Vatikan davlati turizmi o'ziga xosligi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	481.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

13 Sotish

Vatikan davlati turizmi o'ziga xosligi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ......................................................................................................................................... 2
I BOB. VATIKANNING GEOGRAFIK, SIYOSIY VA DINIY AHAMIYATI. ....................... 5
1.1 Vatikan davlatining paydo bo'lish tarixi ................................................................................. 5
1.2 Vatikan - katolitsizmning ruhiy markazi .............................................................................. 10
II BOB. VATIKAN TURIZMINING MADANIY XUSUSIYATLARI ................................... 15
2.1 Vatikanning diqqatga sazovor joylari ................................................................................... 15
2.2 Vatikanga sayohatlarning rivojlanishi va istiqbollari ........................................................... 23
XULOSA .................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI ..................................................................... 30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy dunyoda turizmning roli oshdi.
Iqtisodiyot, madaniyat va ijtimoiy hayotning ushbu sohasiga katta ta'sir ko'rsatishiga
qaramay, turizm faoliyatning barcha jabhalariga ta'sir qiladi.
Hozirgi vaqtda Vatikanda turizm tashkiliy soha, rivojlanish yo'nalishi bilan
bog'liq bo'lgan tartibsiz, noaniq o'zgarishlarga to'la, miqdoriy va sifat o'zgarishlarida
aks etadi. Vatikan turizmi 80-yillarda yuksalishni boshdan kechirdi va hozirda,
xususan, sayyohlarni qabul qilish nuqtai nazaridan, ya'ni ichki turizmda ma'lum bir
pasayish kuzatilmoqda. Ammo boshqa tomondan, hukumat sayyohlik ob'ektlarini
faol ravishda qurmoqda, sayyohlik kompaniyalari soni har yili ortib bormoqda, ammo
sayyohlar oqimini ko'paytirish o'rniga chet elga sayohat qilayotgan rossiyaliklar soni
ortib bormoqda. JST prognoziga ko'ra, 2020-yilga borib Vatikan sayyohlarni qabul
qilish bo'yicha yetakchi o'ntalikka kiradi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Mavzuni tanlash diniy turizm turizm
sanoatining muhim qismi bo'lib, zamonaviy dunyoda uning dolzarbligi juda katta
ekanligi bilan izohlanadi. Talab ortib borayotgan eng jozibali ob'ektlar - soborlar,
masjidlar, ma'naviyat markazlari va diniy muzeylar. Muayyan mamlakat yoki
mintaqaga tashrif buyurish motivatsiyasining asosi tarix, din va madaniyat
yodgorliklariga tashrif buyurishdir. Vatikan davlatining qiymati aynan shu.
Italiyada, Rim shahrining g'arbiy-markaziy mintaqasida noyob davlat - Vatikan
shahri mavjud. Shaharning bu kichik qismida na infratuzilma, na tog‘-kon sanoati, na
zavod, na fabrikalar mavjud. Ammo bu mutlaqo noyob davlat ulkan, ko'p marta
kattaroq katolik dunyosi ustidan hokimiyatga ega. Vatikan o'ziga xos turmush tarziga,
noyob ijtimoiy tizimga ega, ko'plab milliy an'analarni saqlaydi va jahon
madaniyatining yirik muzey eksponatlaridan biridir.
Kurs ishining maqsadi: Vatikanning mamlakat turizmiga ta'siri.
Kurs ishida tadqiqot mavzusi Vatikanning o'ziga xos xususiyatlari. Bu mitti
davlatning faqat bitta maqsadi bor - bu jahon katolik cherkovining markazi,
shuningdek, dunyoning bosh patriarxi Papaning qarorgohi. Bu erda zamonaviy yirik
shaharning hayoti qadimgi dunyoning sokin cherkov hayoti bilan aralashadi.2

Ishning vazifalari: Dunyoda Vatikan davlati turizmda davomiy o’sib
borayotgan va yetakchi hisoblanayotgan turizm zonalari o’rganish; Vatikan
davlatining rivojlanish bosqichlari va uning turlarining mazmunini yoritib berish;
Vatikan davlati turizm sohasida rivojlangan hududlarni statistik ma’lumotlar asosida
tahlil qilish.
Mavzuni o‘rganishning uslubiy asoslari Vatikan davlatini diniy turizm
markazi sifatida ko'rib chiqishdir.
Maqsadga erishish uchun kurs ishida quyidagi vazifalar qo'yildi:
- Vatikan davlatining paydo bo'lish tarixini ko'rib chiqing;
- Vatikan davlatining ijtimoiy tizimi va tashqi siyosiy aloqalarini ko'rib
chiqish;
- Vatikan davlatining diqqatga sazovor joylarini diniy turizm markazi sifatida
ko'rib chiqing;
- Vatikanga turistik turlarni rivojlantirish istiqbollarini tahlil qilish.
Kurs tadqiqotining nazariy va metodologik asoslari.
Men o'z ishimda turizm industriyasini rivojlantirish tamoyiliga tayanaman,
funksionalligi, geografik joylashuvi, tahlili,
adabiyotlar, geografik tamoyil va tahlilning umumiy metodologik usullari.
Kurs tadqiqotining ilmiy yangiligi Vatikan xususiyatlarining mamlakat
turizm sanoatiga ta'siri tabiatini o'rganishdadir.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati . Kurs ishidagi tadqiqot natijalari Vatikan
turizmi haqidagi tushunchamizni kengaytirish imkonini beradi.
Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, olingan natijalar sayyohlik
agentliklari, institutlar, maktablar faoliyatida qo'llanilishi mumkin, chunki ular
marshrutlarni ishlab chiqish, ekskursiyalar o'tkazish, shuningdek, sayohatlar
o'tkazishda muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini ochib berishga imkon beradi.
turizm geografiyasidan amaliy mashg'ulotlar.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, 5 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. Kurs ishida 87 dan ortiq
manbalardan foydalanilgan.3

Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsadi va vazifalari, kurs
ishining uslubiy asoslari, tadqiqotning obyekti va predmeti hamda ishning ilmiy va
amaliy ahamiyati ko‘rsatilgan.
Birinchi bob “Vatikanning geografik, siyosiy va diniy ahamiyati” deb
nomlanib ushbu qismda Vatikan davlatining paydo bo’lish tarixi, rivojlanish
bosqichlari va klassifikatsiyalari haqida to'liq ma'lumot berilgan.
Ikkinchi bob “Vatikan turizmining madaniy xususiyatlari” deb nomlanib
Vatikan davlatining turizm samaradorligini oshirishning turli xil istiqbollari haqida
so’z borgan. Kurs ishining so’nggi sahifalarida ko’plab turistlarni jalb etayotgan
vatikan davlati manzillar haqida so’z boradi.
Ish so‘ngida tadqiqot natijalaridan olingan xulosalar va ish davomidan kelib
chiqqan takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan. 4

I BOB. VATIKANNING GEOGRAFIK, SIYOSIY VA DINIY AHAMIYATI.
1.1 Vatikan davlatining paydo bo'lish tarixi
Rim savoli deb atalmish 1870-yilda Italiya hukumati Papa davlatini qo shibʻ
olishi munosabati bilan vujudga keldi. 1929-yil 11-fevralda Rim-katolik cherkovi
rahbariyati Lateran saroyida Italiya hukumati bilan shartnomalar tuzdi. mustaqil
Vatikan davlati va uning Italiya bilan munosabatlarini tartibga solish to'g'risida.
1870-yildan beri cherkovga etkazilgan zararni qoplash uchun Italiya davlati
Vatikanga har yili 750 million lira naqd pul va 1 milliard lira 5 foizli davlat
obligatsiyalari to'lash majburiyatini oldi. Bu kelishuvlar 1929-yil 7-iyunda
ratifikatsiya qilingan. 1984-yil 18-fevralda Italiya va Vatikan o rtasida yangi
ʻ
konkordat tuzildi. Vatikanda oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati
papaga tegishli. Aniq ma'muriy masalalar hokim va uning mansabdor shaxslari
tomonidan hal qilinadi. Jamoat tartibini saqlash uchun gubernator o'z ixtiyorida
xavfsizlik xizmatiga ega - kichik karabineri otryadi. Agar kerak bo'lsa, u
Shveytsariya gvardiyasi - papaning shaxsiy qo'riqchisi yordamiga murojaat qilishi
mumkin. Huquqiy hokimiyatni mahalliy sud amalga oshiradi. Yuqori sudlar - Oliy
cherkov sudi va Apostol sudining Oliy sudi. 4-asrdayoq elchilar yuborish va chet el
vakillarini qabul qilish to g risida ma lumotlar mavjud bo lsa-da, diplomatik
ʻ ʻ ʼ ʻ
vakillarning rasmiy almashinuvi 16-asrda boshlangan. Vatikanning tashqi aloqalari
to'g'ridan-to'g'ri Rim-katolik cherkovining boshlig'i sifatida papa nomidan amalga
oshiriladi. 1
2
1870-yilda diplomatik aloqalar o'rnatilgan davlatlar soni to'rttaga
qisqardi, keyin esa asta-sekin ko'paya boshladi. 1998-yilda Vatikanda 165 ta
davlatning elchilari akkreditatsiya qilingan. Chet elda ko'plab papa vakolatxonalari va
lavozimlari mavjud, jumladan nuncios, internuncios va apostol delegatlari. Tashqi
1
Vodenska M., Mironenko N.S., Petrov AB rekreatsion rayonlashtirish muammolari.- Vestn. Moskva Univ., Ser.
Geografiya, 1985 yil - 6-son
2
Vodenska M., Mironenko N.S., Petrov AB rekreatsion rayonlashtirish muammolari.- Vestn. Moskva Univ., Ser.
Geografiya, 1985 yil - 6-son
5

ishlar vazirining vazifalarini kardinal darajasiga ega davlat kotibi bajaradi. 3
Zamonaviy dunyoda Rim-katolik cherkovining 900 milliondan ortiq izdoshlari
bor, bu xristianlikning turli yo'nalishlari (pravoslav va protestantlar) boshqa
izdoshlari sonidan ancha yuqori. Katolik cherkovining boshlig'i Rim papasi - 3-4-
asrlardan beri shunday bo'lgan. Rim episkoplari o'zlarini chaqira boshladilar. 6-
asrdan boshlab bu atama Rimning "abadiy shahar" nasroniy jamiyati rahbariga
tayinlangan. Rim yepiskoplari o'zlarini "xudoning er yuzidagi vikarlari" deb atagan
holda, o'zlarini imtiyozli mavqega qo'yib, barcha xristian cherkovlarining faxriy
(afsonaga ko'ra, Pyotr va Pavlus) va qonuniy (imperiya poytaxti cherkovi sifatida)
ustunligini da'vo qilishdi.
Rimdan Yevropa bo'ylab papaning yurisdiktsiyasi ostida va mahalliy feodal
hokimiyatlardan mustaqil bo'lgan kuchli katolik monastirlari tarmog'i tarqaldi.
Ko'plab harbiy-diniy va mantiqiy buyruqlar yaratildi va faol faoliyat yuritdi.
1870-1871-yillardagi Franko-Prussiya urushi davrida. Fransuz papasi
qorovullari cherkov papasi hududidan olib chiqildi va mustaqil papa davlati o zʻ
faoliyatini to xtatdi. Papa davlatining poytaxti Rim Italiyaning poytaxtiga aylandi va
ʻ
cherkov okrugi hududi bilan birga Italiya davlati tarkibiga kirdi. Faqat 1929-yilda
Papa Pius XI Mussolinining fashistik rejimi bilan Lateran kelishuvlarini imzolashga
muvaffaq bo'ldi, bu papa davlatlarini tikladi, uning hududida muqaddas Vatikan
davlati tashkil etildi.
Hozirgi vaqtda Vatikan, katolik cherkovining xalqaro markazi va uning
boshlig'i Papaning qarorgohi, Italiya poytaxti - Rim shahrining markazida joylashgan
kichik bir davlatdir. Vatikanning o'z gerbi, bayrog'i, madhiyasi, puli, matbuoti, pochta
markalari, valyutasi, banki, internet serveri, jandarmeriya qo'riqchisi va eng muhimi,
uning monarxi - Rim papasi bor. Vatikanning asosiy vazifasi diniy, uning faoliyat
doirasi butun dunyo, katolik dindorlarining soni 600-700 million kishi, ruhoniylar
apparati esa 400 ming kishi va monastir ordenlarining bir milliondan ortiq a'zolaridan
iborat. Ayniqsa Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Fransiya, Belgiya, Avstriya va Lotin
3
Zachinyaev N.P., Falkovich N.S. Xalqaro turizm geografiyasi. - M.: Mysl, 1972 yil
6

Amerikasi mamlakatlarida katoliklar ko'p. 4
Rimning g arbiy qismida Tiberning o ng qirg og ida joylashgan shahar-davlat.ʻ ʻ ʻ ʻ
Vatikanning iqlimi subtropik O'rta er dengizi. Yanvarning o rtacha harorati O °C dan
ʻ
+12 °C gacha, iyulda +20 °C dan +28 °C gacha. Yog'ingarchilik 700 mm gacha,
asosan qishda yomg'ir shaklida tushadi. Qor juda kam yog'adi. Mamlakatga tashrif
buyurish uchun eng qulay vaqt apreldan iyungacha va sentyabrdan noyabrgacha.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, Vatikanning bunday miniatyurali davlati
Rimning g'arbiy qismida, Monte Vatikano tepaligida joylashgan. Va bu davlatning
butun hududi kuchli o'rta asr devorlari bilan o'ralgan. Uning ichida bu davlatning
bog'lari, muzeylari va ibodatxonalari joylashgan. Bu yerda papa ma muriyatining
ʼ
ma muriy binolari joylashgan. Agar biz unga rasmiy ravishda yondashadigan bo'lsak,
ʼ
unda Italiya va Vatikan chegarasi to'g'ridan-to'g'ri Avliyo Pyotr maydonidan o'tadi,
lekin bu chegara xaritada hech qanday tarzda ko'rsatilmaydi va erda ham
ko'rsatilmaydi.
Aytish kerakki, ekstraterritoriallik tamoyillariga ko'ra, bir qator ob'ektlar
Vatikanga tegishli, ammo uning chegaralaridan tashqarida. Bular Rim shahridagi San
Giovannin Laterano Bazilikasi kabi ob'ektlardir, shuningdek, Vatikan Rimdagi
boshqa mashhur cherkovlarga ham ega. Radiostansiya ham Vatikanga tegishli, Rim
papasining yozgi qarorgohi ham tegishli. Vatikan, shuningdek, Rimdagi katolik
cherkovining eng yuqori ruhiy institutlariga egalik qiladi. Bu davlat Italiya va
Ispaniyaning boshqa qismlarida ham o'z mulkiga ega.
Shuni ham aytish kerakki, shtat ko'chalarida transport mutlaqo ahamiyatsiz. Va
faqat oz sonli Vatikan avtomobillari o'zlarining Vatikan raqamlariga ega. Bularga
Rim papasining o'zi, butun Rim Kuriyasining eng oliy mansabdor shaxslari
mashinalari kiradi va bu shtat fuqarolarining mashinalarida ham shunday davlat
raqamlari mavjud.
Bu davlatning byudjeti asosan turizm va butun dunyodan ixtiyoriy xayriyalar
hisobidan shakllantiriladi. Kollektorlar uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan
Vatikanning o'z pochta markalarini nashr etish muhim daromad manbai hisoblanadi.
4
Karavaev P.L. Dunyo mintaqalarida zamonaviy turizmni rivojlantirish. Vestn.
7

Vatikanning tangalari va esdalik medallarini zarb qilish orqali katta daromad olinadi.
Vatikan aholisi (taxminan 1000 kishi) asosan davlat xizmatchilari va ularning
etnik tarkibi asosan italyan va shveytsariyaliklardir.
Vatikanning o'z markalari, tangalari, radio va temir yo'llari bor. Shuningdek, u
o'zining "Osservatore Romano" gazetasini nashr etadi, u birinchi marta 1860-yilda
nashr etilgan. 1890-yilda Rim papasi Leo XIII bu gazetani sotib oldi va uni katolik
cherkovining rasmiy organiga aylantirdi. Bu dunyoning eng muhim siyosiy va
ijtimoiy voqealariga Vatikanning rasmiy nuqtai nazarini ifodalaydi.
To'liq qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga ega bo'lgan
Vatikanning mutlaq monarxi - papa.
Papa Rim Kuriyasi orqali - katolik cherkovining jamoatlar, kotibiyatlar,
idoralar, tribunallardan iborat markaziy boshqaruv apparati - butun cherkovga va
uning dunyoning aksariyat mamlakatlarida faoliyat yuritadigan ko'plab tashkilotlariga
rahbarlik qiladi.
Asosiy katolik ierarxlari - kardinallar, yepiskoplar papa tomonidan turli
mamlakatlar ruhoniylari vakillaridan tayinlanadi. Kardinallar kolleji - konklav - o'z
orasidan umrbod papani saylaydi, u katolik e'tiqodiga ko'ra, "Iso Masihning vikarisi,
Avliyo Pyotrning vorisi, umuminsoniy cherkovning eng yuqori rahbari, G'arb.
Patriarx, Italiya primati, Rim viloyatining arxiyepiskopi va metropoliti, Vatikan
shahar davlatining suvereniteti, katoliklikning avtoritar-monarxiya tashkilotining ko'p
darajali ierarxiyasini toj qiladi.
Papaning saylanishi Vatikanda - Apostollar saroyining mashhur Sistina
cherkovida bo'lib o'tadi, uning qabrlari buyuk Mikelanjelo tomonidan chizilgan 5
.
An'anaga ko'ra, papaga saylov jarayoni izolyatsiya qilingan xonada bo'lib o'tadi, unga
barcha kirishlar muhrlangan (ilgari kardinallar konklav yig'ilishida oddiygina devor
bilan o'ralgan edi). Kardinallar, ularning shaxsiy kotiblari va xodimlari yangi papani
saylash tugaguniga qadar o'zlarini tashqi dunyodan yakkalanib qolishadi. Papalik
tarixida cherkov rahbariyatidagi fraktsiyalar o'rtasidagi raqobat va turli mamlakatlar
episkoplari o'rtasidagi Rim Kuriyasida ustuvorlik uchun kurash tufayli papani saylash
5
Gerzmava L.R. Xalqaro turistik oqimlar geografiyasi. Dissertatsiya nomzodi geogr. Fanlar: 11.00.02. -M.: 2000 yil8

oylar va hatto yillar davomida kechiktirilgan holatlar bo'lgan. Saroy oldidagi
maydonga to‘plangan rimliklar Sistina ibodatxonasi mo‘ridan chiqayotgan tutunga
qarab, ovoz berish natijalarini baholashlari mumkin edi. Tutunning qora rangi (saylov
byulletenlari bilan birga nam somon ham yoqib yuboriladi) ovoz berishning
navbatdagi bosqichi hech bir nomzodga ustunlik bermaganini bildirardi; oq tutun
(faqat byulletenlar yoqiladi) - yangi papa saylandi. Bu o'ziga xos o'rta asr an'anasi
bugungi kungacha saqlanib qolgan.
Vatikan suveren davlat sifatida boshqa davlatlar bilan diplomatik vakillar
almashadi. 1968-yilda 60 dan ortiq mamlakatlarda turli daraja va maqomdagi papa
diplomatlari (nuncios, pronuncios, internuncios, apostol legatlari) papa taxtida
akkreditatsiya qilingan; Qizig'i shundaki, Italiya va Vatikan ham elchi almashishadi. 6
20 ta davlatda, jumladan, Buyuk Britaniya va Amerika Qo shma Shtatlaridaʻ
Vatikanning diplomatik xususiyatga ega bo lmagan vakolatxonalari (apostol
ʻ
delegatsiyalari), bir qator xalqaro tashkilotlarda, jumladan, BMT va YUNESKOda
doimiy kuzatuvchilari mavjud.
Vatikan Kuba Respublikasi bilan diplomatik aloqalarni davom ettiradi. 1966-
yilda Vatikan va Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasi o'rtasida tegishli
ravishda Belgrad va Vatikanda o'z vakillarini akkreditatsiya qilish to'g'risida
kelishuvga erishildi. 1964-yilda Vatikan va Vengriya Xalq Respublikasi o rtasida
ʻ
Vengriyadagi katolik cherkovi faoliyati bilan bog liq ayrim amaliy masalalarni
ʻ
tartibga soluvchi qisman kelishuv imzolandi.
Muqaddas Taxt va Rossiya o'rtasidagi faol diplomatik aloqalar taxminan 15-
asrning o'rtalarida boshlangan. Ferraro-Florensiya kengashidan (1431-1445) keyin bu
munosabatlarning asosiy yo'nalishi katolik va pravoslav cherkovlari o'rtasida
yarashuv izlash bo'ldi. Va qilingan urinishlar kutilgan natijani bermagan bo'lsa-da,
ular bir-biriga eng yaqin bo'lgan ikki nasroniy konfessiyalari va umuman G'arb va
Sharq o'rtasidagi birinchi yaqinlashuvga hissa qo'shdi.
Muqaddas shahar va Rossiya o'rtasidagi aloqalarni o'rnatishning eng mashhur
urinishi Iezuit Fr elchixonasi edi. Antonio Possevino Tsar Ivan IV Dahshatli (1533-
6
G'arbiy Evropa. dis. Ph.D. ekon. Fanlar: 08.00.14. -M.: 1993 yil
9

1584). 7
18-asrning oxirigacha Rim papalari tomonidan Rossiyaga yuborilgan
elchixonalar rus avtokratlari bilan nafaqat din va cherkovlar bilan bog'liq (G'arbiy va
Sharq xristianlari o'rtasidagi birlik to'g'risida), balki turklarga birgalikda qarshilik
ko'rsatish imkoniyati haqida ham muzokaralar olib borgan. va tatarlar, Rossiya va
Polsha, shuningdek, boshqa katolik davlatlari o'rtasidagi qarama-qarshilikni
kamaytiradi.
2007-yil 13-martda Vladimir Putin Vatikanda Rim papasi Benedikt XVI bilan
uchrashib, unga Frantsisk nashriyoti tomonidan Rossiyada nashr etilgan rus tilidagi
"Katolik entsiklopediyasi" ning ikki jildini sovg'a qildi.
2009-yil 3-dekabrda Rossiya Prezidenti Dmitriy Medvedev amaliy tashrif bilan
Vatikanga tashrif buyurdi va u yerda Rim papasi Benedikt XVI tomonidan qabul
qilindi. Ushbu uchrashuvda Rossiya va Muqaddas taxt o'rtasidagi munosabatlar
darajasini yaxshilash niyati bildirildi. 2009-yil 9-dekabrda Rossiya Federatsiyasi va
Muqaddas Taxt Rossiyaning Vatikandagi elchixonasi va Rossiya Federatsiyasidagi
Apostol nunsiyaturasi darajasida diplomatik munosabatlar o'rnatish to'g'risida nota
almashdi.
2011-yil 17-fevralda Rossiya Prezidentining Vatikanga birinchi rasmiy tashrifi
to‘laqonli diplomatik munosabatlar o‘rnatilgandan so‘ng bo‘lib o‘tdi. Dmitriy
Medvedev va Benedikt XVI o‘rtasidagi suhbatning asosiy mavzusi gumanitar va
ijtimoiy sohalar, fan, ta’lim va madaniyat sohalaridagi hamkorlik istiqbollari bo‘ldi.
Dinlararo muloqotni rivojlantirish masalalari alohida muhokama qilindi.
1.2 Vatikan - katolitsizmning ruhiy markazi
Vatikanning mavqei va uning roli katolik cherkovining dindorlar ommasiga
ta'siri va Vatikanning ruhoniy kuchlar ustidan amalga oshiradigan nazorati bilan
belgilanadi. Rasmiy katolik manbalariga ko'ra, 1969-yilda dunyoda 613760 ming
katolik bo'lgan. Ularga 200 ming cherkovdan 433,2 ming ruhoniy xizmat qilgan.
Ommaviy katolik tashkilotlari Vatikan nazorati ostida. Ularning aksariyati
katolik harakati tizimining bir qismidir - aholining turli qatlamlari va guruhlarini
7
Kvartalnov V.A. Turizm: nazariya va amaliyot: Fif. Ishlar: 5 jildda T. 310

qamrab olgan tashkilotlar majmuasi. 8
40 ga yaqin xalqaro katolik tashkilotlari (1970)
mavjud.
Eng kattasi:
Butunjahon katolik ayollar tashkilotlari ittifoqi (61 mamlakatda 36 mln. kishi);
Butunjahon katolik yoshlar federatsiyasi (81 mamlakatda 10 mln. kishi) va
boshqalar.
Mehnatkashlar sinfiga ta’sir asosan Butunjahon mehnat konfederatsiyasi
(1968-yilgacha - Xristian kasaba uyushmalari xalqaro konfederatsiyasi; 75
mamlakatda 12,5 mln. kishi) orqali amalga oshiriladi. Vatikan o'z faoliyatida ruhoniy
siyosiy partiyalarga ham tayanadi (1968-yilda 30 dan ortiq); bu partiyalarning
ba'zilari hokimiyatda.
Har yili Vatikan katolik dindorlari va sayyohlarning katta ziyoratini boshdan
kechiradi. Vatikanga tashrif buyurgan odamlar, ular butunlay noyob, o'zgarmas,
muqaddas narsa bilan birlashganiga ishonishadi. Aynan mana shu mitti shahar-davlat
o'zining ibodatxonalari va san'at asarlari bilan o'zi haqida abadiylik kabi qadimiy
taassurot yaratadi. Rimning "abadiy shahar" ning bu muqaddas hududi nafaqat
papaning qarorgohi - bu jahon katolik cherkovining beshigi, shuningdek, jahon
darajasidagi noyob "muzey ko'rgazmasi" dir. Ulkan madaniy meros dunyodagi eng
kichik davlat ilhomlantiradigan noyob kuchni - Vatikanni saqlaydi.
Vatikan boshqa barcha shtatlardan farq qiladi. Bu ma'naviy olamning moddiy
timsoliga o'xshaydi, pokroq va mehribonroqdir. Buning ajablanarli joyi yo'q, chunki
bu erda hukmdor dindir.
Vatikan katoliklikning ruhiy markazidir. Uning rahbarligi va nazorati ostida
dunyoning ko'plab mamlakatlarida ko'plab ta'lim muassasalari, katolik matbuoti,
radio va televidenie, cherkov va dunyoviy tashkilotlar faoliyat ko'rsatmoqda. Bu
yerdagi barcha san’at ham bir mavzu – dinga bo‘ysundirilishi bejiz emas. Bu erda
hamma narsa muqaddas marosimlar bilan to'ldirilgan. Bu yerda mehnat qilgan barcha
hunarmandlar, ijodkorlar ijodining markazi, manbai va asosidir. Bu shuni anglatadiki,
8
Galkina T.A., Odesser CB Janubiy Evropa mamlakatlari tashqi turizmi va iqtisodiyoti. Izv. SSSR Fanlar akademiyasi,
ser. Geografiya, 1980 yil - 4-son11

Vatikan va barcha san'at asarlari nima uchun bunchalik go'zal emas, chunki ular
qandaydir tarzda insondagi eng yaxshi narsa - imon bilan bog'liq.
Xristianlik o'sha davrdagi eng qudratli davlat bo'lgan Rim imperiyasi hududida
paydo bo'lgan, ammo uning tanazzulga uchrashi bilangina yangi e'tiqod tarafdorlari
erkin rivojlanish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Ular o'zlarining marosimlari va urf-
odatlarini, marosimlarini xristianlikka olib kelishdi. Asta-sekin ma'lum bo'ldiki,
nasroniylik ko'plab dinlar va kultlarning xususiyatlarini o'ziga singdirib, o'ziga xos
e'tiqodlar uyg'unligiga aylandi.
Bunday qatlamlar natijasida dastlab hech qanday marosimlarni tan olmagan
xristianlik yumshoqroq va sodiqroq bo'ldi.
Rim katakombalarida yashab, ilk masihiylar Masihni odam sifatida emas, balki
qo'zichoq sifatida tasvirlashgan. Bu erdan o'rta asrlarda juda keng tarqalgan xristian
ramziyligi aniq bo'ladi.
Masih ham baliq shaklida tasvirlangan bo'lib, u uzoq vaqtdan beri turli xalqlar
tomonidan xudoning timsoli deb hisoblangan. Qo'zichoq va baliq tasvirlarida Masih
nafaqat katakombalar devorlaridagi rasmlarda, balki bronza lampalar va shunga mos
ravishda yasalgan lampalar shaklida ham uchraydi.
Masihning o'limidan keyin, yuz yil o'tgach, katakombalarda chizmalar paydo
bo'ldi, unda u soqolsiz yosh, yelkasida qo'zichoq bilan yaxshi cho'pon sifatida
tasvirlangan. Keyin, keyinchalik aniqlanganidek, Masih uzun soch va soqol bilan
tasvirlangan. 9
Uyg'onish davrida uni shunday ko'rishgan.
Barcha rassomlar bir xil qonunga rioya qilgan holda Masihni tasvirlashgan.
Ko'pgina urf-odatlar va boshqa marosimlar bilan bir qatorda, xochga hurmat ham
nasroniylikka kirdi. Ammo bu odat nasroniy diniga darhol emas, balki asta-sekin
qo'shildi. Va penetratsiya xoch ramzining ma'nosini o'zgartirish orqali sodir bo'ldi.
Xoch xristianlar tomonidan Masihning o'limining muqaddas vositasining ramzi
sifatida hurmatga sazovor bo'lgan va hurmat qilinadi. Biroq, ilk masihiylar nafaqat bu
an'anaga rioya qilmadilar, balki undan nafratlanishdi va rad etishdi. Va bu tasodif
emas, chunki Rim davlatida xochdagi o'lim ayniqsa og'riqli va sharmandali
9
Dmitrevskiy Yu.D. Dunyoning turistik hududlari. Smolensk: SDU , 200012

hisoblangan. Faqat qullar va jinoyatchilar shu tarzda qatl etilgan. Xoch belgisi
katakombalarda faqat miloddan avvalgi 3-asrda paydo bo'lgan.
Ayni paytda, xochning an'anaviy tasviri ancha oldin paydo bo'lgan. Xoch
Xudoning muqaddas belgisi, yaxshilik beruvchi, Najotkor bo'lib qoldi. Osiris, Attis,
Budda va Masihni shunday hurmat qilishgan.
Vatikanda joylashgan ko'plab san'at asarlari Uyg'onish davrida, nasroniylik
antik davr yutuqlari bilan to'ldirilgan paytda yaratilgan. Gumanizm falsafiy oqim
sifatida Mikelanjelo, Rafael, Leonardo va o'sha davrning boshqa yirik ustalari
asarlarida o'z aksini topgan. Ammo insonparvarlikning kelib chiqishi ham
nasroniylikning o'zida yotadi. Xristian dunyoqarashining asoslari bu erda ta'sir
qilmaydi, ular gumanistlar orasida narsalarning tabiati va insonning o'zi haqida yangi
tushunchaga ega.
Hamma narsaning yaratuvchisi bo'lgan tabiat g'oyasida va inson idrokini, uning
tabiiy boshlanishini qayta baholashda atrofdagi dunyoni tushunishning yangi
yo'nalishi yotadi. Inson er yuzida Xudo bilan hamkorlik qiluvchi bo'ldi. U gunohkor
emas, u barcha zaif tomonlari bilan faqat odam.
Shaxs va o'z-o'zini anglash haqidagi gumanistik munozaralar ham xristian
talqini bilan mos keladi. Inson qadriyat sifatida qabul qilina boshladi, u P harfi bilan
Shaxsga aylandi. Inson insonparvarlik falsafiy pozitsiyasidan ishlagan barcha rassom
va hunarmandlar ijodida birinchi o'ringa chiqdi.
Ehtimol, inson mohiyatini faqat shunday tushunish Mikelanjelo va Leonardo
da Vinchi ishini amalga oshirishga imkon berdi. Ularning barcha rasmlarida Masih
deyarli odam ekanligi bejiz emas, lekin boshqa barcha odamlarga qaraganda
yaxshiroq, kamroq gunohkor. Va har doim o'z yuziga ega bo'lgan odam. Unda, o'sha
davrning ko'plab tadqiqotchilari va rassomlari yozganidek, Xudo borligining izi
ko'rinadi. Shuning uchun buyuk ustalarning san'ati cherkov va papalar tomonidan
juda qadrlangan.
2-rasm.
Leonardo da Vinchi o’z sur’atida tasvirlagan Masih13

II BOB. VATIKAN TURIZMINING MADANIY XUSUSIYATLARI
2.1 Vatikanning diqqatga sazovor joylari
Turizm Vatikan iqtisodiyotining asosiy daromad manbalaridan biridir.
Vatikanning maydoni atigi 44 gektar bo'lsa-da, 2012-yilda, masalan, Vatikan
muzeylariga 4,3 millionga yaqin odam tashrif buyurgan.
Vatikan - diniy, saroy va istehkom binolari peyzaj san'ati asarlari bilan
uyg'unlashgan ulkan me'moriy majmua. Vatikanning arxitektura tarixi 4-5-asrlarga
borib taqaladi. Ustunlar bilan o'ralgan Avliyoning oval maydoni Vatikanga tantanali
kirish joyi bo'lib xizmat qiladi. Petra (1657—63, me mor L. Bernini). Ustunlarʼ
dunyodagi eng katta katolik cherkovi - Sankt-Peterburg soboriga olib boradi. Petra
(maydoni 15160 m, balandligi 132,5 m, 1506-1614 yillarda qurilgan, me mor
ʼ
Bramante, Mikelanjelo, G. della Porta, Vignola, K. Maderna va boshqalar; ichki
qismida Mikelanjeloning “Masihning nolasi” marmar, bronza soyabon, minbar va
Bernini qabr toshlari va boshqalar). Soborning shimolida keng (55 ming m2) saroy
ansambli joylashgan bo'lib, u asosan 15-16-asrlarda qurilgan: Nikolay V kapellasi
(Beato Anjeliko freskalari bilan), Borgia Apartments (Pinturikkio freskalari bilan),
Sistina cherkovi (Mikelanjelo, Perugino, Botticelli, Ghirlandaio freskalari bilan),
Paolina kapellasi (Mikelanjelo freskalari bilan); Rafael va uning shogirdlari
tomonidan chizilgan Loggias va Stanzas (zallar); ulug'vor hovlilar - Belvedere va
San-Damaso, 1503-45 yillarda Bramante loyihasi bo'yicha qurilgan; saroyning asosiy
kirish eshigi qirollik zinapoyasi (Skala Reggia; 1663—66, me mor L. Bernini).
ʼ
Saroylarda - Vatikan kutubxonasi (qo'lyozmalarning noyob kolleksiyasi bilan),
qadimiy haykaltaroshlik muzeylari (Pio Klementino, Kyaramonti va Yangi korpus),
Gregorian Misr va Etrusk muzeylari va boshqalar Vatikan bog'larida - Kazino Pius
IV (1558, me mor P. Ligorio), Vatikan Pinakotek binosi (17-asrgacha bo lgan italyan
ʼ ʻ
rasmlari to plami) va boshqalar. Vatikan hududida papa palatalari, radiostansiya,
ʻ
bosmaxona, a. pochta bo'limi va boshqalar. Vatikan, shuningdek, 4-asrdan boshlab
ilk xristian bazilikasiga ega. - Lateranodagi San Jovanni, Santa Mariya Maggiore va
San Paolo fuori le Mura, - Rimdagi Lateran saroyi (16-asr) va boshqa binolar,
15

Papaning Castel Gandolfodagi yozgi qarorgohi (17-asr).
Vatikandagi papa qarorgohi, qadimgi Avliyo sobori yonida joylashgan. Pyotr,
Papa Simmax (498-514) davrida qurilgan. O'rta asrlarda rasmiy qarorgoh Lateran
saroyi edi va faqat 14-asr oxirida. Rim papalari nihoyat Vatikanga ko'chib o'tishdi.
1450-yilda Papa Nikolay V Sankt-Peterburgdan shimolda katta papa saroyini qurish
g'oyasini ilgari surdi. Butrus, buning uchun ikkinchisi ko'chirilishi kerak edi. Biroq,
bu reja amalga oshishidan oldin dadam vafot etdi. 1473-yilda Rim papasi Sixtus IV
davrida Sistina kapellasi qurildi va uning vorisi Innokent VIII davrida Vatikanning
shimoliy qismida ikkinchi kichikroq saroy qurildi.
Uyg onish davrining ko zga ko ringan arbobi Papa Yuliy II (1503-1513)ʻ ʻ ʻ
davrida faol qurilish boshlandi. Uning bosh me'mori Bramante loyihasiga ko'ra, yangi
Avliyo sobori. Butrusning rejasi yunon xochini tasvirlashi va ulkan gumbaz bilan
yakunlanishi kerak edi. Mikelanjelo keyinchalik gumbazni qayta loyihalashtirdi va
qurdi. Bramante Belvedere kompozitsiyasini yaratdi - Rim papalari Nikolay V va
Innokent VIII saroylarini bir-biriga bog'lab turadigan va uy bilan tugaydigan ikkita
uzun parallel qanot. Ushbu loyiha faqat 16-asrning oxirida to'liq amalga oshirildi va
natijada ilgari alohida binolar birlashtirildi. Yuliy II vorisi Papa Leo X (1513-1521)
Bramantega lodjiyalar - hozirda Rafael lodjiyalari deb nomlanuvchi yopiq hovlilar
qurishni topshirdi. Ular sharq tomonda bosh saroyga tutashgan. Keyin, Pol III (1543-
1549) davrida mashhur me'mor Antonio da Sangallo loyihasiga ko'ra, Sankt-Pol
kapellasi qo'shildi. Mikelanjeloning so'nggi yirik rasm durdonalari mavjud:
Avliyoning o'zgarishi. Pavlus va Avliyoning shahidligi. Petra. Sangallo, shuningdek,
katta ziyofat zalining (Sala Reggia) dizayni muallifi. Rim papasi Sixtus V (1585-
1590) davrida Vatikanning uzun hovlisi Belvederning bir qanotidan ikkinchi
qanotigacha cho'zilgan kutubxona qanoti bilan yarmiga qisqartirildi. Rim papasi
Urban VIII (1623-1644) davrida arxitektor Jovanni Lorenzo Bernini Sankt-Peterburg
soboriga monumental asosiy kirish eshigini loyihalashtirgan. Pyotrning marmar
zinapoyasi va sobor oldidagi maydon bilan chegaradosh ikkita ustunli. 10
18-asrdan
beri. Vatikan me'morlari asosan uning muzeylarini yaratish bilan shug'ullangan.
10
Voloshin N.I. Xalqaro turizm: Rossiyaning huquqiy hujjatlari. int.acad. Turizm. -M.: Moliya va statistika, 2002 yil
16

Mashhur qadimiy haykallar va mozaikalar to'plamiga ega Pio Klementino muzeyi
Innokent VIII saroyida joylashgan. Kutubxona qanotiga parallel ravishda Belvedere
hovlisi bo'ylab o'tadigan yangi qanot antiqa haykallar to'plamini namoyish qilish
uchun Pius VII (1800-1823) davrida qurilgan. Rim papasi Gregori XVI (1831-1846)
Misr va etrusk muzeylariga asos solgan. Rim papasi Piy XI (1922-1939) tashabbusi
bilan badiiy galereya (Pinacotheque) tashkil etildi. Uning yonida, Papalar Ioann
XXIII (1958-1963) va Pol VI (1963-1978) davrida ilgari Lateran saroyida
ko'rgazmaga qo'yilgan ilk xristian va rim moddiy madaniyat ob'ektlarining
qimmatbaho kolleksiyalarini joylashtirish uchun bino qurilgan. 1971-yilda
Vatikanning janubiy qismida yangi papa tomoshabinlari zali qurildi.
3-rasm.
1971-yilda Vatikanda qurilgan tomoshabin zali
Vatikan san'at asarlarining eng katta xazinasi hisoblanadi. Ularning aksariyati
saroylarning ichki devorlariga maxsus chizilgan freskalardir. Galereya va hovlilarda
rangtasvir, haykaltaroshlik va san’atning boshqa turlarining durdona asarlari mavjud.
Vatikan xazinalari orasida Rim papasi Yuliy II buyrug'i bilan 1508-1512-yillarda
Mikelanjelo tomonidan chizilgan Sistina kapellasidagi freskalar alohida ajralib turadi.
Mana, Injilning Ibtido kitobidan insonning yaratilishidan uning qulashigacha bo'lgan17

sahnalar. Ular to'rtburchaklar va uchburchak hujayralarga joylashtiriladi, qo'lda
chizilgan poydevorlar va boshqa me'moriy elementlar tomonidan "qo'llab-
quvvatlanadi". Yuzlab monumental figuralar hayratlanarli xilma-xil harakatlar va
pozalarda tasvirlangan. 1541-yilda Mikelanjelo tomonidan yakunlangan Oxirgi hukm
freskasi butun qurbongoh devorini egallaydi. Eski Ahddagi sahnalarga bag'ishlangan
shiftdagi rang-barang freskalardan farqli o'laroq, Qiyomat dunyoning oxiri haqidagi
fojiali rasmni aks ettiradi. Vaqt o'tishi bilan asl soyalar juda xiralashgan bo'lsa-da,
rasmning tarkibi hali ham saqlanib qolgan. Sistina cherkovida Perugino, Botticelli,
Signorelli, Ghirlandaio, Pinturicchio va Cosimo Roselli tomonidan erta Uyg'onish
davrining boshqa ajoyib asarlari ham mavjud. Sistina ibodatxonasi tepasida
joylashgan qavatda bir nechta papalarning buyrug'i bilan bo'yalgan Rafaelning
mashhur stanzalari (xonalari) joylashgan. Rafaelning o'zi Yuliy II va Lev X qo'l
ostida ishlagan. Ish Klement VII davrida Rafaelning shogirdlari tomonidan
yakunlangan. Ushbu baytlardagi freskalar Uyg'onish davri gullab-yashnagan davrda
yaratilgan: Stanza della Segnaturada - Afina maktabi, Rafaelning munozara va
Parnassus, Stanza d'Eliodoroda - Eliodorning quvib chiqarilishi, uning ozod etilishi.
qamoqxonadagi havoriy Pyotr, Bolsenadagi Massa va Stanza del Incendioda - Borgo
olovi (Julio Romano va uning yordamchilari tomonidan yakunlangan) va Papa Leo
III tomonidan Buyuk Karlning toj kiyish marosimi. G.Romano Rafaelning yana bir
shogirdi J.F.Penni bilan birgalikda Rafaelning eng katta baytni - Kostantin zalini
imperator Konstantin hayotidan epizodlarni aks ettiruvchi freskalar bilan bezash
rejasini amalga oshirdi. Gumbazli galereyada yoki Rafaelning lodjiyasida Rafaelning
shogirdlari va yordamchilari uning rasmlari asosida shiftni Eski Ahddan ("Rafaelning
Kichkina Injili" deb ataladigan) sahnalar bilan bo'yashdi . Lodjiyalarning dekorativ
tizimida Rafaelning roli. Boshqa Vatikan freskalaridan biz Papa Aleksandr VI ning
kvartirasida avliyolar Stiven va Lorensning hayotidan sahnalarni aks ettiruvchi
asarlarini qayd etamiz Sala Reggiadagi papalik tarixidan ibratli afsonalar va Papalik
afsonalari bilan Pinturicchio tomonidan boy bo'yalgan Borgia kvartiralari va Vatikan
kutubxonasining freskalari; Ular qisman imperator Neron saroyida topilgan
rasmlardan ilhomlanib, Gvido Reni tomonidan chizilgan Aldobrandin to'y zalining18

shiftini va Papa Urban tomonidan tayyorlangan freskalar VIII 17-asr rassomi Pietro
da Kortona tomonidan. Vatikan muzeylarida ajoyib san'at asarlari namoyish etilgan.
Pinakothek Uyg'onish va Barok rasmlarning boy kollektsiyasiga ega. Rafaelning
uchta durdona asari mavjud: Foligno Madonnasi, Bokira qizning taxmini va
Transfiguratsiya, shuningdek, Rafaelning Sistina cherkovi uchun Havoriylar faoliyati
tasvirlangan dizaynlaridan yaratilgan ko'plab gobelenlar. Boshqa ajoyib rassomlik
asarlari orasida Leonardo da Vinchi tomonidan Avliyo Yeremya, Jovanni Bellinining
Pieta, Karavadjio dafn etilishi, Avliyo Peterning shahidligi kiradi. Erasmus Pussin va
Guido Reni tomonidan mohirlik bilan yozilgan Havoriy Butrusning xochga
mixlanishi. Vatikanning qadimiy kolleksiyasi dunyodagi eng yaxshilaridan biri
hisoblanadi. Rim san'atining kichik shakllari, jumladan, shisha, o'yilgan fil suyagi,
bronza va mozaikaning boy kolleksiyasidan tashqari, Pompey va Gerkulaneum
qazishmalarida Rim rasmining ajoyib namunalari mavjud. Ulardan eng qimmatlilari
deb ataladigan narsalardir. Aldobrandin to'yi va Odissean manzaralari. Vatikanning
qadimiy buyumlari kollektsiyasining o'zagi Pio Klementino muzeyi bo'lib, u erda
papalar tomonidan to'plangan haykallarning aksariyati namoyish etiladi.
Ulardan ba'zilari Tivoli yaqinidagi imperator Hadrian villasida va imperator
Neron saroyida turishgan. Ular qadimiy san'atdan ilhomlangan Uyg'onish davri
haykaltaroshlari uchun boshlang'ich namuna bo'lib xizmat qildi. Eng mashhurlari 1-
asrga to'g'ri keladi. Miloddan avvalgi. Uyg'onish davri ustalarining avlodlari
tomonidan ko'chirilgan Belvedere tanasi.
Mikelanjelo durdona deb hisoblagan Laokon haykaltaroshlik guruhi va
Uyg'onish davrida hayratga tushgan Apollon Belvedere haykali (ehtimol miloddan
avvalgi 4-asrdagi yunon bronza haykalining Rim nusxasi) teng qiymatga ega.
Chiaramonti muzeyida qimmatli arxeologik kolleksiyalar ham mavjud. Uning
Lapidario galereyasida ko'plab qadimiy yozuvlar mavjud. Muzeyning o'zida Rim
haykallari va ayniqsa byustlar, jumladan Tsitseronning go'zal byusti boy ko'rgazmaga
ega.
Vatikan zamonaviy haykallarni ham sotib oladi. Bir necha yil oldin bu erda
haykaltarosh Pomadoroning "Globus" asari paydo bo'ldi. Asar chuqur falsafiy19

ma’noga ega. Ko'zgu porlashi uchun sayqallangan ulkan mis shar erning yalang'och
qornidan o'rmalab chiqayotgan xunuk qora yoriqlarga bo'linadi. Unda haykal yonida
turgan odamlar aks etgan. Va birdan siz tushunasiz: siz ham sayyoramizni - bizning
umumiy uyimizni yo'q qilishda ishtirok etyapsiz.
Estetik jihatdan eng qimmatli eksponatlar Braccio Nuovoda jamlangan. Bu
erda birinchi Rim imperatorining saqlanib qolgan eng yaxshi tasviri bo'lgan Prima
Porta Avgust diqqatga sazovordir; ellinizm an'analarini o'zida mujassam etgan
Nilning ajoyib haykali (qadimgi daryolar xudosi bolalar guruhi bilan o'ralgan dev
qiyofasida namoyon bo'ladi); Doryphoros (nayzachi) Polykleitosning chiroyli Rim
nusxasi. Gregorian muzeyi Misr va Etrusk san'atiga bag'ishlangan. Ushbu muzeyning
eng mashhur xazinalari Todi shahridan Mars xudosining haykali (miloddan avvalgi
4-asr) va mukammal saqlanib qolgan Regolini- Galassi qabri (miloddan avvalgi 7-
asr). 11
Vatikan kutubxonasida taxminan 65 ming qo'lyozma, 400 ming nashr etilgan
jildlar, 100 ming geografik xaritalar va gravyuralar va 100 mingdan ortiq dastxatli
buyumlar mavjud.
Kutubxonada Vatikanda saqlanadigan eng qimmatli va chiroyli
dizaynlashtirilgan nashrlar ko'rgazmasi joylashgan. Ko'plab qadimiy tasvirlangan
kitoblar orasida IV asrga oid ikkita qo'lyozma mavjud. AD Virgilning she'riy matnlari
bilan. Virgil, Tsitseron va Terens asarlarining qadimiy qo'lyozma matnlari ushbu
mualliflarning zamonaviy nashrlari uchun asosiy manba bo'lib xizmat qiladi.
Kutubxonadagi boshqa eksponatlar orasida o'rta asrlar va Uyg'onish davrining Foma
Akvinskiy, Petrarka, Mikelanjelo, Rafael, Lyuter va Genrix VIII kabi mashhur
arboblarining asl qo'lyozmalari va maktublari; Dantening ilohiy komediyasi uchun
Botticelli rasmlari; Antonio da Sangalloning Rim kundaligi; Vizantiya san'atining
ikkita durdona asari - Joshua Roll Scroll va Vasiliy II ning Menologioni; shuningdek,
Injilning bir qator nashrlari (ularning eng birinchisi 15-asr o'rtalarida Gutenberg
tomonidan nashr etilgan), shu jumladan eng kichik va eng katta formatdagi nusxalari.
11
Voronkova L.P. Turizm tarixi: darslik. -M.: Moskva psixologik-ijtimoiy instituti; Voronej: " MODEK " NPO
nashriyoti, 2001-yil20

Vatikan bog'lari Vatikan saroyining g'arbiy tomoniga cho'zilgan va Uyg'onish
va Barokko davrlaridan beri turli papalar tomonidan qurilgan devorlar bilan
chegaralangan. Bog'larning eng g'arbiy qismida Papa Leo XIII ning yozgi qarorgohi
joylashgan bo'lib, u erda 1936-yilgacha Vatikan rasadxonasi joylashgan. Ayniqsa,
Rim papasi Piy IV ning yozgi qarorgohi diqqatga sazovordir, uning ichida rang-
barang freskalar va tashqarida nafis haykallar bor.
Vatikan bog'lari o'z tarixini 14-asrda, papa Avignondagi asirlikdan Rimga
qaytib kelganida, Papa Nikolo III bilan boshlanadi. O'rta yer dengizi bog'laridan
tashqari, Vatikan bog'larida juda ko'p noyob ekzotik o'simliklar va ko'p asrlik
daraxtlar mavjud, turli xil binolar, shu jumladan Xitoy pagodasi, har xil minoralar,
saroylar va uylar, hamma joyda favvoralar o'rnatilgan va hayratlanarli. ko'rinishlar
kuzatuv maydonchalaridan ochiladi. Bu yerda qadimiy marmar haykallardan tortib
zamonaviy ijod namunalarigacha ko‘plab haykallarni ko‘rishingiz mumkin.
Bu bog'lar asrlar davomida doimiy ravishda o'zgarib turadi, har bir papa bu
erga o'ziga xos narsalarni olib keladi. Dadalar orasida ham, oddiy odamlar orasida
ham landshaft san'atiga unchalik qiziqmaydigan va bog'dorchilik va landshaft
dizaynini yaxshi ko'radiganlar bor edi (A-D ilovasiga qarang).
Peyzaj modasi ham Vatikanni chetlab o'tmadi. Bog'ning turli qismlarida deyarli
barcha Evropa bog 'uslublarini ko'rishingiz mumkin. Eng so'nggi yangiliklar orasida
sukkulentlar ekilgan tosh devor mavjud: kaktuslar, agavalar, krassula, aloe va
boshqalar. Bu janubiy o'simliklar Italiya iqlimida o'sadi. Bundan tashqari, ular
Vatikan devorlari tomonidan sovuq qish shamollaridan himoyalangan.
4-diagramma.21

Vatikan iqlimining bir yil davomida o’zgarib turishi

Boshqa narsalar qatorida, bog'larda papaning vertolyot maydonchasi, uning gerbi bor,
ular maysazorda gullar va kesilgan yog'ochdan yasalgan. U ikki qismga bo'lingan,
ulardan biri o'zgarmagan, Sankt-Peterning kalitlari tasvirlangan, ikkinchisi papalar
bilan o'zgaradi. Rim papalari zodagon oilalardan saylanadi va o'zlarining geraldik
belgilariga ega. Bog'larning har bir burchagi Italiya tarixi, katoliklik va butun
tsivilizatsiyamiz bilan bog'liq.
Yaqinda papa bog'larida ko'plab to'tiqushlar etishtirildi. To'tiqushlar bog'larni
chaqirishlari bilan to'ldiradi va bu joyning tejamkorligini biroz buzadi.
Vatikan bog'larida ko'plab doimiy yashil o'simliklar mavjud, ular orasida
sadrlar, qarag'aylar, sarvlar, quti daraxti, palma daraxtlari, zaytun, magnoliya, pechak
va boshqalar mavjud. Ular bog'larning asosini tashkil qiladi va butun yil davomida
yashil bo'lishiga imkon beradi.
Vatikan, Frantsiyaning sobiq elchisi Charlz Pichot ta'kidlaganidek, hozirgacha
saqlanib qolmoqda, terrae incognitae - sir bilan qoplangan noma'lum yer. Papa va
uning eng yaqin hamkorlarining havoriylar saroyiga olib boradigan "bronza
darvozalari" ortida nima sodir bo'lishi , Vatikan hayoti haqida juda kam narsa22

ma'lum, chunki papalikning eng yuqori qonuni qadimdan eng qat'iy bo'lgan va
shunday bo'lib qoladi. maxfiylikka rioya qilish. Vatikan, ayniqsa, katolik
cherkovining tashkiliy tuzilishi va ta'limoti tufayli uning tarixiy taqdiriga katta ta'sir
ko'rsatadigan Papaning shaxsi haqida gap ketganda, suhbatdoshlikni qat'iy qoralaydi
2.2 Vatikanga sayohatlarning rivojlanishi va istiqbollari
Marketing bo'limi mutaxassislari, shuningdek, ko'plab sayyohlik agentliklari
tomonidan chop etilgan o'z faoliyati to'g'risidagi hisobotlar natijalariga ko'ra o'z
raqobatchilarining pozitsiyasini kuzatib boradilar. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib,
masalan, turizm turlarining matritsalari tuziladi (1-jadval).
Bunday matritsalar marketologlarga kompaniyalarda faoliyatning muayyan
sohalari qanchalik samarali amalga oshirilayotganligini baholashga imkon beradi,
buning uchun ular qo'shimcha ravishda sayohat xizmatlari iste'molchilari
so'rovlaridan foydalanadilar.
Vertikal matritsa bo'ylab dam olish joylari (mamlakatlar, shaharlar) bo'yicha
eng ko'p so'rovlar, gorizontal bo'ylab esa ular taklif qiladigan turizm turlari
joylashgan. Mahalliy sayyohlik sanoati bozorida faoliyat yuritadigan ko'plab
sayyohlik agentliklaridan faqat Vatikanga sayohatlar bilan shug'ullanadigan
sayyohlik agentliklari matritsaga kiritilgan. Matritsaning eng oxirgi, o'ng ustunida
taklif turlari bo'yicha har bir yo'nalishning bahosi, oxirgi, pastki ustunida turizm
sanoati bozorida turizmning ma'lum bir turini amalga oshirish bahosi mavjud.
Destinatsiyani baholash - bu matritsadagi taklif etilayotgan turizm turlari sonining
barcha turizm turlari soniga nisbati. Turistik xizmatning bozorda qo'llanilishini
baholash barcha yo'nalishlarni etkazib berishda miqdoriy ko'rinishda sayohat
xizmatlari mavjudligining matritsaga kiritilgan yo'nalishlar soniga nisbati bilan
belgilanadi. Eng yaxshi ko'rsatkich 1, eng yomoni 0.
Raqobatchilar orasida Vatikan mijozlarga taklif etilayotgan turizm turlari
bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkichlarga ega (0,75). Destinatsiyalar o'rtasidagi eng katta
raqobat plyaj turizmida (1) kuzatiladi, ammo ta'lim turizmi va shopping-turlarda ham
raqobat ancha yuqori (har biri 0,83). Ishbilarmonlik turizmi iste'molchilar orasida eng
kam talabga ega (har biri 0,2). Ammo diniy turizmni tashkil etish va jozibadorligi23

nuqtai nazaridan Vatikan etakchi o'rinni egallaydi va bu yo'nalishning yagona vakili
hisoblanadi.
Ushbu ma'lumotlar marketing bo'yicha mutaxassislar uchun muhim oziq-ovqat
beradi va marketing aralashmasining boshqa elementlari bilan birgalikda tahlil
qilinishi kerak.
Ushbu yo'nalishlar amalga oshiriladigan turizm sanoati bozorining
segmentatsiyasi jadvalda keltirilgan.
Jadvaldagi ma'lumotlardan. Bundan kelib chiqadiki, bugungi kunda turizm
sanoati bozorining Vatikan joylashgan segmentida diniy sayohatlarning so'zsiz
yetakchisi Vatikan hisoblanadi. Uning pozitsiyalari marketing aralashmasining
barcha elementlari bo'yicha etakchi (65 ball). U mijozlarga keng turdagi sifatli
xizmatlarni taklif etadi, keng tarqatish kanallari tizimiga ega, moslashuvchan narx
siyosatidan foydalanadi va o'zining turistik mahsulotini bozorda samarali targ'ib
qiladi.
SWOT tahliliga asoslanib, biz davom etayotgan "Vatikan" yo'nalishini
umuman ijobiy baholash mumkinligini aytishimiz mumkin. Mamlakatning kuchli va
zaif tomonlari bor, shu bilan birga, bugungi kunda ko'proq zaif tomonlar mavjud.
Demak, mavjud imkoniyatlardan foydalanib, ehtimoliy va real tahdidlardan qochib,
ustida ishlash kerak bo‘lgan narsa bor. Umuman olganda, bu bozor subyekti sifatida
Vatikan uchun normal holat: shiddatli raqobat, kuchliroq raqiblar mavjudligi
sharoitida marketing boshqaruvini takomillashtirish, tajriba orttirish, doimiy ravishda
o‘z faoliyatini va raqobatchilar faoliyatini tahlil qilib borish zarur. iloji bo'lsa
marketing byudjetini oshirish, turistlarni jalb qilish uchun marketing rejalari ustida
ishlash.
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, Italiya har yili o'sish sur'ati bo'yicha Evropaning
eng istiqbolli sayyohlik joylaridan biri hisoblanadi; 2007yilda sayyohlar soni 100
ming kishidan sal ko'proqni tashkil etgan bo'lsa, uch yildan so'ng bu ko'rsatkichlar
uch baravar oshdi. Endi, sayyohlar sonining o'sishi biroz sekinlashganidan so'ng,
Italiya yana jadal rivojlana boshladi. Hatto Italiyadan keyin ikkinchi o'rinda turadigan
Gretsiya kabi istiqbolli yo'nalishda ham sayyohlar soni kamroq o'sadi.24

Yangi 2012-2013-yilgacha va yangi yildan keyingi davrda, ya’ni 2013-yilning
fevral-mart oylarida dunyoning turli mamlakatlariga sayohatlar bo‘yicha
foydalanuvchilarning so‘rovlari tahlil qilindi. Tahlil qilish uchun Vatikanga
sayohatlar tanlangan. Bu ikki tahlil turli fasllarda va turizmning turli sohalarida
Vatikanda sayyohlarning qiziqishlarini aniqlash imkonini beradi. 12
Yangi yil oldidan rossiyalik foydalanuvchilarning so‘rovlari tahlili shuni
ko‘rsatdiki, Vatikan mamlakatlar bo‘yicha umumiy so‘rovlar sonining 5,12 foiziga
ega bo‘lib, Misr (21,32 foiz), Tailand (13,87 foiz) va Finlyandiyadan (7,72 foiz)
keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi.
Misr va Tailandning afzalliklari bayramlar oldidan ushbu yo'nalishlarga so'nggi
daqiqali sayohat paketlariga bo'lgan talab bilan bog'liq. Vatikanga va hatto
Italiyaning o'ziga so'nggi daqiqa sayohatlari bayramlar arafasida talabga ega emas va
hatto eng yaxshi o'nta davlatga ham kiritilmagan. To'g'ridan-to'g'ri Vatikan bilan
bog'liq bo'lgan so'rovlarga kelsak, shuni ta'kidlash kerakki, yanvar oyida Vatikanga
sayohat qilish uchun so'rovlar ko'paygan, ammo Yangi yil bayramlaridan keyin.
Yangi yil sayohatlari uchun so'rov stavkalari deyarli 21% ga kamaydi. Shuni ham
ta'kidlash kerakki, 2012-yil dekabr oyida 2013-yil bahor-yoz davri uchun
vaucherlarga qiziqish ortdi (4,08 foizga). Vatikanga sayohatlarni qidirish bilan bir
qatorda, foydalanuvchilar ko'pincha mehmonxonalar haqida ma'lumot va sharhlarni
so'rashadi. Foydalanuvchilar Avstriya, Germaniya va Fransiyani muqobil dam olish
maskani sifatida ko‘rishgan. Mijozlarning muqobil imtiyozlariga asoslanib, qishda
chang'i yo'nalishiga qiziqish ortib bormoqda degan xulosaga kelishimiz mumkin.
2013-yil mart-fevral oylaridagi so'rovlarga kelsak, ko'rsatkichlar boshqacha.
Birinchi o'rinda hamon Misr (16,13%), Tailand (11,48%), Turkiya (7,04%) va
to'rtinchi o'rinda Vatikan (3,95%) birinchi beshlikni Gretsiya (2,18%) bilan yopadi.
Ta'kidlash joizki, 2012-yil dekabr – 2013-yil yanvar oylariga nisbatan taassurotlar
sonining o'zgarish dinamikasi ijobiy tendentsiyaga ega. Ko'pgina Yevropa
mamlakatlari va issiq va issiq iqlimi bo'lgan boshqa mamlakatlarga qiziqish sezilarli
darajada oshib bormoqda. So'rovlarning eng katta sakrashi Kipr bilan bog'liq bo'lib,
12
http :// www . torus . ru / reytinglar . html25

qish bilan solishtirganda so'rovlar soni 159% ga oshdi, undan keyin Turkiya
(140,6%), Ispaniya (120,9), Bolgariya (116,5%), Gretsiya (85,1%) va oltinchi
o'rinlarda. o'rinni Vatikan egallaydi (52,6%). Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu
ko'rsatkich bo'yicha yuqori o'rinni egallagan barcha mamlakatlar qishda juda ko'p
talabga ega emas, Vatikan esa deyarli butun yil davomida sayyohlar orasida talabga
ega bo'lib, doimiy ravishda Yangi yil oldidan ham, keyin ham to'rtinchi o'rinni
egallaydi. So'nggi daqiqali turlarga kelsak, ko'rib chiqilayotgan davrda etakchilar bir
xil Misr va Tailand bo'lib qolmoqda, ammo Vatikan hozirda so'rovlar sonini 88,84%
ga oshirib, 9-o'rinni egallab turibdi.
Agar biz 2013-yilning mart-fevral oylarida Vatikanga yo nalish bo yichaʻ ʻ
so rovlarni alohida ko rib chiqsak, quyidagi xususiyatlarni qayd etishimiz mumkin:
ʻ ʻ
ekskursiya ekskursiyalariga bo lgan so rovlar soni 125,24 foizga oshdi, avtobus
ʻ ʻ
turlariga bo lgan so rovlar ham oshgan (91,8 foiz), lekin , sezilarli bo'lmasa ham,
ʻ ʻ
diniy sayohatlar uchun so'rovlar (5,17%). Tegishli turlar uchun so'rovlarning
ko'rinishiga e'tibor berishingiz kerak, masalan, Italiya safari (Vatikanga tashrifni o'z
ichiga olgan majburiy dastur) - Frantsiya. Shuni ham ta'kidlash joizki, boshqa
yo'nalishlarda foydalanuvchilarni faqat sayohat turlari va kelishi mumkin bo'lgan
oylar qiziqtirsa, Italiya yo'nalishlarida mijozlar birinchi navbatda madaniy diqqatga
sazovor joylarga qiziqishadi.
Agar biz ta'til so'rovlarini oylar bo'yicha ajratsak, biz quyidagi ma'lumotlarni
olamiz (1-rasmga qarang).
5-diagramma.
Vatikanga sayohatlar so’rovlarni oylar bo’yicha tahlil qilish
26

Shuni ta'kidlash kerakki, issiq mavsumda Vatikanga sayyohlar oqimi qishga
qaraganda ko'proq bo'ladi, bu shahar-davlatning yozgi ko'rinishining jozibadorligi
ortib borishi va sayyohlar uchun barcha eshiklarning ochiqligi, Vatikan bog'i esa
rang-barang rangga to'la.27

XULOSA
Tadqiqot mavzusi Vatikanning xususiyatlari va uning mamlakat turizmiga
ta'siri. Kurs ishining maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar qo'yildi va hal
qilindi:
- Vatikan davlatining paydo bo'lish tarixi ko'rib chiqiladi - Bu mitti davlatning
faqat bitta maqsadi bor - bu jahon katolik cherkovining markazi, shuningdek,
dunyoning asosiy patriarxi Papaning qarorgohi.
- Vatikan davlatining ijtimoiy tizimi va tashqi siyosiy aloqalari ko'rib chiqiladi,
bu erda katta zamonaviy shahar hayoti qadimgi dunyoning sokin cherkov hayoti bilan
aralashadi.
- Vatikan davlatining diqqatga sazovor joylarini diniy turizm markazi sifatida
ko'rib chiqing. Vatikan - diniy, saroy va istehkom binolari peyzaj san'ati asarlari bilan
uyg'unlashgan ulkan me'moriy majmua.
- Vatikanga turistik turlarni rivojlantirish istiqbollarini tahlil qilish. Bu
g'ayrioddiy kichik davlatdagi sayyohlarni hamma narsa o'ziga jalb qiladi: me'moriy
durdona asarlari, go'zal manzaralar, qadim zamonlardan beri saqlanib qolgan
haykallar va bulutlar ichida suzayotgan cherkov ruhi. Lekin asosiy xazina - Vatikan
muzeylari, Avliyo Pyotr sobori hamma uchun ochiq. Ammo kichik bir qismi
sayyohlar uchun etib bo'lmaydigan bo'lib qolmoqda.
Sayyohlar yo'l-yo'l ko'k va sariq o'rta asr liboslarida o'zgarmas qo'riqchilarni
suratga olishni yaxshi ko'radilar. Qizig'i shundaki, papa qarorgohi an'anaviy ravishda
faqat shveytsariyaliklar tomonidan qo'riqlanadi. Va ularning teatr liboslari 1505
yildan beri kesilganini o'zgartirmagan. Uslubni ular uchun Mikelanjeloning o'zi ixtiro
qilgan. Rim papalari 1377-yilda o'zlarining qarorgohi bo'lgan Avignondan Rimga
qaytib kelishdi. Ammo Vatikan faqat bizning davrimizda xususiy davlatga aylandi.
1925-yilda diktator Mussolini bu yerlarni cherkovga hadya qildi.
Barqarorlik tashabbuslari, yashil amaliyotlar va eko-sertifikatlash dasturlarini
o’rganish mas’uliyatli turizm xatti-harakatlarini ilgari surish, uglerod chiqindilarini
kamaytirish va biologik xilma-xillikni saqlashga yordam beradi. Turizmning ekologik
oqibatlarini tushunish manfaatdor tomonlarga iqtisodiy rivojlanish va atrof-muhitni28

muhofaza qilish muvozanatini ta’minlovchi chora-tadbirlarni amalga oshirish
imkonini beradi. Madaniy merosni saqlash va boshqarish: Vatikaning madaniy
merosini himoya qilish va madaniy turizm tajribasini targ’ib qilish turizm
dinamikasining muhim jihatlaridir. Bu tarixiy obidalar, yodgorliklar, urf-odatlar va
nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish va ulardan turistik maqsadlarda barqaror
foydalanishni ta’minlashni o’z ichiga oladi. Merosni boshqarish strategiyalari,
madaniy turizm tendensiyalari va jamoatchilikni jalb qilish tashabbuslarini o’rganish
Vatikanning boy madaniy o’ziga xosligini saqlashga va tashrif buyuruvchilarning
haqiqiy tajribasini targ’ib qilishga yordam beradi.
Turistik paketlar bo'yicha so'rovlar tahlili shuni ko'rsatdiki, Vatikan sayyohlar
orasida talabga ega. Diniy sayohatlarning rivojlanishi hozirda ko'p odamlar
o'zlarining ma'naviy dunyosini ko'proq tinglashni boshlaganlari va Vatikan kabi
joylarga tashrif buyurishlari bilan bog'liq. Vatikanning diqqatga sazovor joylari tom
ma'noda sayyohlarni hayratda qoldiradi.
Vatikan turizm sohasida innovatsion tajribalarni amalga oshiradi va ekologik
toza turar-joylardan mas’uliyatli sayohat va tabiatni muhofaza qilish bo’yicha sa’y-
harakatlarni rag’batlantiradi. Ushbu mamlakat ekologik ongli sayohatchilar uchun
yorqin namunadir. Raqamli asrda Vatikan tashrif buyuruvchilar tajribasini yaxshilash
va ko’plab diqqatga sazovor joylarini namoyish qilish uchun texnologiya kuchidan
foydalanadi. Barqaror boshqaruv tashabbuslari mamlakatni ekologik toza turar-joylar
uchun rag’batlantiradi va turizm sohasida innovatsiyalarga imkoniyat yaratadi.29

FOYDALANILGAN MANBALAR RO ’ YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari:
1) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 5-yanvardagi DP-5611-son
Farmoniga 1-ILOVA 2019 — 2025-yillarda O’zbekiston Respublikasida turizm
sohasini rivojlantirish konseptasi.
2) O’zbekiston Respublikasi turizm haqidagi qonuni. Qonunchilik palatasi tomonidan
2019-yil 16-aprelda qabul qilingan. Senat tomonidan 2019-yil 21 - iyunda
ma’qullangan.
II. Asosiy adabiyotlar:
1. Nureyeva, R.M. Milliy iqtisodiyot / tahrir. R.M. Nureyev.-M.: INFRA-M,
2011. -B.210-213.
2. Donichev, O.A. Mintaqaning turistik salohiyatini baholashda iqtisodiy va
matematik ko'rsatkichlar / O.A. Donichev, Z.V. Mashchenko, T.O. Donicheva //
Mintaqaviy iqtisodiyot: nazariya va amaliyot, 2013. -№7.- P.35-41.
3. Avdeev, V. Turizm sektori: tartibga solish samaradorligi / V. Avdeev // Audit
va soliq, 2009. - No 7. - B. 21-23.
4. Dauns, D. Sanoat rivojlanishining asosi sifatida turizm samaradorligi D.
Dauns//Turizm: huquq va iqtisodiyot, 2010.-No 2.- B. 15-18.
5. http://www.orenair.ru/kompaniya/raskrytie-informatsii/> - "Orenburg havo
yo'llari" ma'lumotlarini oshkor qilish.
6. Sharafutdinov, V.N. Aviakompaniyalarning semantik yuki haqida / V.N.
Sharafutdinov // Turizm: huquq va iqtisodiyot, 2011.-№ 2. - 18-23-betlar.
7. ORENAIR " sayyohlik agentligi faoliyati to'g'risidagi yillik hisobot
8. Rossiyada xalqaro turizm // Turizm: amaliyot, muammolar, istiqbollar, 2011.-
№ 9. - 60-61-betlar.
9. Ismayev, D.K. Sayohat kompaniyasining asosiy faoliyati (Rossiya sayyohlik
sanoati misolida). O'quv-uslubiy qo'llanma / Ismayev, D.K. 2010 yil 15-17-
betlar.
10. Gorbatovskiy, V.V. Rossiyada tabiiy turizm / V.V.Gorbatovskiy, A.
Golosovskaya - M.: 2010. - 224 b.30

11. Barzykin, Yu. Turizm hayot tarzi sifatida / Yu. - 17-19-betlar.
12. Moiseeva, E.G. Turizm - mamlakatning ijtimoiy-madaniy rivojlanishi uchun
manba Moiseeva E.G. // Turizm: huquq va iqtisodiyot, 2011. -№1. - 13-16-
betlar.
13. Vavilin, M.V. Turistik iqtisodiy zonalar / M.V. Vavilin // Legality, 2012. -No
1. - B.53-55.
14. Mutalieva, A.A. Turizm faoliyati muammolari / A.A. Mutalieva // Rossiya
qonunlari: tajriba, tahlil, amaliyot, 2010. - № 2. - B.99-102.
15. Matyunin, V.M. Turizm xizmatlari bozorini rivojlantirish / V.M. Matyunin //
Ekspert, 2009. -22 p.
16. Volkov, S.K. Rossiya Federatsiyasi turistik yo'nalish sifatida: targ'ib qilish
muammolari va echimlari / S.K. Volkov // Mintaqaviy iqtisodiyot: nazariya va
amaliyot, 2013.- No 4.-P.57-62.
17. Pisarevskiy, E.L. "Turistik rasmiyatchiliklar" va turizm xavfsizligini
ta'minlash / Pisarevskiy E.L. Turizm: huquq va iqtisodiyot, 2009. - 4-son. -
B.9-14.
18. Suslova, Yu.A. Mamlakat ichidagi turizm va rekreatsiya: umumiy masalalar /
Yu.A. Suslova // Buxgalteriya hisobi, 2010. -№9. -B.51-55.
19. Krutik, A.B. Ijtimoiy-madaniy xizmat va turizmda iqtisodiyot / A.B. Krutik,
M.V. Reshetova. -2-nashr, 2010. B. 218.
20. Gradov, A.P. Milliy iqtisodiyot: darslik / A.P. Gradov. 2-nashr. -SPb.: Peter,
2018. - 240 p.
21. Savelyev, V. Rossiya turizm sohasida qanday raqobatlashmoqda / V. Savelyev
// Turizm: amaliyot, muammolar, istiqbollar, 2009. - 6-son. - B.15-17.
III. Qo’shimcha adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Turizm to‘g‘risida” gi Qonuni. T.: 1999.
2. «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash
chora-tadbirlari to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. 2016
yil 2 dekabr, PF-4861-son.
3. «O‘zbekiston Respublikasi turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi faoliyatini31

tashkil etish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 2016 yil
I II . Internet resurslari:
1. http://lex.uz
2. www.ziyonet.uz
3. http://www.tourism.uz/
4. http://www.tour.uz/
5. http://www.stat.uz32

Xalqaro turizm fanidan Vatikan davlati turizmi o'ziga xosligi mavzusida kurs ishi

Sotib olish