Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 1.9MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish
Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari Reja: Kirish: Asosiy qism: 1. Vaxta usulida ishning tushunchasi va qo‘llanilish doirasi 2. Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnat sharoitlari 3. Mehnat qonunchiligi va huquqiy me’yorlar 4. Vaxta usulida ishlovchilarning huquq va majburiyatlari 5. Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning ijtimoiy himoyasi Xulosa va foydalanilgan manbalar Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari Kirish Zamonaviy mehnat bozori turli ish tartiblarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, ularning ichida vaxta usulida ishlash alohida ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash, hududiy uzoqlikni bartaraf etish hamda iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida ko‘plab tashkilotlar vaxta usulida ish tashkil qilish tizimidan foydalanmoqda.Mazkur mehnat shakli ayniqsa tog‘-kon sanoati, neft va gaz qazib olish, qurilish hamda yo‘l infratuzilmasi kabi sohalarda keng qo‘llaniladi. Ushbu usulda ishlash jarayoni maxsus mehnat sharoitlarini talab qiladi va aynan shu sababli huquqiy jihatdan aniq tartibga solinishi muhim sanaladi. Ishchilarning huquqlarini himoya qilish, mehnat munosabatlarini qonuniy asosda mustahkamlash va ularning ijtimoiy ta’minotini kafolatlash ushbu tartibga solishning asosiy maqsadlaridan biridir. Vaxta usulida ishning mohiyati va qo‘llanilish sohalari Vaxta usulida ishlash – bu muayyan muddat davomida ishlovchilarning ma’lum bir hududda ishlashini, so‘ngra belgilangan tartibda dam olish davrini o‘tashini nazarda tutuvchi ish shaklidir. Bu usul ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash va yuqori natijadorlikka erishish maqsadida qo‘llaniladi. Bunday ish tizimi ko‘pincha quyidagi sohalarda uchraydi:  Neft va gaz sanoati – xodimlar uzoq masofadagi konlar va quduqlarda ishlaydi.  Tog‘-kon sanoati – konchilarning uzoq hududlardagi ish joylariga borib ishlashi.  Qurilish sohasi – yirik infratuzilma loyihalari, masalan, ko‘prik va yo‘llar qurilishi.  Transport va logistika – masofaviy hududlarda yuk tashish va infratuzilma obyektlari qurilishi. Referatning maqsadi va vazifalari Mazkur referatning asosiy maqsadi vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnat faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy normalarni tahlil qilish, ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash hamda amaliy misollar asosida mavjud muammolar va ularning yechimlarini ko‘rib chiqishdan iborat. Vaxta usulida ishning tushunchasi va qo‘llanilish doirasi Vaxta usulida ishlash tizimi oddiy ish shakllaridan farqli ravishda, xodimlarning uzoq muddat davomida ishlashini talab qiladi. Ushbu tizimda ishchilarning o‘z uylaridan uzoq joylarda, maxsus sharoitlarda yashab va mehnat qilib, so‘ng dam olish davriga qaytishi nazarda tutiladi.Misol tariqasida, O‘zbekiston Respublikasidagi gaz konlarida ishlovchi xodimlarni ko‘rsatish mumkin. Ular 15 kun davomida maxsus ish joylarida mehnat qilib, so‘ngra 15 kun davomida dam olishlari mumkin. Bu tizim ularning doimiy joyidan uzoqda ishlashiga imkon yaratadi. Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnat sharoitlari Ishchilarni o‘z vaqtida va samarali ishlashi uchun ularga qulay mehnat sharoitlari yaratish zarur. Quyidagi omillar ushbu sharoitlarning muhim qismini tashkil etadi:  Ish vaqti va dam olish tartibi – odatda, vaxta usulida ishlovchilar kuniga 10–12 soat ishlaydi, bu esa alohida huquqiy tartibga solinishi talab etiladi.  Yashash sharoitlari – vaxta usulida ishlovchilar uchun maxsus yotoqxonalar, oshxonalar va dam olish maskanlari tashkil etilishi kerak.  Sog‘liqni saqlash va xavfsizlik choralarini ta’minlash – xavfli hududlarda ishlovchilar uchun maxsus sug‘urta va tibbiy yordam xizmatlari yo‘lga qo‘yilishi lozim. Mehnat qonunchiligi va huquqiy me’yorlar O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq, vaxta usulida ishlovchi xodimlarning huquqlari maxsus qonun va me’yoriy hujjatlar bilan himoya qilinadi. Ushbu qonunlar quyidagilarni nazarda tutadi:  Ishchilarning mehnat sharoitlari va ish grafigining qonuniy asoslari.  Ish vaqti hamda dam olish tartibining huquqiy jihatdan tartibga solinishi.  Mehnat xavfsizligi va mehnat muhofazasiga oid talablar. Xalqaro tajribaga qaraganda, Mehnat Kodeksining 227-moddasida vaxta usulida ishlovchilarga alohida kafolatlar taqdim etilishi ko‘zda tutilgan. Vaxta usulida ishlovchilarning huquq va majburiyatlari Vaxta usulida ishlovchilar quyidagi huquqlarga ega:  Mehnat faoliyatini xavfsiz sharoitlarda amalga oshirish.  Belgilangan vaqt ichida ish haqi va qo‘shimcha kompensatsiyalar olish.  Dam olish vaqtlari va ta’til huquqiga ega bo‘lish. Biroq, ular ish beruvchining ichki qoidalariga rioya qilish, xavfsizlik talablariga qat’iy amal qilish va belgilangan tartibda ishni bajarish majburiyatiga ega. Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning ijtimoiy himoyasi Vaxta usulida ishlovchilarning ijtimoiy himoyasi quyidagilar orqali ta’minlanadi:  Sug‘urta va kompensatsiyalar – baxtsiz hodisalar yuz berganda, xodimlar maxsus sug‘urtaga ega bo‘lishi kerak.  Tibbiy xizmatlar – uzoq hududlarda ishlaydigan xodimlar uchun maxsus tibbiy yordam tizimi joriy etilgan bo‘lishi lozim.  Kasaba uyushmalari – ishchilarning huquqlarini himoya qilish uchun kasaba uyushmalari faoliyat yuritishi zarur. Amaliy muammolar va yechimlar Amaliyotda quyidagi muammolar mavjud:  Ish vaqti va dam olish tartibining buzilishi.  Mehnat sharoitlarining talab darajasida emasligi.  Xodimlarning o‘z huquqlarini yetarlicha bilmasligi. Bularni bartaraf etish uchun quyidagilar amalga oshirilishi lozim:  Huquqiy me’yorlarning aniq bajarilishini ta’minlash.  Ish sharoitlarini xalqaro talablar asosida yaxshilash.  Mehnat huquqlari bo‘yicha xodimlarning xabardorligini oshirish. Mazkur referatda vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos jihatlari tahlil qilindi. O‘zbekiston qonunchiligi ushbu yo‘nalishda tegishli normalarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa-da, amaliyotda hali ham yechilishi lozim bo‘lgan muammolar mavjud. Ish sharoitlarini yaxshilash, huquqiy kafolatlarni mustahkamlash va xodimlarning manfaatlarini himoya qilish ushbu tizimning samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Vaxta usulida ish tushunchasi Vaxta usulida ish — ishchilarning muayyan davr mobaynida ish joyida bo‘lib, uzluksiz ishlab, so‘ng belgilangan muddatga dam olish uchun uylariga qaytishi bilan tavsiflanadigan mehnat tashkil etish shaklidir. Ushbu usul odatda uzoq masofadagi, doimiy yashash joyidan yiroq joylashgan ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish obyektlarida qo‘llaniladi. Ishchilarning ma’lum bir vaqt davomida doimiy yashash joyidan uzilib ishlashi va keyinchalik ma’lum muddat dam olishi ushbu tizimning asosiy xususiyatlaridan biridir.Vaxta usulida ish odatda 15/15, 20/10, 30/15 yoki 45/15 formatlarida tashkil etiladi, ya’ni ishchilarning 15 kun ishlash va 15 kun dam olish (yoki shunga o‘xshash) sikllari asosida faoliyat yuritishiga imkon beradi. Ushbu usul samaradorlikni oshirish, resurslardan oqilona foydalanish va iqtisodiy tejamkorlikni ta’minlash uchun ishlab chiqilgan. Vaxta usulining qo‘llanilish sohalari Vaxta usulida ish olib borish tizimi ayniqsa, quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi: Neft-gaz sanoati Neft va gaz sanoati ushbu tizimning eng keng tarqalgan sohalaridan biridir. Neft konlari, gaz quduqlari va qayta ishlash zavodlari ko‘pincha chekka hududlarda joylashgan bo‘lib, ishchilarni har kuni bu hududlarga tashish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Masalan, Rossiya Federatsiyasining Yoqutiston hududida joylashgan «Gazprom» va «Lukoil» kompaniyalari ushbu tizimdan keng foydalanadi. Tog‘-kon sanoati Oltin, ko‘mir, uran va boshqa foydali qazilmalarni qazib olish korxonalari ham vaxta usulidan foydalanadilar. Tog‘-kon sanoatining yirik kompaniyalari, masalan, «Rio Tinto», «BHP Billiton» va «Navoi kon-metallurgiya kombinati» vaxta usulini qo‘llash orqali samaradorlikni oshirgan. Qurilish sanoati Ko‘plab yirik infratuzilma loyihalari, jumladan, avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, tunnellar va aeroportlar qurilishi ham vaxta usuli asosida tashkil etiladi. Masalan, Rossiya va Qozog‘istondagi yirik qurilish kompaniyalari uzoq hududlarda vaxta usulida ishlashni joriy etgan. Dengiz va okeanlarda ishlovchi sohalar Dengizda neft va gaz qazib olish platformalarida, yuk tashish kompaniyalarida va baliqchilik sanoatida ishchilar uzoq vaqt mobaynida vaxta usulida ishlashadi. Masalan, Norvegiya va AQShning dengiz platformalarida ishlaydigan ishchilar odatda 28 kun ishlash va 28 kun dam olish jadvaliga rioya qiladilar. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llanilishi Ishlab chiqarish sanoatida qo‘llanilishi Vaxta usuli og‘ir sanoat va metallurgiya korxonalarida ham keng qo‘llaniladi. Masalan, Qozog‘istonning «ArcelorMittal» zavodi, O‘zbekistonning «Uzmetkombinat» metallurgiya zavodi va Rossiyaning «Norilsk Nickel» kompaniyasi bu usuldan foydalanib, ishlab chiqarish jarayonlarini uzluksiz davom ettirishga erishgan. Transport va logistika tizimlarida Uzoq masofalarga yuk va yo‘lovchi tashish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalarda, xususan, temir yo‘l va aviatsiya sohalarida ham vaxta usuli keng tarqalgan. Masalan, «Uzbekistan Airways» aviakompaniyasining uchuvchilari va texnik xodimlari ko‘p hollarda navbatchilik va vaxta jadvali asosida ishlaydi. Xizmat ko‘rsatish sohasida Xizmat ko‘rsatish sektorida, ayniqsa, mehmonxona biznesi va turizm sohalarida vaxta usulida ish olib borish amaliyoti mavjud. Masalan, Dubay va Turkiyaning yirik mehmonxonalarida chet ellik ishchilar uzoq muddat davomida xizmat ko‘rsatishadi va belgilangan vaqt oralig‘ida uylariga qaytishadi. Vaxta usulining afzalliklari va kamchiliklari Afzalliklari Ishlab chiqarishning uzluksizligi – Ushbu tizim ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlarining to‘xtalishsiz davom etishini ta’minlaydi. Yuqori ish haqi – Ishchilar odatda odatiy mehnat sharoitiga nisbatan yuqori maosh oladilar. Resurslardan samarali foydalanish – Kompaniyalar ishchilarga uzoq masofadan kelish muammosini hal etib, operatsion xarajatlarni kamaytiradi. Kamchiliklari Oiladan uzoqlik – Ishchilarning oilalari bilan uzoq vaqt birga bo‘la olmasligi ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Fizik va ruhiy charchoq – Uzoq vaqtda intensiv ishlash jismoniy va ruhiy toliqishga olib kelishi mumkin. Ish joyida yashash sharoitlari – Ba’zan ish joyidagi turar joylar yetarli darajada qulay emasligi ishchilar uchun qiyinchilik tug‘dirishi mumkin.Vaxta usulida ish olib borish zamonaviy iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, uzoq hududlardagi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida bu usul samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, ushbu mehnat shakli ishchilar uchun yuqori daromad manbai bo‘lishi mumkin. Biroq, uning oilaviy va ijtimoiy jihatdan muammolarni yuzaga keltirishi ehtimoli ham mavjud. Shu sababli, ish beruvchilar va ishchilar o‘rtasida optimal shart-sharoitlarni yaratish muhim ahamiyatga ega. Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnat sharoitlari Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnat sharoitlari ularning samarali mehnat faoliyatini ta’minlash, xavfsizlik choralarini takomillashtirish hamda ijtimoiy himoyasini kuchaytirish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Ushbu ish usuli asosan konchilik, neft va gaz sanoati, qurilish hamda uzoq hududlarda olib boriladigan yirik loyihalarda keng qo‘llaniladi. Quyida vaxta usulida ishlovchi ishchilarning ish vaqti, dam olish tartibi, ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilishi hamda yashash sharoitlari haqida batafsil tahlil qilinadi. Ish vaqti va dam olish tartibi Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning ish vaqti va dam olish tartibi mehnat qonunchiligi va ish beruvchi bilan tuzilgan shartnomalar asosida belgilanadi. Odatda, vaxta rejimida ishchilarning mehnat faoliyati quyidagicha tashkil etiladi: Ish davri : Ish vaqti belgilangan smena asosida olib boriladi. Odatda, 15/15, 30/30 yoki 60/30 rejimlari qo‘llaniladi. Masalan, 15 kunlik ish davridan so‘ng, 15 kunlik dam olish ta’minlanadi. Kunlik ish soati : Ishchilar odatda kuniga 8–12 soat davomida ishlaydi, bunda qonunchilikda belgilangan me’yorlar asosida qo‘shimcha ish soatlari uchun kompensatsiya taqdim etiladi. Tanaffuslar va dam olish kunlari : Ish jarayonida ishchilarga qisqa muddatli tanaffuslar taqdim etiladi. Uzoq muddatli vaxta rejimida esa, ish kunlari tugagach, dam olish uchun belgilangan kunlar ta’minlanadi. Tahlil shuni ko‘rsatadiki, vaxta usulidagi ish vaqtining o‘ziga xosligi mehnat unumdorligini oshirish bilan birga, jismoniy va ruhiy charchash xavfini ham yuzaga keltiradi. Shu boisdan, mehnat sharoitlari yaxshi tashkil etilgan bo‘lishi zarur. Ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilishi Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning samarali faoliyat yuritishi uchun ishlab chiqarish jarayoni to‘g‘ri tashkil etilishi talab qilinadi. Quyidagi omillar bunga ta’sir qiladi:  Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilishi : Ishchilarning mehnat sharoitlarini yengillashtirish maqsadida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Masalan, neft va gaz sanoatida burg‘ulash ishlari maxsus robotlashtirilgan tizimlar yordamida amalga oshirilishi mumkin.  Xavfsizlik choralarining ta’minlanishi : Ishchilarning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish uchun xavfsizlik qoidalari qat’iy nazorat qilinishi lozim. Masalan, konchilikda ishchilar maxsus himoya kiyimlari va gaz niqoblari bilan ta’minlanishi shart.  Ishni muvofiqlashtirish va rejalashtirish : Ish jarayonining samaradorligini oshirish uchun smena jadvali va vazifalar aniq belgilangan bo‘lishi zarur. Ishchilar orasida rollar taqsimoti aniq bo‘lishi va koordinatsiya yetarlicha amalga oshirilishi kerak. Dalillar shuni ko‘rsatadiki, ishlab chiqarish jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi mehnat unumdorligini oshiradi, lekin bu bilan birga, ishchilarning ishga bo‘lgan motivatsiyasi va samaradorligi ham muhim omil hisoblanadi. Ishchilarning yashash sharoitlari va ta’minot masalalari Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning yashash sharoitlari va ijtimoiy ta’minoti ularning umumiy ish samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Quyidagi omillar bunga bog‘liq: Turar-joy va yashash sharoitlari : Ishchilar uzoq masofadagi ishlab chiqarish maydonlarida bo‘lgani sababli, ularning yashash sharoitlari talab darajasida bo‘lishi kerak. Masalan, konchilik yoki neft-gaz sanoatida ishlovchilar maxsus turar-joy komplekslarida joylashtiriladi. Bu komplekslarda ovqatlanish, dam olish va sport bilan shug‘ullanish imkoniyatlari bo‘lishi zarur. Tibbiy xizmat va salomatlikni saqlash : Ishchilar uzoq vaqt davomida ishlab chiqarish hududlarida bo‘lishgani sababli, ularga tezkor tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimi tashkil etilishi lozim. Masalan, Rossiyada neft-gaz sohasida ishlaydigan ishchilar uchun tibbiy markazlar tashkil etilgan bo‘lib, zarurat tug‘ilganda ularning sog‘lig‘ini nazorat qilish imkoniyati yaratilgan. Ovqatlanish va oziq-ovqat ta’minoti : Ishchilar sifatli ovqatlanish bilan ta’minlanishi muhim. Ular uchun maxsus oshxonalar va tayyor taom xizmatlari tashkil etilishi zarur. Masalan, Norvegiyaning neft platformalarida ishlaydigan ishchilarga yuqori sifatli ovqatlanish sharoitlari taqdim etiladi. Madaniy va psixologik muhit : Uzoq vaqt davomida oiladan uzoqda ishlash stress holatiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, dam olish joylari, sport klublari va psixologik maslahat markazlari tashkil etilishi lozim. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, yashash sharoitlari va ijtimoiy ta’minot yetarli darajada tashkil etilmasa, ishchilarning ishga bo‘lgan munosabati pasayishi va unumdorlikning kamayish xavfi mavjud. Xulosa Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnat sharoitlari samaradorlik va xavfsizlik nuqtai nazaridan puxta o‘rganilishi lozim. Ish vaqti va dam olish tartibining aniq belgilanishi, ishlab chiqarish jarayonining zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etilishi hamda yashash sharoitlarining qulayligi ishchilarning umumiy samaradorligini oshirishga yordam beradi. Shu sababli, mehnat qonunchiligi va xalqaro standartlar asosida ishchilarning manfaatlarini himoya qilish hamda ularga qulay sharoit yaratish har qanday ish beruvchi uchun ustuvor vazifa bo‘lishi kerak. Mehnat qonunchiligi va huquqiy me’yorlar bo‘yicha tahlil O‘zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida vaxta usuliga doir normalar O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy me’yorlar belgilangan bo‘lib, ular ishchilar huquqlarini himoya qilishga va mehnat sharoitlarini tartibga solishga qaratilgan. Ushbu kodeksga muvofiq, mehnatni tashkil etishning turli shakllari mavjud bo‘lib, ulardan biri – vaxta usuli asosida ishlashdir. Vaxta usuli uzoq muddatli ish sikllari va ish joylarining geografik jihatdan cheklangan hududlarda joylashishi sababli qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining tegishli moddalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Ish vaqtining davomiyligi : Ish beruvchi va ishchi o‘rtasida tuziladigan shartnoma asosida belgilangan muddatlar asosida vaxta jadvali shakllantiriladi. Mehnat kodeksi mehnat taqsimotini nazorat qilish hamda ishchilar uchun qulay sharoit yaratish maqsadida ish soatlari davomiyligini belgilaydi.  Dam olish vaqtlari : Ishchilarga belgilangan ish vaqtidan keyin majburiy dam olish vaqtlari taqdim etilishi shart. Vaxta usulida ishlovchilar uchun ishlash vaqti oralig‘ida uzoq muddatli dam olish belgilangan bo‘lib, bu mehnat unumdorligiga ijobiy ta’sir qiladi.  Ish haqi to‘lovi : Vaxta usulida ishlovchi xodimlarning ish haqi ular bajargan ish hajmi hamda belgilangan tariflarga asoslanib hisoblanadi. Mehnat kodeksi asosida ish haqi kechiktirilmasligi va to‘liq hajmda o‘z vaqtida to‘lanishi talab etiladi.  Ish joyiga yetib borish : Vaxta usulida ishlaydigan ishchilar ko‘pincha olis va noqulay hududlarda faoliyat olib boradilar. Shu sababli, ish beruvchi xodimlarning ish joyiga yetib borishi va qaytishi uchun zarur transport vositalari bilan ta’minlashi lozim.  Mehnat muhofazasi va xavfsizlik talablari : O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va boshqa tegishli normativ hujjatlar mehnat xavfsizligi va sog‘liqni saqlash bo‘yicha qat’iy talablarni belgilaydi. Xususan, ishchilar maxsus himoya vositalari, shaxsiy xavfsizlik choralariga ega bo‘lishi va atrof-muhitning salbiy ta’siridan himoyalanishi lozim. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) talablariga muvofiqlik Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) – bu ishchilar huquqlarini himoya qilish va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan xalqaro tashkilotdir. O‘zbekiston Respublikasi XMTning bir qator konvensiyalarini ratifikatsiya qilgan bo‘lib, ushbu konvensiyalarning bajarilishi milliy mehnat qonunchiligiga tatbiq etiladi. O‘zbekistonning XMT talablariga muvofiqligini ta’minlashda quyidagi jihatlar asosiy ahamiyat kasb etadi:  Majburiy mehnat va diskriminatsiyaga qarshi kurash : O‘zbekiston XMTning 29 va 105-sonli konvensiyalarini qabul qilgan bo‘lib, ularga ko‘ra, har qanday majburiy mehnat taqiqlangan va mehnatda diskriminatsiyaning oldini olish bo‘yicha choralar ko‘riladi.  Xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash : XMTning 155-sonli "Ish joyidagi xavfsizlik va sog‘liq" konvensiyasiga muvofiq, ish beruvchilar mehnat sharoitlarini xavfsiz va sog‘lom saqlash bo‘yicha majburiyatga ega.  Ish vaqti va dam olish vaqtlari : XMTning 1-sonli konvensiyasiga muvofiq, ish kunining davomiyligi yetti yoki sakkiz soatdan oshmasligi kerak. Shu bilan birga, dam olish kunlari va ish vaqti cheklovlariga rioya qilinishi lozim.  Ishchilarning kasaba uyushmalarga a’zoligi : XMTning 87 va 98-sonli konvensiyalariga muvofiq, har bir ishchi kasaba uyushmalarga a’zo bo‘lish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi ushbu xalqaro me’yorlarga moslashish maqsadida mehnat qonunchiligini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Mehnat shartnomalarining o‘ziga xos xususiyatlari O‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligida mehnat shartnomalarining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari belgilangan:  Shartnomaning majburiy talablari : Har qanday mehnat shartnomasi ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi o‘zaro huquq va majburiyatlarni aniq belgilashi lozim. Bu talablar Mehnat kodeksining 55-moddasida ko‘rsatilgan.  Shartnomaning muddati : Mehnat shartnomalari doimiy, muddatli yoki muayyan ish hajmi uchun tuzilishi mumkin.  Mehnat sharoitlari : Shartnoma ish vaqti, dam olish vaqtlari, ish haqi va boshqa shartlarni o‘z ichiga oladi.  Shartnomani bekor qilish tartibi : Mehnat shartnomasining bekor qilinishi qonunchilik bilan qat’iy tartibga solingan bo‘lib, ish beruvchi yoki ishchi shartnomani bekor qilish tartibiga rioya qilishi lozim.  Ish haqi va kompensatsiyalar : Mehnat shartnomasida xodimga to‘lanadigan ish haqi, mukofotlar va boshqa moddiy rag‘batlantirish shartlari ko‘rsatiladi. O‘zbekiston Respublikasining mehnat qonunchiligi xalqaro me’yorlarga muvofiq ravishda ishchilarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Xususan, vaxta usuli asosida ishlash tartibi, xalqaro mehnat tashkiloti talablariga rioya etish hamda mehnat shartnomalarining qonuniy jihatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat mehnat qonunchiligini yanada takomillashtirish, xalqaro tajribani joriy etish va ishchilarning manfaatlarini himoya qilish orqali mamlakatda barqaror mehnat munosabatlarini shakllantirishga erishiladi. Zamonaviy mehnat bozori turli mehnat shakllarini o‘z ichiga oladi. Ulardan biri vaqtbay ish rejimi bo‘lib, u qisqa muddatli yoki muayyan soatlar bilan cheklangan mehnat faoliyatini o‘z ichiga oladi. Ushbu hujjatda vaqtbay ishlovchilar huquq va majburiyatlari, ish beruvchining zimmasidagi vazifalar hamda mehnat xavfsizligi va sog‘liqni saqlash talablariga rioya qilish tartiblari muhokama etiladi. Mehnat va dam olish huquqlari Vaqtbay ish rejimi asosida mehnat qiluvchi shaxslar O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi hamda boshqa mehnat qonunchiligi asosida quyidagi huquqlarga ega:  Adolatli mehnat sharoitlari : Ishchilarga xavfsiz va sog‘lom mehnat muhitini yaratish majburiy hisoblanadi.  Minimal ish haqi kafolati : Ish haqi miqdori amaldagi qonunchilikda belgilangan me’yorlardan past bo‘lishi mumkin emas.  Ish vaqti va dam olish vaqti : Vaqtbay ishlovchilar uchun belgilangan tartibda dam olish huquqi ta’minlanishi lozim. Ish vaqti davomida tanaffus olish huquqi mavjud.  Ta’til olish huquqi : Mehnat shartnomasiga muvofiq, vaqtbay ishlovchilarga yillik ta’til yoki muqobil dam olish kunlari taqdim etilishi mumkin.  Ijtimoiy himoya : Kasbiy kasalliklar, nogironlik yoki baxtsiz hodisalar yuz berganda, davlat tomonidan himoya choralari ko‘rilishi shart. Misol sifatida, mehmonxonalarda vaqtbay ishlovchilar uchun qo‘shimcha dam olish kunlari belgilanishi, shuningdek, tungi smenada ishlagan xodimlarga qo‘shimcha to‘lov berilishi talab qilinadi. Ish Beruvchining Majburiyatlari va Ishchilarning Zimmasidagi Vazifalar Ish beruvchining majburiyatlari:  Ishchilarga shartnomaga muvofiq oylik ish haqini to‘lash;  Xodimlarga xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarini yaratish;  Ishchilarni mehnat qonunchiligi bo‘yicha xabardor qilish;  Mehnat munosabatlarini qonun doirasida yuritish;  Ishchilar uchun zaruriy maxsus kiyim va himoya vositalarini ta’minlash. Ishchilarning zimmasidagi vazifalar:  Belgilangan mehnat tartib-qoidalariga rioya qilish;  Ish vaqtida intizom va mehnat shartnomasida ko‘rsatilgan majburiyatlarni bajarish;  Ish joyida mehnat xavfsizligi va sanitariya qoidalariga amal qilish;  Ish beruvchi tomonidan belgilangan topshiriqlarni o‘z vaqtida va sifatli bajarish. Masalan, savdo do‘konlarida vaqtbay ishlovchilar ish jadvaliga qat’iy rioya qilishi va mijozlarga yuqori darajada xizmat ko‘rsatishi talab etiladi. Mehnat Xavfsizligi va Sog‘liqni Saqlash Talablariga Rioya Qilish Ish beruvchi ham, ishchi ham mehnat xavfsizligi bo‘yicha belgilangan qoidalarga amal qilishi shart. Ushbu talablar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Ish joyining xavfsizligini ta’minlash : Mehnat qilinadigan muhit barcha xavfsizlik standartlariga mos bo‘lishi kerak.  Sog‘liqni saqlash talablari : Ishchilar uchun tibbiy ko‘rik tashkil etilishi va kasbiy kasalliklarning oldini olish choralari ko‘rilishi lozim.  Himoya vositalari bilan ta’minlash : Ish sharoitidan kelib chiqib, maxsus kiyim, qo‘lqop, niqob kabi himoya vositalari berilishi lozim.  Favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik : Yong‘in xavfsizligi, texnik nosozliklar va boshqa favqulodda holatlarda harakat qilish bo‘yicha ishchilarni o‘qitish muhim hisoblanadi. Masalan, qurilish sohasida vaqtbay ishlovchilar xavfsizlik kamarlarini taqib ishlashlari va maxsus kiyimlardan foydalanishlari talab etiladi.Vaqtbay mehnat shakli bilan ishlovchilar ham to‘laqonli mehnat sharoitlariga ega bo‘lishlari lozim. Mehnat qonunchiligida belgilangan huquq va majburiyatlarga rioya qilish ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlarni yanada mustahkamlashga yordam beradi. Ishchilarning huquqlarini ta’minlash, mehnat xavfsizligi choralariga rioya qilish va adolatli mehnat sharoitlarini yaratish zamonaviy ish beruvchilarning ustuvor vazifalaridan biri bo‘lishi shart.Shunday qilib, vaqtbay ishlovchilar ham mehnat qonunchiligiga binoan himoya qilinishi lozim bo‘lgan mehnatkashlar qatoriga kiradi. Ish beruvchilar esa ular uchun munosib mehnat sharoitlarini yaratish vaqti-vaqti bilan monitoring olib borish orqali mehnat unumdorligini oshirishlari mumkin. Bu esa nafaqat ishchilarning manfaatlariga, balki umuman jamiyat iqtisodiy rivojlanishiga ham xizmat qiladi.Vaxta usulida ishlash mehnat bozorida keng tarqalgan tizimlardan biri bo‘lib, ayniqsa, qazib olish sanoati, qurilish, transport va boshqa sohalarda faoliyat yurituvchi ishchilar orasida keng qo‘llaniladi. Bunday ish tartibi uzoq muddatli ish smenalari bilan ajralib turadi, bu esa xodimlarning ijtimoiy himoyasiga alohida e’tibor qaratishni talab etadi. Ushbu hujjatda vaxta usulida ishlovchi shaxslarning sug‘urta va kompensatsiyalar, tibbiy xizmat va dam olish imkoniyatlari hamda kasaba uyushmalari va huquqlarni himoya qilish tizimi nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi. Sug‘urta va Kompensatsiyalar Ish joyidagi xavfsizlik va sug‘urtalash tizimi Vaxta usulida ishlovchi shaxslar ko‘pincha xavfli yoki og‘ir mehnat sharoitida faoliyat yuritadi. Shuning uchun ularga davlat va ish beruvchi tomonidan turli sug‘urtalar taqdim etilishi kerak. Jumladan:  Majburiy davlat ijtimoiy sug‘urtasi;  Ish beruvchi tomonidan taqdim etiladigan hayot sug‘urtasi;  Ish jarayonida jarohatlanish yoki kasb kasalliklari yuzasidan to‘lanadigan kompensatsiyalar. Misol uchun, Rossiya va Qozog‘iston kabi mamlakatlarda neft sanoatida ishlovchi vaxta usulidagi ishchilar uchun majburiy hayot va sog‘liq sug‘urtasi mavjud bo‘lib, ular ish joyida baxtsiz hodisa sodir bo‘lganda sug‘urtalovchidan to‘lov olish imkoniyatiga ega. Ish haqiga qo‘shimcha kompensatsiyalar Vaxta usulida ishlovchi xodimlarga odatda mehnat qonunchiligi asosida qo‘shimcha to‘lovlar amalga oshiriladi. Bunga quyidagilar kiradi:  Ish joyidan uzoqlik uchun kompensatsiya;  Xavfli sharoitlarda ishlash uchun qo‘shimcha to‘lov;  Oiladan uzoqda bo‘lish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash. Masalan, Qozog‘istonda ishlovchi neft va gaz sanoati xodimlariga har bir smenadan so‘ng uyga qaytish xarajatlari ish beruvchi tomonidan qoplanadi. Tibbiy Xizmat va Dam Olish Imkoniyatlari Ish joyidagi tibbiy ta’minot Vaxta usulida ishlovchilar uzoq masofadagi obyektlarda faoliyat yuritgani sababli ularning tibbiy xavfsizligi ta’minlanishi lozim. Shuning uchun ko‘pgina yirik korxonalarda:  Tibbiy punktlar va mobil klinikalar mavjud;  Ishchilarga tez yordam xizmati taqdim etiladi;  Davlat yoki xususiy tibbiy sug‘urtaga ega bo‘lish talab etiladi. Masalan, Norvegiyaning neft kompaniyalari vaxta usulida ishlovchi ishchilari uchun har bir obyektda doimiy faoliyat yurituvchi tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimini tashkil etgan. Dam olish va psixologik yordam Uzoq davom etadigan smenalardan so‘ng dam olish imkoniyatlari ishchilarning jismoniy va ruhiy sog‘lig‘ini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ko‘pgina kompaniyalar ishchilarga quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi:  Smenadan so‘ng majburiy ta’til;  Sanatoriy va dam olish maskanlarida davolanish imkoniyati;  Psixologik yordam xizmatlari. Xususan, Kanada va Avstraliyada vaxta usulida ishlovchi konchilarga smena tugagandan so‘ng bir necha haftalik pullik dam olish taqdim etiladi. Kasaba Uyushmalari va Huquqlarni Himoya Qilish Tizimi Kasaba uyushmalarining roli Kasaba uyushmalari vaxta usulida ishlovchi shaxslarning huquqlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ular quyidagi yo‘nalishlarda ish olib boradi:  Ishchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilash;  Ish haqini oshirish va kechiktirishlarning oldini olish;  Ish beruvchilarga nisbatan qonuniy talablarga rioya qilishni ta’minlash. Masalan, AQShning neft sanoati ishchilari kasaba uyushmalari orqali mehnat sharoitlarini yaxshilash va xavfsizlik choralarini oshirishga erishgan. Ishchilarning huquqlarini himoya qilish Ko‘pgina mamlakatlarda vaxta usulida ishlovchi shaxslarning huquqlarini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlar mavjud:  Ish vaqti va dam olish kunlarining qonuniy belgilanishi;  Majburiy ijtimoiy sug‘urta tizimi;  Ish beruvchilarning ishchilarga nisbatan adolatsiz munosabatini oldini olish. Masalan, Yevropa Ittifoqida vaxta usulida ishlovchilar uchun maksimal ish vaqti haftasiga 48 soatdan oshmasligi lozimligi qonun bilan belgilangan.Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning ijtimoiy himoyasi ularning mehnat faoliyatini samarali davom ettirish va sog‘lig‘ini saqlash uchun muhim omillardan biridir. Sug‘urta va kompensatsiyalar, tibbiy xizmat va dam olish imkoniyatlari, shuningdek, kasaba uyushmalari va huquqlarni himoya qilish tizimi mehnatkashlarning hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Hukumatlar va ish beruvchilar ushbu sohalarni doimiy ravishda takomillashtirish orqali ishchilar uchun qulay mehnat sharoitlarini yaratishi lozim. Xulosa Mehnat huquqi insonlarning mehnat faoliyatini tartibga soluvchi asosiy sohalardan biri bo‘lib, turli ish rejimlari, shu jumladan, vaxta usulida ishlashni ham o‘z ichiga oladi. Vaxta usulida ishlash o‘ziga xos mehnat sharoitlari va talablarni o‘z ichiga olgani sababli, uning huquqiy tartibga solinishi alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini tartibga solishning o‘ziga xos jihatlari, huquqiy asoslari, muammolari va taklif etiladigan yechimlar tahlil qilinadi. Vaxta usulida ishlash tushunchasi va uning o‘ziga xos jihatlari Vaxta usulida ishlash - bu mehnat sharoitlari sababli ish joyida uzoq muddat qolishni talab qiluvchi mehnat faoliyati bo‘lib, odatda, masofaviy hududlarda, sanoat, neft-gaz, geologiya va boshqa sohalarda keng qo‘llaniladi. Ushbu tizim quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:  Ishchilarning muayyan davr (masalan, 15/15, 30/30 kun) davomida ish joyida bo‘lishi;  Ish va dam olish vaqtining maxsus tartibda tashkil etilishi;  Ish joyida yashash sharoitlari, tibbiy xizmat va dam olish imkoniyatlarining ta‘minlanishi;  Mehnat shartnomasida maxsus mehnat sharoitlari belgilanishi. Vaxta usulida ishlovchilarning huquqiy himoyasi Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning huquqlari O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va boshqa mehnat qonunlari bilan tartibga solinadi. Ushbu huquqiy asoslar quyidagi jihatlarni qamrab oladi:  Ish vaqti va dam olish vaqti : Mehnat kodeksiga muvofiq, ish vaqti va dam olish vaqti aniq belgilanib, ishchilarga qo‘shimcha ta‘tillar va kompensatsiyalar taqdim etilishi lozim.  Mehnat sharoitlari : Ish beruvchilar ishchilarni xavfsiz mehnat sharoitlari bilan ta‘minlashi shart, shu jumladan, sog‘liqni saqlash, ovqatlanish va turar joy sharoitlari kafolatlanishi kerak.  Ijtimoiy kafolatlar : Vaxta usulida ishlovchilarga pensiya ta‘minoti, ijtimoiy sug‘urta va boshqa huquqiy imtiyozlar taqdim etilishi muhimdir.  Ish haqi va kompensatsiyalar : Uzoq muddat ish joyida qolish va murakkab sharoitlar uchun ishchilarga maxsus qo‘shimcha to‘lovlar amalga oshirilishi lozim. Huquqiy tartibga solishning muammolari va rivojlantirish yo‘llari Vaxta usulida ishlovchilarning huquqlarini ta‘minlash va mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha bir qancha muammolar mavjud:  Normativ-huquqiy bazaning takomillashtirilishi : Ayni paytda mehnat qonunchiligida vaxta usulida ishlash bilan bog‘liq aniq huquqiy normalar yetarli emas.  Mehnat sharoitlarini yaxshilash : Ish beruvchilar tomonidan ba‘zan ishchilarga yetarlicha turar joy va xavfsizlik sharoitlari taqdim etilmaydi.  Ijtimoiy himoya masalalari : Ba‘zi ish joylarida ishchilarga mehnat sharoitlariga mos kompensatsiyalar taqdim etilmaydi. Rivojlantirish yo‘llari sifatida quyidagilar taklif etiladi:  Mehnat qonunchiligini yanada takomillashtirish , xususan, vaxta usulida ishlovchilarning huquqlarini aniq belgilovchi normalarni ishlab chiqish;  Ish beruvchilarning javobgarligini kuchaytirish , jumladan, mehnat sharoitlari bo‘yicha nazoratni kuchaytirish va huquqbuzarliklar uchun sanksiyalarni oshirish;  Kasaba uyushmalari rolini kengaytirish , ya‘ni ishchilarning huquqlarini himoya qiluvchi tuzilmalarning faolligini oshirish. Tavsiyalar Vaxta usulida ishlovchilarning huquqlarini yanada yaxshilash maqsadida quyidagi tavsiyalar beriladi:  Mehnat qonunchiligida aniq o‘zgartirishlar kiritish , xususan, vaxta usulida ishlash tartibi bo‘yicha aniq reglamentatsiyani joriy etish;  Ish beruvchilar uchun qat‘iy mehnat sharoitlari talablarini belgilash , xususan, turar joy, tibbiy xizmat, transport va boshqa muhim omillar bo‘yicha standartlarni joriy qilish;  Ishchilar huquqlarini himoya qiluvchi organlarni mustahkamlash , davlat va jamoatchilik nazoratini oshirish;  Vaxta usulida ishlovchilarga qo‘shimcha ta‘lim va ijtimoiy himoya dasturlarini kengaytirish , jumladan, ular uchun mehnat xavfsizligi, huquqiy savodxonlik va boshqa muhim yo‘nalishlar bo‘yicha treninglar tashkil qilish. Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish ularning mehnat sharoitlarini yaxshilash, huquqlarini himoya qilish va ijtimoiy himoyani ta‘minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Mehnat qonunchiligini takomillashtirish, ish beruvchilar tomonidan majburiyatlarning bajarilishini nazorat qilish va ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish orqali ushbu sohada samarali natijalarga erishish mumkin. Vaxta usulida ishlovchilarning huquqlarini mustahkamlash jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligi va adolatli mehnat muhitini shakllantirishga xizmat qiladi. Foydalanish mumkin bo’lgan adabiyot, maqola va internet manzillari ro’yxari 1. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:  "Mehnat huquqi" : Y. Tursunov va M. Usmanova tomonidan yozilgan ushbu darslik yuridik institutlari va fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan. " Mehnat huquqi " : M . Usmanova , Sh . Gaziyev va B . Yarashev muallifligidagi ushbu darslik fuqarolarning mehnat huquqlari va ularni amalga oshirish kafolatlariga bag ’ ishlangan . 2. Ilmiy maqolalar:  "Mehnat qilish huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari" : Mazkur maqola O’zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasida mehnat qilish huquqlari va ijtimoiy himoyani ta’minlash bo’yicha belgilangan kafolatlarni tahlil qiladi.  "Mehnat huquqi" Telegram kanali maqolalari : Toshkent davlat yuridik universiteti Mehnat huquqi kafedrasi katta o’qituvchisi Muhammadamin Karimjonovning mehnat huquqiga oid turli mavzulardagi maqolalari bilan tanishishingiz mumkin. 3. Internet manzillari:  Yuridik adabiyotlar nashriyoti : Mehnat huquqiga oid turli kitoblar va darsliklarni ushbu nashriyotning Facebook sahifasida topishingiz mumkin.  Huquq Plus sayti : Mehnat huquqi bo’yicha maqolalar va materiallar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Better Work tashkiloti : Xalqaro mehnat standartlari va ularning samaradorligi haqida batafsil ma’lumot olish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Civil.uz sayti : Mehnat huquqi, ish haqi va boshqa yuridik fanlar bo’yicha ilmiy maqolalarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi tushunchasi va boshqa mavzulardagi referatlar bilan tanishish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Advice.uz sayti : Xodimning huquqlari va mehnat ta’tili bo’yicha huquqiy maslahatlar uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  ZiyoNET portali : "Mehnat qilish huquqi" nomli kitob va boshqa o’quv materiallarini ushbu portaldan topishingiz mumkin.  Sputnik O’zbekiston : Mehnat huquqi bo’yicha so’nggi yangiliklar va maqolalar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Yuristlar malakasini oshirish markazi : Mehnat qonunchiligini takomillashtirish bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiya materiallari bilan tanishish uchun ushbu markazning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi bo’yicha referatlar va boshqa materiallarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti : Mehnat huquqi bo’yicha multimediali taqdimotlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish uchun ushbu universitetning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Yuridik adabiyotlar nashriyoti Instagram sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi nashrlar va adabiyotlar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  Facebookdagi "Yuridik adabiyotlar publish" sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi kitoblar va darsliklar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  CyberLeninka elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha ilmiy maqolalar va tadqiqotlarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.  ZiyoNET elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha turli o’quv materiallari va darsliklarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.

Vaxta usulida ishlovchi shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Sotib olish