Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	36.5KB
Покупки	4
Дата загрузки	17 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Vengriya Gabusburglar monarxiyasi tarkibida XVII-XIX asrlarda

deb e lon qilindi. Shu bilan birga, 1908 yilda shoh inglizlar va ruslar yordamidaʼ
aksilinqilobiy davlat to’ntarishini amalga oshirdi. Rus kazak askarlari majlis
binosini to’plardan o’qqa tutdi. Majlis tarqatib yuborildi. Demokratik matbuot
taqiqlandi.
Majlis parchalanganidan keyin inqilobiy harakat markazi Tabrizga ko chdi. Shoh
ʻ
qo’shinlari Tabrizga hujum qilib, shaharni to’sib qo’ydilar. Ochlik boshlandi.
Tashqi dunyodan uzilgan Tabriz qo zg oloni mag lubiyatga uchradi.
ʻ ʻ ʻ
Taniqli kapitalistlar aka-uka Polyakovlar ham Erondagi yirik rus
konsessionerlari edilar. 1889 yilda L.S. Polyakov Eronning yirik shaharlaridagi
filiallari bilan “Fors va Markaziy Osiyoda sanoat va savdo hamkorligi”ni tuzdi.
1890 yilda u Shohdan 75 yil muddatga butun Eron bo'ylab sug'urta va transport
biznesini tashkil qilish uchun imtiyoz oldi.
“Shohinshoh” 4
bankining siyosiy va iqtisodiy ta’siriga qarshi kurashish
maqsadida Rossiya Eronda Rossiya hisob va kredit bankini tashkil etish huquqini
qo’lga kiritdi. Imtiyozni Ya.S. Polyakov 1890 yilda 75 yil muddatga qimmatli
qog'ozlar, veksellar va tovarlar bilan ta'minlangan kredit operatsiyalarini amalga
oshirish va kim oshdi savdolarini tashkil etish huquqiga ega. 1894 yilda bank
Rossiya Davlat banki tomonidan sotib olindi. Vaqt o'tishi bilan Buxgalteriya hisobi
va kredit banki Erondagi Rossiyaning asosiy korxonasiga aylandi. Bank Rossiya-
Eron savdosida vositachi sifatida ishlagan, barcha moliyaviy operatsiyalar uning
vositachiligida amalga oshirilgan, Eronda tashkiliy va transport biznesini o'z
qo'liga olgan. Shohinshoh bilan Buxgalteriya hisobi va kredit banklari o'rtasida
uzluksiz raqobat kurashi bor edi.
1901 yilda Eron hukumatiga pora va siyosiy bosim yordamida inglizlar
Eronda neft qazib olish va qazib olish uchun konsessiya olishga erishdilar. Ingliz
sub'ekti d'Arcyga berilgan imtiyoz shartlari juda foydali edi. Unga 60 yil davomida
4
Kosogovskiy V.A. Polkovnik V. A. Kosogovskiyning Tehron kundaligidan. - M., 1960. - S. 105.

yarmida Angliya va Rossiya o'rtasida bo'lib o'tdi, ular Sharqda harbiy xaridlar va
savdo faoliyatining kengayishi natijasida bu mamlakatda ancha kuchli mavqega
ega bo'lishgan. Eron Angliyani, birinchi navbatda, Osiyoda hududiy egallab olish
uchun tramplin sifatida jalb qildi. Rossiya podsholigining manfaatlari Sharq
mamlakatlari bozorlaridan o'z sanoatini rivojlantirish uchun foydalanish istiqbollari
bilan bog'liq edi. (Rossiyaning Sharqdagi siyosatining ilhomlantiruvchisi, urush
vaziri A.N. Kuropatkin podshohga yo’llagan “Forsdagi vazifalarimiz to’g’risida”gi
maxfiy xatida shunday deb yozgan edi: “Agar hozir Forsda muhim siyosiy va
iqtisodiy kuchlar bo’lmasa, biz muqarrar ravishda eslashimiz shart. Biz uchun,
keyin farzandlarimiz va nevaralarimiz uchun bu ahamiyat katta darajada oshadi” 1
.
Eronning iqtisodiy o ziga bo ysunishining dastlabki asosi (18-asr oxiri — 19-asr 1-ʻ ʻ
yarmi) uning xalqaro bozorda faol ishtirok etishi bo ldi. 1960-yillardan boshlab
ʻ
tovarlar eksporti bilan bir qatorda kapital eksporti ham muhim ahamiyat kasb etdi,
bu birinchi navbatda tashqi savdoning rivojlanishi va kengayishiga hissa qo'shgan
iqtisodiyot tarmoqlariga qaratilgan. Import kapitalida salmoqli ulushni shoh saroyi
samarasiz sarflagan ssuda kapitali egallagan.
Biroq aynan xorij kapitali Eron iqtisodiyotining turli tarmoqlari – savdo,
qishloq xo’jaligi, sanoat, bank ishi rivojlanishiga turtki berdi. Lekin iqtisodiy
jihatdan ancha rivojlangan Yevropa davlatlari raqobat kurashida Eronda
kapitalistik munosabatlar rivojlanishining ilk nihollarini bostirib, milliy sanoatning
rivojlanishiga to sqinlik qildilar.
ʻ
Hindiston bilan aloqa o'rnatishdan manfaatdor bo'lgan inglizlar Eronda
telegraf imtiyozlarini olishga intildilar. Telegraf shartnomalari 1862, 1865, 1872 va
1901 yillarda imzolangan. Natijada aloqa liniyalari deyarli butun mamlakatni kesib
o'tdi. Telegraf asosan hind-evropa kompaniyasi tomonidan boshqarildi. Eron
hukumatiga Eron hududidan o’tuvchi liniyaning ekspluatatsiyasidan keladigan
1
Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. – Dushanbe, 1984. – S. 28.

1-Bob. XIX asr oxri va XX asr boshlarida Erondagi siyosiy vaziyat
1.1 Eron 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida Angliya va Rossiyaga
qaramlikning kuchayishi
Eron 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida jahon kapitalistik davlatlarining
yarim mustamlakasiga aylandi. Despotizm va mustamlakachilik zulmi xalq
ahvolini yanada murakkablashtirdi. Mamlakatda xalqning noroziligi kuchaydi.
Eron despotik hokimiyati feodal-byurokratik tabaqalarga, ayniqsa, viloyat
hokimiyatlari va xonlar oilalariga tayangan. Yerlar dehqonlarni ekspluatatsiya
qiluvchi mulkdorlarga tegishli edi. Sudxo rlar tarmog iga dehqonlar, shaharlardaʻ ʻ
yashovchi hunarmandlar va mayda savdogarlar ham jalb qilingan.
Eron yer egalari, savdogarlari va sudxo rlari shoh hokimiyatini cheklashni,
ʻ
ularning mulki daxlsizligini, hokim va xonlarning o zboshimchaliklarini
ʻ
to xtatishni, eronlik sarmoyadorlarning huquqlarini xorijiy investorlar bilan
ʻ
tenglashtirishni talab qildilar.
Eronga sarmoya kiritish bo'yicha Angliya birinchi o'rinda edi. 1872 yilda
Eronda neft konlaridan foydalanish, tosh ko'priklar va temir yo'llar qurish uchun
imtiyozlar olindi. 1889 yilda ingliz monopoliyasi Reuters Eronda "Shoh banki" ni
ochishga erishdi. Kelishuvga ko’ra, bank qog’oz pullarni muomalaga chiqarish va
mamlakat mineral-xom ashyo resurslaridan tekin foydalanish huquqini oldi.
Birinchi jahon urushi arafasida Eron Angliyadan 9,6 million funt sterling qarz edi.
Eronni qul qilishda Rossiya ham qatnashgan. Birinchi jahon urushi arafasida
Eronning Rossiya oldidagi qarzi 164 million rublni tashkil qilgan. Eronning
iqtisodiy qaramligi uning siyosiy qaramligini ham oshirdi. Ayniqsa, shoh saroyida
ruslarning ta’siri kuchli edi. Inglizlar boshqa yo'lni tanladilar. Ular Fors
mintaqasidagi Baxtiyor qabilalarini, Xuziston xonlarini markazga, shoh
hokimiyatiga qarshi qo ydilar. Eron uchun eng keskin kurash 19-asrning ikkinchi
ʻ

Eron qishloq xo jaligining tovar munosabatlari sohasiga jalb etilishiʻ
dehqonlarga davlat bosimining kuchayishiga olib keldi. Tovar-pul
munosabatlarining rivojlanishi, pul soliqlarining o'sishi sudxo'rlikning
kuchayishiga olib keldi. Qishloq xo jaligining tovarchanligining o sishi va yerga
ʻ ʻ
xususiy mulkchilikning o rnatilishi dehqonlarning hosildagi ulushining muntazam
ʻ
qisqarishiga va soliq majburiyatlarining oshishiga olib keldi, bu esa dehqonlarning
halokatga uchrashiga va qashshoqlashishiga olib keldi. Bunga 19-asr oxirida
kuchaygan dehqonlarning erdan ommaviy surgun qilinishi va "muddati ijara"
huquqidan mahrum etilishi yordam berdi. Vayron bo'lgan dehqonlar shaharlarga
qochib, u erda vayron bo'lgan hunarmandlar va mayda tovar ishlab
chiqaruvchilarga qo'shilishdi. Shahar xalq noroziligi markaziga aylandi. Garchi
1848-1852 yillardagi Bobid qo'zg'olonlaridan keyin. Eronda katta xalq
qo'zg'olonlari bo'lmagan, 19-asrning ikkinchi yarmida xalqning noroziligi
Tehronda ham, mamlakatning boshqa qismlarida ham o'z-o'zidan paydo bo'lgan
tartibsizliklar bilan avj oldi.
Xorijiy kapitalning Eronga kirib kelishi nafaqat xalqning ahvoliga ta'sir
qildi. Bu markaziy hukumatning qabilalar va xonlarga nisbatan an’anaviy zaif
ta’siri bilan Qojar davlatining barcha qarama-qarshiliklarini yanada kuchaytirdi.
Eronning xorij kapitali manfaatlariga iqtisodiy bo'ysundirilishi, uning Angliya va
Rossiyaga qaram davlatga aylanishi, mamlakatda milliy sanoatni yaratishning
iqtisodiy shartlarini buzdi. Qojarlarning cheksiz hokimiyati Eronda
tadbirkorlikning paydo bo lishi yo lida yengib bo lmas to siqlarni keltirib chiqardi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy sanoat burjuaziyasining shakllanish jarayonini sekinlashtirdi.
Siyosiy va iqtisodiy jihatdan Angliya va Rossiyaga qaram bo'lgan Eron
hukumati milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun muhim chora-tadbirlar ko'ra
olmadi. Mamlakatda aslida "tadbirkorlik faoliyatining birinchi yirik harakatlari"
etishmadi[3]. “Fuqarolar erkinligi, shaxsiy daxlsizlik, adolatning yo’qligi va

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: Vengriya Gabusburglar monarxiyasi
tarkibida XVII-XIX asrlarda
Tayyorladi:
Qabul qildi:
Toshkent – 2023

bog'liq bo'lgan iqtisodiy modernizatsiya urinishlari monarxning o'zi tomonidan
qizg'in qo'llab-quvvatlandi va islohotchi turtki uning mustaqil hukmronligining
boshidanoq boshlandi. Ayni paytda G’arb modeli bo’yicha mamlakat
taraqqiyotining yangi vektori belgilanayotganini alohida ta’kidlash lozim. Evropa
hayotining barcha ko'rinishlarida - birinchi navbatda kundalik hayotda - shoh
o'zining birinchi vazirlari - islohotchilardan juda qattiq o'rgandi.
Ulardan biri Tagi Xon Farahoniy Amire Kabir edi. Hukmronligining qisqa
davrida (1848–1851) u mamlakatni yangilaydigan islohotlarga asos soldi. Tagi
Xonning o'zgarishlarida markaziy o'rinni harbiy islohot egalladi. Jangga yaroqli
armiyani yaratish nafaqat Eronning tashqi siyosiy pozitsiyalarini mustahkamlash,
balki unga qabilalarning ayirmachilik intilishlari va xalq g’alayonlariga qarshi
muvaffaqiyatli kurash olib borish imkonini ham ko’zlagan edi. Harbiy islohot
soliqqa tortish tizimini tartibga solish va g'aznaga soliq tushumlarini ko'paytirish
ustidan qat'iy nazoratni joriy etish bilan ham bog'liq edi 6
. Amir Kabir xazinaning
rentabelligini oshirish maqsadida yangi soliq kadastrini tuzishni buyurdi va bu
chorani kutib, Eron uchun favqulodda choralar ko'rishga qaror qildi: hukmdorning
o'zi xarajatlarini cheklab qo'ydi. ba'zi Evropa mamlakatlari, u fuqarolik ro'yxatini
imzolashni taklif qildi; ko'pincha xazinani nazoratsiz tasarruf qiladigan Qajar
sulolasi vakillariga va yuqori martabali shaxslarga pensiyalarni kamaytirish.
Togixon bosh vazir bo lgan uch yil davomida ko rilgan chora-tadbirlar natijasidaʻ ʻ
Eronning moliyaviy ahvoli yaxshilandi, byudjet taqchilligi bartaraf etildi.
Keng islohotlarni amalga oshirish kun tartibiga o'z kadrlarini tayyorlashni
qo'ydi - 1848 yilda Tehronda asos solingan Dar-ol-Fonun ("Fanlar uyi") tomonidan
hal qilinishi kerak bo'lgan vazifa, asosan, harbiy kadrlar tayyorlashga qaratilgan. va
mutaxassis muhandislar. Dar-ol-Fonunda o qitish xorijiy tillarda olib borilgani
ʻ
tarjimonlik kasbini juda talabchan qilib qo ygan.
ʻ
6
Afshari P. Sadrazamha-ye salsale-ye Qajarie. Tehron, 1994. – B. 84.

Muntazam qo shin tashkil etilishiga javob bo lgan saroy intrigalari,ʻ ʻ
ruhoniylarning qarshiliklari, qabilalarning qo zg olonlari Amire Kabirni keng
ʻ ʻ
jamoatchilik tomonidan qo llab-quvvatlashga undadi. Buni u asos solgan
ʻ
«Ruzname-ye vagai-e ettefagie» («Hozirgi voqealar solnomasi») gazetasi taqdim
etishi kerak edi. Xronikadagi maqolalar, qoida tariqasida, Yevropa gazetalari
materiallarining qayta nashri edi, ammo muallif sifatida “Buyuk Otabek”ning o’zi
ham qatnashishi mumkin edi. Ularning nomlari juda simptomatik - "Yevropadagi
siyosiy vaziyat", "Temir yo'llar qurilishi", "Atli italyan arbobi Mazzini va italyan
inqilobchilari va ozodlikparastlarining qarashlari, shuningdek, ularning Avstriya
bilan kurashi", "Aholini ro'yxatga olish. Angliyadagi aholi", "Manchester
fabrikalari" 7
- nafaqat o'z harakatlarini kuchaytirish, balki vatandoshlarni Evropa
sivilizatsiyasi yutuqlari bilan tanishtirish istagidan dalolat beradi.
Uch yil davomida shohga o’z shogirdidek munosabatda bo’lib, o’z
irodasini unga yuklagan Amir Kabir iste’foga chiqqaniga qariyb 20 yil o’tdi, qirq
yoshida shoh yana o’zi muhokama qilgan islohotlar g’oyalariga qaytadi. otabek
bilan. Uning tanlovi Husayn Xon Moshir od-Dolega tushdi. Shoh bilan bir yoshda
u davlat xizmatini Nosir od-Din Shohning otasi qo'li ostida boshlagan.
"Oshpazning o'g'li" Togi Xon singari, Husayn Xon ham olijanob asli bilan
maqtana olmadi, lekin otasining karerasidan o'z karerasining boshlanishi sifatida
foydalanishga muvaffaq bo'ldi, u o'z homiysining xohishiga ko'ra, sadoqatini
qadrlagan. uning massajchi-hammom xizmatchisi, uni Kajar mulklari boshlig'i
lavozimiga ko'tardi. Fors gubernatori lavozimi va uning qojar malikasiga uylanishi
uning shijoatli davlat karerasini tojiga aylantirdi. Husayn Xon an'anaviy uyda
ta'lim oldi: u Qur'on, fors adabiyoti, grammatika, arifmetika, xattotlikni o'rgangan
va 1848 yildan 1851 yilgacha Frantsiyada o'qigan. 1851 yilda Husayn Xon Tagi
Xon tomonidan Bombeydagi Eron konsulligi boshlig'i etib tayinlandi. 1852 yilda
7
Eronning yangi tarixi. O'quvchi / mas'ul. muharrirlar: Ivanov M.S., Zaitsev V.N. - M., 1988. - 113-Bet.

Shundan so’ng Eron hukumatiga rossiyalik, fransuz va amerikalik
tadbirkorlar tomonidan temir yo’l qurish bo’yicha bir qancha loyihalar taklif
qilingan. Shu bilan birga, Rossiya har qanday yo'l bilan boshqa davlatlarning
loyihalarini amalga oshirishga to'sqinlik qildi. Rossiyaning hukmron doiralarida
hukmron bo lgan rasmiy nuqtai nazar shundan iborat ediki, o zi iqtisodiyʻ ʻ
rivojlanishga muhtoj bo lgan Rossiya Eronga katta sarmoya kiritmasligi kerak edi.
ʻ
Natijada 1890-yilda Eronning iqtisodiy taraqqiyoti manfaatlariga zid ravishda
mamlakatda temir yo l qurilishini 10 yilga taqiqlash to g risida Rossiya-Eron
ʻ ʻ ʻ
shartnomasi imzolandi 3
, 1900-yilda esa bu muddat yana 10 yilga uzaytirildi.
Shartnoma Angliya tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Tehrondagi ingliz elchisi D.
Vulf shohdan faqat “janubdan Tehrongacha temir yo llarni qurish bo yicha
ʻ ʻ
konsessiyada Britaniya hukumati ustunlikka ega... Angliya maslahatisiz,
konsessiya” degan yozma majburiyatni ta minladi. chunki janubiy yo'llarni berish
ʼ
mumkin emas." Eronda temir yo'l qurilishi aslida 30 yil davomida muzlatilgan edi
Angliyaning Erondagi mavqeini mustahkamlashda 1888 yilda Fors
ko'rfazidan mamlakatning janubi-g'arbiy va markaziy hududlariga qulay yo'l
ochgan Karun daryosi bo'ylab chet el kemalariga suzish uchun ruxsatnoma olish
muhim rol o'ynadi. Angliyaning "Lynch" savdo kompaniyasi Karunga muntazam
reyslarni amalga oshirish huquqini oldi. Daryo bo yida ingliz telegraf xizmati
ʻ
tashkil etilgan. 1889 yilda inglizlar Tehron-Qum-Sultonobod-Borujerd-Shuster
avtomobil yo'lini qurish uchun konsessiyani qo'lga kiritdilar. Bu imtiyoz Eron
janubida neft topilganda alohida ahamiyat kasb etdi.
1889 yilda inglizlar Eron hukumatidan 60 yil muddatga Eronda Shohinshoh
banki deb ataladigan bankni tashkil etishga rozilik oldilar.
3
Baumgarten V. Sharqiy Forsga sayohat L.-Gvardiya. 1894 yilda leytenant Baumgartenning Volin polki. (geografik-
tijoriy tadqiqotlar). - Sankt-Peterburg, 1896. - S. 24.

19-asrning 2-yarmida Angliyaning Erondagi siyosatining kuchayishi
Eronning janubiy rayonlarini ingliz kapitalining bo linmasdan hukmronlik qilishʻ
doirasiga aylanishiga yordam berdi. Shoh saroyida inglizlarning ta'siri ham
kuchaydi. Bularning barchasi Rossiya hukumatini xavotirga soldi. 1890-yilda
Rossiya Tashqi ishlar vazirligida Erondagi moliyaviy-iqtisodiy siyosat bo yicha
ʻ
o tkazilgan maxsus yig ilishda ta kidlanganidek, “Fors ishlari asosida Rossiya
ʻ ʻ ʼ
katta moddiy resurslarga ega bo lgan Angliya timsolida jiddiy raqib bilan qiyin
ʻ
kurash olib borishi kerak. Rossiyadan ko'ra ko'proq pul mablag'larini kiritishi
mumkin. qurbonlar ". Shu bilan birga, "Fors Rossiyaning siyosiy va iqtisodiy
manfaatlari nuqtai nazaridan alohida ahamiyatga ega" ekanligi ta'kidlandi.
Shunga asoslanib, rus chorizmi Eronga konsessiya olish va qo shma savdo
ʻ
va sanoat kompaniyalarini yaratish orqali iqtisodiy kirib borishini kuchaytirdi.
Eronda rus ta'sirini kuchaytirish va tarqatishda 1879 yilda Rossiya hukumati va
Nosir od Dinshoh o'rtasida tuzilgan konventsiya asosida tashkil etilgan fors kazak
brigadasi muhim rol o'ynadi.
Erondagi eng yirik rus savdo va sanoat korxonalari Lianozovlarning
baliqchiliklari edi. 1873 yilda S.M. Lianozov Kaspiy dengizining janubiy qismida
baliq ovlash huquqi uchun Eron hukumatidan konsessiya oldi va yirik, yaxshi
jihozlangan zamonaviy sanoat korxonasini yaratdi. Kompaniyaning mulki 1
million rublga baholangan, Eronga yillik to'lov esa atigi 40 ming tumanni tashkil
etgan.
1.2 Angliya-Rossiya konventsiyasi
Angliya-rus mustamlakachilari Erondagi inqilobiy o'zgarishlarga befarq
qolmadilar. Ular Eronga nisbatan zo’ravonlik siyosatini olib bordilar. 1907 yilda
Angliya-Rossiya konventsiyasi imzolandi. Shartnomaga ko'ra Eron uch qismga
bo'lingan edi. Shimoliy Eron Rossiyaning ta sir zonasida, Janubiy Eron esa
ʼ
Angliyaning ta sir zonasida bo lishi aniqlandi. Eronning o rta qismi neytral hudud
ʼ ʻ ʻ

Mundarija:
Kirish
I-Bob. XIX asr oxri va XX asr boshlarida Erondagi siyosiy vaziyat.
1.1 Eron 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida Angliya va Rossiyaga
qaramlikning kuchayishi
1.2 Angliya-Rossiya konventsiyasi
II -Bob. XIX asr oxri va XX asr boshlarida Erondagi ijtimoiy-iqtisodiy
holat
2.1 Eron inqilobi
2.2 Erondagi buyuk davlat siyosati .
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar roýxati

daromadning atigi uchdan bir qismi va telegramma jo’natish uchun imtiyozli tarif
berildi 2
.
1879 yilda rus tadbirkorlari inglizlarga ergashib, Shimoliy Eronda telegraf
liniyasini qurish uchun konsessiya oldilar. 1920 yilga kelib Erondagi telegraf
liniyalarining umumiy uzunligi 5676 kilometrga yetdi. To'qqiz asosiy yo'nalishdan
faqat ikkitasi Eron hukumati tomonidan nazorat qilingan, yana ikkitasi ruslar,
qolganlari esa inglizlar tomonidan boshqarilgan. Telegraf liniyalari asosan Eron
hisobidan qurilgan va 1869 yilga kelib ularning qurilishi munosabati bilan u
Angliyadan 47000 funt sterling qarzdor bo'lgan. U 20 yil davomida to'lagan Art.
70-yillarning boshidan boshlab Rossiya va Angliya o'rtasida avtomobil va
temir yo'llar qurish uchun imtiyozlar uchun kurash kuchaydi. “Forsdagi sayohatni,
ayniqsa rus elchisi tomonidan amalga oshirilgan sayohatni Yevropa
mamlakatlaridagi sayohat bilan taqqoslab bo'lmaydi. Bu erda, Forsda hatto yaxshi
yo'llar, daryolar ustidagi ko'priklar (hech bo'lmaganda hamma joyda emas), bitta
mehmonxona ham yo'q, Evropada sayohat qilish qulayligi haqida gapirmasa ham
bo'ladi. Yo'llarning etishmasligi Eron iqtisodiyotining rivojlanishiga jiddiy tormoz
bo'lib, boshqaruvni markazlashtirishga to'sqinlik qildi. Aloqa vositalarining
yo’qligi Eron tovarlarini bir mintaqadan ikkinchi mintaqaga o’tkazishni
qiyinlashtirdi. Masalan, Eron guruchni shimoliy viloyatlardan eksport qilgan
bo'lsa, janubda Hindistondan import qilgan. Shunday qilib, yo l qurilishi hamʻ
vujudga kelayotgan Eron burjua sinfi, ham Eron hukumati manfaatlariga xizmat
qildi.
Ingliz telegraf agentligi asoschisi Julius Reuter birinchi marta Eronda temir
yo’l qurilishiga qiziqib qoldi. Ammo hukumat Rossiya bosimi va jamiyatning
keskin noroziligi ostida konsessiyani bekor qilishga majbur bo’ldi.
2
Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. - M., 1984. - 10-son. – S. 58.

janubiy Eronda neft va neft mahsulotlarini qidirish, qazib olish, tashish va sotish
monopol huquqi berildi. Fors ko’rfaziga neft quvurini qurish uchun ruxsat oldi.
Eron hukumati ingliz tadbirkoriga neft omborlari va zavodlar qurish uchun ekinsiz
yerlarni tekin qilib berdi. Import qilinadigan materiallar va eksport qilinadigan neft
mahsulotlari bojxona to'lovlari undirilmagan. Neft konlaridan maksimal darajada
unumli foydalanish uchun Angliya-Eron neft kompaniyasi tuzildi. Eron hukumati
har yili kompaniya foydasining 16 foizidan ko’p bo’lmagan qismini olgan.
Turli tengsiz savdo va siyosiy shartnomalar yordamida Rossiya va Angliya Eron
bilan savdo qilish uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minladi. XIX asrning 30-
yillaridan boshlab Eronga olib kiriladigan tovarlardan atigi 5% boj to'lanadi. 1901
yilda Rossiya-Eron savdo konventsiyasi imzolandi, unga ko'ra bir qator rus eksport
tovarlari odatda bojlardan ozod qilindi, boshqalari uchun esa sezilarli darajada
qisqartirildi. 1903 yilda Angliya xuddi shunday imtiyozlarga erishdi. Bularning
barchasi Eronga tayyor mahsulotlar importining keskin oshishiga olib keldi va bu
mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Evropa bozorlarida
asosan xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlar yetkazib beruvchi sifatida
harakat qilgan Rossiya, asosan, Eronda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotgan,
Eron xomashyosini eksport qilgan. Rossiyaning asosiy eksporti paxta matolari va
shakar edi. Eronda bir qancha rus savdo uylari va sherikliklari faoliyat yuritgan.
Natijada 20-asr boshlariga kelib Eron tashqi savdo aylanmasida Rossiyaning ulushi
57%, Angliya (Hindiston bilan) 22% ni tashkil etdi. Angliyaning Erondagi savdo
siyosatining o'ziga xos xususiyati Eron tovarlarining Angliyaga eksporti bilan
solishtirganda Eronga ingliz importining barqaror o'sishi edi. Passiv balans 19-asr
va 20-asr boshlarida Angliyaning Eron bilan savdosini tavsiflaydi. Eronning yillik
savdo taqchilligi taxminan 10-15 million rublni tashkil etdi, bu mamlakat
byudjetiga katta ta'sir ko'rsatdi va Eron hukumatini yangi kreditlar olish uchun
ariza berishga majbur qildi.

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak XIX asr oxri vaXX asr boshlarida Eron
dunyo sarmoyodor davlatlarining yarim mustamlakasiga aylanib qolgan edi.
Erondagi mustabid hokimyat yirik yer egalari, viloyat hokimlari hamda
urug’larning xonlariga tayanar edi. Eronda sanoatning burjualashuvi sekin kechdi.
Neft konlaridan foydalanish 1872- yilda boshlandi va temiryo’llar konsessiyasi
olindi. XIX asr oxirlariga kelib iqtisodiyoti yaxsilana boshladi. Misol uchun 1889-
yili “shahonsohbank” ochildi. Lekin birinchi jahon urishi arafasida Buyuk
Britaniyadan 9,6 mln funt sterling qarz bo’lib qoldi. Rossiyadan esa 164 mln rubl
qarzni tashkil eratdi. Ikkala davlat ham shu davrda Eronni o’z mustamlakasiga
aylantirishga harakat qila boshladi. Shunday bir holatda ichki ijtimoiy ziddiyatlar,
tashqi iqtisodiy ba siyosiy siquvlar eronda 1905-yilda inqilob harakatlarini
boshlanishiga sabab bo’ldi. Bu davr Eron tarixida ichki va tashqi kurashlar bilan
kechgan edi.

2.1 Eron inqilobi
Ichki ijtimoiy qarama-qarshiliklar, tashqi iqtisodiy va siyosiy bosim 1905
yilda Eronda inqilobiy harakatning boshlanishiga sabab bo'ldi. Mamlakat aholisi
barcha sanoat tarmoqlarida hukmronlik qiluvchi rus-ingliz investorlarini mamlakat
hududidan chiqarib yuborishni talab qildi.
Mamlakatda umumiy ish tashlash boshlandi. Shoh hukumati ish
tashlashchilarni shafqatsizlarcha bosdi. Xalq harakati boshlandi. Xalq masjid va
qabristonlarda tinch o'tirib, passiv qarama-qarshilik taktikasini qo'lladi. Bu eng
yaxshi deb ataldi, eng yaxshi (boshpana huquqi) foydalanadiganlarga jazo
chorasini qo'llash mumkin emas edi. Namoyishchilar shoh hokimiyatini
cheklashni, chet el kapitalistlari hukmronligini yo q qilishni (“adolat uyini tashkilʻ
etish”, “yovuz” amaldorlarni quvib chiqarish) talab qilib chiqdilar.
Shoh xalq harakatini bostirish uchun qurolli kuchlar yubordi, biroq qo’shinlar
xalqqa o’q uzishdan bosh tortdi. Natijada 1906 yil 5 avgustda shoh konstitutsiyani
qabul qilish to’g’risida dekret chiqarishga majbur bo’ldi va u ijro etilmadi. Xalq
yana o'rnidan turdi. Natijada Eron tarixida ilk bor Tabrizda birinchi parlament –
Majlis tuzildi. Majlis Eron sotsial-demokratlari ta sirida edi. 9 sentabrda xalq
ʼ
bosimi ostida podshoh Majlisga saylov o tkazish to g risida farmon chiqardi.
ʻ ʻ ʻ
Kojarlar (ya'ni shohlar oilasiga mansub), ruhoniylar, savdogarlar, yer egalari va
dehqonlar, hunarmandlar - jami 6 ta ijtimoiy qatlam - saylovlarda qatnashish
huquqini oldi.
1906 yilda Majlisga saylovlar bo lib o tdi. Shoh Muzaffariddin
ʻ ʻ
konstitutsiyaning birinchi qismini tasdiqladi. Unga ko'ra, shohga barcha qonunlarni
tasdiqlash, byudjetni qabul qilish va undan foydalanishni nazorat qilish huquqi
berildi. Majlis chet elliklar bilan iqtisodiy shartnomalar tuzish huquqiga ega edi.
Muzaffariddin 1907 yilda vafot etgan. Uning o’rniga istibdod tuzum
tarafdori, yangiliklarga muxolif Muhammad Alishah taxtga o’tirdi. U inqilobiy

Foydalanilgan adabiyotlar roýxati
1. Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. – Dushanbe,
1984. – S. 28.
2. Baumgarten V. Sharqiy Forsga sayohat L.-Gvardiya. 1894 yilda leytenant
Baumgartenning Volin polki. (geografik-tijoriy tadqiqotlar). - Sankt-Peterburg,
1896. - S. 24.
3. Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. - M., 1983. – 54-
Bet.
4. Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. - M., 1984
yil.
5. Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. - M., 1984
6. Kosogovskiy V.A. Polkovnik V. A. Kosogovskiyning Tehron kundaligidan. -
M., 1960.
7. Afshari P. Sadrazamha-ye salsale-ye Qajarie. Tehron, 1994.
8. Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar - Tel-Aviv,
2002.
9. Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar - Tel-Aviv,
2002

shogirdlari o’rtasida to’qnashuv yuz berdi, unda bir talaba halok bo’ldi. Bu
shiddatli to'qnashuv yana bir bastga olib keldi. Bu safar 12 dan 14 000 gacha
namoyishchilar Britaniya legatsiyasiga yig'ilib, majlis yoki parlament tuzishni
talab qilishdi. Shoh nihoyat tavba qildi va 1906 yil avgustda Eronda milliy majlis
tuzish to’g’risida farmon chiqardi. Birinchi majlis 1906 yil oktabrda chaqirilib,
konstitutsiya yozish vazifasini qo’ydi. Bemor Muzaffariddin Shoh o'limidan bir
necha kun oldin, 1906 yil dekabr oyida ular ishlab chiqqan hujjatni qonunga
kiritdi. 1907 yil oktyabr oyida yangi qirol Qo'shimcha asosiy qonunni imzoladi.
Ikki hujjat birgalikda Eron Konstitutsiyasining asosini tashkil etdi.
Konstitutsiyaviy inqilobning borishi bir necha yillar davomida tosh bo'lib
qolaveradi. Inqilobchilar o rtasidagi ichki kelishmovchiliklar, Qojar shohlariningʻ
hokimiyatni milliy majlisga topshirishni istamasligi va boshqaruvning asosiy
jihatlari ustidan nazoratni saqlab qolishdagi mustamlaka manfaatlari Eronning
demokratlashtirishning birinchi tajribasiga jiddiy to sqinlik qildi. 1911 yil kuziga
ʻ
kelib, ishlar boshiga yetdi va Rossiya Angliyaning ko'magi bilan majlisga Eron
mustaqilligini amalda bekor qiladigan ultimatum qo'ydi. Majlis rad etdi va rus
qo'shinlari Shimoliy Eronga kirdi; ular yetakchi konstitutsiyachilarning bir qismini
shafqatsizlarcha o’ldirishdi. Boshqa ziyolilar va faollar Erondan qochib ketishdi.
Rus askarlari majlisga bostirib kirdilar. Eronni xorijdan bosib olish tahdidi ostida
ikkinchi majlis tarqatib yuborildi.1 Eron 20-asrdagi birinchi inqilobdan chiqqanida
parlament va konstitutsiya saqlanib qolgan bo lsa-da, konstitutsiyaviylik ruhiga
ʻ
jiddiy zarba berildi. Eronda 1905-1911 yillardagi inqilob katta ijtimoiy voqea,
feodal-monarxiya tuzumidan konstitutsiyaviy monarxiyaga o’tish bosqichiga
aylandi.
Birinchi jahon urushi arafasida Eronning boshqa davlatlarga qaramligi
kuchaydi. 1912 yilda Eron Rossiya va Angliyaning ta'sir zonalari to'g'risidagi 1907

o'zgarishlarga qarshi kurashni rejalashtirgan. Yangi shoh majlisning keskin raqibi
edi, lekin inqilobiy harakatning kuchayishi uni Eronda konstitutsiyaviy tuzumni
saqlashga majbur qildi. Shu tariqa 1905-1907 yillardagi Eron inqilobining birinchi
bosqichi yakunlandi.
Inqilobning ikkinchi bosqichi
1907-1911 yillar Eron inqilobining ikkinchi bosqichi deb ataladi. Inqilobiy harakat
endi mustamlakachilarga qarshi qaratildi. Shahar kambag'allari ham o'z talablari
bilan chiqishdi. Ayniqsa, mujohidlar tashkiloti katta ta'sir ko'rsatdi. Ular yashirin
ovoz berish yo li bilan umumiy saylov huquqini berish, jamiyatlar tuzish, shaxsʻ
huquqlariga rioya qilish, shoh yerlarini musodara qilish, ish vaqtini 8 soatgacha
cheklash, bepul majburiy ta limni joriy etish kabi talablar bilan chiqdilar.
ʼ
Demokratik harakat ta sirida podshoh zodagon oilalarga nafaqa to lashni
ʼ ʻ
qisqartirdi, feodal davrga xos bo lgan unvonlarni bekor qildi, shuningdek,
ʻ
poraxo rlik va korrupsiyaga qarshi farmonlar chiqardi. Shoh konstitutsiyaning eng
ʻ
muhim, demokratik moddalarini tasdiqlash va imzolashga rozi bo’ldi. Qonun
oldida hammaning tengligi, shaxs va mulk daxlsizligi, fuqarolik jamiyatlarini
barpo etish, yig’ilishlar o’tkazish, dunyoviy sud (diniy sud bilan bir qatorda),
qonun chiqaruvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyatni ajratish kabi moddalar
alohida ahamiyatga ega edi. ijro etuvchi organlar va boshqalar.
Shu bilan birga, shohga katta huquqlar berildi. Masalan, Shoh
majburiyatlardan xoli shaxs bo lib, Bosh qo mondon sifatida urush e lon qilish,
ʻ ʻ ʼ
sulh tuzish, vazirlarni tayinlash va lavozimidan ozod etish huquqiga ega edi. Ushbu
qoida shohning konstitutsiya va qonunlarga sodiqlik qasamyodini qabul qilishni
belgilab berdi. Qabul qilingan qonunlarning shariat normalariga muvofiqligini
nazorat qilish uchun besh nafar hurmatli diniy konfessiya (ulamo) tayinlandi.
Eronda modernizatsiya boshlanishi - XIX asrning o'rtalari - ikkinchi yarmi - Nosir
od-Din Shoh (1848-1896) davrida. Faqatgina davlat hokimiyati tashabbuslari bilan

mustaqillikning zarracha soyasi, – deb yozgan edi I.Berezin, – xalqni ma’naviy
jihatdan tazyiq qildi, kamsitadi, moddiy boyliklarning rivojlanishi ham to’xtab
qoldi”.
Ko'rib chiqilayotgan davrda ichki siyosiy vaziyatning beqarorligi shoh
hokimiyatidan mamlakat boshqaruvi tuzilmasini o'zgartirishni talab qildi.
Islohotlar zarurligi yaqqol sezildi. Faqat shu yo’l bilan hukmron sulola o’z
fuqarolari oldida obro’ qozonishi va Qajar Eronining xalqaro mavqeini oshirishi
mumkin edi.
Xullas, 19-asrning uchinchi choragida Eron hukmron doiralari bilan
Yevropa davlatlari o rtasidagi aloqalarning kengayishi natijasida mahalliyʻ
mutafakkir va siyosatchilar boshqa siyosiy rejimlar bilan yaqindan tanishish,
shuningdek, hukmron tuzumni solishtirish imkoniga ega bo ldilar. Eronda ular
ʻ
bilan. Eronlik tadqiqotchi Muhammad Husayn Xosrovpanah 5
fikricha, G arb bilan
ʻ
munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan qadamlar o z-o zidan, o yin-kulgi uchun
ʻ ʻ ʻ
qo yilgani yo q, qiziqishning natijasi emas, balki hukmron tarixiy sharoit tufayli
ʻ ʻ
bo lgan. Yangi siyosiy-iqtisodiy tartiblar modernizatsiyadan kelib chiqadi,
ʻ
an'anaviy rejimlar bilan to'qnashadi va ularga qarshi chiqadi. Bu chaqiruvning
mohiyati quyidagilardan iborat: Eronda hukmronlik qilayotgan siyosiy rejim
vujudga kelgan yangi tartiblarga qarshi tura oladimi va yangi davrning ichki
mantiqini tushunib, uning turli jihatlarini o’zgartirish va qayta qurishga harakat
qiladimi? jamoat hayoti va u qora chiziqqa – mamlakat tushib qolgan tanazzul va
tanazzulga chek qo’ya oladimi?
5
Xosrovpanah M.H. Seyr-e tajaddodtalabi-ye siyosiy dar Iran-e asr-e Qajar//Majmu'e-ye moghalat-e motale'at-e
Irani. Tehron, 2008, 190–213-betlar.

Hindistondan qaytgach, u Tiflisda bosh konsul bo lib, bu yerda uning siyosiyʻ
qarashlarining shakllanishiga katta ta sir ko rsatgan M.F.Oxundov va Mirzo
ʼ ʻ
Yusufxon bilan tanishadi. Togi Xon singari u ham Istanbulda Eron elchisi sifatida
10 yil ishlagan holda Tanzimat islohotlari 8
bilan shaxsan tanishish imkoniga ega
bo ldi.
ʻ
Eron armiyasi rivoji uchun katta ishlarni amalga oshirgan Husayn Xon
Moshir od-Douleh sadr-a'zam sifatida o'zining asosiy vazifasini ma'muriy islohotni
amalga oshirish - Darbar A'zamni yaratish, ya'ni. Yevropa modelidagi vazirlar
mahkamasi bo lib, uning faoliyati to liq sadr-a zam tomonidan boshqarilgan va
ʻ ʻ ʼ
nazorat qilingan. Shunga o'xshash tuzilmalar viloyat darajasida yaratilishi kerak
edi, bu Sadr A'zamning so'zlariga ko'ra, eng keskin muammolardan biri -
nazoratning to'liq etishmasligi, ko'pincha mahalliy hokimiyatlarning mustaqilligiga
olib kelishi mumkin edi. Huquqiy tizimni isloh qilish, fuqarolik qonunlari
kodeksini yaratish, shariat sudlari ustidan nazoratni amalga oshirish – bularning
barchasi Husayn Xonning islohot faoliyatining asosiy jihatlaridir.
Mirzo Malkomxon Qojarlar davrining atoqli Sadr A’zamlari Amir Kabir
va Husayn Xon kabi ta’sirchan va ahamiyatli shaxs edi.
Tog’ixon Amir Kabir davrasidan bo’lgan islom dinini qabul qilgan boy arman
sudxo’rning o’g’li Malkomxon 10 yoshida Fransiyaga o’qishga yuboriladi. Parijda
arman maktabini tamomlagan, so’ngra uning taraqqiyotiga ergashgan Mirzo Tagi
Xonning maslahati bilan huquq, falsafa, Yevropa siyosati asoslari va din ilmlarini
o’rganib, ta’limni tamomlagan.
1850 yil oxirida Eronga qaytib kelgan Malkomxon birinchi davlat
tarjimonlaridan biri bo'ldi va Dar-ol-Fonun kashf etilgandan so'ng Malkomxon
8
Krutixin M. Qajar shohlari hayotidan // Bugungi Osiyo va Afrika. - M., 1984

juda asir edilar, garchi inqilobiy er osti o'z tarafdorlarini orttirgan bo'lsa-da. Biroq,
ayrim din peshvolarining shoh islohotlariga qarshi chiqishi xavfliroq bo'ldi.
Eronda, islom olamining ko'pgina boshqa qismlaridan farqli o'laroq, diniy
yetakchilar mustaqil institutlar tarmog'ining markazida bo'lib, ulardan katta xalq
ta'siriga ega bo'lib, moliyaviy manbalar olishgan. Shialik 19-asrda teologik va
falsafiy munozaralarning qizg'in davrini boshidan kechirdi va diniy yetakchilar
siyosiy ishlarda faol ishtirok etdilar 11
.
1978 yilda inqilob sodir bo'lib, shoh keyingi yilning boshida mamlakatni
tark etishga majbur bo'ldi. Inqilob rahbari diniy rahnamo Oyatulloh Ruhulloh
Humayniy bo lib, uning rahbarligida Islom Respublikasi tashkil etilgan. Inqilobdanʻ
keyin ko'plab davlatlar Eron keyingi zo'ravon inqilob uchun namuna bo'lib
qolishidan qo'rqishdi. 1980 yilda bu qo'rquv Qo'shma Shtatlarning elchixonasini
tortib olish va asirlarni garovga olish orqali xo'rlanishi bilan kuchaydi. 1981 yilda
Iroq Islom Respublikasini ag'darish maqsadida Eronga bostirib kirdi. Urush sakkiz
yillik qonli davom etdi va Eronning ko'p resurslari va kapitalini kamaytirdi, ammo
20-asrning oxirida Islom Respublikasi o'rnatildi va Eronda monarxiyaning uzoq
tarixi tugadi.
11
Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar - Tel-Aviv, 2002. - B. 93.

yilgi konventsiyani tan olishga majbur bo'ldi. Rossiyadan 14 million rubl kredit
olindi. Eron iqtisodiy va siyosiy sohalarda yirik davlatlarga qaram bo'lib qoldi 10
.
1906 yildagi asosan tinch Konstitutsiyaviy inqilob Eron shohini Eronni
qonun chiqaruvchi vakolatlar parlament yoki parlamentga berilgan konstitutsiyaviy
monarxiya deb e'lon qilishga majbur qildi. Biroq, shohlar konstitutsiyaviy
va'dalarini bajarmadilar va rus va ingliz bosqinlari tobora xavfli bo'lib qoldi. 1924
yilda Rizoxon ismli harbiy qo'mondon mamlakat ustidan nazoratni qo'lga kiritdi va
qojarlarni taxtdan ag'dardi. U Rizoshohga aylandi va Pahlaviy familiyasini oldi.
Rizo Shoh Turkiyada Otaturk dasturi asosida tubdan modernizatsiya
dasturini amalga oshirdi. Ammo u sekinroq taraqqiyotga erishdi, chunki Eron
qashshoqroq edi va Usmonli imperiyasi kabi Evropa ta'siridan ko'proq ajratilgan
edi. Ikkinchi jahon urushi boshlanganda Britaniya va Rossiya Rizo Shoh
nemislarga yordam berishidan qo'rqishdi. Ular Eronni bosib oldilar va uni o'g'li
Muhammad Rizoshoh foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar.
Muhammad Rizo Shoh kuchli hukmdor emas edi. 1953 yilda u mashhur va
millatchi bosh vazir Muhammad Mosadig tomonidan deyarli ag'darildi, ammo u
Britaniya va Amerika yordami bilan taxtini saqlab qoldi. Shundan so'ng u yanada
baquvvat va mohir hukmdorga aylandi va Qo'shma Shtatlar Eron bilan yaqin
munosabatlarni rivojlantirdi va uni Sovet Ittifoqiga qarshi strategik ittifoqchi
sifatida ko'rdi. AQSh jadal modernizatsiyani rag'batlantirdi va Birinchi jahon
urushidan oldin boshlangan, ammo 1973 yildan keyin keskin oshgan neft
daromadlari ajoyib o'zgarishlarni amalga oshirishga imkon berdi. Eronda sanoat
bazasi, murakkab infratuzilma va yirik xalq ta’limi tizimi rivojlangan.
Mamlakatni modernizatsiya qilishda shoh barcha muxolifatga qo'pollik bilan
yugurdi. Eron mutlaq monarxiyaga aylandi. Aksariyat raqiblar kuchsiz edilar yoki
mamlakatning o'sib borayotgan boyligi tufayli jiddiy qarshilik ko'rsatish uchun
10
Smirnov K.N. Fors shohi ustozining eslatmalari. 1907–1914 yillar - Tel-Aviv, 2002. - S. 241.

2.2 Erondagi buyuk davlat siyosati
Tabriz qo zg oloni botqoq bo lsa-da, shohga qarshi harakat to xtamadi. 1909ʻ ʻ ʻ ʻ
yilda Tehronda Muhammad Alishah taxtdan tushirildi. Buning o'rniga uning kichik
o'g'li Ahmad shoh deb e'lon qilindi. Konstitutsiya tiklandi. Mamlakat iqtisodiyotini
yaxshilash uchun hukumat xorijiy davlatlardan qarz olishga majbur bo'ldi.
Masalan, Angliyadan 1 million 250 ming funt sterling miqdorida kredit olindi.
Rossiya va Angliya yordami bilan ichki aksilinqilobiy kuchlar inqilobiy Majlisga
qarshi hujumga o'tdi. 1911 yilda rus qo'shinlari aksilinqilobiy davlat to'ntarishida
qatnashdilar. Shunday qilib, Eron inqilobi bostirildi.
20-asrning boshida Eron ikki tomonlama kurashga kirishdi. Bir tomondan
eronliklar mustamlakachilik tazyiqlari kuchayib borayotgan bir sharoitda o’z milliy
mustaqilligini saqlab qolish uchun kurash olib bordilar. Eronning geosiyosiy
ahamiyati uni Rossiya va Buyuk Britaniya o'rtasidagi mustamlakachi "Buyuk
o'yin" ning markaziy markaziga aylantirdi. Oxir-oqibat, 1907 yil avgustida ikki
buyuk davlat Eronni ta'sir doiralariga ajratishga qaror qilishdi; bitim Eronning
shimolida Rossiya va janubda Britaniya ustunligini muhrlab qo'ydi.
Ayni paytda Eron chegaralarida kurash olib borildi, chunki mamlakatda
Konstitutsiyaviy inqilob (1905—11) sodir bo ldi. Shakar narxlari bo'yicha bahs
ʻ
nihoyat o'sha inqilobning birinchi ommaviy noroziliklarini keltirib chiqardi. 1905
yilda Tehron gubernatori ba'zi shakar savdogarlarini narxlarni pasaytirishdan bosh
tortgani uchun jazolashni buyurdi. Bir guruh savdogarlar, savdogarlar va mullalar
Tehron masjidida ziyoratgoh (bast) oldilar. Hukumat rasmiylari guruhni tarqatib
yubordi, keyin ular Tehron janubidagi ziyoratgohga panoh topdi. 1906 yil
yanvariga kelib Muzaffariddin Shoh Qojar ularning talablariga rozi bo'ldi,
jumladan "adalatxona" (adolat uyi) tashkil etish.
O'zining va'dalariga qaramay, shoh o'z va'dalarini bajarmadi, bu esa
norozilik va tartibsizliklarga olib keldi. Nihoyat, bir guruh ulamolar va ularning

unda dars berdi va bir vaqtning o'zida Evropadan kelgan o'qituvchilar uchun
tarjimon bo'lib xizmat qildi. . Shu bilan birga, u avanturizmsiz emas, Angliyaning
Erondagi vakili yordamida martaba orttirishga, yuqori davlat lavozimiga erishishga
harakat qiladi 9
. Malkom Xon, xuddi Amire Kabir singari, Fransiya va fransuz tilini
mukammal biluvchisi sifatida tanilgan, Yevropa va Amerikaning ko’p qismini
kezgan. Sayohat davomida Malkomxon Yevropa siyosatining Sharq
mamlakatlaridagi barcha yashirin buloqlari bilan bevosita tanishadi. U saroyda
katta mavqega ega bo'lib, nafaqat Nosir od-Dinshohning shaxsiy tarjimoni, balki
uning yaqin sheriklaridan biriga ham aylanadi.
9
Anarqulova D.M. Malkomxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati. - M., 1983. – 54-Bet.

Kirish
Kurs ishining asoslanishi va uning dolzarbligi. XIX asr oxri XX asr boshlarida
Erondagi ichki va tashqi siyoati hamda iqtisodiyoti haqida bundan tashqari ichki
ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy ba siyosiy siquvlar eronda natijasida 1905-
yilda inqilob harakatlarini boshlanishini o’z ichiga oladi. Tabrizda Eton tarixida
birinchi parlament – Majlis tuzildi. Eron (Fors tili) haqida gapirganda, bu davlat
G'arb mamlakatlaridan jug'rofiy jihatdan o'chirilgan (bu nafaqat geografik rejada,
balki ijtimoiy-madaniy rejada ham) ham, Christian jamoalarining burjuazda
bo'lgan ko'plab va tashabbuslarning Usmonli imperiyasidan farqli o'laroq
(armanlardan tashqari). Shunday qilib, G'arbiy evropaliklar bilan ko'plab va aniq
belgilangan aloqalarning etishmasligi ushbu mamlakatda modernizatsiya
o'tkazilishini murakkablashtirdi.
Yana bir muhim omil, mahalliy aholiga xos ta'sirga ega bo'lgan shia
ruhoniylarining kuchiga kuchli ta'sir qilish bor edi. Boshqa tomondan, Islom va
ruhoniylar potentsialda Eronda olib borilayotgan islohotlarga bunday to'siqlar
aytilmagan. Shiizm, islohotga qarab, mamlakatdagi ijtimoiy safarbar qiluvchi
omillar, hukumat va ruhoniylar yoki ularning roziligi yoki tasdiqlashiga qarab kalit
rol o'ynashi mumkin edi. Va bu omil, voqealardek islohotchilar foydasiga
ishlamadi.
XIX asr boshlarida. Eron hukmdorlari harbiy-texnikaviy sohada Evropa madaniy
nufuzi va qarz olishni yaxshi tushunishdi. Eronga ta'siri uchun ingliz va frantsuz
harbiy-siyosiy vazifalari o'rtasida keskin raqobat ishga tushirildi, unda Britaniya
uchun g'alaba qozondi. Eronning harbiy lezyonlari va Rossiya bilan urushlarda
hududiy yo'qotishlar (1804-1813) va (1826-1828) va (1826-1828), shuningdek,
o'zgarishlar zarurligi bo'yicha mamlakat rahbarligini surdilar. Ammo 1848-1850
yillarda ichki omil 1848-1850 yillarda muhim rol o'ynadi.

Vengriya Gabusburglar monarxiyasi tarkibida XVII-XIX asrlarda

Купить