Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	837.5KB
Покупки	5
Дата загрузки	09 Август 2023
Расширение	doc
Категория	Металлургия

Vanna hajmi 120 tonna bo’lgan ikki vannali po’lat eritish pechining material va issiqlik balansini hisoboti

taqsimlanadi. Demak, jarayon davomida shlak tarkibini o’zgartirsak metall tarkibi
ham o’zgaradi.
Po’lat ishlab chiqarish jarayonini quyidagi davrlarga ajratish mumkin:
1) Shixtani suyultirish. Bu davrda avvalo Fe, so’ngra Si, P, Mn elementlari
oksidlanadi va bu oksidlar birikib shlak hosil bo’ladi.
Shlakdagi (FeO)
3 · P
2 O
5 birikmani bu sharoitda barqaror saqlash uchun
ohaktosh qo’shiladi.
(FeO)
3 · P
2 O
5 + 4CaO = (CaO)
4 · P
2 O
5 + 3FeO + Q, (5)
aks holda u parchalanib, fosfor uglerod bilan qaytarilib metallga o’tishi mumkin.
2) Uglerodning oksidlanishi. Metall vanna temperaturasining ko’tarilishi
bilan uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi:
[FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q.
Bunda metallda erigan [FeS] shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga kirishib, CaS
tarzida shlakka o’tadi:
[FeS] + (CaO) = ( CaS) + [FeO]. (6)
Demak, shlakda qancha kalsiy oksidi ko’p bo’lib, temir oksidi kam bo’lsa,
metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi.
Temir oksididan temirning qaytarilishi. Po’lat ishlab chiqarishda kislorod
cho’yandagi begona jinslarni oksidlash uchun zarur bo’lsa, po’latlarda esa
kislorodning bo’lishi uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi.
Shuning uchun po’lat ishlab chiqarishda undagi temir oksidlardan Fe ni qaytarish
muhim davr hisoblanadi. Buning uchun temirga nisbatan kislorodga yaqinroq
bo’lgan birikmalar (ferromrganets, forrosilitsiy) va alyuminiy bo’laklari yoki
ularning kukunlari vannaga ma'lum miqdorda kiritiladi:
[Mn] + [O] = (MnO) + Q;
[Si] + 2[O] = (SiO
2 ) + Q;
2[Al] + 3[O] = [Al
2 O
3 ] + Q
Bunda hosil bo’layotgan oksidlar po’latda erimay, osongina n SiO
2 · mFeO ·
KMnO birikma hosil qilib shlakka o’tadi. Temir oksididan temirni qaytarilish
20

Metallmas materiallarning tarkibi, %
Material SiO
2 Al
2 O
3 Fe Fe
2 O
3 MnO MgO CaO P
2 O
5 S H
2 O CO
2 Cr
2 O
3
Temir rudasi 4.0 2.0 14.0 77.0 0.30 0.4 0.8 0.1 0.02 1.38 - -
Ohaktosh 2.0 0.3 - 0.2 - 2.0 53.0 0.07 00.1 0.83 41.50 -
Ohak 3.5 0.5 - 0.35 - 3.5 85.0 0.1 0.13 - 6.52 -
Kuydirilgan dalomit 2.0 2.0 - 0.3 - 36.0 55.0 - - 2.20 2.50 -
Magnezit 3.0 1.6 - 2.0 - 90.0 2.6 - - - 0.80 -
Magnezit kukun 4.07 0.81 - 1.02 - 91.56 - - - - - -
Magnezitxromit 6.0 4.0 - 25.0 - 66.0 2.0 - - - - 12.0
Boksit 10.0 54.0 - 10.0 - - 1.0 0.08 0.1 9.02 0.80 -
Periklazoshpindelli
g'isht 5.0 3.0 - 8.0 - 70.0 2.0 - - - - 12.0
Aglomerat 8.7 - 13.9
Fe
53.9) - 0.8 0.8 12.99 - - - - -
Plavik shpati 3.1 0.2 - 0.8 95%
CaF
2 - 0.4 - 0.2 - 0.3 -
28

Legirlangan po’latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma'lum miqdorda
toza legirlovchi metallar yoki ularning ferroqotishmalari (masalan, ferrohrom,
ferrotitan) qo’shiladi. Bunda pechga Fe ga qaraganda kislorodga yaqin bo’lgan
elementlar (masalan, Si, Mn, Al, Cr, V, Ti va boshqalar) esa metall tarkibidagi
FeO dan Fe qaytarilgach yoki qaytaruvchilar bilan bir vaqtda kiritiladi.
Sanoatda ishlab chiqarilayotgan po’latlarning 16 - 18% ini legirlangan
po’latlar tashkil qiladi. Uglerodli va legirlangan po’latlarning 1500 dan ortiq
markasi bor.
Texnologik hisobot
23

po’latlar tashkil etadi. Temir qotishmalariga turli xil xususiyatlarni beruvchi asosiy
– element ugleroddir .
Qora metallar – temir va uning asosidagi qotishmalar dan ya’ni po’latlar ,
ferroqotishmalar va cho’yan lardan iborat bo’lib, asosan turmush sharoitida
qo’llaniladigan hamma instrumentlar va detallardan iborat bolib, deyarli 90 % dan
ko’proq qora metallardan iborat qotishmalardan yasaladi va ishlab chiqariladi.
Qora metallarga ko’pincha marganes (92 % metallurgiyada ishlatiladi) va
ba’zan xrom (65 % metallurgiyada ishlatiladi) va vanadiy (90 % po’lat va
cho’yanni legirlash uchun ishlatiladi) kabi metallar kiradi. Bu metallar asosan
cho’yan va po’lat ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Cho’yanlar — temirning uglerodli qotishmalari bo’lib, uglerod miqdori
2,14 % dan ortiq (ba’zi cho’yanlarda 6 % gacha). Cho’yanlar oq, kulrang va
egiluvchanlarga bo’linadi. Po’latlar – temirning uglerodli qotishmalari, tarkibida
2,14 % dan kam uglerod bo’ladi, kam uglerodli 0,25 % dan kam, uglerodli 0,25-
0,6 %, yuqori uglerodli 0,6 % dan ortiq.
Marten sexi tarkibiga pech yo'lakchasi, sadkasi 115 tonna bo'lgan bitta
marten pechi, quyish yo'lakchasi, shixta hovlisi, temir - tersaklarga ishlov berish
uchastkasi, metall quymalari ombori va o'ta chidamli materiallar ombori kiradi.
Pechga yuk ko'tarish qobiliyati 5tonna bo'lgan ikkita bostirish mashinalari
xizmat ko'rsatadi. Po'lat ikki bostirish mashinalari oralig'idagi kovsh orqali UPQM
ga quyiladi. 105 tonna hajmli po'lat quyish kovshlar yuk ko'tarish qobiliyati
160+63/20 tonna bo'lgan quyish kran bilan uzatiladi. UPQM 4 oqimli, tik turdagi
po'lat quymalar 200x200 mm. Tayyorlanmalar 4.4 - 5.0 mm o'lchovli uzunligda
kesiladi va roligangalar yordamida tayyorlanmalar omboriga uzatiladi.

6

metallmas qo’shimchalar 2 – 3 marta kamayib, po’latning puxtaligi va plastikligi
ortadi.
Po’latlarni inert gazlar yordamida tozalash.
Qolipdagi suyuq metalldan birorta inert gaz, masalan argon gazi u qadar katta
bo’lmagan bosim ostida o’tkaziladi. Natijada metall yaxshi aralashib gaz va
metallmas qo’shimchalardan tozalanadi.
Po’latlarni sintetik shlak bilan tozalash.
Metallni kovshga chiqargunga qadar unga metall massasining 3 – 5% miqdorida
1700ºC li shlak (55% CaO, 40% Al
2 O
3 , va oz miqdorda SiO
2 , MnO, FeO) quyiladi.
So’ngra uning ustiga pechdan po’lat quyiladi. Bunda po’lat shlak bilan tez
aralashib kontakt yuzalar ortib shiddat bilan boruvchi reaksiyalar hisobiga gaz va
metallmas qo’shimchalardan deyarli (50 – 70%) tozalanadi [6].
Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puhta,
plastik, yuqori oquvchanlikka ega va qoliplarini ravon to’ldiradi. Shuningdek
yahshi payvandlanadi va kesib ishlanadi. Mashinasozlikda yuqorida qayd etilgan
va etilmagan qator xossalarga ko’ra unga talab borgan sari ortib bormoqda. Hozirgi
kunda po’latlar asosan konvertorlarga kislorod haydash yo’li bilan marten va elektr
pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Bunda cho’yan tarkibidagi S, Si, Mn, P
elementlari oksidlanadi, oksidlar esa birikib shlak hosil qiladi. Bunda kimyoviy
reaksiya tezligi qayta ishlanuvchi cho’yanlarning tarkibiga, boyitmasiyasiga va
temperaturasiga bog’lik bo’ladi. jadvalda misol sifatida qayta ishlanadigan
cho’yanlardan kam uglerodli po’latlar olishda kimyoviy tarkibning o’zgarishi %
hisobida keltirilgan.
Material C Si Mn P S
Qayta
ishlanadigan
cho’yan
Kam
uglerodli 4 – 4,4
0,14–0,22 0,76–1,26
0,12 – 0,3 1,75 gacha
0,4 – 0,65 0,15 – 0,3
0,05 0,03–0,07
0,055
18

I davrni borishida vannadan gazlarni ajralishi, kg.
CO
2 H
2 O
Shlak ifloslanishi – 0,1334
Oxaktosh 5. 07 · 0,357 = 1.813 5.0 7 · 0,0083 = 0.04
Dolomit 1,3 · 0,025 = 0,0325 1,3 · 0,022 = 0,0286
1.8455 0,0686
Eritishning I davridagi material balansi
Yuklangan Olingan
Metalli shixta …. ……… …. …100 metall ………………………92,0672
Oxaktosh ……………………. 5. 0 7 shlak bilan yo’qoladigan metal… 0,6
Долoмит …......... ................. .1.300 shlak… ……………………... . 1 2 . 0859
Magnezitoxromit …………… …0,1 CO…………………………… …3 , 465
Texnik kislorod…………….4.723 CO
2 ……………………… … ...1 . 8455
Печь атмосферасидаги О
2 0.367 H
2 O….........................................0, 0686
O’zlashmagan O
2 ……………… . 0, 516
N
2 … …………… …………… …0.1 13
SO
2 ……………………… ……...0 ,0 81
Fe
2 O
3 ………………… ……… … 0.714
11, 56 11,556
II davr.
II davrda material balansini xisoblashda eritish jarayonini po’latni eritishdan
kisloroddan tozalashgacha bo’lgani I davrdagi kabi olib boriladi. Xisoblashlar
natijasini jadval ko’rinishida tasvirlaymiz.
Eritishning II davridagi material balansi.
Metall…………………. 9 2 , 0672 po’lat…………………………... 90,3183
Shlak………………………5.4352 shlak bilan yo’qoladigan metal……0.5199
Dolomit………………………0.4 Shlak…………………………...…5,4352
33

Ekzotermik....................
SHlak x o sil
bo’lishi.......... 145.837
4.47 47.8
2
1.26 parchalanishi...........
Namlikning
bug’lanishi............. 10.82
0, 47 3.56
0.17
Tabiiy gaz yonishidan
xosil bo’lgan issiqlik 88.437 19.7
8 Gazlarning qizishi..
F e
2 O
3 zarrachalari bilan
chiqishi........ 22.48
4.099 6.8
2.35
Suvli sovutish........ 19.93 5.51
Farqi 0.688 Issiqlikni yo’qolishi:
Futerovka orqali..
Nurlanish...............
Dissotsiatsiyaga.......
Gazlar bilan yukolish
Yonuvchi maxsulotlar
orqali..................... 11.54
6.7
2.09
2.63
79.60 4.55
1.32
0.41
0.52
15.71
Jami................... 335.37 100
% Jami................... 335.37 100
%
Eritish davridagi yoqilg’i sarfi. Mahsulot chiqarish va zapravka davri.
Maxsulot chiqarish va zapravka davridagi issiqlik kuchlanishga teng deb qabul
qilamiz, u holda:
Q
1 = 0,75 · 5. 01 = 3.7575 mVt
Tabiat gazini sarfi esa
B
1 = 3.7575 · 1440/ 29 = 186.57 m 3
/davr
Yuklash va qizdirish davri
Bu davrda o’rtacha 125% ni tashkil qiluvchi maksimal issiqlik kuchlanish
ushlab turadi. Bunda:
Q
2 = 1,25 · 5.01 = 6.2625 MVt va
B
2 = 6. 2625 · 4680/ 29 = 1 010.63 m 3
/davr
Cho’yan eritish va qo’shish davri. Odatda cho’yanni eritish va qo’shish davri
o’rtacha issiqlik nagruzka olib boriladi.
40

-GOST 14-16-165-85 bo'yicha metallurgik ohak (2-shaxtalik pechlarda ohak
kuydirish usuli bilan ishlab chiqiladi.)
-GOST 29219-91 bo'yicha plavkalovchi shpat
-prokat ishlab chiqarilgan temirli topon.
3. Tarkibida uglerod bo'lgan matreriallar
- TU-0763-199-00190437-04 bo'yicha metalli koks
Marten sexi 1944 - yilda ishga tushirilgan. Marten sexi tarkibiga pech
yo'lakchasi, sadkasi 115 tonna bo'lgan bitta marten pechi, quyish yo'lakchasi,
shixta hovlisi, temir - tersaklarga ishlov berish uchastkasi, metall quymalari
ombori va o'ta chidamli materiallar ombori kiradi.
Ma’lumki, qayta ishlanadigan cho’yanlarda Fe miqdori 90% dan ortiq
bo’ladi. Shuning uchun ularni eritishda pech muhitidagi kislorod bilan avvalo Fe
reaksiyaga kirishadi.
[Fe] + 1/2O
2 - [FeO] + Q
Bunda kislorod hisobiga (pech temperaturasi pastligida Leshatelye
prinsipiga ko’ra) oksidlanganda issiqlikni ko’proq ajratuvchi elementlar (Si, P,
Mn) oksidlanadi. Pech temperaturasi ko’tarila borishi bilan oksidlanganda issiqlik
yutuvchi elementlar oksidlanadi.
Jarayonning boshlang’ich davrida boruvchi reaksiyalarni shunday ifodalash
mumkin:
[2FeO] + [Si] = [SiO
2 ) + 2[Fe] + Q
5[FeO] + 2[P] = (P
2 O
5 ) + 5[Fe] + Q
(FeO) + [Mn] = (MnO) + [Fe] + Q
Hosil bo’lgan oksidlar o’zaro birikib shlak hosil bo’la boshlaydi:
(MnO) + (SiO
2 ) → (MnO ·SiO
2 )
[FeO] + (SiO
2 ) → (FeO · SiO
2 )
(P
2 O
5 ) + [3FeO] → (FeO)
3 · P
2 O
5 .
Ko’pincha reaksiyalarni tezlatish maqsadida pechga ma'lum miqdorda temir rudasi
kiritiladi yoki kislorod haydaladi.
9

B = =0.947+0.53x/0.9052+0.02x= 2,6
Bundan 0.947+ 0,53x = 2.3535+0.052x
х = 2,94 kg.
Bundan shlak miqdorini topishimiz mumkin.
L
shl = 3.9192+ 0,737 · 2,94 = 6.0859 kg.
Shlakni oxirgi tartibi va miqdori tashkil qiluvchilar
Massa. kg Tartib.%
SiO
2 0, 9481 15.58
Al
2 O
3 0. 03 7 0.62
MnO 0.8557 14.06
MgO 0.2142 3.52
CaO 2.466 40.52
P
2 O
5 0.1083 1.78
S 0.1107 1.82
Cr
2 O
3 0.006 0.10
FeO 0.9737 16
Fe
2 O
3 0.00 3 6 0.06
Jami: 6.0859 100%

Oxaktoshning umumiy sarfi: 2.83 + 2, 94 = 5, 77 kg
Shlakning umumiy miqdori: 6 + 6 , 0859 = 12.0859 kg
Temirni eritishning birinchi davridan balansini 1 – chi jadvalda topamiz.
Oksidlanadigan Fe miqdori 0.2743 + 1.949 = 2.2233. Temirni oksidlanishiga
kislorod sarfi Fe
2 O
3 gacha 0,2743· 48 : 112 = 0,1175 kg FeO gacha 1,949 · 16 : 56
= 0,557
Pech atmosferasidan vannaga kislorodni umumiy sarfini 10% ini tushishini
hisobga olib, ohirgi miqdorini topamiz.
3 , 5443 + 0,1175 + 0,557 + 0,1* ( 3.5443 + 0,1175 + 0,557) = 4,6406 kg
31

Q
sov = 4,187 · 10 3
· 0,99 · 10 -3
(100 – 30) · 14400 + [2258,6 + 1,88 ·(150 – 100)] ·
10 3
· 0,89 · 10 -3
· 14400 · 18 : 22,4 = 27952.17*10 3
kDj = 27.95 gDj
Sovituvchi suv bilan issiqlikni umumiy sarfi.
Q
sov = 11,92 + 14.04 = 39,87 GDj
10. Futerovkadan chiqib ketadigan issiqlik
Svod orqali chiqib ketadigan issiqlik
Q
ship = 91,4 · 14400 = 14042.073 · 10 3
kDj= 14.04 GDj
Magnezitoxromitni issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsientini shipning o’rtacha
0,5(1580 + 300) = 940ºC haroratida
= 4,1 – 0,0016 · 9400 = 2,6 Vt/(m·k) ga teng.
Konveksiyada shlak chiqishi
= 10 + 0,6 · 300 = 28 Vt/ (m 2
·k) ga teng
Futerovka qalinligi = 0,5 · 0,46 + 0,10) = 0,28 m
Pechning devorlaridan chiqib ketadigan issiqlik
Orqa devor o’rta qalinligidagi = 0,75 m magnetit qatlami va = 0,065
m qalinlikdagi yengil shamot qalinligiga ega. Futerovkaga tasghqi zonasidagi
harorat 200ºC ga, qatlamlarni ajratish darajasida esa 1100ºC ga teng deb olib
quyidagilarni hosil qilamiz.
= 6,28 – 0,0027 · 0,05 (1580 + 1100) = 2,66 Vt/(m·k)
= 0,314 + 0,00035 · 0,5 (1100 + 200) = 0,54 Vt/(m·k)
= 10 + 0,06 · 200 = 22 Vt/ (m 3
k)
Oldingi davrdan chiqib ketadigan issiqlik
Q
old = · 12,54 · 14400 = 13,98 · 10 3
kDj = 1,4 GDj
Pech tagidan chiqadigan issiqlik sarfi
Q
ost = 5100 · 102,4 · 14400 = 6475.78 · 10 3
kDj = 6.48 GDj
38

Mundarija:
1. Kirish........................................ .........................................3
2. Nazariy qism............................ .........................................6
3. Texnologik xisobotlar........... ...........................................16
4. Xulosa ........................................ .......................................32
5. Adabiyotlar ro’yxati................. ........................................33
4

Тасдиқлайман __________________
«Металлургия» кафедраси мудири
_______________ 202 __ йил _______
КУРС ИШИ
«Пўлат ишлаб чиқариш технологияси” курси бўйича
1-19 М гуруҳ талабаси Каримова M. Раҳбар: Арибжонова Д.Е.
ТОПШИРИҚ
1.Бажариладиган иш мавзуси: Ванна хажми 120 тонна бўлган икки
ванали пўлат эритиш печининг материал ва иссиқлик балансини
ҳисоботи.
2.Бошланғич маълумотлар, %: С Si Mn Р S
Ч ўян (71%) 3,8 1,05 0,99 0,2 0,04
Скрап (29%) 0,3 - 0,70 0,05 0,04
Металл: эригандан сунг 1,3 - 0,04 0,015 0,03
оксидсизланишдан олдин 0,1 - 0,04 0,01 0,025
3.Қўлланмалар:
а) В.И Явойский, Теория процессов производства стали. М.:
Металлургия 2001г.
б) А.А Юсупходжаев, Арибжонова Д.Е.,Производство стали. Ташкент
2016
в) Мастрюков Б.С. «Теория, конструкции и расчеты металлургических
пе- чей» Металлургия 1986г.
г ) Атлас «Металлургические печи»
4.График қисмининг тузилиши: Асосий дастгоҳнинг чизмаси
5.Тушунтириш ёзилмасининг тузилиши:
Кириш
Назарий қисм
Технологик ҳисоблар
2

Kislotali pechlarda po’lat olishning harakterli hususiyati shundaki,
birinchidan shixtada S va R lar miqdorining ozligi bo’lsa, ikkinchidan FeO
taribidagi Fe qaytaruvchi moddalar vositasida emas, balki yuqori temperaturada
shlakdan hamda pech devoridan uglerod va temir hisobiga qaytarilgan Si
vositasida qaytariladi.
Uchinchidan kislotali shlakdan olingan po’lat asosli pechlarda olingan
po’latlarga qaraganda azotga, vodorodga, kislorodga kam to’yingan bo’lib,
tarkibida metallmas qo’shimchalar miqdori ham kam bo’ladi. Shuning uchun bu
po’latlar yuqori mexanik xossalarga egadir.
Marten pechlar ishining texnik - iqtisodiy ko’rsatkichlari va ularni
oshirish yo’llari
Marten pechlarining ish unumi pech tagligining har bir kvadrat metr
yuzasidan bir sutkada olingan po’lat va uni olishga sarflangan shartli yoqilg’i
miqdori bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda pech tubining har bir m 2
yuzasidan bir
sutkada o’rtacha 8 – 12 t gacha olinib, har bir tonna po’lat uchun 80 – 100 kg
gacha shartli yoqilg’i sarflanadi. Marten pechlarida har xil tarkibli shixta
materiallaridan turli markali uglerodli, kam va o’rtacha legirlangan po’latlar
olinishi uning afzalligi, jarayonni uzoq vaqt davom etishi (8 – 10 soat) va
yoqilg’ining ko’p sarflanishi esa kamchiligi hisoblanadi.
Pechlarning ish unumini oshirish maqsadida shixta materiallarni
suyultirishga yaxshilab tayyorlash, ularni pechga yuklashni
mehanizatsiyalashtirish, jarayonini avtomatik boshqarish, ayniqsa tabiiy gaz va
kisloroddan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Tajribalar shuni ko’rsatadiki,
pechga haydalayotgan havoning 30% kislorodga to’yintirilsa, jarayonning
tezlashishi hisobiga ish unumi 20% ga ortib, yoqilg’i sarfi 10 - 15% ga kamayadi.
Keyingi yillarda yuqori sifatli arzonrok po’latlar olishda kombinirlangan,
ya'ni avval po’lat asosli pechda olinib, keyin esa uni kislotali pechda qayta ishlash
usullarini qo’llash yaxshi samara bermoqda.
16

Material balansi
Metallurgik pechlarni hisoblashga material balansini 100 kg olingan
maxsulotga nisbat ан 2 bosqichda olib boriladi:
I. Bosqich zavalkadan to’liq eritishgacha , II bosqich eritishdan po’latni
oksidlantirishgacha.
I bosqich.
100 kg metall shixtasidan 68 kg cho’yan va 32 kg skrap tashkil topganini
xisobga olib, shixtaning o’rtacha tarkibini aniqlaymiz.
Vannani texnik kislorod bilan tozalashda 10% C CO
2 gacha oksidlanadi
va ta’mirni tutundagi quyindisini esa 1% ga teng deb belgilab olamiz.
C 2.785 - 1.3 = 1.485 kg
Si 0.74 kg
Mn 0.9059 - 0.04 = 0.8659 kg
P 0.1565 - 0.015 = 0.1415 kg
S 0. 0 371 - 0.03= 0.07 1 kg
Fe(tutunda) 0.500 kg
Jami 3.7395 kg
Bundan kislorod sarfi va zosil bo’lgan oksidlarni miqdorini aniqlaymiz :
Kislorod sarfi: kg Hosil bolgan oksid: kg
C --- CO 1.485 *16 : 12 = 1.98 1.485 + 1.98 = 3 , 465
Si --- SiO
2 0.74 * 32 : 28 = 0.845 0.74 + 0.845 = 1.585
Mn --- MnO 0.8659 * 16 : 55 = 0.251 0.8659 + 0.251 =1.1169
P --- P
2 O
5 0.1415 * 80 : 62 = 0.183 0.1415+ 0.183 = 0.3245
Fe (tutunda) 0.5 * 48 : 112 = 0.2143 0.5 + 0.2143 = 0.7143
S --- SO
2 0.07 1 * 32 : 32 = 0. 0 7 1 0. 0 7 1 + 0.0 1 = 0.081
Jami: 3.5443 7.2867
25

darajasiga qarab quyidagi hillarga ajratish mumkin: to’la qaytarilgan,
qaytarilmagan va chala qaytarilgan.
To’la qaytarilgan po’lat quymalarni olishda metall avvalo pechda
ferromarganes bilan, keyin esa kovshda ferrosilitsiy va alyuminiy bilan qaytariladi.
Qaytarilmagan qaynaydigan po’lat quymalarni olish uchun esa po’lat avval pechda
ferromarganes bilan chala qaytarilib, so’ngra qolipda uglerod hisobiga qaytariladi.
Bunda metalldan ajralayotgan SO gazi aralashtirilayotganda u qaynaydi va
ajralayotgan gaz pufakchalarining ko’pi quymada qoladi, kiritish bo’shligi
bo’lmaydi. Bunday quymalarning sifati qaynamaydigan po’lat quymalardan
pastrok bo’ladi. Chala qaytarilgan po’latlar ferromarganes va qisman ferrosilitsiy,
ba'zan alyuminiy bilangina qaytariladi, shu sababli ular chala qaytarilgan po’latlar
deyilati. Ishlab chiqarilayotgan quymalarning 55% to’la qaytarilgan, 40%
qaytarilmagan, qolgan 5% igina chala qaytarilgan po’latlarga to’g’ri keladi.
Legirlangan po’latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma'lum miqdorda
toza legirlovchi metallar yoki ularning ferroqotishmalari (masalan, ferrohrom,
ferrotitan) qo’shiladi. Bunda pechga Fe ga qaraganda kislorodga yaqin bo’lgan
elementlar (masalan, Si, Mn, Al, Cr, V, Ti va boshqalar) esa metall tarkibidagi
FeO dan Fe qaytarilgach yoki qaytaruvchilar bilan bir vaqtda kiritiladi.
Sanoatda ishlab chiqarilayotgan po’latlarning 16 - 18% ini legirlangan
po’latlar tashkil qiladi. Uglerodli va legirlangan po’latlarning 1500 dan ortiq
markasi bor.
Po’lat ishlab chiqarish jarayonini quyidagi davrlarga ajratish mumkin:
1) Shixtani suyultirish. Bu davrda avvalo Fe, so’ngra Si, P, Mn elementlari
oksidlanadi va bu oksidlar birikib shlak hosil bo’ladi. Shlakdagi (FeO)
3 · P
2 O
5
birikmani bu sharoitda barqaror saqlash uchun ohaktosh qo’shiladi.
(FeO)
3 · P
2 O
5 + 4CaO = (CaO)
4 · P
2 O
5 + 3FeO + Q, (5)
aks holda u parchalanib, fosfor uglerod bilan qaytarilib metallga o’tishi mumkin.
2) Uglerodning oksidlanishi. Metall vanna temperaturasining ko’tarilishi
bilan uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi:
[FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q.
21

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
TEXNIKA UNIVERSITETI
GEOLOGIYA – QIDIRUV VA KON-METALLURGIYA
FAKULTETI
"METALLURGIYA" KAFEDRASI
“Po’lat ishlab chiqarish texnologiyasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Vanna hajmi 120 tonna bo’lgan ikki
vannali po’lat eritish pechining material va issiqlik
balansini hisoboti”

Bajardi: ______________
Qabul qildi: _______________
1

devorida esa suyuq metall va shlakni pechdan chiqarish uchun mahsus teshik
bo’lib, ularga novlar o’rnatilgan. Pech ishlayotganda bu teshik o’tga chidamli tiqin
bilan berkitiladi. Pechning yon devorlarida qizdirilan yonuvchi gaz va havoni
pechning ish bo’shlig’iga kirituvchi kallaklari bo’ladi. Kallaklarga gorelka,
mazutda ishlaganda esa forsunka o’rnatiladi. Pechning old qismida esa pol
sathidan ancha pastrokda juft regenerator 8, 9 o’rnatiladi. Regeneratoralar bilan
pechning ish bo’shligi oraligida esa «shlakovik» deb ataluvchi kameralari bo’ladi.
Metallurgiya zavodlarida 250 - 500 t li pechlar ko’proq tarqalgan. Ular
vannasining o’lchami 20 * 6 m gacha bo’lib, tag yuzi 115 m 2
ga yetadi. Ma'lumki,
bu pechlar uzluksiz ishlaydi. Ko’pincha 400 - 600 marta po’lat olingandan keyin
kapital remont qilinadi.2-rasmda marten pechining ishlash jarayoni sxema tarzida
keltirilgan.

2-rasm. Marten pechining ishlash sxemasi
Pechni ishga tushirish . Pech bo’shlig’iga shixta materiallari ma'lum
tartibda yuklangandan keyin uning kanallaridagi gorelkalarga bosim ostida
qizdirilgan yonuvchi gaz va havo yuborilib kamerada yondiriladi. Yonish
mahsulotlari uz yo’lida shixta materiallarini qizdira borib, qarama - qarshi
tomondagi kallaklari kanallari orqali sovuq regeneratorlarning katak - katak
14

Q
t.2 = 35069,6 B · kDj = 0.035 B gDj
6. Tabiat gazi va CO ni yoqishga ketadigan ishchi qismga havo bilan keladigan
issiqlik.
Q
havo = (V t.2
k V + D
CO · G : M
co 22,4 V CO
x )C
x t
x = (9,28 V + 0.07585 · 120 · 10 3
: 28 ·
22,4 · 2,38) · 1,3226 · 20 = 245.47V + 458418.6 = 0.000390B +0,45 kDj
Issiqlik sarfi
1. Po’latning fizikaviy issiqligi
Q
l = D
l G[C k-k
n t
ep.n + L
n + C suyuq
(t
n – t
er.n )] = 0,903183 · 120 · 10 3
[0,7 · 1500 +
272,16 + 0,837 (1600 – 1500)] = 14338.900 · 10 3
kDj = 143.38 gDj
2. Shlak bilan ketadigan po’latning fizikaviy issiqligi
Q
l-shl = 0,011199 · 120· 10 3
[0,7 · 1500 + 272,16 + 0,837 (1600 – 1500)] = 177,79 ·
10 3
kDj = 1.77 gDj
3. Shlakning fizikaviy issiqligi
Q
shl = (1,25 · 1550 + 209,35) · 0,06 · 120· 10 3
+ (1,25 · 1600 + 209,35) · 0,054352 ·
120 · 10 3
= 29867,23 · 10 3
kDj = 29.86 gDj
4. Mahsulotni o’rtacha t
yx =1600ºC haroratda yonishiga sarflanadigan issiqligi
Q
yx = Bi
ket V
ket = B · 2592,64 · 10,34 = 26807,9B kDj=0.0268B gDj
Bu yerda:
… 0,0955 · 3815,86 = 364,41
…0,1875 · 2979,13 = 5588,59
…0,7170 · 2328,65 = 1669,69
…2592,64 kDj/m 3
5. Oxaktoshni parchalashga ketadigan issiqlik
Q
shl = 1779,5 · 0,0507 · 120 · 10 3
= 10826 · 10 3
kDj = 10.82 gDj
6. Suv bug’ini t
yx = 1600ºC gacha ishlatish va suyuqlikni bug’latish uchun
sarflanadigan issiqlik.
= 0,00786· 120 · 10 3
[4,187 · 100 + 2256,8 + 1,88(1600 – 100)] 22,4 : 18 =
4713902.32 · 10 3
kDj = 0,47 gDj
36

Bessmer va Tomas konvertorlarida po’lat ishlab chiqarish usullarining
kamchiliklarini kamaytirish borasidagi izlanishlar marten usulining yaratilishiga
olib keldi va 1-rasmda Marten pechining ishlash jarayoni keltirilgan. Bu usul XXI
asrning ikkinchi yarmida yaratildi (Rossiyada dastlabki Marten pechi 1869 yilda
Sormov zavodida injener A. A. Iznoskov va usta YA. I. Plechkov tomonidan
qurilgan bo’lib, uning sig’imi 2,5 t bo’lgan, xolos). Zamonaviy pechlarning sig’imi
200 - 900 t atrofida bo’lib, ularda uglerodli, kam va o’rtacha legirlangan
konstruksion po’latlar olinadi.
1-rasm. Marten pechining ish jarayoni
Marten pechining tuzilishi va ishlashi. Marten pechi alangali regeneratorli
pech bo’lib, uning eng muhim kismi ish bushligi (kamerasi) dir. Asosli pechlarda
uning tag qismi magnezit gishtidan terilib, sirtidan magnezit kukuni, kislotali
pechlarda esa dinas gishtidan terilib sirtidan kvars kum kukuni sepiladi. Pechning
sirti po’lat list bilan koplanadi. Uning devorining puhtaligi buyicha va
ko’ndalangiga tortilgan po’la armaturalar bilan ta'minlanadi. Fosfori ko’p
cho’yanlardan (M Ф 1, M Ф 2, M Ф 3 markali) po’latlar olishda pechlar tebranadigan
qilinib, og’dirilgan holatda ajralayotgan ko’p miqdardagi shlakning ravon
chiqishini ta'minlaydi.
Pechning old devorida shixta materiallarini kiritish uchun bir necha yuklash
darchalari bo’ladi (pechni ishlash vaqtida darchalar mahsus to’sqich bilan
berkitiladi va unga urnatilgan oyna orkali jarayonning kechishi kuzatiladi),
darchalardan namuna metali olinadi va yuqori fosforli shlak chikariladi. Orka
13

Qora metallarga ko’pincha marganes (92 % metallurgiyada ishlatiladi) va
ba’zan xrom (65 % metallurgiyada ishlatiladi) va vanadiy (90 % po’lat va
cho’yanni legirlash uchun ishlatiladi) kabi metallar kiradi. Bu metallar asosan
cho’yan va po’lat ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Cho’yanlar — temirning uglerodli qotishmalari bo’lib, uglerod miqdori
2,14 % dan ortiq (ba’zi cho’yanlarda 6 % gacha). Cho’yanlar oq, kulrang va
egiluvchanlarga bo’linadi. Po’latlar – temirning uglerodli qotishmalari, tarkibida
2,14 % dan kam uglerod bo’ladi, kam uglerodli 0,25 % dan kam, uglerodli 0,25-
0,6 %, yuqori uglerodli 0,6 % dan ortiq.
Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puhta,
plastik, yuqori oquvchanlikka ega va qoliplarini ravon to’ldiradi. Shuningdek
yahshi payvandlanadi va kesib ishlanadi. Mashinasozlikda yuqorida qayd etilgan
va etilmagan qator xossalarga ko’ra unga talab borgan sari ortib bormoqda. Hozirgi
kunda po’latlar asosan konvertorlarga kislorod haydash yo’li bilan marten va elektr
pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Bunda cho’yan tarkibidagi S, Si, Mn, P
elementlari oksidlanadi, oksidlar esa birikib shlak hosil qiladi. Bunda kimyoviy
reaksiya tezligi qayta ishlanuvchi cho’yanlarning tarkibiga, boyitmasiyasiga va
temperaturasiga bog’lik bo’ladi.
Ma’lumki, elektr yoy va induksion pechlarda olingan po’latlarda oz bo’lsa –
da N
2 , O
2 , H
2 gazlar hamda metallmas qo’shimchalar bo’ladi. Ular metallning
mexanik xossalarini pasaytiradi. Shu sababli yuqori sifatli po’latlar olishda
metallni ana shu qo’shimchalardan tozalash muhim ahamiytga ega. Amalda
po’latlarga qo’yilgan talablarga ko’ra ularni vakum kamerada inert gazlar va
sintetik shlak yordamida tozalanadi.
Po’latlarni vakum kamerada tozalash.
Bu usul bosim kamayishi bilan metallda erigan gazlarning keskin kamayishiga
asoslangan. Bunda avval kameradagi havo 0,267 – 0,667 kPa bosimgacha so’rib
olinadi, so’ngra kameraga kovshli metall kiritilib, 10 – 15 minut u yerda saqlanadi.
Bunda metalldan pufakchalar tarzida ajralayotgan gazlar bilan birga metallmas
qo’shimchalar ham ergashib chiqadi. Natijada gazlar miqdori 3 – 5 marta,
17

Eritishga mo’ljallangan xom – ashyo komponentlarning miqdori va tarkibi.
C Si Mn P S
Cho'yan (71 %) 3.8 1.05 0 , 99 0.2 0.04
Skrap (29 %) 0.3 - 0.70 0.05 0.03
O'rtacha tarkib 2.785 0.74 0.9059 0.1565 0.0371
Eritilgandan so'ng 1.3 - 0.04 0.015 0.03
Eritilgandan oldin 0.1 - 0.04 0.01 0.025
Vanna produvkasi texnik kislorod orqali amalga oshiriladi. "sovuq" CO ni
yiqish kamaygan issiqlik tabiiy gaz yordamida maromiga keltiriladi. Marten po’lat
eritish pechini xisoblashga quyidagilar kiradi:
1. Material balansini xisoblash
2. Issiqlik balansini xisoblash
3. Eritish bosqichlarida yoqilg’i sarfini xisoblash.
24

Nazariy qism
Qora metallar, umuman po’latning xalq xo’jaligida ahamiyati juda ham katta.
Xalq xo’jaligida qora metall ishlatilmaydigan soha topilmaydi. Har qanday
davlatni iqtisodiy qudrati darajasini birinchi o’rinda eritib olinadigan po’lat
miqdori bilan aniqlanadi. Po’latsiz konchilik, neft va gaz tarmoqlari,
mashinasozlik, transport, hatto qishloq xo’jaligi ham rivojlanmaydi.
Temir qadimgi Misrda ma’lum bo’lgan edi. U yerda temirni sof holatda
(meteorit temiri) topishgan va uni oltin bilan teng hisoblash-gan. Temirni
ma’dandan ochiq usulda ajratib olish shu soha sanoatini tezlik bilan rivojlanishigi
sabab bo’ldi. Bu insoniyatni rivojlanishi uchun juda katta hissa qo’shdi. Ushbu
usul xom havo bilan purkash deb nomlandi. Chunki bu yerda oddiy qizdirilmagan
havo ishlatilgan. Ushbu jarayonning mohiyati shundaki toshdan qilingan gornga
pista ko’mir va temir rudasi joylashtirilib, gornning tagidan yonish uchun kerakli
bo’lgan havo yuboriladi. Yonganda hosil bo’lgan SO gazi (uglerod oksidi) temirni
tiklaydi. Yonib bo’lgan ma’danni bolg’a bilan pachoqlab, shlakdan tozalashgan.
Bunday havo bilan tozalan-gan temir bir xilda emas edi. Vaqt o’tgan sari ushbu
usul takomillashib, yuqori haroratda kuydirilgandan so’ng, temir ma’dani suyuq
cho’yanga aylana boshladi.
XIX asrgacha po’lat juda ham qimmat metall hisoblanardi, chunki po’lat
ajratib olish uchun ko’p miqdorda pista ko’mir ishlatilar edi. Bu metallurgik
zavodlar atrofidagi o’rmonlarning to’liq yo’q bo’lib ketishiga olib keldi. Bu
muammoni yechish maqsadida puding jarayoni kashf etildi. Puding jarayonida
toshko’mir koksi ishlatilib сho’yandan xamir ko’rinishidagi temir olina boshlandi.
Pechning osti temir okalinasi va shlakdan tayyorlanar edi. Lekin bu jarayon ham
keng tarqalmadi.
1864 yilda Fransuz injeneri Per Marten suyuq po’latni alangali pechda olishni
ishlab chiqdi. Marten jarayonida issiqni boshqarish, metalldan oltingugurt va
fosforni ajratib olish, ko’p miqdordagi temir-tersakni qayta ishlash imkoniyati bor.
Bu jarayon butun dunyoda keng tarqalgan.
7

Shlak miqdori va tarkibini xisoblash uchun quyidagi xisob – kitoblarni
o’tkazish kerak.
Zavalka vaqtida skrap bilan birga 2% – l oy shaklidagi ifloslanish quyidagi
tarkibda 52% SiO
2 , 25% Al
2 O
3 , 23% H
2 O keladi. Bundan kelib chiqib quyidagi
iflosliklarni olib keladi, kg;
SiO
2 … 29 · 0,02 · 0,52 = 0.3 016
Al
2 O
3 … 29 · 0,02 · 0,25 = 0.145
H
2 O… 29 · 0,02 · 0,23 = 0.1334
0,58 kg
Odatda skrap (~ 1%) oksidlanadi, skrap bilan birga 0,39 kg okalina Fe
2 O
3
ko’rinishda tushadi. Cho’yan bilan birga mikserdan qaysiki berilgan xisoblashlarda
0,5 ga teng deb olingan shlak miqdori quyidagi tarkibda tushadi: 46% CaO, 8%
Al
2 O
3 , 6% MgO, 2% S. shlakka olovbardosh materialni ma’lum miqdori o’tadi,
qaysiki yoyilishiga teng deb qabul qilganmiz, kg;
I davr II davr plavkaga
Kuydirilgan dolomit 1,3 0,4 1,7
Magnezitxromit 0,1 0,1 0,2
Texnologiyaga muvofiq po’lat ishlab chiqarishda cho’yanni quygandan
so’ng 5 – 6% shlak chayqatilib to’kiladi. Qabul qilamizki, nazorat qilgan holda 6%
shlak chayqatilib olinishda u bilan quyidagi tarkib: 21 SiO
2 ; 3,5 Al
2 O
3 ; 4 MnO; 25
CaO; 4 P
2 O
5 ; 0,3 S; 0,1 Cr
2 O
3 ; 27,6 FeO; 6,5 Fe
2 O
3 tushadi.
Shlak bilan birga quyidagilar ketadi: kg
SiO
2 …. 6,0 · 0,210 = 1,260
Al
2 O
3 … 6,0 · 0,035 = 0,210
MnO…. 6,0 · 0,04 = 0,240
MgO … 6,0 · 0,080 = 0,480
CaO … 6,0· 0,250 = 1,500
26

Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар
6.Қўшимча машғулотлар ва
кўрсатмалар: ___________________________
7.Курс ишини топшириш даври:
1 2 3 4 5 Ҳимоя
Факт
Режа
Раҳбар ____________
3

Kirish
O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan haqli suratda faxrlanadi – bu yerda
mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan.
Hozirga qadar 2,7 mingdan turli foydali qazilma konlari va ma’dan nomoyon
bo’lgan istiqbolli joylar aniqlangan. O'zbekiston dunyodagi juda katta oltin,
kumush va boshqa qimmatbaho xamda yer bagrida kam uchraydigan metallar
zaxiralariga ega bo'lgan davlatlar jumlasiga kiradi".
Prezidentimiz taraqqiyotning to’rtta asosiy yo’nalishini belgilab berdi.
Birinchi yo’nalish – navbatda, metallurgiya korxonalari uchun kafolatlangan
xomashyo yetkazib berishdir. Hukumat ma’lumotlariga qo’ra, respublikadagi ruda
zaxiralari 1 milliard 200 million tonnani tashkil qiladi.
Ikkinchi yo’nalish – barcha hududlarda metall buyumlar ishlab
chiqaruvchi korxonalar tashkil etishni rag’batlantirish. Davlatimiz rahbari ana
shunday korxonalar rahbarlari bilan suhbatlashdi, import qilinadigan tovarlarni
bojxona to’lovlaridan ozod qilish imkoniyatlarini o’rganish bo’yicha
mutasaddilarga topshiriq berdi.
Uchinchi yo’nalish – yuqori qo’shimcha qiymat yaratuvchi sanoat
tarmoqlari uchun zamonaviy metall konstruksiyalar ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yish. Shu maqsadda Prezidentimiz kelgusi yilda 500 million dollarlik
mahsulotlarni mahalliylashtirish, davlat korxonalari tomonidan yangi
mahalliylashtirilgan mahsulotlarni kafolatli xarid qilishni yo’lga qo’yish bo’yicha
topshiriq berdi.
To’rtinchi yo’nalish – malakali kadrlar tayyorlashni ta’minlash, bu borada
ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish. Buning uchun respublikada
“O’zmetkombinat” qoshida Metallurgiya ilmiy markazi, Geologiya universiteti
qoshida qora metallar ilmiy laboratoriyasi, texnoparklar ochilishi bo’yicha
topshiriqlar berdi.
Qora metallar xalq xo’jaligida ishlatiladigan metallarning umumiy
hajmining 90 % dan ortig’ini tashkil qiladi, ularning asosiy qismini esa turli
5

Magnezitoxromit……………..0,1 CO………………………...………...4.12
O
2 pech atmosferasi….…….0,127 CO
2 ……………………………….0,014
Texnik kislorod…………....3.455 SO
2 ……………………………...0,008
Fe
2 O
3 ………………………………0,857
O’zlashtirilmagan O
2 ……… ……… 0, 178
N
2 ……………………………..…...0.123
H
2 O………… ………………... ……0,0 10
101,5844 10 1 ,5834
Boglanmagan 0.001

Eritishning material balansi
Metall ………………………………. 100 po’lat……………………... 90,3183
Shlak………………………………5.070 shlak bilan yo’qoladigan metal.
1.1199
Dolomit………………………………1,7 Shlak…….………………….11.4352
Magnezitoxromit………………….….0,2 CO……………………………7,585
O
2 pech atmosferasi….……………0,494 CO
2 ……………………….…1.8595
Texnik kislorod…………………....8,178 SO
2 …………………………...0,089
Fe
2 O
3 …………………………1,571
O’zlashtirilmagan O
2 ………… 0, 664
N
2 ……………………………...0.32 0
H
2 O………… …………… … .. 0,0 78 6
15, 642 15,0405
Boglanmagan -0, 6

ISSIQLIK BALANSI
Issiqlik kelishi.
1. Skrap bilan keladigan issiqlik
Q
sk = C
sk D
sk Gt
sk = 0,469·0,29 · 120·10 3
·20 = 326.424·10 3
kDj=0,326 gDj
34

Men 1-19 gurux talabasi M. Karimova “Vanna hajmi 120 tonna bo’lgan
ikki vannali po’lat eritish pechining material issiqlik balansini hisoboti”
mavzusidagi kurs ishini bajardim.
Kurs ishining kirish qismida O’zbekistondagi qora metallurgiyaning ishlab
chiqarilishi texnologiyasi va qo’llanilishini o’rgandim. Nazariy qismida marten
pechining ish jarayoni va unga yulanadigan mahsulotlarning turi va miqdorlari
hamda boradigan jarayonlar reaksiyalari keltirilgan. Temir oksidlarining uglerod
yordamida tiklanishi xam yoritib berilgan. Texnologik xisobotlarda yuklangan
cho’yan va skrapning miqdorligi asosida xisob – kitoblar qilingan. Mahsulotning
xisob kitoblaridan so’ng o’rtacha tarkibning miqdoriligi aniqlangan va ikkala
davrning miqdorlari olingan. Undan tashqari 12 0 tonna po’lat eritish pechining
xisob-kitoblari xisoblab chiqildi va issiqlik balansi aniqlandi.
Hisob – kitoblar to’liq borishi uchun ikki vannali po’lat eritish pechining
II davri ham hisoblandi va II davr jadvali ham to’ldirilda.
Vannaning hajmi bo’yicha 120 tonna bo’lgan ikki vannali po’lat eritish
pechining issiqlik balansi hisob kitob qilinganda quyidagi natijalarga erishildi.
Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki, ikkala davrning hisob-kitoblari hisoblab
topildi va men kurs ishida O’zbekistondagi ikki vannali po’lat ishlab chiqarish
texnologiyasini to’liq o’rgandim.
92.0672 ko’rsatgichi 100 % bo’lsa, 120 tonnada quyidagi qiymatga ega
bo’ladi:
92,0672---100
110,5 --120

Adabiyotlar ro'yxati
42

Marten jarayoni bilan birgalikda birinchi elektr po’lat quyish pechlari paydo
bo’ldi. Bunday pechlarda murakkab yuqori legirlan-gan po’latni eritish mumkin.
Birinchi marotaba 1952 yilda Avstrali-yada va 1957 yilda Dnepropetrovskda
injener Mozgov N.I. taklifi bilan kislorod-konverter jarayoni joriy qilindi.
Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puhta,
plastik, yuqori oquvchanlikka ega va qoliplarini ravon to’ldiradi. Shuningdek
yahshi payvandlanadi va kesib ishlanadi. Mashinasozlikda yuqorida qayd etilgan
va etilmagan qator xossalarga ko’ra unga talab borgan sari ortib bormoqda. Hozirgi
kunda po’latlar asosan konvertorlarga kislorod haydash yo’li bilan marten va elektr
pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Bunda cho’yan tarkibidagi S, Si, Mn, P
elementlari oksidlanadi, oksidlar esa birikib shlak hosil qiladi. Bunda kimyoviy
reaksiya tezligi qayta ishlanuvchi cho’yanlarning tarkibiga, boyitmasiyasiga va
temperaturasiga bog’lik bo’ladi. jadvalda misol sifatida qayta ishlanadigan
cho’yanlardan kam uglerodli po’latlar olishda kimyoviy tarkibning o’zgarishi %
hisobida 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Material C Si Mn P S
Qayta
ishlanadigan
cho’yan
Kam
uglerodli
po’lat 4 – 4,4
0,14 – 0,22 0,76 – 1,26
0,12 – 0,3 1,75 gacha
0,4 – 0,65 0,15 – 0,3
0,05 0,03 – 0,07
0,055
1. Ferroqotishmalar.
- GOST 1415-93 bo'yicha Fs 45, Fs 65, Fs 75 ferrosilitsiy
- GOST 4756-91 bo'yicha ferrosilikomarganes
- GOST 295-98 bo'yicha ikkilamchi alyuminiy
2. Shlak hosil qiluvchi materiallar.
8

kanallaridan o’tib pech devorlarini qizdirib mo’riga yoki bug’ qozonlariga
chiqariladi.
Chap tomondagi 1250 – 1280 o
C qizigan regeneratorlarga sovuq gaz va havo
haydaladi - da, ular qizigan regeneratorlarning vertikal kanallaridan o’ta borib, 800
– 900 o
C temperaturagacha qiziydi, keyin u yerdan o’z kallaklari orqali pech
kamerasiga o’tib yonadi. Yonayotgan gaz va havo oqimi shixtani qizdira borib,
qarama - qarshi tomondagi kallaklar orqali sovigan juft regeneratorlarga o’tib
ularni ham qizdiradi. Gaz va havo oqimining harakat yo’nalishi klapanlar 13 orqali
har 20 – 25 minutda avtomatik ravishda boshqariladi. Agar marten pechlarida
suyuq yoqilgi (mazut) da ishlasa, faqat havoni qizdirish regeneratori o’rnatilgan
bo’ladi.
Nordon marten pechlarida po’lat ishlab chiqarish
Bu usulda yuqori sifatli konstruksion va legirlangan po’latlar olishda
foydalaniladi. Kislotali marten pechining tuzilishi asosli marten pechining
tuzilishiga o’xshash bo’lib, devori esa o’tga chidamli dinas g’ishtidan teriladi.
Lekin bu hol eritilayotgan shixtadan shixtadagi S va R ni tozalash uchun flyus
sifatida ohaktoshni pechga kirishga imkon bermaydi. Shu sababli faqat tarkibida S
va R<0,2 - 0,3% bo’lgan toza shixtalardan foydalanish kerak. Amalda ko’pincha
po’lat avval odatdagi shixta asosli pechda, keyin kislotali pechda ishlanib kutilgan
tarkibga keltiriladi. Flyus sifatida kvarsitdan yoki kislota harakterli marten
shlakdan foydalaniladi. Pechga kiritilgan shixta materiallari suyuqlanayotgan
vaqtdan boshlab, asosli marten pechlaridagi kabi uning tarkibidagi Fe, Si, Mn, P
elementlar oksidlana boshaydi. Bu oksidlar uzaro birikib dastlabki, yuqori
kremniyli (40 – 60 % SiO
2 ) shlak ajralib metall sirtiga ko’tarilib uni pech
bo’shlig’idagi azotga, vodorodga va kislorodga to’yinishdan saqlaydi. Pechga
kiritilgan temir ruda tarkibidagi kislorod hisobiga uglerodning oksidlanishi zarur
tarkibli po’lat olinguncha davom ettiriladi.
15

7. Vannadagi t
xy = 1600ºC gacha ajratiladigan gazlarni qizdirish uchun ketadigan
shlak.
CO
2 ….3815.86 · 0,02146 · 120 · 10 3
· 22,4 : 44 = 5002.63 · 10 3
CO…..2526,85 · 0,06279 · 120 · 10 3
· 22,4 : 28 = 15231,44 · 10 3
SO
2 ….3815,86 · 0,00101 · 120 · 10 3
· 22,4 : 64 = 161.868 · 10 3
N
2 …...2328,65 · 0,00320 · 120 · 10 3
· 22,4 : 28 = 715.36 · 10 3
O
2 …..2463,97 · 0,00664 · 120 · 10 3
· 22,4 : 32 = 1374.303 · 10 3
Q
gaz = 22485.6 · 10 3
kDj = 22.48 gDj
8. Fe
2 O
3 olib ketilgan qismi bilan ketadigan issiqlik
= 0,01571 · 120 · 10 3
(1,23 · 1600 + 206,38) = 4099.14 *10 3
kDj = 4,099
kDj
9. Sovutilgan suv bilan yo’qotiladigan issiqlik
Ikki vannali pechlarni ishchi qismida suv bilan oyna qopqog’i, ustunlarini
zmeyviklari va kislorodli furmalar sovutiladi. Suv bilan sovituvchi elementda
suvning harorat darajasi 20 k dan oshib ketmasligini hisobga olib, sovutiladigan
suv bilan sarflanadigan issiqlikni topamiz:
Zaslonka … 3 · 1,67 · 10 3
· 4,187 · 10 3
· 14400 · 20 = 6041,34 · 10 3
Zmeyevik …6 · 0,56 · 10 -3
· 4,187 · 10 3
· 14400 · 20 = 4051,68 · 10 3
Ambrozura … 1 : 1,02 · 10 -3
· 4,187 · 10 3
· 14400 · 20 = 1350,56 · 10 3
Furma …3 · 0,28 · 10 -3
· 4,187 · 10 3
· 6840 · 20 · 20 = 481,14 · 10 3
Q
sov = 11924,72, 10 3
kDj = 11,92 kDj
Yuklash aylanasining lomlari va issiqlikning beshinchi balkasi bug’lanib
sovitishga ega. Har bir element uchun ximik tozalangan suvning sarfini 0,11 · 10 -3
m 3
/s deb belgilab, suvning umumiy sarfini topamiz.
Yuklash oynasining zomlari … 3 · 0,4 · 10 -3
= 0,3 · 10 -3
Orqa qismini 5 balkasi … 3 · 0,11 · 10 -3
= 0,33 · 10 -3
Old qismining 5 balkasi…3 · 0,11 · 10 -3
= 0,33 · 10 -3
Umumiy 0,99 · 10 -3
m 3
/s
Bug’ sarfi 90% ni tashkil etishini xisobga olib, bug’lanib sovutish bilan
sarflanadigan issiqlikni topamiz.
37

Q
tar = 2.5 + 1,16 + 1,4 + 6,48 = 23,08 GDj
11. Pechning aylanasidan tarqaladigan issiqlik sarfi
Q
nur =5,7*0.65 4
=6697,34· 10 3
kDj = 6.7 GDj
12. CO
2 va H
2 O dissotsiatsiyalanishi uchun tabiat gazini yoqilishiga olingan 2%
issiqlikka teng deb, issiqlik sarfini xisoblaymiz.
Q
dis = 0,02 · 0,035 V = 0,0007 B GDj
13. Q
vab = 0,025 · 0,035 = 0,00088 B GDj.
Tabiat gazi sarfini shlak balansi tenglamasidan topamiz:
Q
kel = Q
sarf
0,326 + 94.789 + 145,837 + 4,47 + 0.035B + 0,000302 В + 0,45 = 143.38 + 1,77 +
29,86 + 0,0268B + 10.82+0,47 + 22.48 + 4.099+11,92 + 19.93 + 11.54 + 6,7 +
0,0007 B + 0,00088 B
0.006865 B = 17
Bu yerda: В =
2491 м 3
O’rtacha issiqlik yuklamasi :
Q
o’rt = 29 * 3796.09 : 14400 = 5,01 МВ t га тенг
Bo’sh holatdagi issiqlikning sarflanishi
(19.93+11.54+6.7)/14400 = 2.65 MVt
Marten pechi kamerasining issiqlik kelishi
Issiqlikning kelishi GDj % Issiqlik sarfi GDj %
Fizik issiqlik:
skrap...............................
cho’yan............................
....
x a vo................................. 0 , 326
94.789
1.51 0.15
30.6
80.2
9 Fizik issiqlik
Po’lat.........................
shlak
SHlakdagi metall..... 143.38
1.77
29.86 50.60
0.41
8.042
Reaksiyalar issiqligi: Oxakning
39

1-jadval.
Temirni eritishni I davrdagi balansi
Manba Fe
2 O
3 dan, kg FeO dan, kg
Dolomit 1,3 · 0,003 · 0,7 = 0,0027
Magnezitoxromit 0,1 · 0,10 · 0,7 = 0,007
Oxaktosh 5.07 · 0,002 · 0,7 = 0,007
Skrap quyundisi 0,29 · 0,7 = 0,203
Jami 0,2197
Shlak ajratib olishdagi 0.39*0.7 = 0.273 1.656*0.78 = 1.292
Shlakda qoladigani 0,3161*0,7 = 0,221 0,8429*0,78=0,657
Жами 0,494 1, 949
Po’latga o’tadigani 0.2197 – 0.494 = -0, 2743
Vannani 1 – davrida massa almashinuvi darajasini aniqlashishi va qizdirishni
notekisligi o ’ rganib vannaga birikadigan kislorodni o ’ zlashtirish koeffitsientini 0,9
ga teng deb qabul qilamiz , u holda texnik kislorodni sarfi quyidagini tashkil qiladi .
4.6406*22.4/0.95*0.9*32=3.7 m 3
Toza kislorod sarf: 4.6406 · 22,4/32 = 3 , 248 m 3
Toza kislorod sarfi o’zlashtirma koeffitsientini xisobi bilan
3,248 /0,9 = 3.609 m 3
O’zlashtirilmagan kislorod miqdori;
3.609 - 3,248 = 0,361 m 3
yoki 0,516 kg
Texnik kislorod bilan birikadigan azot miqdori:
3.7 – 3.609 = 0.091 m 3
yoki 0.113 kg
Vannaga birikadigan kislorod miqdori.
4,6406+ 0.516 + 0.113 = 5,2696 kg
Shlak ajratib olishda u bilan ketadigan metal xisobini yillik chiqishi.
100 – 3.7395– 2,2233 – 0. 58 – 0,29 – 0,5 – 0,6 = 92,0672
32

Bunda metallda erigan [FeS] shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga kirishib, CaS
tarzida shlakka o’tadi:
[FeS] + (CaO) = (CaS) + [FeO] (6)
Demak, shlakda qancha kalsiy oksidi ko’p bo’lib, temir oksidi kam bo’lsa,
metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi.
Temir oksididan temirning qaytarilishi. Po’lat ishlab chiqarishda kislorod
cho’yandagi begona jinslarni oksidlash uchun zarur bo’lsa, po’latlarda esa
kislorodning bo’lishi uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi.
Shuning uchun po’lat ishlab chiqarishda undagi temir oksidlardan Fe ni qaytarish
muhim davr hisoblanadi. Buning uchun temirga nisbatan kislorodga yaqinrok
bo’lgan birikmalar (ferromrganets, forrosilitsiy) va alyuminiy bo’laklari yoki
ularning kukunlari vannaga ma'lum miqdorda kiritiladi:
[Mn] + [O] = (MnO) + Q; [Si] + 2[O] = (SiO
2 ) + Q;
2[Al] + 3[O] = [Al
2 O
3 ] + Q
Bunda hosil bo’layotgan oksidlar po’latda erimay, osongina n SiO
2 · mFeO ·
kMnO birikma hosil qilib shlakka o’tadi. Temir oksididan temirni qaytarilish
darajasiga qarab quyidagi hillarga ajratish mumkin: to’la qaytarilgan,
qaytarilmagan va chala qaytarilgan.
To’la qaytarilgan po’lat quymalarni olishda metall avvalo pechda
ferromarganes bilan, keyin esa kovshda ferrosilitsiy va alyuminiy bilan qaytariladi.
Qaytarilmagan qaynaydigan po’lat quymalarni olish uchun esa po’lat avval pechda
ferromarganes bilan chala qaytarilib, so’ngra qolipda uglerod hisobiga qaytariladi.
Bunda metalldan ajralayotgan SO gazi aralashtirilayotganda u qaynaydi va
ajralayotgan gaz pufakchalarining ko’pi quymada qoladi, kiritish bo’shligi
bo’lmaydi. Bunday quymalarning sifati qaynamaydigan po’lat quymalardan
pastrok bo’ladi. Chala qaytarilgan po’latlar ferromarganes va qisman ferrosilitsiy,
ba'zan alyuminiy bilangina qaytariladi, shu sababli ular chala qaytarilgan po’latlar
deyilati. Ishlab chiqarilayotgan quymalarning 55% to’la qaytarilgan, 40%
qaytarilmagan, qolgan 5% igina chala qaytarilgan po’latlarga to’g’ri keladi.
22

Pech temperaturasi ko’tarilganda uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi:
[FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q kJ.
Pufak tarzida ajralayotgan uglerod (II) - oksid (CO) gazi metallni
aralashtirib temperaturasini bir xil holga keltirish bilan birga uni zararli gazlardan
(N
2 , H
2 , O
2 ) va metallmas materiallardan tozalaydi.
Shuni ta’kidlash kerakki, bir - biri bilan kontaktda bo’lib, o’zaro
aralashmaydigan suyuqliklar (metall va shlak) da eriydigan komponent va
birikmalar ayni temperaturada ikkala suyuqlikka ham ma'lum nisbatda
taqsimlanadi. Demak, jarayon davomida shlak tarkibini o’zgartirsak metall tarkibi
ham o’zgaradi.
Po’lat ishlab chiqarish jarayonini quyidagi davrlarga ajratish mumkin:
1) Shixtani suyultirish. Bu davrda avvalo Fe, so’ngra Si, P, Mn elementlari
oksidlanadi va bu oksidlar birikib shlak hosil bo’ladi.
Shlakdagi (FeO)
3 · P
2 O
5 birikmani bu sharoitda barqaror saqlash uchun
ohaktosh qo’shiladi.
(FeO)
3 · P
2 O
5 + 4CaO = (CaO)
4 · P
2 O
5 + 3FeO + Q, (5)
aks holda u parchalanib, fosfor uglerod bilan qaytarilib metallga o’tishi mumkin.
2) Uglerodning oksidlanishi. Metall vanna temperaturasining ko’tarilishi
bilan uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi:
[FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q.
Bunda metallda erigan [FeS] shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga kirishib, CaS
tarzida shlakka o’tadi:
[FeS] + (CaO) = ( CaS) + [FeO]. (6)
Demak, shlakda qancha kalsiy oksidi ko’p bo’lib, temir oksidi kam bo’lsa,
metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi.
Temir oksididan temirning qaytarilishi. Po’lat ishlab chiqarishda kislorod
cho’yandagi begona jinslarni oksidlash uchun zarur bo’lsa, po’latlarda esa
kislorodning bo’lishi uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi.
Shuning uchun po’lat ishlab chiqarishda undagi temir oksidlardan Fe ni qaytarish
muhim davr hisoblanadi. Buning uchun temirga nisbatan kislorodga yaqinrok
10

Q
3 = 5.01 MVt, B
3 = 5.01· 4680/29 = 808.51 м 3
Meyorga o’tkazish davri:
Q
4 = (5.01·14400–3.7575·1440–6.2625*4680–5.01*4680)/3600= 3.8827 MVt
B
4 = 3.8827 · 3600/29 = 481.99 м 3

Tabiiy gazning davrlar aro sarflanganlagining to’g’riligini aniqlash uchun
yig’indilarni qo’shib chiqamiz.
186.57 + 1010.63 + 808.51 + 481.99 = 2491 м 3
.
Ushbu qiymat issiqlik balansining sarflanishi to’g’ri chiqqanligini ko’rsatadi.
Xulosa
41

Ohaktosh sarfini X deb belgilab, ohaktoshning umumiy sarflanishini silkinish
natijasida shkak bilan yo’qolishi (2,83) kg ga teng deb quyidagilarni topamiz;
SiO
2 kelishi, kg;
Metall shixtasi…………………………….1.585
Dolomit………………….1, 3 · 0, 0 2 =0,02 6
Magnezitoxromit…….............0,1 · 0,06 =0,006
Ifloslangan skrap……………………=0,3016
Miksirlangan shlak……………0,5 · 0,38 = 0,19
Ohaktosh (2,83 + x) · 0,02 = 0,0566 + 0,02x
2,1652+0,02x
Al
2 O
3 kelishi, kg;
Dolomit………………………1 ,3 · 0,02 = 0,02 6
Magnezitohromit………….0,1 · 0,04 = 0,004
Ifloslangan skrap………………………0,145
Miksirlangan shlak………….0,5 · 0,08 = 0,040
Ohaktosh (2,83 + x) · 0,003 = 0,0085 + 0,003x
0. 2235+ 0.003х
MnO kelishi, kg
Metal shixtasidan……………………………1,1169
Dolomit дан MgO kelishi, kg……… 1.3*0.36 =0,468
Magnezitoxromit…………………0,1 – 0,66 = 0,066
Mikserlangan shlak……………… .0,5 · 0,06 = 0,03
Oxaktosh ……… (2,83 + x) · 0,02 = 0,0566 + 0,02x
0.6206 + 0,02x
CaO kelishi, kg
Dolomit ………………………….1,3 · 0,55 = 0,715
Magnezitoxromit…………………….0,1 · 0,02 = 0,002
Miksirlangan shlak…………………....0,5 · 0,46 = 0,23
Oxaktosh ……………2,83 + x) · 0,53 = 1,5 + 0,53x
29

P
2 O
5 … 6,0 · 0,040 = 0,240
S … 6,0 · 0,003 = 0,018
Cr
2 O
3 … 6,0 · 0,001 = 0,006
FeO … 6.0 · 0,276 = 1,656
Fe
2 O
3 … 6,0 · 0,065 = 0,39
= 6,00 kg
Shlak bilan birga 1,5: 0,53 = 2,83 kg ohaktosh yo’qoladi (0.53 -1 кг
оха ktoshd а gi СаО ning miqdori ) .
27

Ikki vannali marten pechlarida po’lat ishlab chiqarish
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, odatda marten pechlarining ish bo’shlig’ida
ajralayotgan issiqlikning 20 - 25% igina shihta materiallari va shlakni qizdirishga
sarflanadi. (~50 - 55% pech gazlari bilan, 20 - 25% esa suv bilan sovutiluvchi
o’tga chidamli g’ishtdan terilgan devorlarga o’tadi). Shu boisdan, issiqlikdan
to’laroq foydalanish yo’lidagi izlanishlar ikki vannali pechlarning yaratilishiga olib
keldi.
Pechning tuzilishi. pechning ish bo’shlig’ini suv bilan sovitib turiladigan
o’tga chidamli to’siq 7 bilan A va B qismlarga ajratiladi. Pech shipi esa ajraladigan
qilinib, ularning har biri o’z yuklash darchalariga, po’lat va shlak chiqarish
novlariga ega. Jarayonda ajralayotgan gaz esa mo’ri 6 orqali chiqib ketadi.
Pechning ishlashi. pechning o’ng yog’idagi B qismiga yuklangan shixta
materiallar qizdirilayotgan vaqtda chap yoqdagi A vannadagi suyuq metall sathiga
o’z furmalari 2 orqali kislorod haydab turiladi, bunda ajralayotgan gaz B vannaga
yo’naltiriladi va u yerda kislorod (II) – oksidi (CO) to’la yonadi. natijada vanna
temperaturasi ko’tarilib undagi shixta materiallar shiddatli qiziy boshlaydi. A
vannadagi metall kutilgan tarkibga kelganda po’lat va shlak o’z novidan kovshga
chiqarila boshlaydi. so’ngra qattiq shixta materiallar yuklanadi. Ayni vaqtda qizib
turgan B vannaga qayta ishlanuvchi cho’yan quyiladi – da suv bilan sovitib
turiladigan o’z furmasidan kislorod haydaladi. Ajraluvchi gaz endi A vannaga
yo’naltiriladi. jarayon shu yo’sinda davom etadi. natijada issiqlikdan to’laroq
foydalaniladi. Mamlakatimizda 1965 yildan boshlab ikki vannali pechlardan
(Magnitogorsk, Cherepoveck va boshqa metallurgiya kombinatlarida)
foydalanilmoqda.
Gaz yo’nalishi maxsus moslama (shiber) lar yordamida o’zgartiriladi. Agar
shixtada 50% dan ortiq suyuq cho’yan bo’lsa, yoqilg’i sarflamay jarayonni olib
boorish mumkin, bunda jarayon kislorod konvertorlarda kechuvchi jarayonlar kabi,
ammo ulardan sustroq kechadi. Konstrukciyaning oddiyligi, ish unumining bir
vannali pechlarga qaraganda 1,5 – 2 marta ortiqligi, yoqilg’ining 4 – 6 marta kam
sarflanishi tufayli bu pechlardan keng foydalaniladi.
12

2,447 + 0,53x
P
2 O
5 kelishi, kg;
Metall shixtasi………………………………….0,3245
Ohaktosh………… (2,83 + x) · 0,007 = 0,002 + 0,0007x
0.3265 + 0,0007 x
S kelishi, kg;
Metall shixtasi……………………………….… 0 .081
Mikserlangan shlak……………………......0,5 · 0,002 = 0,010
Oxaktosh …………… (2,83 + x) · 0,001 = 0,0083 + 0,001x
0,0993 + 0,001x
Cr
2 O
3 kelishi kg;
Magnezitoxromit…………………………….0,1 · 0,12 = 0,012.
Amaliyot natijalarini xisobga olgan holda shlak tarkibida 16% FeO va 6%
Fe
2 O
3 bor deb, shlakni to’kilishini xisobga olib, uni I – davr oxiridagi miqdor
formulasini tuzamiz; kg;
SiO
2 ……………………….2,1652 + 0,02x – 1,260 = 0,9052+0.02x
Al
2 O
3 ……………...………. 0.2 235+ 0.003х –0,210 = 0,0135 + 0,003x
MnO………………………1.1169– 0,240 = 0,8769
MgO ……………………....0.6206 + 0,02x – 0,480 = 0.1406 + 0,02x
CaO……………………2,447 + 0,53x – 1,500= 0.947 + 0,53x
P
2 O
5 ……………………0.3265+ 0,0007x–0,240 = 0.0865+ 0,0007x
S……………………………0,0993 + 0,001x – 0,018 = 0,0813+ 0,001x
Cr
2 O
3 ……………………0,012 – 0,006 = 0,006
FeO…………………………0,16 L
shl
Fe
2 O
3 …………………….0,06 L
shl
L
shl = 0,22 L
shl + 3,057 + 0.5747x yoki
L
shl = 3.9192 + 0.737x
Shlakni asosini I davr oxirida 2,6 ga teng bo’lib oxaktosh sarfini belgilovchi
tenglamani topamiz.
30

1. Mirziyoyev Sh.M. Prezident qarorlari – 2018 yil 06 iyundagi 425 - sonli
qarori.
2. Явойский В.И. « Т еория процессов производства стали». Москва:
Металлургия. 200 1 г.
3. Юсупходжаев А.А., Арибжанова Д.Е. « Производство стали». – Т:
Таш кент . 20 16 .
4. Мастрюков Б.С. «Теория, конструкция и расчеты металлургических
печей. – M .: Металлургия. 1986 .
5. “Пўлат ишлаб чиқариш” фанидан маъруза матни. Тошкент. 2014 й.
6. Атлас: “Металлургические печи”

43

bo’lgan birikmalar (ferromrganets, forrosilitsiy) va alyuminiy bo’laklari yoki
ularning kukunlari vannaga ma'lum miqdorda kiritiladi:
[Mn] + [O] = (MnO) + Q; [Si] + 2[O] = (SiO
2 ) + Q;
2[Al] + 3[O] = [Al
2 O
3 ] + Q
Bunda hosil bo’layotgan oksidlar po’latda erimay, osongina n SiO
2 · mFeO ·
kMnO birikma hosil qilib shlakka o’tadi. Temir oksididan temirni qaytarilish
darajasiga qarab quyidagi hillarga ajratish mumkin: to’la qaytarilgan,
qaytarilmagan va chala qaytarilgan.
To’la qaytarilgan po’lat quymalarni olishda metall avvalo pechda
ferromarganes bilan, keyin esa kovshda ferrosilitsiy va alyuminiy bilan qaytariladi.
Qaytarilmagan qaynaydigan po’lat quymalarni olish uchun esa po’lat avval pechda
ferromarganes bilan chala qaytarilib, so’ngra qolipda uglerod hisobiga qaytariladi.
Bunda metalldan ajralayotgan SO gazi aralashtirilayotganda u qaynaydi va
ajralayotgan gaz pufakchalarining ko’pi quymada qoladi, kiritish bo’shligi
bo’lmaydi. Bunday quymalarning sifati qaynamaydigan po’lat quymalardan
pastrok bo’ladi. Chala qaytarilgan po’latlar ferromarganes va qisman ferrosilitsiy,
ba'zan alyuminiy bilangina qaytariladi, shu sababli ular chala qaytarilgan po’latlar
deyilati. Ishlab chiqarilayotgan quymalarning 55% to’la qaytarilgan, 40%
qaytarilmagan, qolgan 5% igina chala qaytarilgan po’latlarga to’g’ri keladi.
Legirlangan po’latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma'lum miqdorda
toza legirlovchi metallar yoki ularning ferroqotishmalari (masalan, ferrohrom,
ferrotitan) qo’shiladi. Bunda pechga Fe ga qaraganda kislorodga yaqin bo’lgan
elementlar (masalan, Si, Mn, Al, Cr, V, Ti va boshqalar) esa metall tarkibidagi
FeO dan Fe qaytarilgach yoki qaytaruvchilar bilan bir vaqtda kiritiladi.
Sanoatda ishlab chiqarilayotgan po’latlarning 16 - 18% ini legirlangan
po’latlar tashkil qiladi. Uglerodli va legirlangan po’latlarning 1500 dan ortiq
markasi bor.
11

Bu yerda: C
sk = 0,469 kDj (kg ·m) – t
sk = 20ºC dagi skrapning solishtirma issiqlik
sig’imi.
2. Cho’yan bilan keladigan issiqlik
Q
2 = GD
2 [C kk
2 t
e2 + L
2 + G s
2 (t
2 – t
e2 )] = 120 · 10 3
· 0,71 [0,745 · 1200 + 217,72 +
0,837 (1300 – 1200)] =9478985,6 * 10 3
kDj= 94.789 gDj
3. Ekzotermik reaksiyadagi issiqlik
Kislorod sarfi: kg Hosil bolgan oksid: kg
C --- CO 1.485 *16 : 12 = 1.98 1.485 + 1.98 = 3 , 465
Si --- SiO
2 0.74 * 32 : 28 = 0.845 0.74 + 0.845 = 1.585
Mn --- MnO 0.8659 * 16 : 55 = 0.251 0.8659 + 0.251 =1.1169
P --- P
2 O
5 0.1415 * 80 : 62 = 0.183 0.1415+ 0.183 = 0.3245
Fe (tutunda) 0.5 * 48 : 112 = 0.2143 0.5 + 0.2143 = 0.7143
S --- SO
2 0.07 1 * 32 : 32 = 0. 0 7 1 0. 0 7 1 + 0.0 1 = 0.081
Jami: 3.5443 7.2867
C CO
2 ……….0,02405 · 120· 10 3
· 34,09 = 98383.74
Si SiO
2 ……….0,0065 · 120 · 10 3
· 31,10 = 24258
Mn MnO……..0,0068 · 120 · 10 3
· 7,37 = 6013.9
Fe Fe
2 O
3 ……..0,01 · 120 · 10 3
· 7,37 = 8844
P P
2 O
5 ……….0,001415 · 120 · 10 3
· 25 = 4245
S SO
2 ………..0,00071 · 120 · 10 3
· 9,28 =79.065
Fe FeO……….(0,001940 + 0,00053) · 120 · 10 3
· 4,82 = 1428.64
Fe Fe
2 O
3 ……..(0,002743 - 0,00018) · 120 · 10 3
· 7,37 = 2585.10
Q
ekz = 145837.44*10 3
= 145.837 gDj
4. Shlakdagi issiqlik
SiO
2 (CaO)
2 SiO
2 …….0.01585· 120 · 10 3
: 28 · 60 · 2,32 = 4397.98
P
2 O
5 (CaO)
3 P
2 O
5 –CaO 0,03245 · 120 · 10 3
: 62 · 142 · 4,71 = 76.97
Q
sh.o = 4474.95 = 4.47 gDj
5.Tabiat gazining yig’indisidagi shlak
35

po’lat
Ma’lumki, qayta ishlanadigan cho’yanlarda Fe miqdori 90% dan ortiq
bo’ladi. Shuning uchun ularni eritishda pech muhitidagi kislorod bilan avvalo Fe
reaksiyaga kirishadi.
[Fe] + 1/2O
2 - [FeO] + Q (1)
Bunda kislorod hisobiga (pech temperaturasi pastligida Leshatelye prinsipiga
ko’ra) oksidlanganda issiqlikni ko’proq ajratuvchi elementlar (Si, P, Mn)
oksidlanadi. Pech temperaturasi ko’tarila borishi bilan oksidlanganda issiqlik
yutuvchi elementlar oksidlanadi.
Jarayonning boshlang’ich davrida boruvchi reaksiyalarni shunday ifodalash
mumkin:
[2FeO] + [Si] = [SiO
2 ) + 2[Fe] + Q (2)
5[FeO] + 2[P] = (P
2 O
5 ) + 5[Fe] + Q (3)
(FeO) + [Mn] = (MnO) + [Fe] + Q (4)
Hosil bo’lgan oksidlar o’zaro birikib shlak hosil bo’la boshlaydi:
(MnO) + (SiO
2 ) → (MnO ·SiO
2 )
[FeO] + (SiO
2 ) → (FeO · SiO
2 )
(P
2 O
5 ) + [3FeO] → (FeO)
3 · P
2 O
5 .
Ko’pincha reaksiyalarni tezlatish maqsadida pechga ma'lum miqdorda temir rudasi
kiritiladi yoki kislorod haydaladi.
Pech temperaturasi ko’tarilganda uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi:
[FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q kJ.
Pufak tarzida ajralayotgan uglerod (II) - oksid (CO) gazi metallni aralashtirib
temperaturasini bir xil holga keltirish bilan birga uni zararli gazlardan (N
2 , H
2 , O
2 )
va metallmas materiallardan tozalaydi.
Shuni ta’kidlash kerakki, bir - biri bilan kontaktda bo’lib, o’zaro
aralashmaydigan suyuqliklar (metall va shlak) da eriydigan komponent va
birikmalar ayni temperaturada ikkala suyuqlikka ham ma'lum nisbatda
19

Купить