik qilishi, knyaz talabi bilan opera, kvartet,
simfoniya va boshqa asarlar yozishi kerak edi. O’jar knyaz ertangi kunga yangi
asar yozib tayyor qilishni buyurar edi. Shunda o’tkir qobiliyat va mehnatsevarlik
Gaydnga doim yordam berardi. Shu taxlitda kompozitor 30 yil hizmat qildi. Gaydn
mahorati shu yillar davomida yetuklikka erishdi. Kompozitor nomi butun
Yevropa mamlakatlariga tanildi va mashhur bo’ldi. Ammo Gaydnga ozodlik
etishmasdi va u knyazga tobe edi. 1791 yilda keksa knyaz vafot etdi. Uning
vorisi orkestrni tarqatib yubordi, ammo 60 yoshli Gaydnga pensiya tayinladi.
Chunki taniqli kompozitor uning ixtiyorida bo’lishini xoxlardi. Bu narsa
kompozitorga ozodlik berdi va u kontsert faoliyatini boshladi. Butun Yevropa
mamlakatlari bo’ylab dirijyor sifatida kontsertlar berdi. Ingliz qirolichasi uni
Angliyaga taklif qildi va kompozitor ikki marta Angliyaga borib katta
muvafaqqiyatlar bilan kontsertlar berdi. Shu davrda yozilgan 12 ta simfoniya
"London simfoniyalari" deb nom olgan. Venaga qaytayotib Gaydn yosh Betxoven
bilan uchrashdi va muloqatda bo’ldi. Keyinchalik Venada unga kompoziciyadan
darslar berdi. Hayotining so’nggi yillarida Gaydn oratoriya janrida ijod qildi va
"Yil fasllari" hamda "Olamning yaratilishi" nomli ikkita oratoriya yozdi. "London
simfoniyalari" va oratoriyalar Gaydn ijodining cho’qqisi hisoblanadi. Kompozitor
1809 yilda Venada vafot etdi.
Gaydn ijodiy merosi juda keng. U barcha mavjud janrlar va shakllarda
asarlar yozgan. Uning o’lmas, umrboqiy asarlari hozirgi kunda ham o’z
qimmatini yo’qotgan emas. Ular ko’pchilik musiqa ijrochilari repertuarlaridan va
millionlab musiqa ixlosmandlarning qalbidan o’rin olgan. Gaydn ijodi o’zidan
keyingi ijodkor avlodlar uchun mahorat maktabi bo’lib qoldi.
Gaydnning simfonik ijodi deganda uning simfonik orkestr uchun yozgan
barcha asarlari tushuniladi. Kompozitor yaratgan 104 ta simfoniya uning simfonik
ijodining asosini tashkil qiladi.

Simfoniya - turkum asardir. Turkum so’zi asarning bir necha qismdan
iboratligini ko’rsatadi. Sonatalar, simfoniyalar, kvartetlar, triolar bir necha
qismdan iborat bo’lgan asarlardir. Bir xil kayfiyatni ifodalab beruvchi kichik
pg’esalar, qo’shiqlar, raqslardan farqli ravishda turkum asari turli xil kayfiyatlar,
fikrlar va his-tuyg’ularni ifodalab beradi. "Simfoniya" so’zi grekcha bo’lib,
"uyg’unlik", "moslik" degan ma’noni bildiradi.
Uzoq vaqtgacha tovushlar qo’shilganda xosil bo’ladigan har qanday
uyg’unlikni simfoniya deb ataganlar. Keyinchalik bu so’z boshqa ma’nolarni ham
aks ettirdi. Raqs syuitasidan avval ijro etiladigan kirish qismini, opera boshlanishi
oldidan orkestr ijro etadigan kirish qismini ham "simfoniya" deb atadilar. XVIII
asrda simfoniya mustaqil kontsert asariga aylandi. Simfoniya janrining
shakllanishiga "Mangeym maktabi"ga mansub bo’lgan chex kompozitorlari
salmoqli hissa qo’shdilar. O’sha davrda Germaniyaning Mangeym shahrida
dunyodagi eng zo’r simfonik orkestr faoliyat ko’rsatar edi.
Gaydn ijodida ham simfoniya janri uzoq rivojlanish yo’lini bosib o’tdi va
uning yetuk simfoniyalari aniq bir ketma-ketlikka ega bo’lgan to’rt qismli
turkum bo’lib shakllandi. Hozirgi kunda bu to’rt qismli shakl "sonata-simfonik"
turkum deb ataladi va har tomonlama yetuk va barkamol klassik shakl
hisoblanadi.
Simfoniyaning birinchi qismi tez surhatda ijro etiladi va musiqa jonli,
hayajonli xarakterga ega bo’ladi. Ikkinchi qism musiqasi og’ir, vazmin xarakterda
bo’lib, kishining lirik kayfiyatini goh yorqin va sokin, goh g’amgin xarakterda
ifodalaydi. Uchinchi qism - menuet. Musiqa bu qismda jonli, raqs xarakterida.
Gaydn davrida menuet xalqning eng sevimli raqsi bo’lgan. Shuning uchun Gaydn
uni simfoniya tarkibiga qo’shgan. To’rtinchi, oxirgi qism - "final" deb atalgan.
Birinchi qism kabi tez surhatda ijro etilgan va ko’p hollarda musiqa tantanali
bayram kayfiyatini ifodalagan.

Gaydn o’z simfoniyalarini shu taxlitda yozgan. Uning buyuk zamondoshlari
Motsart va Betxovenlar ham shu shaklda simfoniyalar yaratganlar. Keyingi avlod
kompozitorlari klassik simfoniya shaklini rivojlantirdilar, simfoniyaning shakli va
mazmunini boyitdilar. Simfoniya asari katta tinglovchilar ommasi eshitishi uchun
mo’ljallangan, chunki uning shakli yirik va tovush balandligi katta. Bu asarni
simfonik orkestr ijro etadi. Orkestr tarkibi ham Gaydn ijodida shakllandi. U
cholg’u sozlarini to’rt guruhga ajratdi.
Torli - kamonli sozlar guruhi skripka, alg’t, violonchelg’ va kontrabaslardan
tashkil topdi. Yog’ochdan ishlangan damli sozlar guruhiga kompozitor fleyta,
goboy, klarnet va fagotlarni kiritdi. Misdan ishlangan damli sozlar guruhi
valtorna va trubalardan iborat bo’ldi. Zarbli sozlar guruhi – Gaydn orkestrida faqat
litavralardan iborat bo’ldi. Keyingi avlod kompozitorlari simfonik orkestr tarkibini
misdan ishlangan damli sozlar guruhini kengaytirish hisobiga o’zgartirganlar.
I. Gaydnning 103 – raqam ostidagi mi bemolg’ major tonalligida yozilgan
simfoniyasi uning eng mashhur asarlaridan biridir. Bu simfoniya o’n ikki
"London simfoniyalari"dan biri bo’lib, Angliyada ijro etish uchun yozilgan edi.
Simfoniya litavralarning mi-bemolg’ tovushini tremolo uslubida chalishi bilan
boshlanadi. Shuning uchun bu asar "litavralar tremolosi bilan" degan nom oldi.
Shuni aytish kerakki Gaydnning boshqa bahzi simfoniyalariga ham tinglovchilar
musiqaning tasviriy xususiyatiga qarab nom berganlar. Masalan, kompozitorning
"Bolalar simfoniyasi", "Ayiq", "Soat", "Harbiy simfoniya", "Xayrlashuv
simfoniyasi" kabi nomlarga ega bo’lgan mashhur simfoniyalari bor.
103 simfoniya musiqasi yorqin, hayotga muhabbat ruhi bilan sug’orilgan.
Uning kuylari nemis, avstriya va xorvat xalqlari kuylariga juda yaqin. Simfoniya
to’rt qismdan iborat. Birinchi qism - Allegro kon spirito. Bu qism sonata shaklida
yozilgan. Musiqa bu qismda tez surhatda bo’lgani uchun shakl sonata allegrosi deb
ham ataladi. Aytib o’tilganidek simfoniya momoqaldiroq tovushini eslatuvchi
litavralar tremolosi bilan boshlanadi. Keyin sirli xarakterdagi kirish temasi ijro
etiladi. Bosh tema bayram kayfiyatida. Raqs xarakteridagi bu temani avval torli-

kamonli sozlar, keyin esa butun orkestr ijro etadi. Yordamchi tema nihoyatda
engil, jozibali xarakterda bulib, u ham raqsga, vals raqsiga uxshaydi. Shu ikki
tema sonata allegrosi shaklining birinchi bo’limi – ekspoziciyani tashkil qiladi.
Ikkinchi bo’lim – rivojlov bo’limida kirish mavzusi va ekspoziciya bo’limining
ikki mavzusi qayta ishlanadi va rivojlantiriladi. Bu mavazularning tonalligi ritmi
o’zgartirilgan. Bu bo’limda ularni boshqa cholg’u sozlari ijro etadi. Qoida
bo’yicha uchinchi bo’lim – repriza bo’limida ekspoziciya bo’limi takrorlangan.
Kompozitor hamma mavzularni kirish mavzusi, bosh va yordamchi mavzularni
asosiy tonallik bo’lgan mi bemol majorda takrorlangan. Shuning uchun mavzular
o’rtasidagi farq ancha kamaygan.
Simfoniyaning ikkinchi qismi - Andante. Bu qism variaciya shaklida
yozilgan. Variaciya shunday shaklki, unda musiqiy tema, mavzu beriladi va u
keyin bir necha marta o’zgartirib (variaciyalanib) takrorlanadi.Bu qismda Gaydn
ikkita tema yozgan, ular xorvat xalq qo’shiqlaridan olingan. Shuning uchun bu
shaklni qo’sh variaciyalar deb ataydilar.
Uchinchi qism - Menuet. Bu qism musiqasi engil, jozibali raqsni
ifodalaydi. Menuetning ikkinchi bo’limi trio deb ataladi. Trio bo’limi ham juda
yumshoq, engil tarzda ijro etiladi.
Simfoniyaning oxirgi, to’rtinchi qismi - final. Bu qism musiqasi ham
birinchi qismniki kabi sho’x, tantanali, raqs xarakterida. Kompozitor xorvat xalq
ko’shig’iga yaqin bo’lgan musiqiy mavzuni asos qilib olgan. Bu mavzuni torli-
kamonli sozlar ijro etadi. Ularni valtorna sozlari ijrosi kuvvatlab turadi.
Gaydnning 103-simfoniyasi shu tarzda yozilgan. Musiqaning tantanali
bayram xarakteri asarning to’rt qismini birlashtirib turadi. Musiqaning asosini
xalq kuylariga o’xshab ketadigan raqs xarakteridagi kuylar tashkil qiladi.
1.2 Y. Gaydn Kompozitor, va moxir dirijyor

1.2 Y. Gaydn Kompozitor, va moxir dirijyor
1.2 Y. Gaydn Kompozitor, va moxir dirijyor
Frants Jozef Xaydn 1732 yil 31 martda Quyi Avstriyada, Leyta daryosining
chap qirg'og'ida, Vengriya chegarasi yaqinidagi Bruk va Xaynburg shaharlari
o'rtasida joylashgan kichik Rorau shahrida tug'ilgan. Gaydnning ajdodlari meros
bo'lib o'tgan avstro-nemis hunarmandlari-dehqonlar bo'lgan. Bastakorning otasi
Matias aravachilik bilan shug'ullangan. Onasi - Anna Anna Mariya Koller - oshpaz
bo'lib xizmat qilgan.
Otasining musiqiyligi, musiqaga bo'lgan muhabbati uning farzandlariga meros
bo'lib qolgan. Kichkina Jozef, besh yoshida, musiqachilarning e'tiborini tortdi. U
ajoyib eshitish qobiliyatiga, xotiraga va ritm tuyg'usiga ega edi. Uning kumush
ovozi hammani xursand qildi.
O'zining ajoyib musiqiy qobiliyatlari tufayli bola avval Xaynburg shahridagi
cherkov xoriga, so'ngra Vena shahridagi Sankt-Stefan sobori (asosiy) soboridagi
xor cherkoviga kirdi. Bu Gaydn hayotidagi muhim voqea edi. Axir uning musiqiy
ma'lumot olish uchun boshqa imkoniyati yo'q edi.
Xordagi qo'shiq Xaydn uchun juda yaxshi edi, ammo yagona maktab. Bolaning
qobiliyatlari tezda rivojlanib, qiyin yakkaxon qismlar unga ishonib topshirila
boshladi. Cherkov xori ko'pincha shahar bayramlarida, to'ylarda va dafn
marosimlarida qatnashgan. Xor ham sud tantanalarida ishtirok etishga taklif
qilindi. Cherkovning o'zida, mashg'ulotlarda chiqish uchun qancha vaqt ketdi?
Bularning barchasi kichik xonandalar uchun og'ir yuk edi.
Jozef tezkor edi va yangi narsalarni tezda anglab etdi. U hatto skripka va klavixord
chalishga vaqt topdi va katta yutuqlarga erishdi. Faqat uning musiqa yaratishga
bo'lgan urinishlari qo'llab-quvvatlanmadi. To'qqiz yil xorda bo'lganida, u
rahbaridan faqat ikkita saboq oldi!
Biroq, darslar darhol paydo bo'lmadi. Bungacha daromad izlab umidsiz vaqtni
boshdan kechirishim kerak edi. Asta-sekin, ular biron bir ish topishga muvaffaq
bo'lishdi, garchi ular ta'minlamagan bo'lsalar ham, ochlikdan o'lmasliklariga imkon
berishdi. Haydn bayram marosimlarida, ba'zan esa shunchaki magistral yo'llarda
qo'shiq va musiqa, skripka chalish bo'yicha dars bera boshladi. Talabga binoan, u
o'zining birinchi asarlarini yaratdi. Ammo bu daromadlarning barchasi tasodifiy

edi. Xaydn tushundi: bastakor bo'lish uchun qattiq va qattiq o'qish kerak. U nazariy
asarlarni, xususan I. Matteson va I. Fuksning kitoblarini o'rganishni boshladi.
Vena komediyachisi Yoxann Yozef Kurz bilan hamkorlik foydali bo'ldi. O'sha
paytda Kurtts Venada iste'dodli aktyor va bir qator farslar muallifi sifatida juda
mashhur edi.
Kurtz Xaydn bilan uchrashib, uning iste'dodini darhol qadrladi va o'zi bastalagan
"Egri iblis" hajviy operasining librettosiga musiqa yaratishni taklif qildi. Haydn,
afsuski, bizga etib bormagan musiqani yozgan. Crown Demon 1751-1752 yil
qishda Karint darvozasidagi teatrda namoyish etilgani va muvaffaqiyat
qozonganligini bilamiz. "Xaydn u uchun 25 dukat oldi va o'zini juda boy deb
hisobladi."
1751 yilda teatr sahnasida yosh, hali ham taniqli bo'lmagan bastakorning jasur
debyuti darhol demokratik doiralarda mashhurlikka olib keldi va ... eski musiqiy
an'ana tarafdorlarining juda yomon sharhlari. "Buffonerlik", "yengiltaklik" va
boshqa gunohlarga oid malomatlarni keyinchalik "ulug'vor" ning turli xil
g'ayratkorlari Gaydnning qolgan asarlariga, uning simfoniyalaridan tortib,
ko'pchiligiga o'tkazishdi.
Haydnning ijodiy yoshligidagi so'nggi bosqich - mustaqil ravishda bastakorlik
faoliyatini boshlashdan oldin - neapollik maktabining vakili, italiyalik bastakor va
dirijyor Nikola Antonio Porpora bilan mashg'ulotlar.
Porpora Gaydnning bastakorlik tajribalarini ko'rib chiqdi va unga ko'rsatmalar
berdi. Haydn, o'qituvchini mukofotlash uchun, uning ashula darslarida
akkompanist bo'lgan va hatto unga xizmat qilgan.
U tom ostida, Gaydn to'planib qolgan sovuq uyingizda, eski singan klavikordda u
taniqli bastakorlarning asarlarini o'rganib chiqdi. Va xalq qo'shiqlari! Vena
ko'chalarida kechayu kunduz aylanib yurib, ularni tinglaganlar qancha. Bu erda va
u erda avstriyalik, vengriyalik, chexiyalik, ukrainalik, xorvatiyalik, tirollik xilma-
xil navolari yangradi. Shuning uchun Haydnning asarlari ushbu ajoyib ohanglarga
singib ketgan, asosan quvnoq va quvnoq.
Gaydn hayoti va ijodida asta-sekin burilish yuz berdi. Uning moliyaviy ahvoli asta-
sekin yaxshilana boshladi va hayotiy pozitsiyalari mustahkamlandi. Shu bilan
birga, buyuk ijodiy iste'dod o'zining birinchi muhim mevalarini berdi.
Taxminan 1750 yilda Xaydn kichik hajmdagi asarni yozdi (F majorda), unda
nafaqat ushbu janrning zamonaviy texnikalarini iste'dodli o'zlashtirishni, balki

"quvnoq" cherkov musiqasini yaratishga moyilligini ham ko'rsatdi. 1755 yilda
bastakorning birinchi torli kvartetning kompozitsiyasi muhimroq.
Bunga turtki musiqa ixlosmandlari, er egasi Karl Fürnberg bilan tanishish edi.
Fyurnberg tomonidan berilgan e'tibor va moddiy yordamdan ilhomlanib, Xaydn
avval bir qator torli trioslarni, so'ngra birinchi torli kvartetni yozdi. 1756 yilda
Xaydn C major-da konsert yaratdi. Xaydnning homiysi uning moliyaviy ahvolini
mustahkamlash to'g'risida ham g'amxo'rlik qildi. U bastakorni Vena aristokratiga
Bogemiyadan va musiqa ixlosmandlari graf Yozef Franz Morzinga tavsiya qildi.
Mortsin qishni Venada o'tkazdi va yozda Plzen yaqinidagi Lukavets mulkida
yashadi. Morzin xizmatida, bastakor va dirijyor sifatida Xaydn bepul bino, ovqat
va maosh oldi.
Ushbu xizmat qisqa muddatli (1759-1760) bo'lgan, ammo baribir Haydnga
kompozitsiyada keyingi qadamlarni tashlashga yordam bergan. 1759 yilda Gaydn
o'zining birinchi simfoniyasini yaratdi, so'ngra keyingi yillarda to'rtta simfoniya
yaratildi.
Simli kvartet sohasida ham, simfoniya sohasida ham Gaydn yangi musiqiy davr
janrlarini aniqlashi va kristallashtirishi kerak edi: kvartetlar tuzish, simfoniyalar
yaratish, u o'zini dadil, hal qiluvchi novator sifatida ko'rsatdi.
Graf Mortsin xizmatida bo'lganida, Xaydn do'stining kenja qizi, Vena sartaroshi
Iogann Piter Kellerni Terezani sevib qoldi va u bilan jiddiy ravishda nikoh orqali
birlashmoqchi edi. Biroq, qiz, noma'lum bo'lib qolgan sabablarga ko'ra, ota-ona
uyidan chiqib ketdi va otasi: "Haydn, mening katta qizimga uylanishing kerak",
deb aytishdan ko'ra yaxshiroq narsa topolmadi. Haydnni ijobiy javob berishga
undagan narsa noma'lum. Haydn u yoki bu tarzda rozi bo'ldi. U 28 yoshda edi,
uning kelini - Mariya Anna Aloysius Apollonia Keller - 32. Nikoh 1760 yil 26-
noyabrda tuzilgan va Xaydn ko'p yillar davomida ... baxtsiz erga aylangan.
Tez orada uning rafiqasi nihoyatda tor fikrli, ahmoq va g'azablangan ayol
ekanligini isbotladi. U erining buyuk iste'dodini mutlaqo tushunmadi va
qadrlamadi. "Unga ahamiyat bermadi, - dedi Gaydn keksa yoshida, - uning eri kim
ekanligi - poyabzalchi yoki rassom".
Mariya Anna Xaydnning bir qator musiqiy qo'lyozmalarini shafqatsizlarcha yo'q
qildi, ularni papillot va pate uchun ishlatdi. Bundan tashqari, u juda isrofgar va
talabchan edi.
Uylanish orqali Haydn graf Mortsin bilan xizmat ko'rsatish shartlarini buzdi -
ikkinchisi ibodatxonasiga faqat singllarni qabul qildi. Biroq, u uzoq vaqt davomida

shaxsiy hayotidagi o'zgarishni yashirishga majbur emas edi. Moliyaviy zarba graf
Mortsinni musiqiy zavqlardan voz kechishga va cherkovni tarqatishga majbur
qildi. Xaydn yana doimiy daromadsiz qolish xavfi ostida edi.
Ammo keyinchalik u yangi, kuchli san'at homiysi - eng boy va juda ta'sirli venger
magnat - shahzoda Pavel Anton Esterhazidan taklif oldi. Morzin qal'asida Haydnga
e'tibor qaratib, Esterhazi uning iste'dodini yuqori baholadi.
Venadan uzoqda, Vengriyaning Eisenstadt shahridagi kichik shaharchasida va
yozda Estergaz dala saroyida Haydn o'ttiz yil dirijyor (dirijyor) sifatida ishladi.
Kapellmeysterning vazifalariga orkestr va xonandalarga rahbarlik qilish kiradi.
Shuningdek, Xaydn shahzodaning iltimosiga binoan simfoniya, opera, kvartet va
boshqa asarlar yaratishi kerak edi. Ko'pincha injiq shahzoda keyingi kunga qadar
yangi kompozitsiya yozishni buyurdi! Haydnning iste'dodi va g'ayrioddiy
mehnatsevarligi bu erda ham yordam berdi. Operalar birin-ketin paydo bo'ldi,
shuningdek "Ayiq", "Bolalar", "Maktab o'qituvchisi" singari simfoniyalar paydo
bo'ldi.
Kopelni boshqargan bastakor jonli ijroda yaratgan asarlarini tinglashi mumkin edi.
Bu unchalik yaxshi bo'lmagan barcha narsalarni tuzatishga va eslab qolishga
imkon berdi - bu ayniqsa muvaffaqiyatli bo'ldi.
Shahzoda Esterhazi bilan xizmat qilish paytida Xaydn aksariyat operalari,
kvartetlari va simfoniyalarini yozgan. Xaydn jami 104 ta simfoniya yaratdi!
Simfoniyalarda Gaydn syujetni individuallashtirish vazifasini o'z oldiga
qo'ymagan. Bastakorning dasturliligi ko'pincha individual uyushmalar va rasmli
"eskizlar" ga asoslangan. Hatto u ajralmas va izchil bo'lgan joyda ham -
vidolashish simfoniyasida (1772) singari hissiy jihatdan yoki harbiy simfoniyada
(1794) bo'lgani kabi janrda ham aniq syujet asosiga ega emas.
Gaydnning simfonik kontseptsiyalarining ulkan qiymati, ularning barcha qiyosiy
soddaligi va oddiyligi bilan, insonning ma'naviy va jismoniy dunyosining birligini
juda organik aks ettirish va amalga oshirishda.
Ushbu fikrni juda she'riy, E.T.A. Xofman:
«Gaydnning asarlarida bolalarcha quvonchli ruhning ifodasi hukmronlik qiladi;
uning simfoniyalari bizni cheksiz yashil daraxtzorlarga, quvnoq, rang-barang baxtli
odamlarning olomoniga olib boradi, yigitlar va qizlar xor raqslarida oldimizdan
supurishadi; kulayotgan bolalar daraxtlarning orqasida, atirgul butalarining
orqasida yashirinib, hazillashib gullarni uloqtirishmoqda. Sevgiga to'la hayot, baxt-
saodat va abadiy yoshlik bilan to'la, kuzdan oldingi kabi; na azob-uqubat va na

qayg'u - yaqinlashib yoki yo'qolib qolmasdan, uzoqdan, oqshomning pushti
miltillashida yugurib yuradigan sevimli obrazni orzu qiladigan birgina shirin-
elegiya. tog 'va daraxtzor ustidan. "
Haydnning mahorati yillar davomida pishib yetildi. Uning musiqasi har doim
Esterhazining ko'plab mehmonlari hayratiga sazovor bo'lgan. Bastakorning nomi
uning vatanidan tashqarida - Angliya, Frantsiya, Rossiyada keng tanilgan. 1786
yilda Parijda ijro etilgan oltita simfoniya "Parij" deb nomlangan. Ammo Haydn
shahzodaning mulkidan tashqarida biron bir joyga borishga, asarlarini bosib
chiqarishga yoki shahzodaning roziligisiz shunchaki hadya qilishga haqli emas edi.
Va shahzoda "uning" bandmasterining yo'qligi yoqmadi. U Xaydnni boshqa
xizmatkorlar qatori zalda uning buyruqlarini ma'lum bir vaqtda kutib turishiga
odatlangan edi. Bunday paytlarda bastakor o'ziga qaramligini ayniqsa keskin his
qildi. "Men Kapellmeystermanmi yoki Kapeldinermanmi?" - u achchiq qilib xitob
qildi do'stlariga yozgan xatlarida. Bir marta u hali ham qochib qutulishga va Vena
shahriga tashrif buyurishga, tanishlari, do'stlarini ko'rishga muvaffaq bo'ldi.
Sevimli Motsart bilan uchrashuv unga qanchalik quvonch keltirdi! Maftunkor
suhbatlar kvartetlarning ijrosiga imkon berdi, u erda Xaydn skripka chaldi, Motsart
esa viola chaldi. Motsart Gaydn tomonidan yozilgan kvartetlarni alohida zavq
bilan ijro etdi. Ushbu janrda buyuk bastakor o'zini shogird deb bilgan. Ammo
bunday uchrashuvlar juda kam edi.
Haydn boshqa quvonchlarni - sevgi quvonchlarini boshdan kechirish imkoniyatiga
ega edi. 1779 yil 26 martda Polzelli juftligi Esterhazy cherkoviga qabul qilindi.
Antonio, skripkachi endi yosh emas edi. Uning rafiqasi, neapollik mavritaniyalik
qo'shiqchi Luigi atigi o'n to'qqiz yoshda edi. U juda jozibali edi. Luigia, Gaydn
singari, eri bilan baxtsiz yashadi. U janjallashgan va janjalkash xotinidan
charchagan, u Luidjini sevib qoldi. Ushbu ehtiros asta-sekin zaiflashib, xiralashgan
holda, bastakorning keksalik yoshiga qadar davom etdi. Ko'rinishidan, Luigia
Xaydnga javob qaytardi, ammo baribir uning munosabatida samimiylikdan ko'ra
ko'proq shaxsiy manfaatdorlik namoyon bo'ldi. Qanday bo'lmasin, u Gaydndan
doimiy va o'ta qat'iyat bilan pul talab qilmoqda.
Mish-mish hatto Haydnning o'g'li Luidji Antonio (adolatli ekanligi noma'lum) deb
nomlangan. Uning to'ng'ich o'g'li Pietro bastakorning sevimlisiga aylandi: Xaydn
unga otalik bilan g'amxo'rlik qildi, uning ta'limi va tarbiyasida faol ishtirok etdi.
O'ziga qaram bo'lgan mavqeiga qaramay, Xaydn xizmatni tark eta olmadi. O'sha
paytda musiqachi faqat saroy cherkovlarida ishlash yoki cherkov xorini boshqarish
imkoniyatiga ega edi. Haydngacha hech bir bastakor hech qachon mustaqil

ravishda mavjud bo'lishga jur'at etmagan. Xaydn doimiy ishidan ajralishga jur'at
etmadi.
1791 yilda, Haydn 60 yoshga to'lganida, eski knyaz Esterhazi vafot etdi. Uning
musiqaga katta muhabbati bo'lmagan merosxo'r cherkovni ishdan bo'shatdi. Ammo
mashhur bo'lgan bastakor uning dirijyori sifatida ro'yxatga olinganiga ham
xushomad qildi. Bu yosh Esterxazini Xaydnga "o'z xizmatkori" ning yangi
xizmatga kirishiga yo'l qo'ymaslik uchun etarli pensiya tayinlashga majbur qildi.
Xaydn baxtli edi! Nihoyat, u ozod va mustaqil! Angliyaga konsertlar bilan borishni
taklif qilganida, u rozi bo'ldi. Kema bilan sayohat qilgan Haydn birinchi marta
dengizni ko'rdi. Va u cheksiz suv elementini, to'lqinlarning harakatini, suv
rangining go'zalligi va o'zgaruvchanligini tasavvur qilishga urinib, buni necha
marta orzu qilgan. Yoshligida, Haydn hatto musiqada g'azablangan dengiz rasmini
etkazishga harakat qilgan.
Angliya hayoti ham Gaydn uchun g'ayrioddiy edi. Uning asarlarini olib borgan
kontsertlar g'alaba qozondi. Bu uning musiqasining birinchi ommaviy tan olinishi
edi. Oksford universiteti uni faxriy a'zosi sifatida tanladi.
Xaydn Angliyaga ikki marta tashrif buyurgan. Ko'p yillar davomida bastakor
o'zining mashhur o'n ikki London simfoniyasini yozdi. London simfoniyalari
Gaydn simfoniyasining evolyutsiyasini yakunlaydi. Uning iste'dodi eng yuqori
cho'qqiga chiqdi. Musiqa yanada chuqur va ifodali yangradi, mazmuni
jiddiylashdi, orkestr ranglari yanada boy va xilma-xil edi.
Juda band bo'lishiga qaramay, Xaydn yangi musiqa tinglashga muvaffaq bo'ldi. U,
ayniqsa, uning zamondoshi bo'lgan nemis bastakori Handelning oratoriyalaridan
hayratga tushgan. Gendel musiqasidan taassurot shu qadar baland ediki, Venaga
qaytib, Xaydn ikkita oratoriya - "Dunyo yaratilishi" va "Mavsumlar" ni yozdi.
Yaratilish syujeti nihoyatda sodda va sodda. Oratoriyaning dastlabki ikki qismida
Xudoning irodasi bilan dunyo paydo bo'lganligi haqida hikoya qilinadi. Uchinchi
va oxirgi qism Odam Ato va Momo Havoning Yiqilishdan oldingi samoviy hayoti
haqida.
Gaydnning "Dunyo yaratilishi" haqidagi zamondoshlari va bevosita avlodlarining
bir qator hukmlari xarakterlidir. Ushbu oratoriya bastakorning hayoti davomida
juda katta muvaffaqiyatga erishdi va uning shuhratini ancha oshirdi. Shunga
qaramay, tanqidiy ovozlar yangradi. Tabiiyki, Haydn musiqasining vizual tasviri
"yuksak" kayfiyatda bo'lgan faylasuflar va estetikani hayratga soldi. Serov
dunyoning yaratilishi haqida g'ayrat bilan yozgan:

“Bu oratoriya qanday ulkan jonzot! Aytgancha, qushlarning yaratilishini
tasvirlaydigan bitta ariya bor - bu shubhasiz onomatopoeik musiqaning eng yuqori
g'alabasi va bundan tashqari "qanday energiya, qanday soddalik, qanday sodda
qalbdagi inoyat!" - bu, albatta, taqqoslash mumkin emas. " "To'rt fasl" oratoriyasi
Gaydnning "Dunyo yaratilishidan" ham muhimroq asari sifatida e'tirof etilishi
kerak. "Seasons" oratoriyasining matni, xuddi "Dunyo yaratilishi" matni singari,
van Sviten tomonidan yozilgan. Gaydnning buyuk oratoriyalarining ikkinchisi
nafaqat mazmuni, balki shakli jihatidan ham xilma-xil va chuqur insoniydir. Bu
butun falsafa, tabiat rasmlari va Gaydnning patriarxal dehqon axloqi
ensiklopediyasi, mehnatni, tabiatga bo'lgan muhabbatni, qishloq hayotining zavq-
shavqlarini va sodda qalb pokligini ulug'laydi. Bundan tashqari, syujet Gaydnga
butunning juda uyg'un va to'liq, uyg'un musiqiy kontseptsiyasini yaratishga imkon
berdi.
"Fasllar" uchun ulkan hisobni tuzish eskirgan Xaydn uchun oson bo'lmagan, unga
ko'p tashvishlar va uyqusiz tunlar tushgan. Oxir-oqibat, u bosh og'rig'i va musiqiy
spektakllarning qat'iyatliligi bilan qiynaldi.
London simfoniyalari va oratoriyalari Gaydn ijodining eng yuqori cho'qqisi edi.
Oratoriyalardan keyin u deyarli hech narsa yozmadi. Hayot juda keskin o'tdi.
Uning kuchi tugadi. Bastakor so'nggi yillarini Venaning chekkasida, kichkina uyda
o'tkazdi. Tinch va tanho turar joyga bastakorning iste'dodining muxlislari tashrif
buyurishdi. Suhbatlar o'tmish haqida edi. Haydn ayniqsa yoshligini eslashni juda
yaxshi ko'rar edi - mashaqqatli, mehnatsevar, ammo jasur va doimiy izlanishlarga
to'la.
Xaydn 1809 yilda vafot etdi va Venada dafn qilindi. Keyinchalik, uning qoldiqlari
Eisenstadtga ko'chirildi, u erda u hayotining ko'p yillarini o'tkazdi.
Jozef Xaydn - Avstriya poytaxti Venadan kelgan klassik musiqa bastakori.
Musiqiy janrlarning asoschisi: simfoniya, torli kvartet. Vena maktabining uchta
afsonaviy klassiklaridan biri. O'sha paytda J. Xaydnning musiqasi juda avangard
edi va kayfiyatdagi keskin o'zgarishlar, g'ayrioddiy romantik soyalar bilan ajralib
turardi.
1759 yilda Xaydn graf I.Morcindan Kapellmeyster lavozimini oldi. Dastlabki
cholg'u asarlari (simfoniyalar, kvartetlar, klaviatura sonatalari) uning saroyi
cherkovi uchun yozilgan. 1761 yilda Mortsin cherkovni tarqatib yuborganida,
Xaydn Vengriyaning eng boy magnati va san'at homiysi P. Esterhazy bilan
shartnoma imzoladi. Vitse-dirijyorning vazifalari va shahzodaning 5 yil bosh

$dirijyori bo'lganidan keyin nafaqat musiqa yaratish. Gaydn mashqlarni bajarishi, cherkovda tartibni saqlashi, notalar va asboblarning xavfsizligi uchun javobgar bo'lishi kerak edi va hokazo. Xaydnning barcha asarlari Esterhazining mulki edi; bastakor boshqalarning buyrug'i bilan musiqa yozishga haqli emas edi, u shahzodaning domenidan erkin chiqib ketolmas edi. (Haydn Esterhazi - Eyzenstadt va Estergaz mulklarida yashagan, vaqti-vaqti bilan Vena shahriga tashrif buyurgan.) Biroq, ko'plab afzalliklar va, avvalambor, bastakorning barcha asarlarini ijro etgan ajoyib orkestrni boshqarish qobiliyati, shuningdek, nisbatan moddiy va kundalik xavfsizlik Gaydnni Esterhazining taklifini qabul qilishga ishontirdi. Haydn sud xizmatida deyarli 30 yil qoldi. Shahzoda xizmatkorining kamsituvchi pozitsiyasida u o'zining qadr-qimmatini, ichki mustaqilligini saqlab qoldi va doimiy ijodiy takomillashtirishga intildi. Esterhazida xizmat paytida u dunyodan uzoq, deyarli keng musiqiy olamga tegmasdan yashab, Evropa miqyosidagi eng buyuk ustaga aylandi. Gaydnning asarlari eng yirik musiqiy poytaxtlarda muvaffaqiyatli ijro etildi. Shunday qilib, 1780-yillarning o'rtalarida. frantsuz tomoshabinlari "Parij" deb nomlangan oltita simfoniya bilan tanishdilar. Vaqt o'tishi bilan kompozitsiyalar tobora o'zlariga bog'liq bo'lgan pozitsiyalar bilan og'irlasha boshladilar, yolg'izlikni yanada keskinroq his qildilar. Kichik simfoniyalar - "Motam", "Azob", \u200b\u200b"Vidolashuv" dramatik, xavotirli kayfiyat bilan bo'yalgan. Turli talqinlarning ko'pgina sabablari - avtobiografik, kulgili, lirik va falsafiy - vidolashuvni tugatdi - bu cheksiz davom etadigan Adagio paytida musiqachilar orkestrni birma-bir tark etib, ikkita skripkachi sahnada qolguncha, ohangda, sokin va muloyim ... Biroq, Haydn musiqasida ham, uning hayot tuyg'usida ham dunyoning uyg'un va aniq ko'rinishi doimo ustun turadi. Haydn hamma joyda - tabiatda, dehqonlar hayotida, asarlarida, yaqinlari bilan muloqotda quvonch manbalarini topdi. Shunday qilib, 1781 yilda Venaga kelgan Motsart bilan tanishish haqiqiy do'stlikka aylandi. Chuqur ichki qarindoshlik, tushunish va o'zaro hurmatga asoslangan bu munosabatlar ikkala bastakorning ham ijodiy rivojlanishiga foydali ta'sir ko'rsatdi 1790 yilda vafot etgan shahzoda P. Esterhazining merosxo'ri A. Esterhazi kapeleni tarqatib yubordi. Xizmatdan butunlay ozod bo'lgan va faqat Kapellmeyster unvonini saqlab qolgan Xaydn keksa knyazning irodasiga binoan umrbod nafaqa olishni boshladi. Tez orada Avstriyani tark etish - eski orzusini amalga oshirish imkoniyati paydo bo'ldi. 1790-yillarda. Gaydn Londonga ikki marta sayohat qilgan$

(1791-92, 1794-95). Shu munosabat bilan yozilgan 12 London simfoniyalari
Gaydn ijodida ushbu janrning rivojlanishini yakunladi, Vena klassik
simfoniyasining etukligini tasdiqladi (biroz oldinroq, 1780 yillarning oxirida,
Motsartning so'nggi 3 ta simfoniyasi paydo bo'ldi) va simfonik musiqa tarixidagi
eng yuqori hodisalar bo'lib qoldi. London simfoniyalari bastakor uchun g'ayrioddiy
va nihoyatda jozibali sharoitda ijro etildi. Kort salonidagi yanada yopiq muhitga
o'rganib qolgan Xaydn birinchi marta ommaviy konsertlarda qatnashdi va odatdagi
demokratik tomoshabinlarning reaktsiyasini his qildi. Uning ixtiyorida zamonaviy
simfoniklarga yaqin bo'lgan katta orkestrlar bor edi. Ingliz tomoshabinlari
Xaydnning musiqasiga qiziqish bildirishdi. Oxfood-da unga musiqa doktori unvoni
berildi. Londonda GF Handelning oratoriyalari ta'sirida 2 dunyoviy oratoriya -
Dunyo yaratilishi (1798) va fasllar (1801) yaratildi. Ushbu monumental, epik-
falsafiy asarlar, go'zallikning mumtoz ideallarini va hayotning uyg'unligini, inson
va tabiatning birligini tasdiqlagan holda, bastakor ijodiga munosib o'rin egalladi.
Gaydn hayotining so'nggi yillari Vena va uning atrofidagi Gumpendorfda o'tgan.
Bastakor odamlarga nisbatan hali ham quvnoq, xushmuomala, xolis va xayrixoh
edi, hali ham ko'p mehnat qildi. Gaydn notinch davrda, frantsuz qo'shinlari
allaqachon Avstriya poytaxtini egallab olgan Napoleon yurishlari paytida vafot
etdi. Venani qamal qilish paytida Gaydn yaqinlarini yupatdi: "Qo'rqmanglar,
bolalar, Haydn qaerda bo'lsa, yomon narsa bo'lmaydi".
Haydn ulkan ijodiy meros qoldirdi - o'sha davr musiqasida mavjud bo'lgan barcha
janr va shakllarda (simfoniyalar, sonatalar, kamerali ansambllar, kontsertlar,
operalar, oratoriyalar, massalar, qo'shiqlar va boshqalar) 1000 ga yaqin asar. Katta
tsiklik shakllar (104 simfoniya, 83 kvartet, 52 klaviatura sonatasi) bastakor
ijodining asosiy, eng aziz qismini tashkil etadi va uning tarixiy o'rnini belgilaydi.
P. Chaykovskiy Gaydn asarlarining instrumental musiqa evolyutsiyasidagi beqiyos
ahamiyati haqida shunday yozgan edi: "Gaydn o'zini ixtiro bilan emas, balki
keyinchalik Motsart va Betxoven so'nggi to'liqlik va go'zallik darajasiga olib
chiqqan sonata va simfoniyaning o'sha mukammal, ideal darajada muvozanatli
shaklini takomillashtirish orqali abadiylashtirdi".
Gaydn ijodidagi simfoniya uzoq yo'lni bosib o'tdi: kundalik va kamerali musiqa
janrlariga yaqin bo'lgan dastlabki namunalardan (serenada, divertissement,
kvartet), janrning klassik qonunlari o'rnatilgan "Parij" va "London" simfoniyalariga
(tsikl qismlarining nisbati va tartibi -) sonata Allegro, sekin harakat, minuet, tezkor
final), o'ziga xos mavzular turlari va rivojlanish usullari va boshqalar. Xaydn
simfoniyasi hayotning turli qirralari - jiddiy, dramatik, lirik, falsafiy, hazil -
umumlashtirilgan "dunyo rasmlari" ma'nosini oladi. birlik va muvozanatga keltirdi.

Gaydn simfoniyalarining boy va murakkab dunyosi ajoyib, ochiqchanlik va
tinglovchiga e'tibor berish xususiyatlariga ega. Ularning musiqiy tilining asosiy
manbai janr, kundalik, qo'shiq va raqs intonatsiyalaridir, ba'zida to'g'ridan-to'g'ri
folklor manbalaridan olingan. Simfonik rivojlanishning murakkab jarayoniga
kiritilgan ular yangi obrazli, dinamik imkoniyatlarni ochib beradi. Simfonik tsikl
qismlarining to'ldirilgan, ideal darajada muvozanatli va mantiqan qurilgan shakllari
(sonata, variatsiya, rondo va boshqalar) tarkibiga improvizatsiya elementlari,
ajoyib og'ishlar va kutilmagan hodisalar kiradi, fikrni rivojlantirish jarayonida
qiziqish keskinlashadi, har doim hayajonli, voqealar bilan to'la. Gaydnning sevimli
"syurprizlari" va "amaliy hazillari" instrumental musiqaning eng jiddiy janrini
idrok etishga yordam berdi, tinglovchilarga simfoniya nomlari ("Ayiq", "Tovuq",
"Soat", "Ov", "Maktab o'qituvchisi" va boshqalar) da biriktirilgan o'ziga xos
uyushmalar berdi. . P.). Janrning tipik naqshlarini shakllantirgan Xaydn
shuningdek, 19-20 asrlarda simfoniya evolyutsiyasining turli yo'llarini belgilab,
ularning namoyon bo'lish imkoniyatlarining boyligini ochib beradi. Gaydnning
etuk simfoniyalarida barcha orkestrlar guruhlarini (torlar, yog'och va guruch, zarb)
o'z ichiga olgan orkestrning mumtoz tarkibi o'rnatiladi. Kvartet tarkibi ham
barqarorlashmoqda, unda barcha asboblar (ikkita skripka, viola, viyolonsel)
ansamblning to'laqonli a'zolariga aylanadi. Haydnning klaviatura sonatalari katta
qiziqish uyg'otmoqda, ularda bastakorning xayoloti chindan ham bitmas-tuganmas,
har safar tsiklni qurish uchun yangi variantlarni, materialni loyihalash va
rivojlantirishning o'ziga xos usullarini ochib beradi. 1790-yillarda yozilgan so'nggi
sonatalar. yangi asbob - fortepianoning aniq qobiliyatlariga aniq yo'naltirilgan.
Uning hayoti davomida san'at Haydn uchun ichki totuvlik, ko'ngil xotirjamligi va
sog'lig'ining doimiy tayanchi va doimiy manbai bo'lgan, U kelajakdagi
tinglovchilar uchun shunday bo'lib qolishiga umid qilgan. "Bu dunyoda quvonchli
va mamnun odamlar juda oz, - deb yozgan etmish yoshli bastakor, - hamma joyda
ularni qayg'u va tashvishlar ta'qib qilmoqda; ehtimol sizning ishingiz ba'zida
manba bo'lib xizmat qiladi, undan tashvishlarga to'la va ishlarga yuklangan kishi
bir necha daqiqalar davomida uning xotirjamligi va dam olishini tortadi ".

2 Bob Y. Gaydnning simfoniya janrining shakillanishiga
qo`shgan
hissasi
2.1 Simfoniya
janrining shakillanishi.
Boshqa narsalar qatorida, Xaydn birinchi bo'lib klassitsizm davrining boshqa
etakchi janrlari - torli kvartet va klaviatura sonatasining to'liq namunalarini yaratdi.
U birinchi bo'lib dunyoviy oratoriyalarni nemis tilida yozgan. Keyinchalik bu
kompozitsiyalar barokko davridagi eng katta yutuqlar - Georg Fridrix Xandelning
ingliz oratoriyalari va nemis kantatalari bilan tenglashdi.
Bolalik va yoshlik
Frants Jozef Xaydn 1732 yil 31 martda Avstriyaning Vengriya bilan chegaradosh
Rorau qishlog'ida tug'ilgan. Bastakorning otasi musiqiy ma'lumotga ega bo'lmagan,
ammo yoshligida arfa chalishni o'zi mustaqil ravishda o'zlashtirgan. Frantsning
onasi ham musiqaga befarq bo'lmagan. Erta bolalikdan ota-onalar o'g'lining ajoyib

vokal qobiliyatlari va mukammal eshitish qobiliyatiga ega ekanligini aniqladilar.
Besh yoshida allaqachon Jozef otasi bilan qo'shiq kuylagan, keyin skripkani
mukammal egallagan, shundan so'ng u jamoatni ijro etish uchun cherkov xoriga
kelgan.
Vena klassik maktabi vakilining biografiyasidan ma'lumki, uzoqni ko'ra oladigan
ota, o'g'li olti yoshga kirishi bilanoq, sevimli bolasini qo'shni shaharga Yoxann
Matias Frankning qarindoshi - maktab rektoriga yuborgan. Erkak o'z muassasasida
bolalarga nafaqat grammatika va matematikadan dars berdi, balki ularga ashula va
skripka saboqlarini ham berdi. U erda Gaydn umrbod ustoziga minnatdorchilikni
saqlab, torli va pufli cholgu asboblarini o'zlashtirdi.
Tirishqoqlik, qat'iyatlilik va tabiiy ovozli ovoz Jozefga o'z vatanida mashhur
bo'lishiga yordam berdi. Bir paytlar Vena bastakori Georg von Reiter o'zining
ruhoniysi uchun yosh xonandalarni tanlab olish uchun Rora shahriga kelgan. Franz
unga qoyil qoldi va Jorj 8 yoshli Jozefni Venaning eng katta sobori xoriga olib
bordi. U erda Xaydn qo'shiq aytish mahoratini, bastakorlikning nozik tomonlarini
va hatto bir necha yil davomida ma'naviy qo'shiqlar yaratishni o'rgangan.

Bastakor uchun eng qiyin davr 1749 yilda boshlangan, u darslardan, cherkov
xorlarida qo'shiq kuylashdan va turli ansambllarda torli cholg'u asboblaridan pul
topishi kerak edi. Qiyinchiliklarga qaramay, yigit hech qachon tushkunlikka
tushmadi va yangi narsalarni anglash istagini yo'qotmadi.
Franz ishlab topgan pullarini bastakor Nikolo Porporaning darslariga sarflagan va
Jozef to'lash imkoniyati bo'lmaganida, yigit dars paytida murabbiyning yosh
talabalariga hamroh bo'lgan. Haydn, xuddi odamga o'xshab, kompozitsiyaga oid
kitoblarni o'rganib chiqdi va klavyerali sonatalarni tahlil qildi, tunda kechgacha
turli janrdagi musiqalarni astoydil yaratdi.
1751 yilda Gaydnning "Cho'loq shayton" operasi shahar atrofi Vena teatrlaridan
birida sahnalashtirildi; 1755 yilda ijodkor o'zining birinchi torli kvartetini, to'rt
yildan so'ng esa birinchi simfoniyasini oldi. Kelajakda ushbu janr bastakorning
barcha ishlarida eng muhim ahamiyatga ega bo'ldi.
Musiqa
1761 yil bastakor hayotidagi burilish davri bo'ldi: 1 may kuni u knyaz Esterhazi
bilan shartnoma imzoladi va o'ttiz yil davomida bu aristokratik venger oilasining
sud boshqaruvchisi bo'lib qoldi.

Esterhazilar oilasi Venada faqat qishda yashagan va ularning asosiy qarorgohi
kichik Eyzenstadt shahrida bo'lgan, shuning uchun Haydn olti yil davomida
poytaxtda bo'lishini ko'chmas mulkdagi monoton hayotga o'zgartirishi kerakligi
ajablanarli emas.
Frants va graf Esterxazi o'rtasida tuzilgan shartnomada, bastakor o'z xo'jayiniga
kerak bo'ladigan asarlarni yozishga majbur bo'lganligi aytilgan. Gaydnning
dastlabki simfoniyalari uning ixtiyorida bo'lgan nisbatan kichik musiqachilar
guruhi uchun yozilgan. Bir necha yillik beg'ubor xizmatdan so'ng, bastakor o'z
ixtiyori bilan orkestr tarkibiga yangi asboblarni kiritishga ruxsat berdi.
"Kuz" musiqiy asari yaratuvchisi ijodining asosiy janri har doim simfoniya bo'lib
kelgan. 60-70 yillarning boshlarida kompozitsiyalar birin ketin paydo bo'ldi: 49-
son (1768) - "Ehtiros", 44-son, "Motam" va 45-son.

Ular nemis adabiyotida paydo bo ' layotgan " Bo ' ron va hujum " deb nomlangan
yangi uslub tendentsiyasiga hissiy munosabatni aks ettirdilar . Ta'kidlash joizki, ushbu
davrda bolalar simfoniyalari ham ijodkorning repertuarida paydo bo'ldi.
Jozefning shuhrati Avstriya chegaralaridan tashqariga chiqqandan so'ng, bastakor
Parij kontsertlar jamiyatining iltimosiga binoan oltita simfoniya yozdi va Ispaniya
poytaxtidan olingan buyurtmalarni bajargandan so'ng uning asarlari Neapol va
Londonda nashr etila boshladi.
Shu bilan birga, daho hayoti do'stlik bilan yoritilgan. Shuni ta'kidlash kerakki,
rassomlarning munosabatlari hech qachon raqobat yoki hasad bilan buzilmagan.
Motsart Jozefdan birinchi navbatda torli kvartetlar yaratishni o'rganganini aytdi,
shuning uchun u bir nechta asarlarini ustozga bag'ishladi. Frantsning o'zi Volfgang
Amadeusni zamonaviy bastakorlarning eng buyuksi deb bilgan.

50 yildan keyin Haydnning odatiy turmush tarzi tubdan o'zgardi. Yaratguvchi
erkinlikni qo'lga kiritdi, garchi u shahzoda Estergazining merosxo'rlari orasida sud
boshqaruvchisi sifatida ro'yxatga olingan bo'lsa ham. Cherkovning o'zi zodagon
oilaning avlodlari tomonidan tarqatib yuborildi va bastakor Venaga jo'nab ketdi.
1791 yilda Frants Angliya bo'ylab gastrol safariga taklif qilindi. Shartnoma
shartlarida oltita simfoniya yaratilishi va ularni Londonda ijro etilishi, shuningdek,
opera va yigirma qo'shimcha asar yozilishi ko'zda tutilgan edi. Ma'lumki, keyinchalik
Gaydnga 40 ta musiqachi ishlagan orkestr berildi. Londonda o'tkazgan bir yarim yil
Jozef uchun g'alaba qozondi va ingliz safari ham kam bo'lmagan. Ekskursiya
davomida bastakor 280 ta asar yaratdi va hatto Oksford Universitetida musiqa doktori
bo'ldi.
Shaxsiy hayot
Venada qo'lga kiritilgan mashhurlik yosh musiqachiga Count Mortsin bilan
ishlashga yordam berdi. Jozef o'zining cherkovi uchun birinchi beshta simfoniyani
yozgan. Ma'lumki, Mortsin bilan ishlagan ikki yildan kamroq vaqt ichida bastakor
nafaqat moddiy ahvolini yaxshilashga, balki o'zini nikoh bilan bog'lashga ham
muvaffaq bo'ldi.
O'sha davrda 28 yoshli Jozef saroy sartaroshining kenja qiziga nisbatan mehr-
muhabbatga ega edi va u kutilmaganda hamma uchun monastirga bordi. Keyin

Xaydn qasos olish uchunmi yoki boshqa sabab bilanmi, Jozefdan 4 yosh katta singlisi
Mariya Kellerga uylandi.
Ularning oilaviy ittifoqi baxtli emas edi. Bastakorning rafiqasi g'azablangan va
isrofgar edi. Boshqa narsalar qatori, yosh xonim erining iste'dodini hech qachon
qadrlamagan va ko'pincha pishirish qog'ozi o'rniga erining qo'lyozmalaridan
foydalangan. Ko'pchilikni ajablantiradigan narsa, muhabbat, bolalar va uyda
farovonlik bo'lmagan oilaviy hayot 40 yil davom etdi.
O'zini g'amxo'r er deb bilishni istamasligi va o'zini mehribon ota sifatida ko'rsata
olmasligi tufayli, kompozitor to'rt o'nlab oilaviy hayotni simfoniyalarga bag'ishladi.
Shu vaqt ichida Gaydn ushbu janrda yuzlab asarlar yozgan va iste'dodli dahoning 90
ta operasi shahzoda Esterhazi teatrida sahnalashtirilgan.

Ushbu teatrning Italiya truppasida bastakor o'zining so'nggi sevgisini topdi. Yosh
neapollik qo'shiqchi Luidji Polzelli Xaydnni maftun etdi. Jozef ehtiros bilan sevib, u
bilan shartnomani uzaytirdi, shuningdek, maftunkor kishi uning imkoniyatlarini
tushunib, vokal qismlarini soddalashtirdi.
To'g'ri, Luija bilan munosabatlar ijodkorga baxt keltirmadi. Qiz juda mag'rur va
ochko'z edi, shuning uchun ham xotini vafot etganidan keyin ham Xaydn unga
uylanishga jur'at etmadi. Shuni ta'kidlash kerakki, umrining oxirida vasiyatnomaning
so'nggi versiyasida bastakor Polzelliga ajratilgan mablag'ni ikki baravar kamaytirdi.
O'lim
Haydn hayotining so'nggi o'n yilligida Vestminster soboridagi Handel festivali
ta'siri ostida xor musiqasiga qiziqishni rivojlantirdi. Bastakor oltita massani,
shuningdek oratoriyalarni yaratdi (Dunyo yaratilishi va fasllari).
Haydn 1809 yil 31 mayda Napoleon qo'shinlari tomonidan bosib olingan Venada
vafot etdi. Frantsuz imperatorining o'zi taniqli avstriyalikning o'limi haqida bilib,
uyining eshigi oldida faxriy qorovul qo'yishni buyurdi. Dafn marosimi 1 iyun kuni
bo'lib o'tdi.
Jozef Xaydnning sarkofagi
Qizig'i shundaki, 1820 yilda knyaz Esterhazi Ayzenstadt cherkovida Gaydnning
qoldiqlarini qayta ko'mishga buyruq berganida va tobut ochilganida, omon qolgan
parik ostida bosh suyagi yo'qligi aniqlandi (strukturaviy xususiyatlarini o'rganish va

uni yo'q qilishdan himoya qilish uchun o'g'irlangan). Bosh suyagi qoldiqlari bilan
faqat keyingi asrning o'rtalarida, 1954 yil 5-iyunda birlashtirildi.
2.2 Y.Gaydn hayotida simfoniyaning yaralishi.
Simfonik musiqa - asosan, simfonik orkestr ijrosiga muljallangan musiqa
asarlari. Muhim janrlari: simfoniya, uvertyura, konsert, simfonik syuita, simfonik
poema, rapsodiya, fantaziya.
Simfonik orkestr paydo bulgungacha, 17-asrda va 18-asrning 1-yarmida
ommalashgan turli raqs syuitalari, konsertogrosso cholg u konserti (ansamblorkestr
ʻ
konserti), opera uvertyuralari orkestr musiqasining asosiy janrlari bo lgan (ular
ʻ
fakat shartli ravishda Simfonik musiqa ga kiritiladi). 18-asr oxirida simfonik
orkestr, yangi Simfonik musiqa janrlari (birinchi navbatda simfoniya yaratilishi
bilan) yuzaga keldi. Janr jihatidan Simfonik musiqa fantaziya, kaprichchio,
poppuri, skerso, marsh, turli raqs musiqalari, shuningdek, opera, balet, spektakl va
kinofilmlarga yozilgan musiqalar evaziga boyidi. Simfonik musiqa rivojiga ko p
ʻ
kompozitorlar o z ulushini qo shgan (Mangeym maktabi, Vena klassik maktabi
ʻ ʻ
vakillari, F. Shubert, F. List, M. Glinka, A. Dvorjak, P. Chaykovskiy, N.
RimskiyKorsakov, G. Maler, R. Shtraus, Ya. Sibelius, D. Shostakovich, A.
Onegger, S. Prokofyev, B. Martinu, I. Stravinskiy va boshqalar).
O zbekistonda 1920 (V. Uspenskiy va boshqalar) va 1930y.larda (V.
ʻ
Zolotaryov, R. Glier, S. Vasilenko va boshqalar) yaratilgan ilk simfonik asarlar

simfonik orkestr uchun qayta ishlangan xalq kuylari yoki ular asosida yozilgan
syuita, poema, uvertyura va boshqa dan iborat bo lgan. 1930y.larning 2-yarmida ʻ
o zbek kompozitorlaridan M. Burhonov, M. Ashrafiy, M. Leviyev, shuningdek, A.
ʻ
Kozlovskiy, G. Mushel o zlarining dastlabki Sm. asarlarini yozdilar. Keyinchalik
ʻ
O zbekistonda Sm. ning barcha turlari rivoj togshi. M. Ashrafiy, D. Zokirov, S.
ʻ
Yudakov, R. Hamroyev, B. Giyenko, Ik. Akbarov, R. Vildanov, Sayfi Jalil, N.
Zokirov, M. Tojiyev, R. Abdullayev, A. Latifzoda va boshqa Sm.ning turli
janrlarida ijod qilishdi.
Klasik Simfoniya (yun. symfonia — ohangdoshlik) — simfonik musiqaning
yetakchi janri, kompozitorlik yunalishidagi cholg u musiqaning oliy shakli.
ʻ
Simfonik orkestr ijrosiga muljallangan; ba zi Slarda xor va yakkaxon xonandalar
ʼ
ham jalb etiladi. Bundan tashqari, torli orkestr, puflama sozlar orkestri va boshqa
orkestrlarga muljallangan Slar ham uchraydi. S.ning mumtoz shakli umumiy g oya
ʻ
va yaxlit dramaturgiyaga asoslangan 4 qismli turkumni tashkil etadi: 1-qismi —
mavzularning qaramaqarshiligi hamda jadal rivoji bilan bog liq buladi; 2-qismi —
ʻ
lirik chekinish vazifasini bajaradi; 3-qismi — menuet yoki skerso harakterida
yoziladi; 4-qismi — ko pincha tantanavor, jo shqin xotimadir.
ʻ ʻ
"S". atamasi Yevropa mamlakatlarida turli ma nolarda qo llanilgan. Y. Gaydn,
ʼ ʻ
V. Motsart va, ayniqsa, L. Betxovenlar Sning klassik namunalarini yaratdi. 19-asr
kompozitorlaridan F. Shubert, G. Berlioz, I. Brams, A. Dvorjak, S. Frank, A.
Brukner, G. Maler, A. Borodin, P. Chaykovskiy, A. Skryabin va boshqa S. rivojiga
muhim hissa qo shgan, janrning mavzu va mazmunini boyitgan. 20-asr
ʻ
komlozitorlari ijodida S. yangi bosqichga ko tarildi. N. Myaskovskiy, D. Miyo, S.
ʻ
Prokofyev, Ya. Sibelius, P. Xindemit, D. Shostakovich, I. Stravinskiy, B. Martinu,
A, Onegger, A. Shnitkelar S. ustalari sifatida tanilgan.
O zbekistonda 1930y.lardan simfonik musikaning jadal rivojlanishi Sning paydo
ʻ
bulishiga zamin buldi (G. Mushelning 1S.si, 1938). Keyingi yillarda yirik
mavzular, falsafiy goyalarni mujassamlantiruvchi janr sifatida S.ga qiziqish
kuchaydi (Mushelning 2 va 3 S.lari, M. Shteynbergning 5 S—rapsodiyasi, M.
Ashrafiyning 1va 2S.lari va boshqalar). 1960y.larning 2-yarmida O zbekistonda
ʻ
dasturli S. ravnaq gopib, B. Zeydman, R. Hamroyev, B. Giyenko va boshqalar
S.lar ijod qilishdi. 19702000y.larda R. Vildanov (4 ta), Sayfi Jalil (2 ta), T.
Qurbonov (10 ta), M. Tojiyev (19 ta), Ik. Akbarov (3 ta), M. Mahmudov (3 ta), N.
G iyosov (12 ta) va boshqa kompozitorlar S. yaratganlar.
ʻ
S.ga yaqin uslubda yaratilib, undan hajman kichikligi, mazmuni va bayoni
soddaligi bilan farq qiluvchi asar simfoniyetta deb ataladi.

"Simfoniya" so'zining tarixi.
Simfoniya (yunoncha symphonía - kelishuv, syn - birgalikda va telefon - ovoz),
simfonik orkestr ijro etish uchun mo'ljallangan sonata tsiklik shaklidagi musiqa
asari; simfonik musiqaning eng muhim janrlaridan biri. Ba'zi simfoniyalarda xor
va yakka xonandalar ham ishtirok etadi. Simfoniya - musiqaning eng qiyin
janrlaridan biri. "Men uchun simfoniya yaratish - bu zamonaviy musiqiy texnika
vositasida dunyoni barpo etish demakdir", - deydi avstriyalik bastakor Gustav
Maller.
Dastlab qadimgi Yunonistonda "simfoniya" ohanglarning uyg'un ovozi,
hamjihatlikda qo'shiq kuylash edi. Qadimgi Rimda bu allaqachon ansambl, orkestr
nomi edi. O'rta asrlarda dunyoviy musiqa umuman "simfoniya" deb hisoblangan
(Frantsiyada bu ma'no 18-asrgacha saqlanib qolgan), shuning uchun ba'zi musiqa
asboblarini (xususan, g'ildirakli lira) chaqirish mumkin edi. Germaniyada, 18-
asrning o'rtalariga qadar simfoniya klaviatura navlari - shpinets va bokira
qizlarning umumiy atamasi edi; Frantsiyada bochka organlari, klaviatura, ikki
boshli barabanlar va boshqalar.
Barok davrining oxirida ba'zi bastakorlar, masalan Juzeppe Torelli (1658-1709)
"tez - sekin - tez" templar ketma-ketligi bilan uchta harakatda torli orkestr va
basso-kontinyo uchun kompozitsiyalar yaratdilar. Garchi bunday kompozitsiyalar
odatda "kontsertlar" deb nomlangan bo'lsa-da, ular "simfoniya" deb nomlangan
kompozitsiyalardan farq qilmagan; masalan, ham kontsertlar, ham simfoniyalar
finalida raqs mavzularidan foydalanilgan. Farq asosan tsiklning birinchi
harakatining tuzilishiga taalluqli edi: simfoniyalarda bu oddiyroq edi - qoida
tariqasida barokko uvertura, sonata va suitaning ikkilik ikki qismli shakli (AA
BB). Faqat o'n oltinchi asrda. Giovanni Gabrieli (Sacrae symphoniae, 1597, and
Symphoniae sacrae 1615), Adriano Banchieri (Eclesiastiche Sinfonie, 1607),
Lodovico Grossi da Viadana (Sinfonie musicali, 1610) va bastakorlar tomonidan
dastlab vokal-instrumental individual asarlarga tatbiq etila boshlandi. Geynrix
Shutz (Symphoniae sacrae, 1629). 17-asr italiyalik bastakorlar tez-tez "simfoniya"
so'zi bilan belgilanadi (sinfonia) opera, oratoriya yoki kantata uchun instrumental
kirish so'zlari va bu atama ma'no jihatidan "prelude" yoki "uvertura"
tushunchalariga yaqinlashdi.
Simfoniyaning prototipini 17-asr oxirida Domeniko Skarlatti davrida
shakllangan italyan uverturasi deb hisoblash mumkin. Ushbu shakl allaqachon
o'sha paytda simfoniya deb nomlangan va uchta qarama-qarshi qismdan iborat edi:
allegro, andante va allegro, ular bir butunga birlashdi, sonata shaklining
xususiyatlari birinchi harakatda bayon etilgan. Aynan shu shakl ko'pincha orkestr

simfoniyasining bevosita kashshofi sifatida qaraladi. Boshqa tomondan,
simfoniyaning kashshofi orkestr sonatasi bo'lib, u eng oddiy shakllarda va asosan
bitta kalitda bir nechta harakatlardan iborat edi. "Uvertura" va "simfoniya"
atamalari 18-asrning ko'p qismida bir-birining o'rnida ishlatilgan.
8-asrda. simfoniya operadan ajralib, mustaqil ravishda kontsert janriga aylandi,
odatda uch qismdan iborat ("tez - sekin - tez"). Barokko raqs to'plami, opera va
kontsert xususiyatlaridan foydalanib, bir qator bastakorlar va eng avvalo J.B.
Sammartini klassik simfoniya modelini yaratdi - torli orkestr uchun uch qismli
asar, bu erda tezkor qismlar odatda oddiy rondo yoki erta sonata shaklida bo'lgan.
Asta-sekin torlarga boshqa asboblar qo'shildi: gumbur (yoki fleyta), frantsuz
shoxlari, karnay-surnay va timpani. 18-asr tinglovchilari uchun. simfoniya klassik
me'yorlar bilan belgilandi: gomofonik to'qima, diatonik uyg'unlik, ohangdor
qarama-qarshiliklar, berilgan dinamik va tematik o'zgarishlarning ketma-ketligi.
Klassik simfoniya rivojlangan markazlar Germaniyaning Manxaym shahri edi (bu
erda Yan Stamits va boshqa mualliflar simfonik tsiklni to'rt harakatga qadar
kengaytirdilar, barokko to'plamidan ikkita raqs - minuet va trioni namoyish
qildilar) va Vena, u erda Haydn, Mozart, Betxoven (shuningdek) ularning
o'tmishdoshlari, ular orasida Georg Monn va Georg Vagenzeil ajralib turar,
simfoniya janrini yangi darajaga ko'tarishdi, shuningdek, u o'zining 15 asarini
"simfoniya" deb atadi (ikki qismli ixtirolar bilan bir xil kalitlarda, lekin uch qismli
taqdimotda) Yoxann Sebastyan Bax (1685-1750, Germaniya).
Ko'p sonli musiqiy janrlar va shakllar orasida eng sharafli joylardan biri
simfoniyaga tegishli. 19-asrning boshidan to hozirgi kungacha ko'ngilochar janr
sifatida paydo bo'lib, u boshqa musiqiy san'at turlari singari o'z vaqtini eng nozik
va to'liq aks ettiradi. Betxoven va Berlioz, Shubert va Bramlar, Maller va
Chaykovskiy, Prokofiev va Shostakovichning simfoniyalari - bu davr va shaxsiyat,
insoniyat tarixi va dunyo yo'llari haqidagi keng ko'lamli mulohazalar.
Simfonik tsikl, biz bilganimizdek, ko'plab klassik va zamonaviy namunalardan
taxminan ikki yuz ellik yil oldin shakllangan. Biroq, ushbu tarixiy qisqa vaqt
ichida simfoniya janri ulkan yo'lni bosib o'tdi. Ushbu yo'lning uzunligi va
ahamiyati simfoniyaning o'z davridagi barcha muammolarni o'ziga singdirganligi,
davrning murakkab, ziddiyatli, ulkan g'alayonlariga to'la aks etishi, odamlarning
his-tuyg'ulari, azob-uqubatlari va kurashlarini o'zida aks ettira olganligi bilan
aniqlandi. XVIII asr o'rtalarida jamiyat hayotini tasavvur qilish va Xaydn
simfoniyalarini eslash kifoya; 18-asr oxiri va 19-asr boshlaridagi katta silkinishlar -
va ularni aks ettirgan Bethoven simfoniyalari; ijtimoiy reaktsiya, umidsizlik - va
romantik simfoniyalar; nihoyat, 20-asrda insoniyat boshidan kechirgan barcha

dahshatlarga - va bu ulkan, ba'zan fojiali yo'lni aniq ko'rish uchun Bethoven
simfoniyalarini Shostakovich simfoniyalariga taqqoslang. Hozirda bir nechta
odamlar bularning boshlanishi nima ekanligini, boshqa san'at bilan bog'liq
bo'lmagan bu eng murakkab sof musiqiy janrlarning kelib chiqishi nimada
ekanligini eslaydilar.
Keling, 18-asr o'rtalarida musiqiy Evropaga tezkor nazar tashlaymiz.
Italiyada, klassik san'at mamlakati, barcha Evropa mamlakatlarining trendini
belgilovchi opera hukmronlik qilmoqda. Opera-seriya ("jiddiy") deb nomlanadi.
Unda jonli individual obrazlar, haqiqiy dramatik harakatlar yo'q. Opera-seriya - bu
odatiy xarakterlarda mujassam bo'lgan turli xil ruhiy holatlarning o'zgarishi. Uning
eng muhim qismi bu holatlar yuqadigan ariya. G'azab va qasos ariyalari, shikoyat
ariyalari (lamento), g'amgin sekin ariyalar va quvnoq bravura mavjud. Ushbu
ariyalar shunchalik umumlashtirilgandiki, ular spektaklga zarar etkazmasdan bir
operadan ikkinchisiga ko'chirilishi mumkin edi. Aslida, bastakorlar tez-tez,
ayniqsa, har mavsumda bir nechta opera yozishlari kerak bo'lganida.
Kuy opera-seriya elementiga aylandi. Italiyaning taniqli bel kanto san'ati bu erda
eng yuqori ifodasini topdi. Ariyalarda bastakorlar u yoki bu holatning
mujassamlanishining haqiqiy balandliklariga erishdilar. Sevgi va nafrat, quvonch
va umidsizlik, g'azab va qayg'ularni musiqa shu qadar jonli va ishonchli tarzda
etkazdiki, qo'shiqchi nima haqida kuylayotganini tushunish uchun so'zlarni eshitish
shart emas edi. Bu mohiyatan inson tuyg'ulari va ehtiroslarini o'zida mujassam
etgan matnsiz musiqa uchun yo'l ochdi.
Intermediyalardan - opera-seriya aktyorlari va bir-biriga bog'liq bo'lmagan
tarkib o'rtasida ijro etilgan sahnalar - uning quvnoq singlisi, komik opera-buff,
paydo bo'ldi. Tarkibiy jihatdan demokratik (uning xarakterlari mifologik
qahramonlar, shohlar va ritsarlar emas, balki oddiy odamlar edi), u qasddan o'zini
sud san'atiga qarshi qo'ydi. Opera muxlisi o'zining tabiiyligi, harakatning jonliligi
va musiqiy tilning spontanligi bilan ajralib turardi, ko'pincha folklor bilan bevosita
bog'liq edi. Unda vokal tilining burilishlari, kulgili parodiya koloraturasi, jonli va
engil raqs kuylari bor edi. Belgilar ba'zan birdaniga qo'shiq kuylagan ansambllar
kabi aktyorlarning final bosqichi ochildi. Ba'zida bunday finallarni "to'p" yoki
"chalkashlik" deb atashgan, shuning uchun harakatlar ularda shunchalik tez aylanib
ketdiki, fitna chalkash bo'lib chiqdi.
Instrumental musiqa Italiyada ham rivojlandi va eng avvalo opera bilan eng
yaqin bo'lgan janr - uvertura. Opera orkestrining kirish qismida u operadan
ariyalarning ohanglariga o'xshash yorqin, ifodali musiqiy mavzularni oldi.

O'sha paytdagi italyancha uvertura uchta bo'limdan iborat edi - tez (Allegro),
sekin (Adagio yoki Andante) va yana tez, ko'pincha minuet. Ular buni sinfoniya -
yunon tilidan tarjimada - kelishuv deb atashgan. Vaqt o'tishi bilan uverturalar
nafaqat pardada ochilishidan oldin teatrda, balki alohida orkestr kompozitsiyalari
sifatida ham ijro etila boshlandi.
17-asr oxiri va 18-asr boshlarida Italiyada bir vaqtning o'zida iste'dodli
bastakorlar bo'lgan skripka virtuozlarining yorqin galaktikasi paydo bo'ldi. Vivaldi,
Iomelli, Lokatelli, Tartini, Korelli va boshqalar, bu skripkani mukammal ifoda
etgan - bu uning ifoda etuvchanligi bilan inson ovozi bilan taqqoslanadigan musiqa
asbobidir - asosan sonatalar deb nomlangan qismlardan (italiyalik sonaradan -)
keng skripka repertuarini yaratdi. ovoz). Ularda Domeniko Skarlatti, Benedetto
Marchello va boshqa bastakorlarning klaviatura sonatalarida bo'lgani kabi, ba'zi bir
umumiy tuzilish xususiyatlari shakllanib, keyinchalik simfoniyaga o'tdi.
Frantsiyaning musiqiy hayoti boshqacha shakllandi. Ular azaldan so'zlar va
harakatlar bilan bog'liq musiqani yaxshi ko'rishardi. Balet san'ati juda rivojlangan
edi; operaning maxsus turi - shoir saroyining o'ziga xos hayoti, odob-axloqi,
tantanalari haqida iz qoldirgan Kornil va Rasin fojialariga o'xshash lirik fojea
etishtirildi.
Frantsiya bastakorlari shuningdek, syujet, dastur, cholg'u asarlarini yaratishda
musiqaning og'zaki ta'rifi bo'yicha tortishishdi. "Dalgali qalpoqcha", "O'roqchilar",
"Tambur" - klaviatura asarlari shunday nomlangan, ular janr eskizlari yoki musiqiy
portretlar bo'lgan - "Inoyatli", "Nozik", "Mehnatkash", "Coquettish".
Bir necha qismdan iborat bo'lgan yirikroq ishlar raqsdan kelib chiqqan. Qat'iy
nemis allemandasi, harakatlanuvchi, xuddi frantsuz chayqalanishi, ulug'vor ispan
sarabandasi va tezkor gig - ingliz dengizchilarining otashin raqsi - Evropada
azaldan ma'lum bo'lgan. Ular instrumental suite janrining asosi bo'lgan
(frantsuzcha suite dan - ketma-ketlik). Boshqa raqslar ko'pincha to'plamga
kiritilgan: minuet, gavotte, polonez. Kirish muqaddimasi allemandadan oldin
eshitilishi mumkin edi; Suite o'rtasida, ba'zida erkin ariya tomonidan o'lchangan
raqs harakati to'xtatildi. Ammo to'plamning orqa miya qismi - turli xil xarakterdagi
turli xil xalqlarning to'rtta raqsi - o'zgarmas ketma-ketlikda mavjud bo'lib, to'rt xil
kayfiyatni aks ettirgan, tinglovchini boshidagi tinch harakatdan jozibali tezkor
finalga olib borgan.
Suite nafaqat Frantsiyada, balki ko'plab bastakorlar tomonidan yozilgan. Buyuk
Iogann Sebastyan Bax ham ularga katta hurmat ko'rsatdi, ularning nomi bilan,

shuningdek, o'sha davr nemis musiqa madaniyati bilan bir qatorda ko'plab musiqiy
janrlar bog'liqdir.
Nemis tili mamlakatlarida, ya'ni ko'plab nemis qirolliklarida, knyazliklarida va
episkoplarda (Prussiya, Bavariya, Saksoniya va boshqalar), shuningdek ko'p
millatli Avstriya imperiyasining turli mintaqalarida, keyinchalik tarkibiga
"musiqachilar xalqi" - Habsburglar tomonidan qul qilingan Chexiya - cholg‘u
musiqasi qadimdan rivojlanib kelgan. Har qanday kichik shaharchada, shaharchada
yoki hatto qishloqda skripkachilar va violonchelchilar bor edi, kechqurun
havaskorlar tomonidan jo'shqinlik bilan ijro etilgan yakka va ansambl asarlari
yangradi. Musiqa tayyorlash markazlari odatda ularga biriktirilgan cherkovlar va
maktablar edi. O'qituvchi, qoida tariqasida, ta'til kunlarida musiqiy xayollarni o'z
imkoniyatlaridan kelib chiqib bajaradigan cherkov organisti edi. Gamburg yoki
Leypsig singari yirik nemis protestant markazlarida musiqa yasashning yangi
turlari ham shakllandi: soborlarda organ konsertlari. Ushbu kontsertlarda
preludalar, xayollar, xilma-xilliklar, xor sozlamalari va eng muhimi, fugalar
namoyish etildi.
Fug - I.S. asarlarida eng yuqori cho'qqisiga chiqqan polifonik musiqaning eng
murakkab turi. Bax va Xandel. Uning nomi lotincha fuga - yugurishdan kelib
chiqqan. Bu bitta mavzuga asoslangan polifonik parcha bo'lib, ovozdan ovozga
o'tadi (ishlaydi!). Har bir ohangdor chiziq ovoz deb nomlanadi. Bunday satrlar
soniga qarab fug uch, to'rt, besh qismli va hokazo bo'lishi mumkin. Fuganing o'rta
qismida, mavzu barcha ovozlarda to'liq eshitilgandan so'ng, u rivojlana boshlaydi:
keyin uning boshlanishi paydo bo'ladi va yana yo'qoladi, keyin u kengayadi (uni
tashkil etuvchi notalarning har biri ikki baravarga cho'ziladi), keyin kichrayadi - bu
o'sishda mavzu va pasayishda mavzu deb ataladi. Shunday bo'lishi mumkinki,
mavzu doirasida tushayotgan melodik harakatlar ko'tariladi va aksincha (mavzu
muomalada). Melodik harakat bir tugmachadan ikkinchisiga o'tadi. Va fugning
yakuniy qismida - Reprise - mavzu boshida bo'lgani kabi yana o'zgarishsiz
yangraydi, o'yinning asosiy tugmachasiga qaytadi.
Yana bir bor eslaylik: gap 18-asrning o'rtalari haqida ketmoqda. Yaqinda mutlaq
monarxiyani yo'q qiladigan aristokratik Frantsiyada portlash paydo bo'lmoqda.
Yangi vaqt keladi. Ayni paytda inqilobiy tuyg'ular faqat yashirin ravishda
tayyorlanmoqda, frantsuz mutafakkirlari mavjud tartibga qarshi chiqmoqda. Ular
barcha odamlarning qonun oldida tengligini talab qiladilar, erkinlik va birodarlik
g'oyalarini e'lon qiladilar.
Jamiyat hayotidagi o'zgarishlarni aks ettiruvchi san'at Evropaning siyosiy
muhitidagi o'zgarishlarga sezgir. Bomarshaning o'lmas komediyalari bunga

misoldir. Bu musiqaga ham tegishli. Hozir ulkan tarixiy ahamiyatga ega voqealar
bilan to'la murakkab davrda, qadimgi, qadimgi musiqa janrlari va shakllari tubida
yangi, chinakam inqilobiy janr - simfoniya tug'ilmoqda. U sifat jihatidan tubdan
farq qiladi, chunki u yangi tafakkur turini ham o'zida mujassam etadi.
Ehtimol, Evropaning turli sohalarida old shartlarga ega bo'lganligi sababli,
simfoniya janri nihoyat nemis tilidagi mamlakatlarda shakllanishi tasodif emas.
Opera Italiyada milliy san'at edi. Angliyada u erda sodir bo'lgan tarixiy
jarayonlarning ruhi va ma'nosi milliy ingliz bastakori bo'lgan tug'ma nemis - Georg
Xandelning oratoriyalarida to'liq aks etgan. Frantsiyada boshqa san'atlar, xususan,
adabiyot va teatr - aniqroq, dunyoni hayajonlantirgan yangi g'oyalarni to'g'ridan-
to'g'ri va tushunarli ifoda etgan. Volterning asarlari, Rusoning "Yangi Eloise",
Monteskoning "Fors maktublari" pardalari yopiq, ammo juda tushunarli shaklda
o'quvchilarga mavjud tuzumning kaustik tanqidini taqdim etdi, jamiyat
tuzilishining o'z versiyalarini taqdim etdi.
Bir necha o'n yillardan so'ng, musiqa haqida gap ketganda, inqilobiy qo'shinlar
safida qo'shiq paydo bo'ldi. Buning eng yorqin namunasi - Marselya nomi bilan
dunyoga mashhur bo'lgan ofitser Ruget de Lill tomonidan bir kecha davomida
yaratilgan Reynland armiyasining qo'shig'i. Qo'shiq ommaviy tantanalar va motam
marosimlari musiqasi bilan yangradi. Va nihoyat, zolim tomonidan qahramon yoki
qahramonni ta'qib qilish va opera finalida ularni qutqarish o'z mazmuni bo'lgan
"najot operasi" deb nomlangan.
Simfoniya uning shakllanishi uchun ham, to'laqonli idrok uchun ham mutlaqo
boshqacha shartlarni talab qildi. O'sha davrdagi ijtimoiy o'zgarishlarning chuqur
mohiyatini eng to'liq aks ettirgan falsafiy fikrning "tortishish markazi"
Germaniyada o'zini ijtimoiy bo'ronlardan uzoqroq joyda topdi.
U erda ular o'zlarining yangi falsafiy tizimlarini avval Kantni, keyinroq Gegelni
yaratdilar. Falsafiy tizimlar singari, simfoniya ham musiqa ijodining eng falsafiy,
dialektik-protsessual janri bo'lib, u erda yaqinlashib kelayotgan
momaqaldiroqlarning faqat uzoq sadolari etib borgan joyda shakllandi. Qaerda,
shuningdek, instrumental musiqaning barqaror an'anasi rivojlangan.
Yangi janr paydo bo'lishining asosiy markazlaridan biri Mannheim edi -
Bavariya elektorat palatinasi poytaxti. Bu erda, saylovchilarning yorqin sudida
Karl Teodor, 18-asrning 40-50-yillarida, ehtimol Evropada eng zo'r orkestr
saqlanib qoldi.
O'sha paytga kelib simfonik orkestr endi shakllanayotgan edi. Va sudda
cherkovlar va soborlarda barqaror tarkibga ega bo'lgan orkestr guruhlari mavjud

emas edi. Hamma narsa hukmdor yoki sud hokimiyati ixtiyoridagi vositalarga,
buyruq bera oladiganlarning didiga bog'liq edi. Dastlab orkestr faqat amaliy rol
o'ynagan, u sud ijrochilari yoki festivallar va tantanali marosimlarda qatnashgan.
Va bu, birinchi navbatda, opera yoki cherkov ansambli sifatida qaraldi. Dastlab
orkestr viol, lyuta, arfa, fleyta, gumbur, fransuz shoxlari, davullaridan iborat edi.
Tarkib asta-sekin kengayib bordi, torli asboblar soni ortdi. Vaqt o'tishi bilan
skripkalar eski violani siqib chiqardi va tez orada orkestrda etakchi o'rinni egalladi.
Yog'ochdan yasalgan puflama asboblar - fleyta, gumbur, fasson - alohida guruhga
birlashdi va guruch asboblari paydo bo'ldi - quvurlar, trombonlar. Orkestrda
majburiy cholg'u klaviatura bo'lib, u tovush uchun garmonik asos yaratdi. Uning
orqasida odatda orkestrning rahbari turar edi, u o'ynab, bir vaqtning o'zida kirish
uchun ko'rsatma berdi.
17-asrning oxirida Zodagonlar sudida mavjud bo'lgan instrumental ansambllar
keng tarqaldi. Parchalangan Germaniyaning ko'plab kichik knyazlarining har biri
o'z cherkoviga ega bo'lishni xohlar edi. Orkestrlarning jadal rivojlanishi boshlandi,
orkestrda o'ynashning yangi usullari paydo bo'ldi.
Manxaym orkestri tarkibida 30 torli cholg'u asboblari, 2 ta nay, 2 ta nay, klarnet,
2 ta bassuon, 2 ta karnay, 4 ta fransuz shoxi, timpani bor edi. Bu zamonaviy
orkestrning asosiy omili, keyingi davrning ko'plab bastakorlari o'zlarining
asarlarini yaratgan kompozitsiya. Orkestrni taniqli musiqachi, bastakor va skripka
virtuozi Chexiyalik Yan Vatslav Stamits boshqargan. Orkestr san'atkorlari orasida
o'z davrining eng buyuk musiqachilari, nafaqat virtuoz instrumentalistlar, balki
iste'dodli bastakorlar Frants Xaver Rixter, Anton Filts va boshqalar ham bor edi.
Ular orkestrning ajoyib mahorat darajasini aniqladilar, u o'zining ajoyib fazilatlari -
skripka zarbalarining erishib bo'lmaydigan tengligi, ilgari umuman
ishlatilmaydigan dinamik soyalarning eng nozik graduslari bilan mashhur bo'ldi.
Zamonaviy tanqidchi Bosslerning so'zlariga ko'ra, "pianino, forte, rinforzandoga
aniq rioya qilish, tovushning asta-sekin o'sishi va kuchayishi, so'ngra kuchi deyarli
eshitilmaydigan ovozgacha pasayishi - bularning barchasi faqat Manxaymda
eshitilishi mumkin edi." 18-asr o'rtalarida Evropaga sayohat qilgan ingliz musiqa
ixlosmandlari Berni uni takrorlaydi: «Ushbu g'ayrioddiy orkestr o'zining barcha
imkoniyatlarini namoyish etish va katta ta'sir o'tkazish uchun etarli joy va
jihatlarga ega. Yamellining asarlaridan ilhomlangan Stamits bu erda birinchi marta
odatiy operativ overturesdan tashqariga chiqdi ... bunday tovushlar massasini
keltirib chiqaradigan barcha effektlar sinab ko'rildi. Aynan shu erda kressenodalar
va diminuendolar tug'ildi, ilgari asosan aks sado sifatida ishlatilgan va odatda u

bilan sinonim bo'lgan fortepiano va forte o'z soyalariga ega bo'lgan musiqiy ranglar
deb tan olindi ... "
Aynan shu orkestrda to'rt qismdan iborat simfoniyalar birinchi marta yangradi -
xuddi shu turga binoan qurilgan va ilgari mavjud bo'lgan musiqiy janrlar va
shakllarning ko'plab xususiyatlarini o'zlashtirgan va ularni sifat jihatidan
boshqasiga aylantirgan umumiy qonunlarga ega bo'lgan kompozitsiyalar; yangi
birlik.
Birinchi akkordlar hal qiluvchi, to'la-to'kis, go'yo e'tiborni chaqirganday. Keyin
keng va keng supurgilar. Yana akkordlar, so'ngra arpeggiated harakat, so'ngra -
jonli, elastik, go'yo buloq, ohang ochilganday. Ko'rinishidan, u cheksiz ochilishi
mumkin, ammo u mish-mishlarga qaraganda tezroq ketmoqda: katta ziyofat
paytida uy egalariga taqdim etilgan mehmon kabi, ulardan uzoqlashib,
ergashganlarga yo'l berib. Bir lahzalik umumiy harakatdan so'ng yangi mavzu
paydo bo'ladi - yumshoqroq, ayollarga xos, lirik. Ammo bu uzoq eshitilmaydi,
parchalarda eriydi. Biroz vaqt o'tgach, biz yana yangi kalitda biroz o'zgartirilgan
birinchi mavzuga egamiz. Simfoniyaning asl, asosiy kalitiga qaytib, musiqa oqimi
tez oqadi; ikkinchi mavzu organik ravishda ushbu oqimga kirib boradi, endi
xarakterga va kayfiyatga ko'ra birinchisiga yaqinlashadi. Simfoniyaning birinchi
harakati to'laqonli quvnoq akkordlar bilan yakunlanadi.
Ikkinchi harakat, andante, torli cholg'u asboblarining ifodaliligini ochib, asta-
sekin, ohangdor tarzda ochiladi. Bu orkestr uchun o'ziga xos ariya bo'lib, unda
so'zlar, elegiya meditatsiyasi ustunlik qiladi.
Uchinchi harakat - nafis gallant minuet. Bu dam olish, yengillik hissi yaratadi.
Va keyin, xuddi olovli girdob singari, alangalanuvchi finali yorilib kirdi. Bu,
umuman olganda, o'sha davrning simfoniyasi. Uning kelib chiqishi juda aniq
kuzatilishi mumkin. Birinchi harakat opera uverturasiga o'xshaydi. Ammo agar
uvertura faqat chiqish arafasida bo'lsa, unda bu erda harakatning o'zi tovushlar
bilan ochiladi. Odatda uverturaning operativ musiqiy obrazlari - qahramonlik shov-
shuvlari, ta'sirli lamentolar, bo'ronli bufonlar - o'ziga xos sahna holatlari bilan
bog'liq emas va o'ziga xos individual xususiyatlarga ega emas (hatto Rossinining
"Sevilya sartaroshi" asaridagi mashhur uvertura ham opera mazmuni bilan hech
qanday aloqasi yo'qligini eslang va umuman olganda dastlab boshqa opera uchun
yozilgan!), opera tomoshasidan ajralib, mustaqil hayotni boshladi. Ular dastlabki
simfoniyada osonlikcha tanib olinadilar - birinchi mavzulardagi qahramonlik
ariyalarining hal qiluvchi jasoratli intonatsiyalari, asosiylari deb nomlangan,
ikkinchisida lirik ariyalarning nozik oh-vohlari - ikkinchi darajali deb nomlangan
mavzular.

Opera tamoyillari simfoniya tarkibida ham aks etadi. Agar ilgari polifoniya
cholg'u musiqasida ustun bo'lgan bo'lsa, ya'ni bir nechta mustaqil kuylar bir-biriga
qo'shilib, bir vaqtning o'zida yangragan polifoniya bo'lsa, unda bu erda boshqa
turdagi polifoniya rivojlana boshladi: bitta asosiy ohang (ko'pincha skripka),
ifodali, ahamiyatli, uni yo'lga qo'yadigan akkompaniment bilan birga. , uning
individualligini ta'kidlaydi. Gomofonik deb nomlangan ushbu polifoniyaning
dastlabki simfoniyasida ustunlik qiladi. Keyinchalik, fugadan olingan qurilmalar
simfoniyada paydo bo'ladi. Biroq, 18-asrning o'rtalarida u fugaga qarshi turishi
mumkin. Odatda, bitta mavzu bor edi (ikki, uch va undan ko'p fuglar mavjud,
ammo ularda mavzular qarshi emas, balki yonma-yon). Bu ko'p marta
takrorlangan, ammo hech narsa bunga zid kelmagan. Bu mohiyatan aksioma, tezis
bo'lib, u isbot talab qilmasdan bir necha bor ta'kidlangan. Simfoniyada aksi: turli
xil musiqiy mavzular va obrazlarning paydo bo'lishi va keyingi o'zgarishlarida
tortishuvlar va ziddiyatlarni eshitish mumkin. Ehtimol, aynan shu erda zamon
belgisi eng yorqin aks ettirilgan. Haqiqat endi bekor qilinmaydi. Uni izlash,
isbotlash, asoslash, har xil fikrlarni taqqoslash, har xil qarashlarga oydinlik kiritish
kerak. Entsiklopedistlar Frantsiyada shunday qilishadi. Bu nemis falsafasining
asosidir, xususan, Gegelning dialektik usuli. Va izlanish davrining ruhi musiqada
aks etadi.
Shunday qilib, simfoniya opera uvertureasidan juda ko'p narsani oldi. Xususan,
uverturada simfoniyada mustaqil qismlarga aylangan qarama-qarshi bo'limlarni
almashtirish printsipi ham bayon qilingan. Uning birinchi qismida - insonning turli
tomonlari, turli xil hissiyotlari, uning harakati, rivojlanishi, o'zgarishi, qarama-
qarshiliklari va ziddiyatlaridagi hayot. Ikkinchi qismda - aks ettirish,
konsentratsiya, ba'zan - so'zlar. Uchinchisida - dam olish, o'yin-kulgi. Va nihoyat,
final - kulgili, quvonchli rasmlar va shu bilan birga - musiqiy rivojlanish natijasi,
simfonik tsiklning yakunlanishi.
Bunday simfoniya 19-asrning boshlarida shakllanadi, masalan, umumiy
ma'noda, masalan, Brams yoki Bruknerda bo'ladi. Va tug'ilish paytida, u, ehtimol,
suitning ko'p qismlarini qarz oldi.
Allemand, Courante, Sarabande va Gigue - to'rtta majburiy raqslar, to'rt xil
kayfiyat, ular dastlabki simfoniyalarda osongina kuzatiladi. Ularda raqs juda aniq
ifoda etilgan, ayniqsa ohang, temp, hatto o'lchov o'lchovi jihatidan ko'pincha
charchashga o'xshash final bosqichida. To'g'ri, ba'zida simfoniya finali opera-
buffaning yorqin finaliga yaqinroq bo'ladi, ammo shunda ham uning raqs bilan
aloqasi, masalan, tarantella shubhasizdir. Uchinchi qismga kelsak, u minuet deb

nomlanadi. Faqatgina Betxovenning ishida sherzo raqsni almashtiradi - g'azabli
saroy yoki qo'pol oddiy odamlar.
Shunday qilib, yangi tug'ilgan simfoniya turli mamlakatlarda tug'ilgan ko'plab
musiqiy janrlar va janrlarning xususiyatlarini o'ziga singdirdi. Simfoniyaning
shakllanishi nafaqat Manxaymda bo'lib o'tdi. Vena maktabi bor edi, xususan,
Wagenzeil tomonidan namoyish etilgan. Italiyada Jovanni Battista Sammartini
orkestr asarlarini yozgan, ularni simfoniyalar deb atagan va opera namoyishi bilan
bog'liq bo'lmagan kontsert ijro etish uchun mo'ljallangan. Frantsiyada kelib
chiqishi Belgiyalik yosh bastakor Fransua-Jozef Gossek yangi janrga murojaat
qildi. Uning simfoniyalari javob va e'tirof bilan uchrashmadi, chunki frantsuz
musiqasida dasturiylik ustun edi, ammo uning faoliyati frantsuz simfonizmining
shakllanishida, simfonik orkestrning yangilanishi va kengayishida muhim rol
o'ynadi. O'z vaqtida Venada xizmat qilgan chexiyalik bastakor František Micha
simfonik shaklni izlashda juda ko'p va muvaffaqiyatli tajribalar o'tkazdi. Uning
taniqli yurtdoshi Yozef Myslevichka qiziqarli tajribalarni o'tkazdi. Biroq, bu
bastakorlarning barchasi yolg'iz edi va Manxaymda butun bir maktab shakllandi,
uning ixtiyorida ham birinchi darajali "cholg'u" - taniqli orkestr bo'lgan. Pfaltali
elektorat musiqani juda yaxshi ko'radigan va unga sarflangan katta xarajatlarni
qoplash uchun etarli mablag'ga ega bo'lganligi sababli, Pfaltiya poytaxtida turli
mamlakatlarning buyuk musiqachilari - avstriyaliklar va chexlar, italiyaliklar va
prusslar to'plandilar - ularning har biri o'zlarining hissalarini qo'shdilar. yangi
janrni yaratishga qo'shgan hissasi. Yan Stamits, Frants Rixter, Karlo Teski, Anton
Filz va boshqa ustalarning asarlarida simfoniya o'sha asosiy xususiyatlarda paydo
bo'ldi, keyinchalik Vena klassikalari - Xaydn, Motsart, Betxoven asarlariga o'tdi.
Shunday qilib, yangi janr mavjud bo'lgan birinchi yarim asr mobaynida turli xil
va juda muhim tarkibni qamrab olishga qodir bo'lgan aniq tarkibiy va dramatik
model ishlab chiqildi. Ushbu modelning asosi sonata yoki sonata allegro nomini
olgan shakl edi, chunki u ko'pincha bu tempda yozilgan va kelajakda simfoniya
uchun ham, cholg'u uchun mo'ljallangan sonata va konsert uchun ham xosdir.
Uning o'ziga xos xususiyati - turli xil, ko'pincha qarama-qarshi musiqiy mavzularni
bir-biriga qo'shib qo'yishdir. Sonata shaklining uchta asosiy bo'limi - ekspozitsiya,
rivojlanish va rekapitulyatsiya - klassik dramaning ochilishi, rivojlanishi va
denuatsiyasiga o'xshaydi. Qisqa tanishtirilgandan so'ng yoki darhol ekspozitsiya
boshlanganda tomoshaning oldidan "personajlar" o'tib ketadi.
Asarning asosiy kalitida yangragan birinchi musiqiy mavzu asosiy deb
nomlanadi. Ko'pincha - asosiy mavzu, ammo aniqroq - asosiy qism, chunki asosiy
qism ichida, ya'ni bitta tonallik va obrazli jamoat bilan birlashtirilgan musiqiy

shaklning ma'lum bir qismi vaqt o'tishi bilan bir emas, balki bir nechta turli xil
kuylar paydo bo'la boshladi. Asosiy partiyadan so'ng, dastlabki namunalarda
to'g'ridan-to'g'ri taqqoslash yo'li bilan, keyinroq esa kichik bog'lash partiyasi orqali
yon partiya boshlanadi. Uning mavzusi yoki ikki yoki uch xil mavzusi asosiy
mavzudan farq qiladi. Ko'pincha, yon qismi ko'proq lirik, yumshoq, ayolga xosdir.
Bu asosiy, ikkilamchi (shuning uchun qismning nomi) tugmachasidan farqli kalitda
eshitiladi. Beqarorlik hissi va ba'zida ziddiyat tug'iladi. Ekspozitsiya yakuniy qism
bilan tugaydi, u dastlabki simfoniyalarda yo'q, yoki spektaklning birinchi
partiyasidan keyin parda sifatida o'ziga xos nuqta, parda sifatida xizmat vazifasini
bajaradi va keyinchalik Motsartdan boshlanib, asosiy va ikkilamchi bilan birga
mustaqil uchinchi obrazning ma'nosini oladi.
Sonata shaklining o'rta qismi rivojlanishdir. Nomidan ko'rinib turibdiki, unda
tinglovchilar ekspozitsiyada tanishgan musiqiy mavzular (ya'ni ilgari namoyish
etilganlar) o'zgarishlar va rivojlanish sharoitida ishlab chiqilmoqda. Shu bilan
birga, ular yangi, ba'zan kutilmagan tomonlardan ko'rsatiladi, o'zgartiriladi, ulardan
alohida motivlar ajratiladi - keyinchalik to'qnashadigan eng faol bo'lganlar.
Rivojlanish - bu juda samarali bo'lim. Uning oxirida kulminatsiya keladi, bu esa
reprizga olib keladi - shaklning uchinchi qismi, dramani denuimentatsiya
qilishning bir turi.
Ushbu bo'lim nomi frantsuzcha reprendre - davom ettirish so'zidan kelib
chiqqan. Bu ekspozitsiyaning yangilanishi, takrorlanishi, ammo o'zgartirilgan:
ikkala qism ham simfoniyaning asosiy kalitida yangraydi, xuddi rivojlanish
voqealari kelishuvga erishganday. Ba'zida reprizda boshqa o'zgarishlar yuz beradi.
Masalan, uni qisqartirish mumkin (ekspozitsiyada yangragan mavzularsiz), aks
ettirish (avval yon qism, keyin faqat asosiy qism). Simfoniyaning birinchi harakati
odatda koda bilan tugaydi - xulosa, sonatali alleroning asosiy tonalligi va asosiy
qiyofasini tasdiqlaydi. Dastlabki simfoniyalarda koda kichik va aslida biroz
rivojlangan yakuniy qismdir. Keyinchalik, masalan, Betxovenda u sezilarli
nisbatlarga ega bo'ladi va ikkinchi rivojlanishning o'ziga xos turiga aylanadi, bu
kurashda yana bir bor tasdiqlanadi.
Ushbu shakl haqiqatan ham universal bo'lib chiqdi. Simfoniya paydo bo'lgan
kunlardan to hozirgi kungacha u eng chuqur tarkibni muvaffaqiyatli o'zida
mujassam etadi, obrazlar, g'oyalar, muammolarning bitmas-tuganmas boyligini
etkazadi.
Simfoniyaning ikkinchi harakati sust. Odatda bu tsiklning lirik markazi
hisoblanadi. Uning shakli boshqacha. Ko'pincha u uch qismdan iborat, ya'ni
o'xshash ekstremal bo'limlarga va o'rtada qarama-qarshi qismga ega, ammo uni

sonataga qadar variatsiya shaklida yoki boshqasida yozish mumkin, bu birinchi
allegodan tuzilishi jihatidan sekinroq tempda va unchalik samarasiz rivojlanishda
farq qiladi.
Uchinchi harakat - minuetning dastlabki simfoniyalarida va Betxovendan
hozirgi kungacha - sherzo - odatda murakkab uch qismli shakl. O'nlab yillar
davomida ushbu qismning mazmuni kundalik yoki saroy raqslaridan tortib, 19-asr
va undan keyingi davrdagi monumental kuchli sherzosgacha, 20-asrning
Shostakovich, Xonegger va boshqa simfonik simfonik tsikllarida dahshatli
yovuzlik va zo'ravonlik obrazlariga qadar o'zgartirildi va murakkablashdi. 19-
asrning ikkinchi yarmidan boshlab, sherzo sekin harakat bilan tobora ko'proq
joylarni o'zgartirmoqda, bu esa simfoniyaning yangi kontseptsiyasiga muvofiq,
nafaqat birinchi harakat voqealariga, balki sherzo obrazli dunyosiga (xususan,
Maller simfoniyalarida) ham o'ziga xos hissiy reaktsiyaga aylanadi.
Dastlabki simfoniyalarda tsikl natijasi bo'lgan final ko'pincha rondo sonatasi
shaklida yoziladi. Quvnoq, yorqin epizodlar bilan o'zgarmas raqs tiyilishi bilan
almashinish - bu tuzilish tabiiy ravishda final tasvirlari tabiatidan, uning
semantikasidan kelib chiqqan. Vaqt o'tishi bilan simfoniya muammolari
chuqurlashishi bilan uning final tuzilishi naqshlari o'zgarishni boshladi. Finallar
sonata shaklida, variatsiyalar shaklida, erkin shaklda va nihoyat - oratoriya
xususiyatlari bilan (xor qo'shilishi bilan) paydo bo'la boshladi. Uning obrazlari
ham o'zgarib ketdi: nafaqat hayotni tasdiqlash, balki ba'zida fojiali natija
(Chaykovskiyning oltinchi simfoniyasi), shafqatsiz haqiqat bilan murosaga kelish
yoki undan orzular dunyosiga o'tish, xayollar so'nggi yuz yil ichida simfonik tsikl
finalining mazmuniga aylandi.
Ammo bu janrning ulug'vor yo'lining boshlanishiga qaytish. XVIII asr
o'rtalarida paydo bo'lib, buyuk Gaydn ijodida o'zining klassik kamolotiga erishdi.
Musiqaning ko'plab janrlari orasida eng sharafli joylardan biri simfoniyaga
tegishli. Har doim, tashkil etilgan paytdan to hozirgi kungacha, u o'z vaqtini sezgir
ravishda aks ettirgan: Motsart va Betxoven, Berlioz va Maller, Prokofiev va
Shostakovich simfoniyalari bu davr haqidagi, inson haqidagi, dunyo yo'llari, er
yuzidagi hayot yo'llari haqidagi mulohazalardir.
Simfoniya mustaqil musiqiy janr sifatida nisbatan yaqinda paydo bo'ldi:
taxminan ikki yarim asr oldin. Biroq, ushbu tarixiy qisqa vaqt ichida u ulkan yo'lni
bosib o'tdi. So'z simfoniya yunon tilidan tarjimada faqat degani uyg'unlik ...
Qadimgi Yunonistonda bu tovushlarning yoqimli kombinatsiyasining nomi edi.
Keyinchalik ular orkestrni yoki raqs to'plamiga kirishni boshladilar.

XVIII asrning boshlarida ushbu atama amaldagi uvertura tushunchasini
almashtirdi.
Hozirgi ma'noda birinchi simfoniyalar Evropaning markazida 18-asrning
ikkinchi yarmida paydo bo'ldi. Uning tug'ilgan joyi ham, vaqti ham tasodifiy emas.
Bir vaqtning o'zida Evropaning turli joylarida, qadimgi, ilgari o'rnatilgan musiqa
shakllari - raqs to'plami va opera uverturasi tubida paydo bo'lgan, simfoniya
nihoyat nemis tilidagi mamlakatlarda shakllangan. Italiyada opera milliy san'at edi.
Frantsiyada inqilobgacha, erkin fikrlash va isyonkorlik muhiti bilan to'yingan
boshqa adabiyotlar, masalan, adabiyot, rasm va teatr paydo bo'ldi - aniqroq,
dunyoni hayajonlantiradigan yangi g'oyalarni ifoda etdi. Bir necha o'n yillar
o'tgach, musiqa haqida gap ketganda, "Carmagnola", "Ca ira", "Marseillaise"
qo'shiqlari inqilobiy qo'shinlar safiga to'laqonli jangchi sifatida kirdi.
Simfoniya - va shu kungacha boshqa san'atlarga aloqador bo'lmagan barcha
musiqa turlarining eng murakkabi - uning shakllanishi, to'laqonli idrok etish uchun
har xil shart-sharoitlarni talab qildi: o'ychanlik, umumlashtirish zarur edi - tinch va
diqqat bilan ishlash. XVIII asr oxirida Evropadagi ijtimoiy o'zgarishlarni aks
ettirgan falsafiy fikr markazi Germaniyada, ijtimoiy bo'ronlardan yiroq bo'lganligi
bejiz emas. Shu bilan birga Germaniya va Avstriya cholg'u musiqasining boy
an'analarini rivojlantirdilar. Bu erda simfoniya paydo bo'ldi.
Bu chexlar va avstriyaliklar bastakorlari asarlarida paydo bo'ldi va Gaydn
asarlarida yakuniy shaklga ega bo'ldi, shunda Motsart va Betxoven gullab-
yashnashi mumkin edi. Ushbu klassik simfoniya (Gaydn, Motsart va Betxoven
musiqa tarixiga "Vena klassikasi" nomi bilan kirgan, chunki ularning ko'pgina
asarlari shu shahar bilan bog'liq) inson hayotining turli qirralarini o'zida mujassam
etgan to'rt qismdan iborat tsikl sifatida rivojlandi.
Simfoniyaning birinchi harakati tez, faol, ba'zida uning oldiga sekin kirish
kiradi. U sonata shaklida yozilgan.
Ikkinchi qism sekin - odatda zurriyot, nafislik yoki pastoral, ya'ni tabiatning
osoyishta rasmlariga, xotirjam dam olish yoki orzularga bag'ishlangan. Ikkinchi
qismlar bor va qayg'uli, yo'naltirilgan, chuqur.
Simfoniyaning uchinchi harakati - bu minuet, keyinchalik Betxoven tomonidan -
sherzo. Bu o'yin, xalq hayotining qiziqarli, yorqin rasmlari, maftunkor dumaloq
raqsi ...

Final - bu butun tsiklning natijasi, avvalgi qismlarda ko'rsatilgan, o'ylangan va
sezilgan narsalardan xulosa. Final ko'pincha hayotni tasdiqlovchi, tantanali, g'olib
yoki bayramona xarakter bilan tavsiflanadi.
Umumiy sxemada turli bastakorlarning simfoniyalari juda xilma-xildir. Shunday
qilib, agar Xaydn simfoniyalari asosan bulutsiz, quvnoq bo'lsa va u ushbu janrdagi
104 ta asarning juda ozida u jiddiy yoki qayg'uli ohanglar yaratgan bo'lsa, unda
Motsartning simfoniyalari ancha individualdir, ba'zida ular romantik san'atning
salafiylari sifatida qabul qilinadi.
Betxovenning simfoniyalari kurash obrazlariga to'la. Ularda Buyuk Frantsiya
inqilobi davri, undan ilhomlangan yuksak fuqarolik g'oyalari to'liq aks etgan.
Betxovenning simfoniyalari - opera, dramaturgiya va romanlardan
qolishmaydigan, mazmunan teranligi, kengligi va kuchliligi jihatidan monumental
asarlar. Ular chuqur dramatizm, qahramonlik, pafos bilan ajralib turadi.
Betxovenning so'nggi to'qqizinchi simfoniyasida Shillerning "Quvonchga" odati
misrasi ostida "Quchoqlang, millionlar" ekstatik va ulug'vor madhiyasini
kuylaydigan xor bor. Bastakor bu erda umuminsoniy birodarlikka intilayotgan
erkin, quvnoq insoniyatning ulug'vor rasmini chizadi.
Musiqiy janrlar: Simfoniya
"Simfoniya" so'zi yunoncha "simfoniya" dan kelib chiqqan va bir nechta
ma'nolarni anglatadi. Dinshunoslar buni Muqaddas Kitobdagi so'zlardan
foydalanish bo'yicha ma'lumotnoma deb atashadi. Bu atama ular tomonidan rozilik
va kelishuv sifatida tarjima qilingan. Musiqachilar bu so'zni undosh deb tarjima
qilishadi.
Ushbu insho mavzusi musiqiy janr sifatida simfoniya. Ma'lum bo'lishicha,
musiqiy kontekstda simfoniya atamasi bir necha xil ma'nolarni o'z ichiga oladi.
Shunday qilib, Bax o'zining ajoyib asarlarini klaviatura simfoniyalari uchun
chaqirdi, ya'ni ular bir nechta (bu holda uchta) ovozlarning uyg'un
kombinatsiyasini, kombinatsiyasini - uyg'unligini anglatadi. Ammo bu atamani
ishlatish Bax davrida - XVIII asrning birinchi yarmida istisno edi. Bundan
tashqari, Baxning ishida u butunlay boshqacha uslubdagi musiqani belgilagan.
Va endi biz esse mavzusining asosiy mavzusi - simfoniyaga katta ko'p qismli
orkestr asari sifatida yaqinlashmoqdamiz. Shu ma'noda, simfoniya 1730 yillarga
kelib paydo bo'ldi, ya'ni operaga orkestr kirish operaning o'zidan ajralib, mustaqil
orkestr asariga aylanib, uch qismli italyan uslubidagi uverturani asos qilib oldi.

Simfoniyaning uvertura bilan yaqinligi nafaqat uverturaning uch qismining har
biri: tez-sekin-tez (va ba'zida unga sekin kirish) ham simfoniyaga mustaqil alohida
harakatga aylanganida, balki uvertura simfoniyaga g'oya berganida ham namoyon
bo'ladi. asosiy mavzularning kontrasti (odatda erkak va ayol) va shu tariqa
simfoniyaga katta shakldagi musiqa uchun zarur bo'lgan dramatik (va dramatik)
keskinlik va fitna berildi.
Simfoniyaning konstruktiv tamoyillari
Musiqiy kitoblar va maqolalar tog'lari simfoniya shaklini, uning evolyutsiyasini
tahlil qilishga bag'ishlangan. Simfoniya janri bilan ifodalangan badiiy material
miqdori jihatidan ham, xilma-xilligi jihatidan ham ulkan. Bu erda biz eng umumiy
tamoyillarni bayon qilishimiz mumkin.
1. Simfoniya - bu instrumental musiqaning eng monumental shakli. Bundan
tashqari, bu bayonot har qanday davr uchun - va Vena klassiklari uchun,
romantiklar uchun va keyingi tendentsiyalarning bastakorlari uchun amal qiladi.
Masalan, Gustav Malerning "Sakkizinchi simfoniya" (1906), masalan, badiiy
dizayndagi ulug'vorligi, hatto 20-asr boshidagi g'oyalariga ko'ra - ijrochilar tarkibi
uchun juda katta hajmda yozilgan: katta simfonik orkestr 22 ta zarbli va 17 ta
cholg'u asboblari bilan kengaytirildi, shuningdek, ikkita aralash xor va o'g'il bolalar
xori; Bunga sakkizta solist (uchta soprano, ikkita altos, tenor, bariton va bass) va
sahna ortidagi orkestr qo'shilgan. Uni ko'pincha ming a'zoning simfoniyasi deb
atashadi. Uni ijro etish uchun juda katta konsert zallarida ham sahnani tiklash
kerak.
2. Simfoniya ko'p qismli asar bo'lgani uchun (uch, ko'pincha to'rt, ba'zan esa
besh qismdan iborat, masalan, Betxovenning "Pastoral" yoki Berliozning
"Fantastik" asari), monotonlik va monotonlikni istisno qilish uchun bunday shakl
nihoyatda puxta ishlab chiqilgan bo'lishi kerak. (Bir qismli simfoniya juda kam
uchraydi, masalan - N. Myaskovskiyning 21-sonli simfoniyasi.)
Simfoniya har doim ko'plab musiqiy obrazlar, g'oyalar va mavzularni o'z ichiga
oladi. Ular qandaydir tarzda qismlar o'rtasida taqsimlanadi, bu esa, o'z navbatida,
bir-biridan farq qiladi, ikkinchidan, o'ziga xos yuqori yaxlitlikni shakllantiradi, usiz
simfoniya bitta asar sifatida qabul qilinmaydi
3. Birinchi qism dizayndagi eng murakkab hisoblanadi. Klassik simfoniyada
odatda sonata deb nomlangan holda yoziladi Allegro ... Ushbu shaklning o'ziga xos
xususiyati shundaki, unda kamida ikkita asosiy mavzu to'qnashadi va rivojlanadi,
bu eng umumiy ma'noda erkakni ifoda etuvchi sifatida gapirish mumkin (bu mavzu
odatda shunday nomlanadi) asosiy partiya , chunki u birinchi marta ishning asosiy

kalitida o'tadi) va ayol printsipi (bu yon partiya - bu tegishli asosiy tugmachalardan
birida eshitiladi). Ushbu ikkita asosiy mavzu qandaydir tarzda bog'langan va
asosiydan ikkilamchiga o'tish deyiladi ulanish partiyasi. Ushbu musiqiy
materiallarning taqdimoti odatda aniq bir tugashga ega, bu qism deyiladi yakuniy
partiyasi .
Agar biz ushbu tuzilish elementlarini berilgan kompozitsiya bilan birinchi
tanishishdan darhol ajratib olishga imkon beradigan diqqat bilan klassik
simfoniyani tinglasak, unda birinchi qism davomida ushbu asosiy mavzularning
modifikatsiyasini topamiz. Sonata shaklining rivojlanishi bilan ba'zi bastakorlar -
va Betxoven ulardan birinchisi - erkaklar xarakteri mavzusida ayollik elementlarini
aniqlay olishdi va aksincha, va ushbu mavzularni ishlab chiqish jarayonida ularni
turli yo'llar bilan "yoritib berish". Bu, ehtimol, dialektikaning eng yorqin - badiiy
va mantiqiy timsolidir.
Simfoniyaning butun birinchi qismi uch qismli shakl sifatida qurilgan bo'lib,
unda avval asosiy mavzular tinglovchilarga namoyish etilgandek taqdim etiladi
(shuning uchun bu bo'lim ekspozitsiya deb nomlanadi), so'ngra ular rivojlanish va
transformatsiyaga uchraydi (ikkinchi bo'lim rivojlanish) va nihoyat qaytadi - asl
shaklida yoki ba'zi bir yangi imkoniyatlarda (reprise). Bu buyuk bastakorlarning
har biri o'ziga xos bir narsa qo'shgan eng umumiy sxema. Shuning uchun biz
nafaqat turli xil bastakorlardan, balki bittadan ham ikkita bir xil dizaynni topa
olmaymiz. (Albatta, buyuk ijodkorlar haqida gap ketganda).
4. Simfoniyaning odatda bo'ronli birinchi harakatidan so'ng, lirik, sokin, yuksak
musiqa uchun, bir so'z bilan aytganda, sekin harakatlanadigan joy bo'lishi kerak.
Dastlab, bu simfoniyaning ikkinchi harakati edi va bu juda qat'iy qoida deb
hisoblandi. Gaydn va Motsart simfoniyalarida sekin harakat aynan ikkinchisidir.
Agar simfoniya atigi uchta qismdan iborat bo'lsa (Motsartning 1770 yillarida
bo'lgani kabi), unda sekin qism haqiqatan ham o'rtasi bo'lib chiqadi. Agar
simfoniya to'rt qismdan iborat bo'lsa, unda sekin simfoniya va dastlabki
simfoniyalarning tez tugashi o'rtasida minuet qo'yilgan. Keyinchalik, Betxovendan
boshlab minuet tezkor sherzo bilan almashtirildi. Biroq, bir muncha vaqt
bastakorlar ushbu qoidadan chetga chiqishga qaror qildilar, so'ngra sekin harakat
simfoniyaning uchinchi qismiga aylandi va sherzo ikkinchi qismga aylandi, biz A.
Borodinning "Qahramonlik" simfoniyasida ko'rib turibmiz (aniqrog'i, biz
eshitamiz).
5. Klassik simfoniyalarning final bosqichlari raqs va qo'shiq xususiyatlariga ega
bo'lgan jo'shqin harakat bilan tavsiflanadi, ko'pincha xalq ruhida. Ba'zida
simfoniyaning finali Bethovenning to'qqizinchi simfoniyasida bo'lgani kabi (ap.

125) haqiqiy apotheozga aylanadi, u erda xor va qo'shiq solistlari simfoniyaga
kiritildi. Garchi bu simfonik janr uchun yangilik bo'lsa-da, Betxovenning o'zi
uchun emas edi: hatto undan oldin u fortepiano, xor va orkestr uchun "Fantasy" ni
yaratgan (80-bet). Simfoniyada F. Shillerning Joyga bag'ishlangan oddi bor. Ushbu
simfoniyada final juda ustun bo'lib, undan oldingi uchta harakat unga ulkan kirish
sifatida qabul qilinadi. Ushbu finalning "Hug, millionlar!" BMT Bosh
sessiyasining ochilishida - insoniyatning axloqiy intilishlarining eng yaxshi
ifodasi!
3. Buyuk simfoniya yaratuvchilari
Jozef
Xaydn
Jozef Xaydn uzoq umr ko'rdi (1732-1809). Uning ijodiy faoliyatining yarim
asrlik davri ikkita muhim holat bilan belgilanadi: polyfoniya davrini tugatgan J.S.
Baxning vafoti (1750) va Betxovenning romantizm davri boshlangan Uchinchi
("Qahramonlik") simfoniyasining premyerasi. Ushbu ellik yillik musiqiy shakllar
davomida - ommaviy, oratoriya va konserti grosso - yangilari bilan almashtirildi:
simfoniya, sonata va torli kvartet. Hozir ushbu janrlarda yozilgan asarlar
yangragan asosiy joy avvalgidek cherkovlar va soborlar emas, zodagonlar va
zodagonlar saroylari bo'lib, bu o'z navbatida musiqiy qadriyatlarning o'zgarishiga
olib keldi - she'riyat va sub'ektiv ekspresivlik modaga kirdi.
Bularning barchasida Xaydn kashshof edi. Ko'pincha - garchi unchalik to'g'ri
bo'lmasa ham - uni "simfoniyaning otasi" deb atashadi. Ba'zi bastakorlar, masalan
Yan Stamits va Manxaym maktabi deb ataladigan boshqa namoyandalar (XVIII asr
o'rtalarida Manxaym erta simfoniyalarning qal'asi bo'lgan), Xaydndan ancha
oldinroq, uch qismli simfoniyalarni yaratishga kirishdilar. Biroq, Xaydn ushbu
shaklni ancha yuqori darajaga ko'targan va kelajakka yo'l ko'rsatgan. Dastlabki
asarlari C.F.Bax ta'sirining tamg'asini olgan, keyingi asarlari esa butunlay boshqa
uslub - Betxovenni kutgan.
Shu bilan birga, u qirq yillik chegarasini bosib o'tgach, katta musiqiy
ahamiyatga ega bo'lgan kompozitsiyalarni yaratishni boshlagani diqqatga
sazovordir. Hosildorlik, xilma-xillik, oldindan aytib bo'lmaydiganlik, hazil,
zukkolik - bu Xaydnni zamondoshlari darajasidan yuqoriroq (yoki hattoki, aql-
idrok bilan aytganda, elkama-elka) darajaga ko'taradi.
Gaydnning ko'plab simfoniyalariga nom berilgan. Mana ba'zi bir misollar.
A. Abakumov. Xaydn o'ynagan (1997)

Mashhur 45-sonli simfoniya "Vidolashuv" (yoki Sham shamdonining
simfoniyasi) deb nomlanadi: simfoniya finalining so'nggi sahifalarida musiqachilar
birma-bir o'ynashni to'xtatib, sahnani tark etishadi, faqat so'roq akkordi bilan
simfoniyani tugatadigan ikkita skripka qoladi. la - f o'tkir ... Haydnning o'zi
simfoniyaning kelib chiqishining yarim hazil versiyasini aytib berdi: knyaz
Nikolay Esterhaziy bir vaqtlar orkestr musiqachilarini Esterhazdan Eisenstadtga,
ularning oilalari yashagan joyga, uzoq vaqt davomida yo'l qo'ymagan. O'zining
bo'ysunuvchilariga yordam berishni xohlagan Xaydn "Xayrlashuv"
simfoniyasining xulosasini shahzodaga nozik bir ishora shaklida - musiqiy
obrazlarda ifodalangan ta'til so'rovi shaklida tuzdi. Maslahat tushunildi va
shahzoda tegishli buyruqlar berdi.
Romantizm davrida simfoniyaning kulgili xarakteri unutilib, unga fojiali ma'no
berila boshlandi. Shuman 1838 yilda simfoniyaning finalida musiqachilar
o'zlarining shamlarini o'chirganliklari va sahnani tark etganliklari haqida shunday
yozgan edi: "Va hech kim bir xil kulmadi, chunki kulish yo'q edi".
94-sonli "Timpani zarbasi bilan yoki syurpriz" simfoniyasi sekin harakatdagi
kulgili ta'sir tufayli o'z nomini oldi - uning sokin kayfiyati keskin timpani urishi
bilan bezovta bo'ldi. 96-sonli "Mo''jiza" tasodifiy holatlar tufayli shunday
nomlandi. Gaydn ushbu simfoniyani boshqarishi kerak bo'lgan kontsertda
tomoshabinlar o'zining tashqi qiyofasi bilan zalning o'rtasidan bo'sh oldingi
qatorlarga shoshilishdi va o'rtasi bo'sh edi. Ayni paytda zalning markazida qandil
qulab tushdi, faqat ikkita tinglovchi engil jarohat oldi. Zalda undovlar yangradi:
“Mo''jiza! Mo''jiza! " Ko'p odamlarni beixtiyor najot topganligi Gaydnning o'ziga
juda ta'sir qildi.
Boshqa tomondan, 100-sonli "Harbiy" simfoniyasining sarlavhasi hech qanday
tasodifiy emas - uning ekstremal qismlari o'zlarining harbiy signallari va ritmlari
bilan lagerning musiqiy rasmini aniq aks ettiradi; hattoki bu erdagi "armiya"
omborining Minuet (uchinchi qismi); turkiyalik zarbli cholgularni simfoniya
tarkibiga kiritish London musiqa ixlosmandlarini xursand qildi (qarang:
Motsartning "Turkcha marshi").
104-son "Salomon": Bu Haydn uchun juda ko'p ish qilgan Jon Piter Salomon -
Impresarioga hurmat emasmi? To'g'ri, Salomonning o'zi ham Haydn tufayli shu
qadar mashhur bo'lib ketganki, u qabr toshida ko'rsatilganidek, "Xaydnni
Londonga olib kelgani uchun" Vestminster abbatligida dafn etilgan. Shuning
uchun simfoniyani aynan "S" deb nomlash kerak va ba'zan konsert dasturlarida
uchraydigan "Sulaymon" emas, balki Lomon ", bu tinglovchilarni Injil shohiga
noto'g'ri yo'naltiradi.

Simfoniya № 94
"Timpani urishi yoki ajablanib" sekin qismidagi kulgili ta'sir tufayli o'z nomini
oldi - uning tinch kayfiyati timpani keskin zarbasi bilan bezovta bo'ldi.
Simfoniya № 96
« Mo''jiza " tasodifiy holatlar tufayli shunday nomlandi. Gaydn ushbu
simfoniyani boshqarishi kerak bo'lgan kontsertda tomoshabinlar o'zining tashqi
qiyofasi bilan zalning o'rtasidan bo'sh oldingi qatorlarga shoshilishdi va o'rtasi
bo'sh edi. Ayni paytda zalning markazida qandil qulab tushdi, faqat ikkita
tinglovchi engil jarohat oldi. Zalda undovlar yangradi: “Mo''jiza! Mo''jiza! " Ko'p
odamlarni beixtiyor najot topganligi Gaydnning o'zi uchun katta taassurot qoldirdi.
100-sonli simfoniyaning nomi
"Harbiy", aksincha, bu tasodifiy emas - uning haddan tashqari qismlari
o'zlarining harbiy signallari va ritmlari bilan lagerning musiqiy rasmini aniq aks
ettiradi; Turkiya zarbli cholg'u asboblarining simfoniya hisobiga kiritilishi London
musiqa ixlosmandlarini quvontirdi.

XULOSA VA TAKLIFLAR
Zamanovaiy yevropa musika maktabining ilg‘or namoyandasi, fortepiano va
ksimfonik musiqasi soxasida ajoyib asarlar yaratgan kompozitor Y.Gaydn ijodiyoti
hozirgi kunda ko‘pgina kompozitorlarining rivojlanishi va shakllanishiga katta
ta’sir ko‘rsatdi.
Y.Gaydnning o‘ziga
xos qarashlari unga aniq bir ijodiy yo‘nalishga bosh
bo‘lib, o‘ziga xamfikrlar maktabini yaratishga imkon berdi. Ammo kompozitor
ijodiy va ijrochilik tamoyillarining zamonaviy musiqiy san’at rivojiga ta’siri,
shubxasizdir. Kompozitorning eng yaxshi asarlari xisoblanuvchi simfoniyalari,
kamer musiqa, fortepiano ijodi va ijrochiligiga xos qirralar: mavzularning
medidativligi, mavzuiylikning improvizatsiyali-deklamatsion ifodaviyligi,
intensiv, mavzuiy jixatdan yo‘g‘rilgan rivojlanish, asosan polifonik tamoyillarga
ko‘tariluvchi jiddiy musiqiy til paydo bo‘ldi, charxlandi.
Biz malakaviy ishida S Y.Gaydn fortepiano ijodidagi fortepiano uchun
yozilgan sonatalari misolida ijrochilik an’analarini aks ettirishdagi yaxlit
novatorlik uslubini ko‘rib chiqdik. Mazkur kompozitorlik uslubi ko‘pgina janrlar
sintezining natijasi sifatidagi tashkillashtirishning yagona tizimini namoyon etadi.
Prokofyev ijodiyotining o‘ziga xosligi - kompozitor individual uslubi asosini
tashkil etuvchi polijanrlikdadir.
U musiqiy materialni tashkillashtirishning xamma darajalarida amal qiladi
va kompozitor musiqasi ma’noviy kontseptsiyasining mujassamlashuvini va kabul
kilinishini ta’minlaydi. Kompozitorning betakror daxosi klassik an’analarni
ishonarli tarzda aks ettirdi. Mumtoz janrli strukturalarning maqsadli qurilgan
munosabatlari kompozitor ijodiyotida yetakchi ob’ektiv ibtidoga aylandi.
Shaklning mumtoz talqini asarlarning janrli dramaturgiyasini o‘zgartirib, ularga
yangi xayot baxshida qildi.

Y.Gaydn ijodiyotining asosini janrlar, shakllar va ifoda vositalarining
ierarxiyasidan tashkil topgan tizim tashkil qildi. O‘tkazilgan tadqiqot natijasida
kompozitor tomonidan qo‘llangan xamma klassik vositalar aniq bir tizimga kirgani
ochiq-oydin ma’lum bo‘ldi:
Mumtoz shakllar va rivojlanish tiplari (shu bilan birga variatsiyalar, kanon,
polifoniya, motivli ish).
Zamonaviy adabiyotda o‘z rivojini topgan musiqiy material rivojlanishining
erkin tipi.
Folklor va individual kompozitorlik maktabi erishgan yutuqlariga tayanish.
Y.Gaydn ko‘pgina asarlarining asosiy rivojlanish tamoyillari quyidagilardir:
janrning aks etishi, janrli almashinuv va kontrast. K ompozitorning nodasturiy
asarlariga janrli zaminning kiritilishi, ba’zida ularda yashirin dastur effektini
yaratadi.
XX asrga qadar yurtimizda fortepiano cholg‘usida ijrochilik musiqasi
mavjud dolzarb muammolardan edi. O‘zbekistonga akademik yo‘nalish aynan XX
asrda kirib kelgan bo‘lib uning rivojiga ko‘pgina atoqli olimlar o‘z hissasini
qo‘shgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tishimiz mumkinki, S.S Prokofyevning
xayoti davomida fortepiano uchun juda ham ko‘p asarlar yozgan. Ular bir –
birlaridan xilma – xilligi bilan ajralib turadi.
Asosiysi, sonata janriga xos lirik-kuychanlik tendentsiyalariga xoslik
sezilib turadi. Buning misoli tariqasida uning fortepiano uchun yozilgan pesalarni
keltirishimiz mumkin.
Ushbu ijodkor tomonidan yaratilgan asarlar ijro etilganda avvalom bor
barmoqlarning to‘g‘ri qo‘yilishiga, kompozitor tomonidan belgilab qo‘yilgan
barcha talablarni bajarish mumxim ahamiyat kasb etadi.

Bundan tashqari orkestr cholg‘ularidan ham katta texnik maxorat talab
etiladi. Orkestr uchun yozilgan asarlari solosining fortepianoda yangrashidan,
uning tembiri, ovoz xajmi novatorlikdir.
Shu kabi barcha talablarga amal qilgan orkestr va yakkaxon
ijrochisining maxsuli juda yuqori bo‘ladi va shu bilan birga tinglovchilar va
muhlislar orasida shuhrat qozonadi.

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to‘g‘risida ” gi Qonuni. Toshkent,
1997 y., 29 avgust № 463-1.
2. O‘zbekiston Respublikasining “ Kadrlar tayyorlash m illiy dasturi ” .
Toshkent , 1997 y., 29 avgust № 463-1.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-
tom. –Toshkent: O‘zbekiston, 1996. – 364 b.
4. Karimov I. A. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.
- Toshkent: "O‘zbekiston", 1997. – 62 bet.
5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
«Ma’anaviyat», 2008.
6. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasi rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining “Xalq bilan muloqot va
inson manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o‘rganish
bo‘yicha Ilmiy-uslubiy risola – Toshkent “MA’NAVIYaT” 2017, 190-bet
7. Apraksina O.A. Metodika muz ы kalnogo vospitaniya v shkole.–M.:
1983. – 124 s.
8. Ibrohimov O., Sadirov J. Musiqa: 7–sinf uchun darslik. – Toshkent:
G‘.G‘ulom nashriyoti, 2001. – 244 b.
9. Imomnazarov M., Eshmuhamedova S. Milliy ma’naviyat asoslari. –
Toshkent: Islom universiteti, 2001. – 432 b.
10. Yo‘ldoshev J.G‘. Ta’lim yangilanish yo‘lida. – Toshkent: O‘qituvchi,
2000. – 207 b.
11. G‘oziev E. Psixologiya. – T.: O‘qituvchi, 1994. – 224 b.
12. K.R о z е nshild Ist о riya z а rub е jn о y muziki M. Musiqa1969 3.

13. B.L е vik Ist о riya z а rub е jn о y muziki M. Musiqa 1974
14. M.Druskin Ist о riya z а rub е jn о y muziki M. Musiqa 1981
15. А .K о j е n о v а Ist о riya z а rub е jn о y muziki M. Musiqa 1988.
16. А . Х .Trigul о v а Хо rijiy musiq а а d а bi е ti T. Ilimzi е 2009
17. А . Х .Trigul о v а CH е t el musiq а t а ri х i. R о m а ntizm d а vri T.,Niz о miy
n о mli TDPU 2008
18. B.L е vik CH е t el musiq а t а ri х i T.O’qituvchi.1984
El е ktr о n – t а ’lim r е sursl а r
www.tdpu.uz
www.pedagog.uz
www.Zionet.uz
tdpu-INTRNET. Ped

Y. Gaydn. Simfoniya janrining shakllanishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Y. Gaydn. Simfoniya janrining shakllanishi

O'xshash dokumentlar