Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	718.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	doc
Категория	Физическая культура

Vоlеybоlchining taktik tayyorgarligini oshirish va tarbiyalashning nazariy asoslari

harakatlarida ishtirok etmayotgan eng yaqin turgan hujumchi tomonidan (9 a-
rasm). Himoya qilishda eng samarali joylashuvlardan biri 9 b-rasmda keltirilgan.
Guruhli taktik harakatlarga bir necha o‘yinchilarning ayrim o‘yin
vaziyatlarida birgalikda qilgan harakatlari kiradi. Bu vaziyatlarga to‘pni qabul
qilish, hujum zarbalarini qabul qilish, to‘siq qo‘yish, hujum zarbasini beruvchi va
to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni himoyalash kiradi.
Guruhli taktik harakatlarga asosan guruhli to‘siq qo‘yish (ko‘p hollarda
ikkitalik) kiradi. Uch kishilik to‘siqdan nisbatan kam foydalaniladi. To‘siq
qo‘yuvchilar o‘rta va chekka to‘siq qo‘yuvchilarga ajratiladi. Ikki kishilik to‘siq
qo‘yilganda, asosiy rolni hujum yo‘nalishini to‘suvchi o‘yinchi egallaydi. Masalan,
raqibning hujumi diagonal bo‘yicha bo‘lsa, unda to‘rning o‘rtasida kuchli to‘siq
qo‘yuvchi o‘yinchi bo‘lishi kerak. Uchtalik to‘siqda (ko‘p hollarda to‘r o‘rtasida
qo‘yiladi) o‘rtada turgan o‘yinchiga chekka o‘yinchilar yondashib keladi. Guruhli
to‘siqdagi natija to‘siqda ishtirok etgan o‘yinchilarning o‘zaro kelishib qilgan
harakatlariga bog‘liq. Ikki kishilik to‘siq qo‘yishda eng muhim omillar
quyidagilar:
a) yuqori to‘p uzatishdan so‘ng to‘g‘ri yo‘nalish bo‘yicha hujum
uyushtirilganda, to‘siq qo‘yuvchilarning qo‘llari bir-biriga tegib turishi kerak;
b) 4-zonadan chapga tomon hujum qilinganda, o‘rta o‘yinchi to‘pdan
chaproqqa joylashib, qo‘llarini to‘rga nisbatan burchak qilib turadi, chekka to‘siq
qo‘yuvchi to‘p qarshisiga turadi va qo‘llarini o‘rtada turgan o‘yinchining qo‘liga
yaqinlashtiradi.
O‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilishda ham guruhli harakatlarga e’tibor
qaratish lozim. Bunda asosan to‘rtta vazifa hal etiladi:
a) to‘pni qabul qiluvchi o‘yinchini himoyalash;
b) to‘pni qabul qilish malakasi sustroq bo‘lgan o‘yinchini himoyalash;
v) ayrim o‘yinchilarni to‘pni qabul qilishdan chetlashtirilgandan so‘ng o‘zaro
harakat qilish;
g) to‘pga chiquvchi o‘yinchi bilan o‘zaro kelishib harakat qilish.
Yakka taktik harakatlar himoyada yakka tartibdagi taktik harakatlarga:
26

Voleybolda o‘yin taktikasi deb muayyan jamoaning ikkinchi bir jamoa ustidan
yakka, guruh va jamoa harakatlari yordamida g‘alabaga erishish san’atiga aytiladi.
Taktikaning asosiy vazifasi muayyan raqib jamoaga nisbatan mavjud vaziyatga
qarab g‘alaba sari qo‘llaniladigan o‘yin vositalari, usullari va shakllarini aniqlab,
qo‘llay olishdan iborat.
Taktik kombinatsiya – bu bir o‘yinchiga hujum qilishi uchun qulay sharoit
yaratib berishga qaratilgan bir necha o‘yinchining harakat faoliyatidir.
O‘yin intizomi – har bir o‘yinchi faoliyatining jamoa faoliyatiga bo‘ysunishi,
bo‘lajak o‘yinda rejalashtirilgan taktik ko‘rsatmalarni amalga oshirish, o‘yin qoidalari
va umuminsoniy xislatlarga amal qilish va hokazo.
O‘yin taktikasida quyidagi tushunchalar qo‘llaniladi:
Birinchi temp atamasi hujum kombinatsiyasini birinchi bo‘lib boshlaydigan
o‘yinchiga tegishli bo‘lib, u deyarli «past» va tez uzatiladigan to‘p bilan hujum
uyushtiradi.
Hujumchilarni «temp bo‘yicha» ajratish shartli asosda qabul qilingan, shuning
uchun hujumchilardan barcha hujum usullarini va taktik kombinatsiyalarni amalga
oshirish talab etiladi.
Bog‘lovchi o‘yinchi o‘yinning borishini to‘g‘ri baholay olishi va turlicha bo‘lgan
o‘yin vaziyatlaridan hujumni samarali tashkil eta olishi lozim. Shu sababli bu
funksiyani bajarishga o‘yinni nozik jihatlarigacha tushunadigan, jamoaning fikrini
tezda anglab, o‘yin mohiyatiga mos kombinatsiyalarni tashkil eta oladigan, keng
fikrli, vazmin o‘yinchilar tanlanadi.
O‘yinni samarali tashkil etishda jamoa imkoniyatlaridan kelib chiqib, uni
quyidagi tamoyilda tashkil etish mumkin: 4+2 (to‘rtta hujumchi va ikkita bog‘lovchi
o‘yinchilar) va 5+1 (beshta hujumchi va bitta bog‘lovchi o‘yinchi). Oxirgi variant
hozirgi zamon voleybolida juda keng qo‘llaniladi.
Taktikaning yakka guruh va jamoa shakllari mavjud. Taktikaning usullari o‘yin
tizimlaridan va kombinatsiyalardan iborat. Taktikaning vositalariga esa o‘yin malaka
(priyom)lari va ularni barcha turlari kiradi.
Muayyan musobaqalarga mo‘ljallangan taktik yo‘nalish, taktik shakl, usul va
15

Ushbu sport turi 2000-yildan boshlab o‘tkazilib kelinayotgan ko‘p bosqichli
«Umid nihollari», «Barkamol avlod» va «Universiada» kabi ommaviy sport
musobaqalari dasturidan joy olgan. Ammo ommaviy voleybol miqyosini yanada
kengaytirish va yuqori malakali voleybolchilar tayyorlash samaradorligini oshirish
uchun shu ixtisoslik bo‘yicha kadrlar tayyorlash sifati bilan belgilanadi. Mazkur
muammoni maqsadli hal etish foydalaniladigan o‘quv adabiyotlari va birinchi
navbatda, keng qamrovli, yangi ilmiy-uslubiy ma’lumotlarga asoslangan darsliklar
salohiyatiga bog‘liqdir.
Pedagogika fanlari doktori, professor L.R.Ayrapetyants va dotsent
A.A.Pulatov tomonidan tayyorlangan va jismoniy tarbiya instituti talabalariga
mo‘ljallangan «Voleybol nazariyasi va uslubiyati» darsligi o‘z mohiyati hamda
mazmuni jihatidan nafaqat jismoniy tarbiya va sportga ixtisoslashgan barcha ta’lim
muassasalari o‘quvchi-yoshlariga tavsiya etilishi darkor, balki shu soha o‘qituvchi-
murabbiylari va mutaxassis-tashkilotchilariga ham dasturilamal qo‘llanma sifatida
xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa, ushbu darslikda ilova qilingan tarixiy va
me’yoriy jadvallar, diagrammalar, rasmlar, blok-andozalar va namunaviy mashqlar
sportchi talaba-yoshlar, magistrantlar, aspirantlar, ilmiy tadqiqotchilar hamda
mutaxassis-o‘qituvchilar uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
Ushbu darslik O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti o‘quv rejasi, DTS
va namunaviy o‘quv dasturiga muvofiq tayyorlangan.
Respublikamizda voleybol sportining rivojlantirish va turli hil xalqaro
turnirlarda yetakchi o’rinlarni egallash uchun, yangi taktik usullar va strategiyani
voleybolchilarimizning individual hususiyatlariga qarab ishlab chiqilishini talab
etadi. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni
bartaraf etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha
3

a b
7-rasm.
«Orqaga krest» kombinatsiyasida esa harakatlanishni birinchi bo‘lib 2-zona
o‘yinchisi boshlab beradi, 3-zona o‘yinchisi esa uning orqasidan 2-zonada hujum
qilish uchun harakatlanadi. Bu variantdagi kombinatsiya birmuncha murakkabroq
hisoblanadi.
Guruhli hujum harakatlari birinchi to‘p uzatishdan keyin ham amalga oshirilishi
yuqorida bayon etilgan edi. Bunday hujum harakatlarini faqatgina birinchi to‘p sifatli
qabul qilinganda (raqib jamoasi o‘z harakatlarini hujum bilan yakunlay olmasa,
o‘yinga kiritilgan to‘p qiyinchilik tug‘dirmasa) amalga oshirish mumkin. Bunda
hujum ikki xil variantda yakunlanishi mumkin. Birinchi variantda hujum zarbasi
beriladi (8 a-rasm), ikkinchi variantda aldamchi to‘p tashlash (8 b-rasm) amalga
oshiriladi.
a
b
8- rasm.
21

1.1 V о l е yb о lchining taktik tayyorgarligini oshirish usullari
Strat е giya – yun о ncha so’z bo’lib, aksariyat harbiy s о haga mansub bo’lib
qo’shinni b е lgilangan maqsad sari b о shlash, о lib b о rish, unga ustalik bilan erishish
san’atini if о dalaydi.
Sp о rt s о hasida va aynan v о l ое yb о lda mazkur atama muayyan sp о rtchi yoki
jam о aning tayyorgarlik jarayonini b о shqarish hamda uni mus о baqalar dav о mida
g’alabaga о lib b о rish san’atini anglatadi.
Strat е giya: jam о aning as о siy va o’rinb о sar tarkibini tuzish-jamlash,
mus о baqani b о shqarish usullari, v о sitalari va shakllarini ishlab chiqish, muayyan
uchrashuvning (mus о baqaning) taktik r е jasini tuzish, bo’lajak o’yinning nazariy va
amaliy and о zasini (nus х asini) qo’llab qurish hamda o’tkazilayotgan mus о baqalarni
atr о flicha ta х lil qilish kabi tadbirlarni o’z ichiga о ladi. Bundan tashkari strat е giya
raqib jam о asi, uning o’yinchilari haqida ma’lum о t yigish, razv е tka (ayg’ о qchilik)
as о sida raqibning butun imk о niyat va х ususiyatlarini bilib о lish masalalari kiradi.
«Taktika» atamasi ham yun о ncha so’z bo’lib, t о m ma’n о da «tartibga k е ltirish»
yoki «ma’lum tartibda j о ylashtirish» tushunchasini anglatadi. «Taktika» so’zi
«strat е giya» atamasi kabi harbiy s о haga d о ir bo’lib, qo’shinlarni maqsadga
muv о fiq tuzish va ularni о g’ir vaziyatlarga qaramasdan g’alaba cho’qqisiga
е taklash san’atini nazarda tutadi.
V о l е yb о lda taktika tushunchasi o’yin vaziyatini e’tib о rga о lgan h о lda
samarali va maqsadga m о s shakl, usul, hamda v о sitalarni qo’llash as о sida
g’alabaga erishish san’atini bildiradi.
«Taktika» - yun о ncha so’zdan о lingan bo’lib, o’zb е k tilida «tartib»
«tartiblashtirish» ma’n о sini anglatadi.
V о l е yb о lda o’yin taktikasi d е b muayyan jam о aning ikkinchi bir jam о asi
ustidan yakka, guruh va jam о a harakatlari yordamida g’alabaga erishish san’atiga
aytiladi. Taktikaning as о siy vazifasi muayyan raqib jam о aga nisbatan mavjud
vaziyatga qarab g’alaba sari qo’llaniladigan o’yin v о sitalari, usullari va
mashqlarini aniqlab, qo’llay о lishdan ib о rat.
7

Taktik k о mbinatsiya – bu bir o’yinchiga х ujum qilishi uchun qulay shar о it
yaratib b е rishga qaratilgan bir n е cha o’yinchining harakat fa о liyatidir.
O’yin intiz о mi – har bir o’yinchi fa о liyatining jam о a fa о liyatiga buy
sunishi, bo’lajak o’yinda r е jalashtirilgan taktik ko’rsatmalarni amalga о shirish,
o’yin q о idalari va umumins о niy х islatlarga amal qilish va hak о z о .
Zam о naviy v о l е yb о lda qo’llaniladigan atamalar.
Birinchi t е mp – atamasi х ujum k о mbinatsiyasini birinchi bo’lib
b о shlaydigan o’yinchiga t е gishli bo’lib, u d е yarli «past» va t е z uzatiladigan to’p
bilan х ujum uyushtiradi.
Ikkinchi t е mp – k о mbinatsiyani ikkinchi bo’lib b о shlaydigan o’yinchi. Bu
o’yinchi х ujumni as о san baland uzatiladigan to’p as о sida tashkil etadi.
Bir t е mpda tashkil etiladigan х ujumda bir yo’la ikki yoki uch o’yinchi
zarba b е rish uchun bir vaqtda sakraydilar.
«To’lqin» k о mbinatsiyasida ikki х ujumchi ishtir о k etadi. Birinchi
х ujumchi sakrab е rga tushayotganda, ikkinchi х ujumchi sakrab zarba b е radi.
«Esh е l о n» k о mbinatsiyasida ikki х ujumchi k е tma-k е t sakraydi, to’p
х ujumchilarning qaysi biriga qulay uzatiladigan bo’lsa, shu х ujumchi zarba b е radi.
«Kr е st» k о mbinatsiyasida ikki х ujumchi bir-birining harakat yo’nalishini
k е sib, muv о fiq uzatilgan to’pdan muv о fiq х ujumchi zarba b е radi. Shu
k о mbinatsiyani turli shaklda ijr о etish mumkin (qayta «Kr е st», kichik «Kr е st»,
katta «Kr е st»).
«M о rita» fintini birinchi b о r 1969 yilda GDRda o’tkazilgan Jah о n
Kub о gida yap о n o’yinchisi M о rita qo’llagan.
Bu fint birinchi «yolg’ о n» sakrashdan so’ng ikkinchi b о r to’liq sakrab
zarba b е rishdan ib о rat. Maqsadli – to’siq qo’yuvchi raqib o’yinchi pastga
tushayotganda sakrab zarba b е rish, ya’ni to’siqsiz zarba b е rish bilan if о dalanadi.
Bundan tashqari, ushbu k о mbinatsiyalarning turli nusxalari va shaklari
mavjud. Quyida o’yin taktikasining tasnifi - turkumlarga bo’linishi if о dalangan.
Taktikaning yakka, guruh va jam о a shakllari mavjud. Taktikaning usullari
o’yin tizimlaridan va k о mbinatsiyalardan ib о rat. Taktikaning v о sitalariga esa, bu
8

ma’lum о tlarga ega bo’lishi maqsadga muv о fiqdir.
Strat е gik razv е dka kanchalik samarali va sifatli tashkil qilinsa, shunchalik
sp о rt natijalarini, hamda, umuman, sp о rt muvaffaqiyatini о ldindan yanada aniqr о q
r е jalashtirish mumkin bo’ladi.
O’yinchini o’yin «Kasbiy» va jam о a tarkibini tuzish.
V о l е yb о l jam о asi tarkibidagi o’yinchilar mus о baqa dav о mida mayd о nda
j о ylashishlariga qarab barcha mavjud o’yin funktsiyalarini bajaradilar. Shu bilan
bir qat о rda har bir o’yinchi muayyan o’yin funktsiyasiga i х tis о slashgan bo’ladi,
ya’ni uni o’ziga хо s o’yin «kasbi» bo’ladi. Masalan, as о siy zarba b е ruvchi,
b о g’l о vchi o’yinchi (to’p uzatuvchi) va hak о z о .
O’yinchining o’yin «kasbi» uning jism о niy, m о rf о l о gik t ех nik va aktik
imk о niyatlariga qarab yillar dav о mida shakllanib b о rgan sari i х tis о slasha b о radi.
Zam о naviy v о l е yb о lda o’yinchi o’zining tanlagan (i х tis о slashgan) o’yin
«kasbi»ni yuq о ri saviyada mah о rat bilan ijr о etish bilan birga, b о shqa o’yin
funktsiyalarini ham mar о miga е tkazib bajarishi taq о z о etiladi. D е mak, yuq о ri
malakali sp о rtchilarni tayyorlashga qaratilgan ko’p yillik o’quv mashg’ul о t
mashg’ul о tlarida o’rgatish va tak о millashtirilgan o’yin funktsiyasi as о sida amalga
о shiriladi.
Jam о a tarkibini yaratish – jamlash ham mazkur masala bilan chambarchas
b о g’liqdir. Zam о naviy v о l е yb о lda jam о a tarkibi aksariyat 4-2 yoki 5-1 tizimi
as о sida tuziladi. U 4 ta х ujumchi, 2 ta b о g’l о vchi – to’p uzatuvchi o’yinchilaridan
ib о rat bo’ladi. Mazkur o’yinchilar quyidagicha j о ylashishadi. 4-1, 3-6, 2-5.
4-1- as о siy х ujumchilar, 3-6 – yordamchi х ujumchilar, 2-5 – b о g’l о vchi
o’yinchilar. Agar jam о a tarkibi 5-1 tizimi as о sida tuzilgan bo’lsa unda 5 ta
х ujumchi va 1 ta b о g’l о vchi o’yinchi mayd о nda fa о liyat ko’rsatadi.
10

1.2 V о l е yb о lchilarda taktik harakatlarni takomillashtirish
Taktik tayyorgarlik . Raqib jamoasi ustidan g’alaba qozonishda jismoniy va
texnik tayyorgarlik bilan bir qatorda o’z imkoniyatlaridan to’g’ri va ustalik bilan
foydalana bilish, ya’ni taktika katta ahamiyatga ega. Taktika ko’p holatlarga;
texnikani bilish va undan foydalanish, o’z kuchini o’yin vaqtida to’g’ri tasdiqlay
olish, musobaqa shart-sharoitlarini nazarda tutish, qoidani izohlash sheriklari va
raqiblarining harakatlarini to’g’ri baholash va boshqalarga bog’liq. Sport kurashini
to’g’ri tashkil qila bilish muntazam o’rganiladigan san’atdir. Ana shuning uchun
ham mashg’ulot jarayonida o’quvchilar strategiya va taktikaga oid kompleks
bilimni egallab, juda ko’p mahorat va malakalarni o’zlashtiradi.
Psixologik tayyorgarlik . Psixologik tayyorgarlik o’yinchilarda yuqori
darajadagi iroda kuchini tarbiyalashga qaratilgan. Butun o’quv–mashg’ulot
jarayoni esa shu fazilatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Maxsus psixologik
tayyorgarlik sportchidan aqliy qobiliyatning rivojlanishini, qiziquvchanlikni,
sharoitni tanqidiy baholay olishni o’z hatti-harakatlarini to’g’ri tahlil qila bilishni
talab qiladi. Bu sifatlar tegishli maxsus bilim va ko’nikma kompleksini egallash
uchun zarurdir.
Murabbiy, ayniqsa, sportchiga tusobaqaga mayyorlanishda ijobiy yoki salbiy
ta’sir etishi mumkin bo’lgan psikaning emotsional xususiyatlarini tarbiyalashga
alohida e’tibor berish kerak. Voleybol o’yinlari ham boshqa sport turlari kabi
murakkab hisoblanadi, chunki o’yinchilar yaxshi o’yin ko’rsatishlari uchun, texnik
va taktik tayyorgarlik ko’rishlari lozim va hafta 9-12 soat mashg’ulotga qatnashish
natijasida voleybol o’yin sirlarini, qoidalarini, tezda hujumga o’tib, himoyaga
qaytishni o’zlarida mujassam qiladilar.
Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik
Jismoniy tayyorgarlik haqida tushuncha. Umumiy jismoniy tayyorgarlikning
vazifasi: jismoniy sifatlarni (tezlik, epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik)
rivojlantirish, harakat malakalarini takomillashtirish, shug’ullanuvchilarni
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yorini topshirishga tayyorlash.
11

aholi qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini
ta’minlash, ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng
imkoniyatlar yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi
kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini avvalambor
farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib
borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
“Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la
bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar
mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning ishtirokisiz
amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak avlodning
sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy sharoitlaga, irsiy va
shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik qismining sog’lom o’sishi,
asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va shu soha
4

a b
9-rasm.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillar va o‘yin vaziyatidan kelib chiqib, maqbul
bo‘lgan himoya taktikalaridan birini qo‘llashi kerak bo‘ladi. Quyida ushbu taktik
usullarni va uning variantlarini ko‘rib chiqamiz.
O‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilishda o‘yinchilarning maydon bo‘yicha
joylashuvi asosan ikki variantda bo‘ladi: chiziqli va pog‘onalar bo‘yicha. Chiziqli
variantdan (10 a-rasm) barcha o‘yinchilar to‘pni qabul qilish malakasiga ega
bo‘lganda va hujumda murakkab bo‘lmagan kombinatsiyalarni uyushtirish
rejalashtiril-ganda foydalaniladi.

a b
10-rasm
Bu variantda o‘yinchilar maydon bo‘ylab bir tekisda joylashadilar. Bunda
raqibning to‘p uzatishidagi quyidagi taktik xususiyatlarni hisobga olish zarur:
a) maydonda joy tanlash (to‘rdan qancha masofada joylashish);
b) raqib tomonidan o‘yinga kiritilgan to‘pning turli kuchlanishdagi
navbatlashuv ehtimoliga;
v) o‘yinchilar orasiga berish ehtimoliga;
g) to‘r yoniga chiqayotgan bog‘lovchiga to‘p yo‘llash ehtimoli.
24

Birinchi to‘pni uzatishdan so‘ng hujum qilish yoki aldab to‘p tashlash (otkidka)
hujum harakatlarini (3- rasm) samarali hal qilishga imkon bersa-da, ammo bu
usullarni bajarish uchun zarur sharoit (uzatilgan to‘pning juda qulay bo‘lishi) va
hujumchidan katta malaka talab etiladi. Aldab to‘p tashlaganda, hujumchi yoki
bog‘lovchi o‘yinchi (oldingi zonada joylashgan vaqtdagina) sakrab hujum zarbasini
bajarayotganday (imitatsiya) bo‘lib, aldamchi harakatni amalga oshiradi.

a b v
2- rasm.
Guruhli taktik harakat deganda ikki yoki undan ortiq o‘yinchilarning hujum
vazifasini hal qilishi tushuniladi. Guruhli taktik harakatlar quyidagicha amalga
oshiriladi:
1. Bog‘lovchi o‘yinchi oldingi qatorda bo‘lganda, uning ishtirokida hujum
uyushtirish;
2. Xuddi shunday, faqat bog‘lovchi o‘yinchi orqa qatorda joylashganda;
3. To‘pni qabul qilish va hujumchi tomonidan ikkinchi to‘pning zarba beruvchi
hujumchiga yetkazib berilishi;
4. Hujumchining hujum zarbasiga taqlid qilish bilan aldamchi to‘p tashlashni
amalga oshirishi.
Har bir guruhli harakat oldindan kelishilgan va o‘rgatilgan taktik
kombinatsiyalar orqali bajariladi. Hujumchilar hujum harakatlarini amalga oshirishda
quyidagi tartibda harakatlanadilar: harakat yo‘nalishini o‘zgartirmasdan (har kim o‘z
zonasida); harakat yo‘nalishini o‘zgartirib; chalkash harakat yo‘nalishida. Yuqorida
18

Afsuski, yosh voleybolchilar bilan ishlaganda, taktik kombinatsiyalarni o‘rgatish
va ularni o‘yin jarayonida qo‘llanilishiga kam e’tibor beriladi. Taktik
kombinatsiyalarni qo‘llashda quyidagi ikki holatdan kelib chiqish zarur:
1. Taktik kombinatsiyalarni qo‘llash aniq o‘yin sharoitidan kelib chiqishi
kerak;
2. Kombinatsiyalar jamoaning texnik-taktik tayyorgarlik imkoniyatlariga
asoslanishi kerak.
Yakka taktik harakatlar jamoa va guruhli o‘yin harakatlarining asosiy tarkibi
bo‘lib hisoblanadi. Ular to‘psiz va to‘p bilan bo‘ladigan harakatlarga bo‘linadi.
To‘psiz harakatlarga to‘pni o‘yinga kiritish, to‘p uzatish, hujum qilish uchun joy
tanlash va jamoa, guruhli harakatlarga ko‘ra mos harakatlanishlar kiradi.
Hujum zarbasi uchun to‘p uzatishda o‘yinchining harakatlariga quyidagilar
kiradi:
1) bog‘lovchi o‘yinchi oldida turgan hujumchiga to‘p uzatish;
2) bog‘lovchi o‘yinchi orqasida turgan hujumchiga to‘p uzatish;
3) hujumchilarga bir me’yorda to‘p uzatishni taqsimlash;
4) raqib jamoasining kuchsiz to‘siq qo‘yuvchisiga nisbatan to‘p uzatish;
5) to‘pni qabul qilish va o‘yinning taktik rejasidan kelib chiqib to‘p uzatish
trayektoriyasini belgilash;
6)to‘pni aldamchi harakatlar bilan taqlid tarzida uzatishlar: oldinga to‘p
uzatayotganday bo‘lib, uni raqib maydonchasiga tashlash; oldinga to‘p uzatgandek
ko‘rsatib, bosh orqasiga to‘p uzatish; bosh orqasiga to‘p uzatishni ko‘rsatib oldinga
to‘p uzatish.
To‘pni o‘yinga kiritishda quyidagilar asosiy taktik harakatlar hisoblanadi:
1) to‘pni kuch jihatiga ko‘ra navbatlashtirish;
2) to‘pni raqib jamoasining samarasiz qabul qiluvchi o‘yinchisi tomon
yo‘naltirish;
3) to‘pni raqibning asosiy hujumchisiga yo‘llash;
4) to‘pni yangi tushgan o‘yinchiga yo‘llash;
5) to‘pni orqa zonadan chiqayotgan bog‘lovchi o‘yinchiga yo‘llash;
22

http://www.manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147
14.Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish.
o’quv qo’llanma. 2004y. Toshkent.
15. Qo’chqarova O.V., Qipchoqov V.V., Boltaev G.V. Voleybol. o’quv qo’llanma.
2001y. Toshkent.
16.Mamurov B.B. Akmeologicheskiy podxod k vospitaniyu molodogo pokoleniya
v nasledii predkov. http://www.manpo.ru/manpo/
publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147
17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qituvchilarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim-
tarbiya jarayonini loyihalashga tayyorlash- da qo’llaniladigan tamoyillar.
Sovremennoe obrazovanie (Uzbe- kistan), 2017. https://cyberleninka.ru/article/n/b-
lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim-tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-
tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar
18.Salomov R.S., Kerimov F.A. Jismoniy tarbiyada pedago- gik texnologiyalar.
O’quv qo’llanma. 2002 y. Toshkent.
19.Usmonxodjaev T.S. va boshqa. Bolalar va o’smirlar sporti mash/ulotlari
nazariyasi va uslubiyatlari. 2005 y. Toshkent.
32

mumkin.
3
-
rasm.
4-rasm. 5-rasm.
3. Chalkashma kesim harakatlanishlar bilan amalga oshiriladigan taktik
kombinatsiyalarni bajarish yuqori tayyorgarlik va malaka talab etadi. Bularga «Krest»
(asosiy), «Oldinga krest», «Orqaga krest» kombinatsiyalari kiradi. «Krest» hujumida
3 va 4-zonalardagi hujumchilar ishtirok etadi. 4-zonadagi hujumchi tezkor harakat
bilan bog‘lovchi o‘yinchi yoniga past (qisqa, uchib) uzatilgan to‘pga hujum zarbasini
berish yoki taqlid qilish uchun boradi (6-rasm). 3-zonadagi o‘yinchi bir oz keyinroq 4-
zona o‘yinchisining orqasiga o‘tadi va hujumni yakunlaydi. To‘p uzatish
trayektoriyasi oldindan kelishib olinadi, ammo to‘p uzatish o‘rtachadan baland
bo‘lmasligi zarur, aks holda kombinatsiya o‘z mohiyatini yo‘qotadi.
«Oldinga krest» kombinatsiyasini 3-zona o‘yinchisi boshlaydi (7 a-rasm), 2-
zonadagi sherigi uning orqasiga o‘tib, bir oz kechikib sakraydi va hujumni
yakunlaydi.
6-rasm.
20

o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy
jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda
murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch,
tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning
sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda
maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi
tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM
asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport
mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish
(eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar. Har bir sport turida ko’zda tutilgan
maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil jismoniy mashqlardan
foydalaniladi.Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus
mashqlarni ( sport turlariga qarab) o’rgatish asosiy maqsad
hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan
maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh
davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy
sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida
kengaytirish va ularni qo’llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, uchta reja xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishi
32 betdan iborat matnda bayon qilingan, 10 ta jadval va 2ta rasm bilan yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati ta manbani o’z ichiga oladi, Internet saytlari.
6

vositalar oldindan rejalashtirilgan strategik dasturga bo‘ysinishi lozim. Barcha taktik
harakatlar taktik bilimlar, fikrlash, vaziyatni to‘g‘ri baholash, maqsadga muvofiq
qaror qabul qilish, jismoniy qobiliyat, texnik mahorat va iroda imkoniyatlariga
asoslanishi kerak.
Taktik harakat kibernetika nuqtayi nazaridan murakkab vaziyatda eng samarali
qarorni topish va unga munosib harakat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘z-o‘zini sozlab
boshqaruvchi faoliyatni anglatadi.
Taktik harakat MNSning afferent – efferent nerv retseptorlari, tolalari ishtirokida
tashqi muhit ta’sirotlarini qabul qilish, xotirada saqlash, tahlil qilish, vaziyatga
munosib ravishda qayta ishlab, motivizatsiyani qoniqtiruvchi qarorga kelish kabi
faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan psixofiziologik jarayondan iboratdir.
Taktik harakatning samarali bo‘lishida bosh miya yarim sharlari vaziyatini
oldindan bilish (aks ettirish) qobiliyati alohida o‘rin egallaydi. Mazkur qobiliyat
musobaqa vaziyatlariga nisbatan to‘g‘ri qarorga kelish va maqsadga muvofiq taktik
harakat qilish samarasini oshirishga imkon yaratadi. Albatta, bunday qobiliyatni
takomillashuvi sportchini o‘yin tajribasiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun o‘quv-
mashg‘ulotlar jarayonida hali ro‘y bermagan vaziyatni oldindan fahmlash, unga xos
qarorni tayyorlash va taxminiy harakat rejasini xotirada aks ettirish qobiliyatlarini
rivojlantirishga oid mashqlarni tanlash va ulardan unumli foydalanish juda katta
ahamiyatga ega. Yuqori darajada takomillashgan mazkur qobiliyat taktik va strategik
rejani amalga oshirishda muhim poydevor bo‘lib hisoblanadi.
Oldindan fahmlash va vaziyatga munosib harakat qilish qobiliyatini
rivojlantirishga oid mashqlar qo‘llashda 3 ta jarayondan iborat faoliyatni bajarish
zarur bo‘ladi.
O‘yin taktikasi ikki qismdan: hujum va himoya taktikasidan iborat bo‘lib,
individual, guruhli va jamoa taktik harakatlari asosida amalga oshiriladi. O‘yin
taktikasining tasnifi 1-andozada aks ettirilgan.
16

faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin
egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro’yxati
1. B Mamurov,AMamanazarov, KAbdullaev, I Davronov.Acmeological Approach
to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III International
Scientific Congress Society of Ambient …, 2020. https:// www.atlantis-
30

V О L Е YB О LCHINING TAKTIK TAYYORGARLIGINI
OSHIRISH VA TARBIYALASHNING NAZARIY ASOSLARI
R Е JA:
Kirish………………………………………………………...………...2
1.1 V о l е yb о lchining taktik tayyorgarligini oshirish usullari..................... ….7
1.2 V о l е yb о lchilarda taktik harakatlarni takomillashtirish............... ……….11
1.3 Voleybolchilarda taktik tayyorgarlikni oshirish mashqlari…..………….17
Xulosa…………………………………………………………………………..29
Adabiyotlar……………………………………………………….…………….31
1

yo‘nalish yo‘lini berkitadi. Harakatli to‘siq qo‘yilganda, zarba yo‘nalishini
berkitadi. To‘siq qo‘yuvchining sakrash vaqti ko‘p hollarda zarba uchun uzatilgan
to‘p holati bilan aniqlanadi. Yuqori va o‘rtacha balandlikda uzatilgan to‘plarga
to‘siq qo‘yuvchi hujumchidan so‘ng sakraydi. Past va tezkor uzatilgan to‘plarga
hujumchi bilan barobar sakraydi. Hujumchi havoda uchib zarba beradigan
to‘plarga hujumchidan oldinroq sakraydi. To‘siq qo‘yganda, qo‘llar to‘r ustidan
oxirgi vaziyatda o‘tkaziladi. Qo‘llar va, ayniqsa, kaftlarning qanday qo‘yilishi
zarba yo‘nalishiga bog‘liqdir.
-andoza
Xulosa
Voleybo‘lchilarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy
jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar
28O‘yin taktikasi
Hujum taktikasi Himoya taktikasi
To‘p
uzatish va
birinchi
to‘pdan
hujum
qilish tizimi Orqa
zonalarda
chiqib to‘p
uzatish va
undan ko‘p
hujumchi
o‘yini To‘p
uzatish va
ikki
hujumch
i o‘yini Raqibni
to‘p
kiritishd
a
o‘yinchil
arjoylas
huvi Raqib
hujumida
o‘yinchil
ar
joylashu
vi O‘z
hujumchisini
qo‘riqlashda
o‘yinchilar
joylashuvi
Taktik
kombinatsiyalar O‘yin vaziyatiga qarab
o‘yinchilar joylashish
variantlari

Umumiy jismoniy tayyorgarlik vositasi: gimnastika va yengil atletika
mashqlari, sport va harakat o’yinlari, suzish va boshqalar. Sakrovchanlikni
rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar Cho’qqayib o’tirish, cho’qqayib o’tirgan
holatdan yuqoriga sakrash, yarim cho’qqayib o’tirish, turgan joyda bir oyoqda, ikki
oyoqda va harakatda yuz bilan oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga sakrash.
Gimnastik kondan pastga qarab sakrash, osib qo’yilgan to’pga, bir va ikki oyoqda
depsinib sakrab qo’lni tegizish. Arg’amchida sakrash.
Estafetalar.
To’pni uzatishda qatnashadigan, mushaklarni mustahkamlash uchun
beriladigan mashqlar. Qo’l panjalarini mustahkamlash va uning harakatchanligini
oshirish. Ko’krakda to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish (oldinga, bosh ustida) va ilib
olish, to’ldirma to’pni uzoqqa otish. Basketbol to’pini ko’p marta uzatish va ilib
olish, basketbol to’pini maydonga urib olib yurish.
To’pni o’yinga kiritishni bajarishda qatnashadigan mushaklarni
mastahkamlash uchun beriladigan mashqlar. Bosh orqasida ikki qo’llab to’ldirma
to’pni otish. Bir qo’l va ikki qo’lda yuqoridan va pastdan to’ldirma to’pni otish.
Hujumkor zarba berishda qatnashadigan, mushakning tez qisqarishi va kuchli
rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar. 1 kg li to’ldirma to’pni ikki qo’llab to’r
ustidan oshirib otish, turgan joyda va sakrab ikki qo’llab to’ldirma to’pni boshdan
oshirib otish. Turgan joyda, yugurib kelib tennis koptogini uloqtirish, sakrab to’r
ustidan oshirib uloqtirish.
Akrobatik mashqlar . G’ujanak bo’lib oldinga va orqaga, yon tomonga
dumalash. Kurakda tik turish. Umbaloq oshish, tayanib o’tirgan va asosiy tik
turgan holatdan yugurib kelib umbaloq oshish. Bir necha umbaloq oshishni birga
qo’shib bajarish.
Vоlеybоl o’yinida barcha spоrt o’yinlari turlaridagidеk murabbiy o’z
shоg’irdlari bilan faqat o’yin оldidan, partiyalar оrasida, tanaffus vaqtida qisqa
muddatli mulоqоtda bo’lishlari mumkin. Masalaning mazkur tartibida amalga
о shirilishi mus о baqa q о idasi bilan b е lgilangan. Shuning uchun o’yin dav о mida
12

Zamonaviy voleybolda ko‘p hollarda o‘yinchilarning pog‘ona bo‘ylab
joylashuvi kuzatiladi. Bunda o‘yinga kiritilgan to‘pning malakali voleybolchilar
tomonidan qabul qilinishiga va hujum harakatlarining samarali tashkil etilishiga
imkon yaratiladi.
Agarda 3-zonadagi o‘yinchi to‘pni yaxshi qabul qilish, 4-zonadagi o‘yinchi
esa yaxshi hujum qilish mahoratiga ega bo‘lmasa, 10 b-rasmda keltirilgan
joylashuvdan foydalanishi mumkin. 3-zonadagi o‘yinchi to‘pni yaxshi qabul qila
oladigan bo‘lsa, u maydonchaning orqarog‘iga surilib turadi (6-zonadagi
o‘yinchidan o‘tib ketishi mumkin emas).
Bog‘lovchi o‘yinchining 5-zonadan chiqish vaqtidagi jamoa joylashuvi 2 v-
rasmda keltirilgan. Bu joylashuv birmuncha qiyin bo‘lishiga qaramasdan, tez-tez
uchrab turadi. Bunda jamoaning 5+1 tizimidan foydalanishi ayniqsa qo‘l keladi.
Hujum zarbalarini qabul qilishda himoyani uyushtirishning asosan uchta
varianti mavjud: chiziq bo‘ylab – bunda oldingi qator o‘yinchilaridan biri to‘siq
qo‘yuvchi o‘yinchilarni himoya qiladi (8-rasm); oldingi pog‘onali – bunda to‘siq
qo‘yuvchilarni 6-zonadagi o‘yinchi himoya qiladi; orqa pog‘onali – bunda to‘siq
qo‘yuvchilarni 1 yoki 5-zonadagi o‘yinchilar himoya qiladi. Bu tizimlar to‘siq
qo‘yish va hujum zarbalarining xususiyatlariga qarab tanlanadi. Himoya
harakatlarini tashkil qilishda raqibning hujumdagi harakatlari asos qilib olinadi.
Birinchi variantdan o‘yinchilarning birgalikdagi harakatini o‘zgartirishda, ikkinchi
variantdan raqib jamoasi to‘siq ustidan aldamchi harakatlarni tez-tez qo‘llaganda,
uchinchi variantdan raqib tomonidan kuchli hujum zarbalari berilganda
foydalaniladi. Hujum qiluvchi o‘yinchining himoyasini tashkil qilish eng
murakkab o‘yin vaziyatlaridan biri hisoblanadi. Bu to‘pning uchish tezligi,
yo‘nalishi va to‘siqdan qaytgan to‘p yo‘nalishini aniqlashning qiyinligi bilan
izohlanadi.
Har bir o‘yinchining harakat qilishi tanlangan himoya tizimiga bog‘liq.
Hujumchi yoki to‘siq qo‘yuvchini himoyalash quyidagicha bo‘lishi mumkin:
bog‘lovchi o‘yinchi (agarda u hujum qilayotgan o‘yinchiga yaqin bo‘lsa)
tomonidan, himoyachilar (6- yoki 5-, 1-zonadagilar) tomonidan va hujum
25

o’zini s о zlab b о shqaruvchi fa о liyatini anglatadi.
Taktik harakat MNSning aff е r е nt – eff е r е nt n е rv r е ts е pt о rlari, t о lalari
ishtir о kida tashki muhit ta’sir о tlarini qabul qilish, хо tirada saqlash, ta х lil qilish,
vaziyatga mun о sib ravishda qayta ishlab m о tivizatsiyani q о niqtiruvchi qar о rga
k е lish kabi fa о liyatlar bilan b о g’liq bo’lgan psi хо fizi о l о gik jarayondan ib о ratdir.
Taktik harakatning samarali bo’lishida b о sh miya yarim sharlarini
vaziyatini о ldindan bilish (aks ettirish) q о biliyati al о hida o’rin egallaydi. Mazkur
q о biliyat mus о baqa vaziyatlariga nisbatan to’g’ri qar о rga k е lish va maqsadga
muv о fiq taktik harakat qilish samarasini о shirishga imk о n yaratadi. Albatta,
bunday q о biliyatni tak о millashuvi sp о rtchini o’yin tajribasiga b о g’liq bo’ladi.
Shuning uchun o’quv – mashg’ul о tlar jarayonida hali ruy b е rmagan vaziyatni
о ldindan fa х mlash, unga m о s qar о rni tayyorlash va ta х miniy harakat r е jasini хо tira
aks ettirish q о biliyatlarini riv о jlantirishga о id mashqlarni tanlash va ulardan
unumli f о ydalanish juda katta ahamiyatga ega. Yuq о ri darajada tak о millashgan
mazkur q о biliyat taktik va strat е gik r е jani amalga о shirishda muhim p о yd е v о r
bo’lib his о blanadi.
О ldindan fa х mlash va vaziyatga mun о sib harakat qilish q о biliyatni
riv о jlantirishga о id mashqlarni qo’llashda uchta jarayondan ib о rat fa о liyatni
bajarish zarur bo’ladi.
Mus о baqa vaziyatini « х azm» qilish (qabul qilish, hamlash).
Ma х sus taktik vazifani fikran bajarish.
Taktik vazifani harakat bilan bajarish.
Yuq о rida mu хо kama qilinayotgan taktikka va strat е giya p о yd е v о ri
bo’lmish psi хо fizi о l о gik jarayoni akad е mik F. K. An ох in 1974 yil kashf etgan
funktsi о nal sist е ma nazariyasi bilan b о g’liqdir. D е mak, bundan ko’rinib turibdiki,
o’yin jarayonida samarali taktikani, hamda tayyorgarlik davrida strat е gik r е jani
amalga о shirish ma х sus nazariy bilim va amaliy malakalarining yuq о ri darajada
tak о millashuvni tak о z о etad

14

o’yin malaka (priyom) lari va ularni barcha turlari kiradi.
Jam о a tayyorgarligining umumiy strat е giyasi tartib bilan amalga
о shiriladigan bir n е cha tadbirlardan ib о rat bo’ladi va quyidagi and о za – tasnif
sifatida if о dalanishi mumkin.
Jam о a tayyorgarligining umumiy strat е giyasi va taktikasi – strat е gik
ayg’ о qchilik (razv е tka) – jam о a tayyorgarligining strat е gik r е jasi – jam о ani
jamlash va jamlab b о rish – jam о aning taktik tayyorgarligi o’quv – mashg’ul о tlari,
ko’rik o’yinlari, tayyorl о v mus о baqalari, as о siy mus о baqalar m о ddiy ta’min о t.
Tibbiy va p е dag о gik naz о rat – sp о rt bazasi, uskunalar, anj о mlar va sp о rt f о rmasi
(kiyimi) – shif о k о r naz о rati, taktik tayyorgarlikni t е st yordamida bah о lash,
tanlangan strat е gik yo’nalishning yakuniy natijalarini ta х lil qilish.
Strat е giyani as о siy masalalari va taktika – strat е gik razv е dka.
Strat е giya – ma’lum tartibda amalaga о shiriladigan va mantiqan bir biriga
b о g’liq bo’lgan bir qancha masalalarni o’z ichiga о ladi. Jumladan, strat е giya
muayyan sp о rt turi bo’yicha m о ddiy о mil yaratish: zam о naviy sp о rt insh оо tlarini
barp о qilish, uskuna, anj о m, sp о rt m о slamalari va sp о rt kiyimlari bilan ta’minlash
masalalarini o’z ichiga о ladi.
Strat е gik r е ja tayyorgarlikning yo’nalishi, mus о baqalarda ishtir о k etish
tajribasini o’rganish, raqib klubi va jam о asi haqida ma’lum о tlar yig’ish tadbirlari
bilan b о g’liqdir. Sp о rtchilarni tayyorlash strat е giyasi b о rasida jamiyatga, sp о rt
maktabiga yosh, ist е d о dli b о lalarni tanlash va jalb qilish al о hida ahamiyatga
egadir.
Strat е gik r е jada qo’yilgan maqsadga yuq о ri samara bilan erishish,
aksariyat strat е gik razv е dkaning natijalariga b о g’liq bo’ladi.
Strat е gik razv е dka raqib o’yinchilarining individual jism о niy, ru х iy,
ijtim о iy, taktik, t ех nik х ususiyatlarini mukammal bilib о lishga erishish raqib
jam о asining taktik imk о niyatlarini, uning yutuq va kamachiliklarini, х att о
jam о aning mashg’ul о t o’tkazadigan insh оо tlari shar о itini, u е rdagi iqlim va t ех nik
о millarini bilishni taq о z о etadi. Strat е gik razv е dka nafaqat raqib sp о rtchilari
haqida, balki jam о a murabbiylari, uqal о vchi shif о k о rlari va rahbarlari haqida k е ng
9

o’yinchilar fa о liyati b о shqarish funktsiyasini jam о a sard о riga yuklatiladi.
Sard о r murabbiyning o’yinga b е rgan ko’rsatmasini, taktik va strat е gik
r е jasini muayyan o’yin dav о mida amalga tadbiq qilishi k е rak bo’ladi. Ayrim
vaqtlarda vaziyatga qarab o’yinning taktik yo’nalishini b о shqarish yana sard о rga
yuklatiladi. Bunda sard о r murabbiyning muntazam b е riladigan (mumkin bo’lgan
vaqtda) kushimcha ko’rsatma va yuriqlariga as о slanadi. Sard о rning o’yinchilar
bilan bo’ladigan al о kasi, ko’rsatmasi so’z, im о ish о ra va b о shqa b е lgilar v о sitasida
amalga о shiriladi.
Bundan ko’rinib turibdiki, sard о rlik funktsiyasining sifatli va samarali ijr о
eitsh, ham ya х shi natija b е rishi aksariyat sard о rning nafakt ins о niy о bro’siga, balki
uning o’yin mah о ratiga b о g’liqdir. U yuq о ri malakaga, mah о ratga ega bo’lishidan
tashkari, o’tkir z ех nli, zukk о , vaziyatni о ldindan payq о vchi, t е z va to’g’ri
fikrl о vchi bo’lishi l о zim. Sard о rda о liy ins о niy sifatlar mujassamlashgan bo’lishi,
tashkil о tchilik q о biliyati, yo’lb о shchilik san’ati mus о baqa jarayonida al о hida o’rin
egallaydi.
Jam о a sard о rlari aksariyat jam о ad о shlariga nisbatan yoshi nuktai nazardan
kattar о q, tajribalir о q bo’lishi muhim ahamiyatga ega.
Sard о rlik «lav о zimi» v о l е yb о lning amaliyoti va nazariyasidan ilmiy
t о m о ndan pu х ta o’rganilmagan bo’lib, ilmiy muamm о sifatida o’z е chimining
tadkik о t as о sida hal etilishini kutm о qda. Mazkur «lav о zim» m о hiyati va
mazmunini shakllantirish yoki yuq о ri mah о ratli sard о rni tarbiyalash murabbiy –
muta х assislarga to’g’ridan – to’g’ri b о g’liqdir.
Taktikaning psi хо fizi о l о gik va strat е gik m о hiyati.
Muayyan mus о baqalarga mo’ljallangan taktik yo’nalish, taktik shakl, usul
va v о sitalar о ldindan r е jalashtirilgan strat е gik dasturga buysunish l о zim. Barcha
taktik harakatlar taktik bilimlar, fikrlash, vaziyatni to’g’ri bah о lash, maqsadga
muv о fiq qar о r qabul qilish, jism о niy q о biliyat, t ех nik mah о rat va ir о da
imk о niyatlariga as о slanishi k е rak.
Taktik harakat kib е rn е tika nuktai nazardan murakkab vaziyatda eng
samarali qar о rni t о pish va unga mun о sib harakat qilish bilan b о g’liq bo’lgan o’z –
13

press.com/proceedings/isc-sai-20/125937241
2. Bakhodir Mamurov. Scientific basis of the acmeological approach to the process
of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/ article/view/348
3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future
teachers and methods of determining its quality. https://www.elibrary. ru/item.asp?
idq28408580
4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future Teachers to Design a Student-
Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal, 2017.
http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596
5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among
studentsTekst nauchnoy stati po spetsialnosti «Nauki o zdo- rove».
https://cyberleninka.ru/article/n/formation-of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of students
to their own health in conflict situations. journal of critical reviews. ISSN- 2394-
5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020. http://www.jcreview. com/?secqcissue.
7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The World: Gender Scenario Of The Person
[Skazochnaya Kartina Mira: Genderno’y Stsenariy Lichnosti]. https://scientific-
conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-picture.html
8. Ayrapetyants L.R. Voleybol. Uchebnik. 2000 g. Tashkent.
9. Akramova G.R. Didakticheskie osnovo’ formirovaniya kontseptsii tolerantnosti
u uchahixsya nachalno’x klassov: kand. nauk. diss. avt. T.,2007.
10.Akramova G.R. Sotsialno’y aspekt protsessa razvitiya kriti- cheskogo
mo’shleniya uchahixsya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy- aspekt-
protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
11.Akramova G.R. Effektivno’e metodo’ razvitiya kriticheskogo mo’sh- leniya u
uchahixsya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/ effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. Goncharova O.V. Bolalarning jismoniy sifatlarini
tarbiyalash. O’quv qo’llanma. 2004y. Toshkent.
13.B Mamurov. Akmeologicheskiy podxod k vospitaniyu mo- lodogo pokoleniya
v nasledii predkov. Pedagogicheskoe obrazovanie i na- uka, 2016.
31

hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un kamol
toptirish muqaddas burchimizdir. Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir
bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati
bosqichlarga bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish
uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam
shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda quyidagi
maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash, uloqtirish,
irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy harakatlarni tartibli
bajarish:
• Sabr chidamga o’rgatish
• O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
• O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
• Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
• Hozir javob bo’lishga tayyorlash
• Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda
shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus
jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni
5

Kirish
Yurtimizning mustaqil taraqqiyoti davrida erishilgan eng noyob
kashfiyotlardan biri O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
tashabbusi va uning bevosita rahbarligi ostida ishlab chiqilgan hamda bugungi
kunda o‘zining mazmundor hayotiy aksini topib kelayotgan «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi»dir. Aynan ushbu dastur tufayli mamlakatimizda faoliyat ko‘rsatib
kelayotgan ta’lim tizimi ko‘p bosqichli va uzluksiz ta’lim maktabiga aylandi.
So‘nggi yillarda o‘z amaliy ijrosini namoyon etib kelayotgan O‘zbekiston
Konstitutsiyasi, dasturilamal Qonunlar, shu jumladan «Ta’lim to‘g‘risida»gi va
«Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi qonunlar, Prezident Farmonlari va
Hukumat qarorlari Respublikamizda jismoniy tarbiya va sport sohasini bozor
munosabatlariga moslashtirish va uni rivojlantirish sur’atini jadallashtirishga
qaratilgan huquqiy-moddiy imkoniyatlarini yaratib bermoqda. Binobarin, soha
olimlari va mutaxassislariga ushbu imkoniyatlardan samarali foydalanish, mazkur
yo‘nalish bo‘yicha raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga ixtisoslashtirilgan o‘quv
adabiyotlari, ilg‘or ilmiy-pedagogik texnologiyalar ishlab chiqishlari, ta’lim
standartlari va o‘quv dasturlarini zamon talablariga mos ravishda takomillashtirish
mas’uliyati yuklanadi.
Ma’lumki, jismoniy tarbiya va sport millat genofondini shakllantirish va
sog‘lom-barkamol avlodni tarbiyalash vositasi sifatida yildan yilga turli yosh
guruhlariga mansub aholining kundalik ehtiyojiga aylanib bormoqda.
Bugungi kunda Respublikamizning barcha hududlarida, hatto uzoq-uzoq
qishloq manzillarida ham jismoniy mashqlar yoki sport turlari bilan
shug‘ullanishga barcha imkoniyatlar va shart-sharoitlar yaratilgan. Ta’kidlash
joizki, yurtimiz bo‘ylab ommaviy sog‘lomlashtirish ishlarini jadallashtirishda
sportning voleybol turi beqiyos ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, voleybol Yer
kurrasida eng ommaviylashgan sport turi deb tan olingan.
Respublikamizning ta’lim muassasalarida voleybol fan va sog‘lomlashtirish
vositasi sifatida o‘quv rejalariga kiritilgan.
2

o‘yinga kiritilgan to‘pni, hujum zarbasini, to‘siqdan qaytgan to‘pni qabul qilish,
to‘siq qo‘yish, to‘siq qo‘yishdan so‘ng o‘z-o‘zini himoyalash kiradi. O‘yinga
kiritilgan to‘pni qabul qilishda o‘yinchi o‘z zonasini (radius bo‘yicha) va to‘p
kiritish xususiyatini anglagan holda joy tanlaydi. Raqibning o‘yinga qanday usulda
to‘p kiritishini uning to‘p urishdagi harakati (amplitudasi) bo‘yicha aniqlash
mumkin. Har qanday holatda ham o‘yinchi o‘z zonasidan orqaroqda joylashgani
ma’qulroq bo‘ladi, chunki to‘p qabul qilish uchun oldinga harakat qilish orqaga
harakat qilishdan ancha yengildir.
Hujum zarbalarini qabul qilishda joy zarba yo‘nalishi, uzatilgan to‘pning
trayektoriyasi va yo‘nalishi, uning to‘rdan uzoq-yaqinligi, hujum qilayotgan
o‘yinchining individual xususiyatlari va jamoa qabul qilgan o‘yin tizimiga ko‘ra
tanlanadi.
Himoyada o‘ynaganda, quyida keltirilgan ma’lumotlarga tayanish ayniqsa
qo‘l keladi:
a) to‘p to‘rdan uzoqroq uzatilgan bo‘lsa, demak hujum zarbasining orqaroq
zonalarga berilishi kutiladi;
b) to‘p pastlatib berilgan bo‘lsa va hujumchi tezligini oshirib yugurib kelsa,
zarba egri yoki aldab tashlash bilan bajariladi;
v) hujum past bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi tomon uyushtirilgan bo‘lsa, zarba orqa
zonalarga beriladi yoki to‘p to‘siqqa tegib qaytadi.
Hujumchini himoyalashda unga nisbatan bo‘lgan masofani, raqib tomonidan
qo‘yilgan to‘siq xususiyatini, zarba uchun uzatilgan to‘pning holatini bilish zarur.
Agar to‘p to‘rga yaqin berilib, zarbaga to‘siq qo‘yilgan bo‘lsa, to‘p ko‘pchilik
hollarda vertikal ravishda qaytadi.
Shuning uchun hujum qilayotgan o‘yinchiga yaqin turgan himoyalovchi unga
nisbatan 1 m atrofida past turish holatini egallaydi va to‘pni pastdan qabul qiladi.
Pastlab berilgan va to‘rdan uzoqlashgan to‘pga zarba berilganda, uning to‘siqdan
(yoki to‘rdan) sapchib orqa zonalarga tushish ehtimoli yuqori bo‘ladi.
To‘siq qo‘yishda joyning to‘g‘ri tanlanishi va to‘siqning o‘z vaqtida qo‘yilishi
juda ahamiyatlidir. Zonali (harakatsiz) to‘siq qo‘yishda o‘yinchi faqatgina
27

6) to‘pni o‘yinchilar orasiga yo‘llash;
7) to‘pni maydonning bo‘sh va qiyin qabul qilinadigan joylariga yo‘llash.
Hujumdagi va hujum zarbalarini berishdagi asosiy taktik harakatlarga
quyidagilar kiradi:
1) hujum qilish usulini tanlash;
2) hujum zarbasini va aldamchi harakatlarni imitatsiya qilish;
3) o‘yin vaziyatidan kelib chiqib, hujum zarbalarini berish usullarini
navbatlashtirish;
4) to‘siq ustidan zarba berish, to‘siq uchun ko‘tarilgan qo‘llar orasidan, to‘pni
to‘siqdan maydon chekkasiga chiqarib yuborishni mo‘ljallab zarba berish;
5) hujum zarbasini imitatsiya qilib, sakrab to‘p uzatish;
6) sakrab to‘p uzatishni imitatsiya qilib aldamchi harakat bilan to‘pni raqib
maydoniga tashlash.
Himoya taktikasi
Himoyadagi taktik harakatlarning asosiy maqsadi – raqibning hujum
harakatlarini bartaraf etish va unga qarshi turishdan iborat.
Himoyadagi taktik harakatlarga jamoa, guruh va yakka tartibdagi harakatlar
kiradi. Jamoali taktik harakatlar o‘yinda jamoaning himoyadagi harakatlari uchta
asosiy vaziyat bilan ifodalanadi: o‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilish; hujum
zarbasini (harakatini) yoki to‘siqdan qaytgan to‘pni qabul qilish; hujum qilayotgan
o‘yinchini himoyalash. Jamoa harakatlarining mazmuni quyidagi asosiy omillar:
raqib jamoasi hujum harakatlarining xususiyatlari; o‘yinchilarning o‘yin
mahoratlari; o‘yin xususiyatidan kelib chiqib navbatdagi harakatlarni amalga
oshirish bilan belgilanadi.
Zamonaviy voleybolda jamoa o‘z himoya taktikasini burchagi oldinga (9 a-
rasm) va burchagi orqaga (9 b-rasm) tizimi asosida tashkil qiladi.
23

ko‘rsatilgan yo‘nalishlar bo‘yicha tashkil qilinadigan taktik kombinatsiyalarni ko‘rib
chiqamiz.
1. To‘pni qabul qiluvchi uni 3-zonada joylashgan bog‘lovchiga yetkazib beradi,
o‘z navbatida, bog‘lovchi to‘pni 4 yoki 2-zonaga (bosh orqasidan) uzatadi. Agarda
bog‘lovchi 2-zonada joylashgan bo‘lsa, u to‘pni 4 yoki 3-zonalarning biriga uzatadi.
Ushbu kombinatsiyani bog‘lovchi orqa zonadan oldingi zonaga chiqib to‘p uzatishda
ham qo‘llashi mumkin. Bu kombinatsiyada asosiy vazifani 3-zonadagi o‘yinchi
bajaradi. U raqibda past, qisqa yoki tezlashib uchib boruvchi to‘pni hujum qilinishi
mumkin degan tasavvurni hosil qilishi kerak.
2. To‘pni qabul qiluvchi uni 3-zonadagi bog‘lovchi o‘yinchiga yetkazib beradi.
Bog‘lovchi o‘yinchi esa to‘pni quyidagicha uzatib berishi mumkin: 4–3-zonalar
oralig‘iga qisqa zarba uchun; past trayektoriya bo‘yicha o‘z zonasiga; past
trayektoriya bo‘yicha bosh orqasiga; 3–2-zonalar oralig‘iga qisqartirilgan masofa
bo‘yicha. Hujumchilar zarba berish uchun ma’lum burchak asosida harakatlanadilar.
Hujumchilarning shu tartibdagi bir qator harakatlari ma’lum ma’nodagi
kombinatsiyalarning nomlanishiga sabab bo‘ladi. Bularga «eshelon» va «to‘lqin»
kombinatsiyalarini misol keltirish mumkin.
«To‘lqin» kombinatsiyasida uchta o‘yinchi – bog‘lovchi va 3–4-zonalardagi
hujumchi ishtirok etadi (4- rasm). 3-zonadagi o‘yinchi past to‘p uzatish (qisqa,
uchishda) bilan bo‘ladigan hujumni boshlab berish uchun yugurib keladi. To‘p 4-
zonadagi o‘yinchiga, 4 va 3-zonalar oralig‘iga uzatib beriladi. 3-zonadagi o‘yinchi
hujum zarbasiga taqlid qilib, raqibning to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarini chalg‘itadi. Bu
esa 4-zona o‘yinchisining hujumni samarali yakunlashiga (to‘siqsiz yoki to‘siq
qo‘yish kechikkanligi bilan bog‘liq) imkon yaratadi. Kelishuvga asosan to‘p uzatish
uzunligi o‘zgartirib boriladi. Agarda to‘pni qabul qilish 4-zonaga yaqin joyda sodir
bo‘lgan bo‘lsa, «eshelon» (5- rasm) kombinatsiyasini amalga oshirish uchun qulay
sharoit yaratiladi. Bu holda 3-zonadagi o‘yinchining harakati yuqoridagi kabi bo‘ladi,
4-zonadagi o‘yinchi yugurish yo‘nalishini o‘zgartirib, 3-zonadagi o‘yinchining
orqasiga o‘tmoqchi bo‘ladi, ammo bu harakatni bir temp keyinroq bajaradi. Ushbu
kombinatsiyani to‘p 2-zona yaqiniga uzatilgan bo‘lsa, 3 va 2-zonalarda ham bajarish
19

tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda
ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim
ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 15-16 yoshdan yo‘naltirish mumkin.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil
etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh
voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki
o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.«Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash),
o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z
rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga
29

1.1 Voleybolchilarda taktik tayyorgarlikni oshirish mashqlari
Hujum taktikasi
Hujum taktikasi deganda jamoaning taktik harakati, guruhli taktik harakat va
individual taktik harakatlar tushuniladi. Hujumdagi keng qamrovli taktik faoliyat
ma’lum bir taktik kombinatsiya asosida boshlanadi va kombinatsiya so‘nggida
individual harakat usuli bilan yakunlanadi. Hujum taktikasining mantiqiy ketma-
ketligini va mazmunini quyidagi tartibda ko‘rib chiqamiz.
Hujumdagi jamoaviy taktik harakatlar quyidagi uchta yo‘nalish bo‘yicha amalga
oshiriladi: ikkinchi to‘p uzatishdan so‘ng oldingi qator (hujum zonasi) dagi
o‘yinchilar tomonidan; ikkinchi to‘p uzatishdan so‘ng ikkinchi qator (himoya zonasi)
dagi o‘yinchilar tomonidan; birinchi to‘p uzatishdan so‘ng.
Bog‘lovchi o‘yinchi oldingi zonada joylashganda hujumni uyushtirish variantlari
1- rasmda berilgan. Bunday hujumni uyushtirishning sezilarli kamchiliklaridan biri –
bu hujumda oldingi qator o‘yinchilaridan ikki kishining ishtirok etishi mumkinligidir.
Lekin zamonaviy voleybolda himoya zonasidan tashkil qilinadigan hujum zarbalari
ushbu kamchilikni deyarli bartaraf etgan desa bo‘ladi.
1- rasm.
Hujumni uyushtirishda bog‘lovchi o‘yinchi orqa qatordan to‘r oldiga chiqib
ikkinchi to‘pni uzatganda, hujum qilish va uning samarasini oshirish imkoniyati
kengayadi. Bog‘lovchi o‘yinchi orqada joylashgan 1,5,6-zonalardan to‘r oldiga
chiqib, turli hujum kombinatsiyalarini tashkil qilish chizmasi 2- rasmda keltirilmoqda.
17

Vоlеybоlchining taktik tayyorgarligini oshirish va tarbiyalashning nazariy asoslari

Купить