Windows Server OT ning tarmoq texnologiyalari

1O ZBEKISTONʻ   RESPUBLIKASI
OLIY   TA LIM,	
ʼ   FAN   VA   INNOVATSIYALAR   VAZIRLIGI
MIRZO   ULUG‘BEK   NOMIDAGI
O ZBEKISTON	
ʻ   MILLIY   UNIVERSITETININIG   JIZZAX   FILIALI
AMALIY   MATEMATIKA   FAKULTETI
« _______________________________________»   kafedrasi
“OPERATSON TIZIMLAR” FANIDAN
___________________________________________________
YO NALISHI	
ʻ
_____- GURUH TALABASI
__________ _____________NING
Windows   Server   OT   ning   tarmoq   texnologiyalari   mavzusida
KURS ISHI
Kurs   ishini   qabul   qilish   komissiya   tarkibi:
Komissiya   raisi:                                                                                      
(imzo) (Lavozimi, familiya, ism,
otasining   ismi)
Komissiya   a’zolari:                                                                                      
(imzo) (Lavozimi,   familiya,   ism,
otasining   ismi)
(imzo) (Lavozimi,   familiya,   ism,
otasining   ismi)
(imzo) (Lavozimi,   familiya,   ism,
otasining   ismi)
Kurs   ishi  rahbari                                                                  
Kurs ishida to plagan ball(bahosi): 	
ʻ                    ball
Jizzax   –   2025 2Kurs   ishini   baholash   mezoni
Maksimal   baho Saralash   baho Yakuniy   reyting 
ball Reyting   natijasi
5 3 90- 100 5  –”A’lo”
70- 89 4 –  “Yaxshi”
60- 69 3 –  “Qoniqarli”
60   dan  past 2–   “Qoniqarsiz”
Kurs   ishi   himoyasi   yuqori   saviyada   Nizom   talablariga   to laʻ   rioya   qilingan 
holda xolis va adolatli o tkazilishi hamda baholanishi lozim.	
ʻ
Kurs   ishini   baholash   tartibi
№ Kurs   ishi   bo yicha	
ʻ   ish   turlari Ball
1 Kurs   ishini   hajmi   va   talab   bo yicha 	
ʻ
rasmiylashtirilganligi:
- talabga   javob   beradi   (7- 8);
- talabga   qisman   javob   beradi   (6- 7);
- talabdan   chetga   chiqish   holatlari   mavjud   (5- 6);
- talabga   javob   bermaydi   (0- 4);
2 Mavzuning   dolzarbligining   asoslanganligi:
- yetarli   darajada   asoslanganligi   (7- 8);
- yetarli   darajada   asoslanmagan   (6- 7);
- noaniq   (5- 6);
-asoslanmagan   (0- 4);
3 Maqsad   vazifalarining   aniq   ifodalanganligi:
-   aniq   (7- 8);
- to liq	
ʻ   aniqlanmagan   (6- 7);
- aniq   emas   (5- 6);
- ifodalanmagan   (0- 4)
4 Kurs ishining himoya qismida ijtimoiy-iqtisodiy (ta’lim) 
sohasida qo llashga tavsiya berilganligi:	
ʻ
- bevosita   qo llashga
ʻ   tavsiya   bor   (7- 8);
- qisman   qo llashga
ʻ   tavsiya   qilingan   (6- 7);
- tavsiya   ishonchli   emas   (5- 6);
- tavsiya   yo q
ʻ   (0- 4);
5 Olingan   natijalarni   yangiligi   va   ishonchlilik   darajasi:
- natija   yangi   (7- 8);
- ilgari   olingan   (6- 7);
- to la	
ʻ   ishonchli   emas   (5- 6);
- eskirgan,   ishonchli   emas   (0- 4);
6 Talabaning mavzu bo yicha olingan natijalarini tanqidiy 	
ʻ
baholanganligi darajasi:
-   aniq   (7- 8);
-   to liq	
ʻ   aniq   emas   (6- 7); 3№ Kurs   ishi   bo yichaʻ   ish   turlari Ball
- juda   sayoz   (5);
- tanqidiy   baholanmagan   (0- 4);
7 Adabiyotlardan   foydalanganlik   darajasi:
- qonunlar,   qarorlar,   ilmiy-amaliy   jurnallar,   monografiya, 
yetakchi olimlar asarlaridan to la foydalanilgan (7-8);	
ʻ
- darslik, ma’ruza matnlari, o quv-qo llanma	
ʻ ʻ va
ma’lumotlardangina foydalanganligi   (6-7);
- yetarli   foydalanilmagan   (5);
- foydalanilmagan   (0- 4);
8 Talabaning   ma’ruzasiga   baho:
-   a’lo   (14- 15);
-   yaxshi   (11- 13);
-   qoniqarli   (9- 10);
-qoniqarsiz   (0-8)   ;
9 Talabaga   berilgan   savollarga   javobi:
-   to liq	
ʻ   (14- 15);
-   yaxshi   (11- 13);
-   qoniqarli   (9- 10);
-qoniqarsiz   (0- 8);
10 Adabiyotlar   tanqidiy   tahlili   darajasi:
- to la
ʻ   darajada   (7)   ;
- qisman   darajada   (5- 6);
- noaniq   (4- 5);
- taxlil   yo q	
ʻ   (0- 3);
11 Internet   manbalaridan   foydalanganlik   darajasi:
- yetarli,   natija   yangi  (7);
- qisman,   ilgari   olingan   (5- 6);
- to la	
ʻ   ishonchli   emas   (4- 5);
- foydalanilmagan   (0- 3);
Kurs   ishiga   qo yilgan	
ʻ   yakuniy   ball: 4MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................. 5
IBOB.   OPERATSION   TIZIMLAR   VA   ULARNING   AHAMIYATI ........ 9
1.1. Operatsion   tizim   tushunchasi   va   ularning   ahamiyati .................. 9
1.2. Kompyuter   tizimlari,   ularning   tuzilishi   va   ahamiyati ............... 11
II BOB. TAQSIMLANGAN KOMPYUTER TIZIMLARI     VA
ULARNING   OTLARINI   O ZIGAʻ   XOS   XUSUSIYATLARI ................... 16
2.1. Taqsimlangan   kompyuter   tizimlar .............................................. 16
2.2. Mijoz-server   kompyuter   tizimlaridagi   serverlarning   turlari .... 17
2.3. Klasterli   hisoblash   tizimlari   va   ularning   OTlari ........................ 19
III BOB. WINDOWS       SERVER       OT       NING       TARMOQ
TEXNOLOGIYALARI ................................................................................. 24
3.1. Windows   Server   tarixi ................................................................... 24
3.2. Windows   Server   asosiy   tarmog'iga   kirish ................................... 31
XULOSA ........................................................................................................ 34
FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR ...................................................... 36 5KIRISH
Operatsion   tizimlar   asrlar   davomida   mavjud   bo lib,   ildizlari   ilkʻ
tsivilizatsiyalarga   borib   taqaladi.   Qadim   zamonlarda   resurslarni   tashkil   qilish,
strategik   harakatlarni   rejalashtirish   va   harbiy   yurishlar   paytida   logistikani
boshqarish   uchun   tizimlar   ishlab   chiqilgan.   Ushbu   dastlabki   operatsion
tizimlarzamonaviy   boshqaruv   amaliyotiga   asos   solgan.   18-19-asrlardagi   sanoat
inqilobi   operatsion   tizimlarda   sezilarli   yutuqlarga   olib   keldi,   chunki   sanoatda
yanada   samarali   ishlab   chiqarish   usullari   va   tashkil   etish   usullari   qo llanila	
ʻ
boshlandi.   Yig'ish   liniyalari,   standartlashtirilgan   jarayonlar   va   ta’minot   zanjiri
boshqaruvining   joriy   etilishi   korxonalar   faoliyatida   inqilob   qildi.   Operatsion
tizimlarning   rivojlanishi   va   rivojlanishida   bir   nechta   asosiy   raqamlar   muhimrol
o ynagan. Ilmiy menejmentning otasi sifatida tanilgan Frederik Teylor ish joyidagi	
ʻ
samaradorlikni   optimallashtirish   uchun   vaqtva   harakatni   o rganish   tushunchasini	
ʻ
kiritdi.   Teylorning   boshqaruv   tamoyillari   zamonaviy   operatsion   tizimlar   uchun
asos yaratdi   operatsion tizimlar sohasidagi yana bir   nufuzli shaxsdir.Ford   konveyer
ishlab   chiqarish   usullarini   joriyetish   orqali   avtomobil   sanoatida   inqilob   qildi,   bu
samaradorlikni   keskin   oshirdi   va   xarajatlarni   kamaytiradi.   Fordning   ishlab
chiqarishga   innovatsion   yondashuvi   operatsion   mukammallikning   yangi standartini
o rnatdi Mobil operatsion tizimlar foydalanuvchiga mobil	
ʻ   telefonlar,   planshetlar va
boshqalarda   boshqa   turli   xil   amaliy   dasturlarni   ishga   tushirish   imkonini   beradi.
Operatsion   tizimlarni   mobil   telefonlar,   planshetlar,   aqllisoatlar   uchun   maxsus
ishlab   chiqilgan   dasturlar   tizimi   deb   aytishimiz   mumkin.   Bundan   tashqari,   ular
mobil   telefonlar   uchun   bir   qancha   qo shimcha   funksiyalarga   ega   kompyuter	
ʻ
operatsion   tizim   birlashmasidir.   Operatsion   tizim   turli   vazifalarni   bajaradi.
Ularning   bir   nechta   funksiyalari   mavjud:   Xotirani   boshqarish   -   bu   asosiy   yoki
vaqtinchalik   xotirani   boshqarish.   Bundan   tashqari,   qaysi   dastur   bajarilmasin,   u
asosiy   xotirada   bo lishi   kerak.   Bir   vaqtning   o zida   bir   nechta   dastur   mavjud	
ʻ ʻ
bo lishi   mumkin.   Shuning   uchun   xotirani   boshqarish   kerak.   Ya’ni:   Xotirani	
ʻ
ajratadi   va   birlashtiradi;   tizimlar   orasida   eng   keng   tarqalgan   operatsion   tizim 6hisoblanadi. Bundan tashqari, Google Androidning ishlab chiqaruvchisi. Bu ochiq
kodli   va   bepul   operatsion   tizimdir.   Yangilanishning   har   bir   yangi   versiyasining
nomi “dessert” (shirinlikva pishiriq) nomiga asoslanadi, masalan, Cupcake, Donut,
Eclair,   Oreo,   Kitkatva   boshqalar.   chiqaruvchisi   Microsoft   hisoblanadi.   U   asosan
qo lda   ko tarib   yuriladigan   kompyuterlar   va   smartfonlar   uchun   mo ljallangan.ʻ ʻ ʻ
Bundan   tashqari,   u   kompyuterga   asoslanganWindows   operatsion   tizimi   va   mobil
telefonlar uchun qo shimcha funktsiyalarga ega Operatsion tizim: Xotirani ajratadi	
ʻ
va   birlashtiradi   Birlamchi   xotiraning   qaysi   qismi   kim   tomonidan   va   qancha
miqdorda   ishlatilishini   qayd   qiladi.   Ko p   funksiya   bajarish   vaqtida   xotirani	
ʻ
taqsimlaydi Tizimlar Operatsiyasining ta’siri: Operatsion tizimlar turli sohalardagi
korxonalarga katta  ta’sir  ko rsatdi.  Ushbu tizimlar  tashkilotlarga o z jarayonlarini	
ʻ ʻ
soddalashtirish,   aloqava   hamkorlikni   yaxshilash   hamda   qarorlar   qabul   qilish
imkoniyatlarini   oshirish   imkonini   berdi.   Operatsion   tizimlarni   joriy   qilish   orqali
korxonalar resurslarni samarali boshqarishi, tizimlarning asosiy afzalliklaridan biri
bu   ma’lumotlarni   real   vaqt   rejimida   kuzatish   va   tahlil   qilish   qobiliyatidir,   bu   esa
tashkilotlargama’lumotlarga   asoslangan   qarorlar   qabul   qilish   imkonini   beradi.
Ma’lumotlar   tahlili   va   hisobot   vositalaridan   foydalangan   holda,   korxonalar   o z	
ʻ
yaxshilash   imkoniyatlarini   aniqlashlari   mumkin.   Ushbu   tushuncha   tashkilotlarga
o zgaruvchan   bozor   sharoitlariga   tezda   moslashish   va   raqobatchilardan   oldinda	
ʻ
qolish   imkonini   beradi.   Nufuzli   shaxslar:   Bir   qancha   nufuzli   shaxslar   operatsion
tizimlar  sohasiga  katta hissa qo shgan.  Mashhur  menejment bo yicha maslahatchi	
ʻ ʻ
va   muallif   Piter   Druker   samarali   boshqaruv   amaliyoti   va   tashkiliy
samaradorlikning   muhimligini   ta’kidladi.   Drukerning   boshqaruv   nazariyasi   va
amaliyotiga   oid   asarlari   operatsion   tizimlar   sohasiga   doimiy   ta’sir   ko rsatdi.	
ʻ
General   Electric   kompaniyasining   sobiq   bosh   direktori   Jek   Uelch   biznes
faoliyatida   inqilob   qilgan   yana   bir   nufuzli   shaxsdir.   Welch   GE   kompaniyasida
sifat,   samaradorlik   va   mijozlar   ehtiyojini   qondirishga   qaratilgan   doimiy
takomillashtirish   va   innovatsiya   madaniyatini   joriy   qildi.   Welchning   yetakchilik
tamoyillari	
    o zlarining	ʻ	    operatsion	    samaradorligini	    oshirishgaintilayotgan
tashkilotlar tomonidan   keng   qo llanilgan.	
ʻ   turli   nuqtai   nazarlar   mavjud   bo lib,	ʻ   ba’zi 7mutaxassislar ushbu tizimlarning afzalliklarini targ'ib qilishsa, boshqalari mumkin
bo lgan kamchiliklar haqida tashvishlanishadi. Operatsion tizimlar tarafdorlariningʻ
ta’kidlashicha,   ushbu   tizimlar   tashkilot   muvaffaqiyatini   oshirish,   samaradorlikni
oshirish   va   bozorda   raqobatbardoshlikni   oshirish   uchun   zarurdir.   Boshqa
tomondan,   tanqidchilar   operatsion   tizimlarni   amalga   oshirish   bilan   bog'liq
muammolarni,   masalan,   o zgarishlarga   qarshilik,   murakkablik   va   xarajatlarga	
ʻ
ishora qiladilar. Ba’zilarning ta’kidlashicha, operatsion tizimlar qat'iy qaror  qabul
qilish   jarayonlariga   olib   kelishi   va   tashkilotlarda   ijodkorlik   va   innovatsiyalarga
to sqinlik   qilishi   mumkin.   Operatsion   tizimlarning   ijobiy   va   salbiy   tomonlarini	
ʻ
sinchkovlik   bilan   ko rib   chiqish   va   ushbu   tizimlarni   har   bir   tashkilotning   o ziga	
ʻ ʻ
xos   ehtiyojlari   va   maqsadlarini   qondirish   uchun   moslashtirish   juda   muhimdir
Texnologiya   jadal   rivojlanishda   davom   etar   ekan,   operatsion   tizimla   rsohasi
keyingi   innovatsiyalar   va   evolyutsiyalarga   tayyor.   Su’iy   intellekt,   mashinani
o rganish   va   avtomatlashtirish   operatsion   tizimlarning   kelajagini   shakllantirishda	
ʻ
muhim   rol   o ynashi   kutilmoqda.   Ushbu   texnologiyalar   jarayonlarni	
ʻ
soddalashtirish,   bashoratli   tahlillarni   yaxshilash   vatashkilotlar   uchun   qaror   qabul
qilish   imkoniyatlariniyaxshilash   salohiyatigaega   tizimidamavjud   hard   disk,
monitor,   printer   va   boshqa   qurilmalarga   aloqador   bo lgan   qismlarni   boshqarish,	
ʻ
kompyuter foydalanuvchisining barcha so rovlarini va buyurtmalarini qabul qilish,	
ʻ
dasturlarni   ishga   tushirish,   fayllarni   saqlash   va   o qish   va   boshqa   bir   qancha	
ʻ
amallarni bajarishda yordam beradi kompyuterning resurslarini (protsessor, xotira,
disk,   printerlar,   qurilmalar,va   boshqalar)   boshqaradi   va   ulardan   samarali
foydalanishni   ta’minlaydi.   foydalanuvchilar   bilan   aloqada   bo lgan   interfeyslar	
ʻ
orqali   foydalanuvchilarga   kompyuter   va   qurilmalardan   samarali   foydalanish
imkoniyatini   beradi.   Dasturlarni   boshqarish:   Tizim   o rnatilgan   dasturlarni   ishga	
ʻ
tushirish,   ularga   ma’lumotlarni   o qish   va   yozish   imkoniyatini   beradi.   Fayllarni	
ʻ
boshqarish:   Fayllarni   saqlash,   ochish,   yozish,   o chirish   va   boshqa   boshqarish	
ʻ
amallarini   o zichiga   oladi.   Xavfsizlik:   Tizim   ma’lumotlarni   himoyalash,	
ʻ
xavfsizlikni   ta’minlash   va   viruslarni   qarshi   kurish   imkoniyatini   beradi.   Tizimni 8boshqarish: Tizimni o rnatish, yangilash, tozalash va boshqa boshqarish amallariniʻ
o zichiga oladi.	
ʻ
Mashhur operatsion tizimlar Windows, macOS, Linux, va Android sifatida
mavjud.   Har   bir   tizimning   o z   xususiyatlari   va   foydalangan   joylari   mavjud.	
ʻ
Bundan   tashqari,   bulutli   hisoblash   va   narsalar   Interneti   (IoT)   qurilmalarining
o sishi operatsion tizimlar bo ylab uzluksiz integratsiyava ulanish imkonini beradi,	
ʻ ʻ
bu   esa   samaradorlik   va   operatsiyalarning   ko rinishini   yaxshilashga   olib   keladi.	
ʻ
Ushbu   rivojlanayotgan   texnologiyalarni   qo llaydigan   va   operatsion   tizimlarini
ʻ
shunga   mos   ravishda   moslashtiradigan   tashkilotlar   raqamli   asrda   muvaffaqiyat
qozonish uchun yaxshiroq joylashadilar xulosa qilib aytadigan bo lsak, operatsion	
ʻ
tizimlar   bugungi   yuqori   raqobatbardosh   biznes   muhitida   tashkilotlarning
muvaffaqiyati   va   barqarorligida   hal   qiluvchi   rol   o ynaydi.   Tarixiy   kontekstni,	
ʻ
asosiy   shaxslarni,   ta’sirni,   nufuzli   shaxslarni,   istiqbollarni   va   operatsion   tizimlar
bilan bog'liq kelajakdagi o zgarishlarni tushunish orqali tashkilotlar o z faoliyatini	
ʻ ʻ
optimallashtirish   va   uzoq   muddatli   muvaffaqiyatga   erishish   uchun   ushbu
tizimlardan   foydalanishlari   Operatsion   tizim(operating   system,   OS)kompyuter
mumkin.   Doimiy   o zgaruvchan   bozor   landshaftida   tezkor,   innovatsion	
ʻ
vamoslashuvchan   bo lib   qolishi   uchun   korxonalar   o zlarining   operatsion
ʻ ʻ
tizimlarini doimiy ravishda baholashlari va rivojlantirishlari juda muhimdir. 9IBOB.   OPERATSION   TIZIMLAR   VA   ULARNING   AHAMIYATI
1.1. Operatsion   tizim   tushunchasi   va   ularning   ahamiyati
Ushbu kursda operatsion tizim va ularning asosiy funksiyalari protsessorni
boshqarish,   jarayonlarni   boshqarish,   xotirani   boshqarish,   qurilmalarni   boshqarish,
fayllarni   boshqarish,   tarmoqni   boshqarish,   operatsion   tizimlar   xavfsizligi   va
xavfsizlikni  boshqarish   masalalari, Unix,  Linux,  Windows  va  Android  operatsion
tizimlari, shuningdek, tarmoq xizmatlari va ularning turlario rganiladi. Zamonaviyʻ
kompyuter   bir   yoki   bir   nechta   protsessorlardan,   operativ   xotiradan,   disklardan,
printerdan,   klaviaturadan,   sichqonchadan,   displeydan,   tarmoq   interfeyslaridan   va
boshqa   kiritish/chiqarish   qurilmalaridan   iborat.   Natijada   ancha   murakkab   tizim
kelib chiqadi. Bundan tashqari, ushbu komponentlarning barchasini boshqarish va
ulardan   maqbul   foydalanish   juda   qiyin   vazifadir.   Shu   sababli,   kompyuterlar
operatsion   tizim   deb   ataladigan   maxsus   darajadagi   dasturiy   ta’minot   bilan
jihozlangan bo lib, ularning vazifasi  foydalanuvchi  dasturlarini, shuningdek ilgari	
ʻ
aytib   o tilgan	
ʻ   barcha   resurslarni   boshqarishdir.   Operatsion   tizim   (OT,   ingliz   tilidagi
shakli   -   operating   system)   qurilmalar   (hardware),   amaliy   dasturlar   (application
software)   va   foydalanuvchi   (user)   kompyuteri   o rtasida   vositachilik   (interface)	
ʻ
qiladigan   va   kompyuter   resurslarini   boshqarish   va   foydalanuvchilarning   o zaro	
ʻ
munosabatlarini tashkil qilish uchun mo ljallangan bir-biriga bog‘langan dasturlar	
ʻ
to plamidir.   Foydalanuvchi   nuqtai   nazaridan   qaralganda   operatsion   tizim   –   bu	
ʻ
qurilmalarning   davomi   bo lib   kompyuter   va   kompyuter   tarmoqlari   uchun   qulay,	
ʻ
ishonchli   va   xavfsiz   foydalanishni   ta’minlaydigan   va   qurilmaga   o rnatiladigan	
ʻ
dasturiy vosita hisoblanadi. Operatsion tizimda ishlashdan asosiy maqsad:
❖ foydalanuvchi dasturlarini bajarishda qulaylik,   samaradorlik,   ishonchlilik,
xavfsizlikni   ta’minlash.   Foydalanuvchi   birinchi   navbatda   –   foydalanuvchi
xoxlagandagidek   uni   qanoatlantiridagan   darajada   ishlashi   uchun   unga   so rov	
ʻ
natijalarini   to g‘ri   taqdim   etishi,   rad   etishlar   bo lmasligi,   tashqi   xujumlardan	
ʻ ʻ
himoyalangan   bo lishi   kerak.   Buni   bajarish   uchun   hisoblash   vositalari   dasturni	
ʻ
ishlata olishi va operatsion tizim bilan ta’minlangan bo lishi kerak.	
ʻ 10❖ kompyuterdan   foydalanishda   qulaylik,   samaradorlik,   ishonchlilik,
xavfsizlikni   ta’minlash.   Operatsion   tizim   kompyuter   va   uning   resurslaridan
foydalanishda   maksimal   foydalilik   va   samarodorlikni   ta’minlashi,   uzilishlarni
qayta ishlash, rad etilishlar va buzg‘unchilar hujumidan kompyuterni himoyalashi
kerak. OTning bu ishi foydalanuvchi uchun ko rinmasligi mumkin, lekin u doimiyʻ
ravishda mavjud bo ladi.	
ʻ
❖ kompyuterga   ulangan   tarmoq,   disk   va   boshqa   tashqi   qurilmalardan
foydalanishda   qulaylik,   samaradorlik,   ishonchlilik,   xavfsizlikni   ta’minlash.
Operatsion   tizimning   asosiy   funksiyasi   –   bu   tashqi   qurilmalar   bilan   ishlash.
Masalan,  OT   qattiq  diskga  istalgan   murojaatni  qayta   ishlashi,   drayver  (disk  bilan
axborotlarni almashish uchun past darajali dastur) va kontrollerlarning (disk bilan
kiritish/chiqarishni bajaruvchi) birgalikda ishlashini ta’minlashi kerak. Kompyuter
USB – portiga ulangan istalgan “fleshka” operatsion tizimda aniqlanishi, o zining	
ʻ
mantiqiy   nomini   olishi   va   u   chiqarilmagunga   qadar   butun   vaqt   davomida
kompyuter tizimi fayl qismi bo lib qolishi mumkin.	
ʻ
❖ bugungi   kundagi   OT   larni   muhim   bo lgan	
ʻ   xususiyatlari,   ya’ni   xavfsizlik,
ishonchlilik   va   ma’lumotlar   himoyalanganlikni   ta’minlash.   Tarmoq   doirasida
kompyuter   va   operatsion   tizim   bilan   ishlashda   ishtirok   etuvchilar   unga   va   uning
dasturlariga   buzg‘unchilar   tomonidan   bo ladigan   xujumlarga   (reklama   yoki   virus	
ʻ
va boshqa ko rinishlarda kompyuterlarga kirib, foydalanuvchi maxfiy saqlaydigan	
ʻ
login,   parollarni   o g‘irlash,   kompyuter   ish   foaliyatini   buzish   va   shunga   o xshash	
ʻ ʻ
boshqa xodisalar) doimiy ravishda uchraydilar. Ushbu kursda biz bugungi kundagi
OTda   qabul   qilingan   ishonchlilik,   xavfsizlik   va   ma’lumotlarni   himoyalashni
ta’minlash   usullarini   ham   ko rib	
ʻ   chiqamiz.   Operatsion   tizim   quyidagi   sifatlarga   ega
bo lishi kerak:	
ʻ
1. Ishonchlilik.   Tizim   o zi   boshqarayotgan   kompyuter   qurilmalari   kabi	
ʻ
ishonchli   bo lishi   kerak.   Agar   dasturda   yoki   qurilmada   biror   xatolik   uchrasa,   uni	
ʻ
tizim topa olishi va bu holatni tuzatishga harakat qilishi, hech bo lmasa shu xatolik	
ʻ
tufayli foydalanuvchi dasturiga yetkaziladigan zararning oldini olishi kerak. 112. Himoyalash.   Ixtiyoriy   foydalanuvchi   o z   ishiga   boshqa   foydalanuvchi-ʻ
larning ta’sir qilishini hohlamaydi. Shu sababli tizim foydalanuvchilarni dastur va
ma’lumotlarini boshqa shaxslar xatoliklari ta’siridan hamda aralashuvidan himoya
qilishi lozim.
3. Samaradorlik.   Odatda   operatsion   tizimning   o zi   EHM   ning   katta	
ʻ
resursini   egallaydi.   Bu   resurslar   foydalanuvchi   ixtiyoriga   berilmaydi.   Demak,
tizimning   o zi   ancha   ixcham   bo lishi   va   EHM   ning   resurslarini   samarali	
ʻ ʻ
boshqarishi lozim.
4. Qulaylik.   Operatsion   tizimda   ko p	
ʻ   hollarda   bir   paytda   ikki   va   undan   ortiq
foydalanuvchi   ishlaydi.   Ular   operatsion   tizim   orqali   turli   maqsadli   va   turli
algoritmli   masalalarni   hal   qiladilar.   Ma’lumki,   bunday   holda   har   bir
foydalanuvchiga   keng   qulayliklar   yaratilishi   talab   etiladi.   Shu   bois,   mazkur
funksiya operatsion tizimning muhim xususiyati hisoblanadi.
5. Bashorat. Operatsion tizim foydalanuvchi so roviga bashoratchilik bilan	
ʻ
javob   berishi   kerak.   Foydalanuvchi   buyruqlari   tizimda   qabul   qilingan   qoidalar
asosida   yozilgan   bo lsa,   ularning   ketma-ketligi   qanday   bo lishidan   qat’iy   nazar	
ʻ ʻ
natija bir xil bo lishi kerak.	
ʻ
6. Moslashuvchanlik.   Tizim   amallari   foydalanuvchiga   qarab   sozlanishi
mumkin. Resurslar majmuasi operatsion tizim samaradorligini oshirish maqsadida
ko paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.	
ʻ
7. Kengayuvchanlik.   Evolyutsiya   jarayonida   operatsion   tizimga   yangi
texnik va dasturiy resurslar qo shilishi mumkin.	
ʻ
8. Aniqlik.   Foydalanuvchi   tizim   interfeys   darajasidan   pastda   sodir
bo ladigan   jarayondan   bexabar   qolishi   mumkin.   Shu   bilan   birga   foydalanuvchi	
ʻ
tizim haqida qancha bilgisi kelsa, shuncha bilish imkoniyatiga ega bo lishi kerak.	
ʻ
1.2. Kompyuter   tizimlari,   ularning   tuzilishi   va   ahamiyati
Hisoblash   jarayonida   operatsion   tizimlarining   vazifasini   yaxshiroq
tushunish   uchun   kompyuter   tizimini   ko rib	
ʻ   chiqamiz.   U   quyidagi komponentlardan
tashkil topgan: 12❖ Kompyuter   qurilmalari   (hardware),   uning   asosiy   qismi   –   markaziy
protsessor   (Central   Processor   Unit   -   CPU)   –   kompyuter   buyruqlarini   bajarish
yo riqnomasi,   dasturlar   va   ma’lumotlar   saqlanadigan   xotira,   kompyutergaʻ
axborotlarni   kiritishni   ta’minlovchi   va   foydalanuvchi   –   inson   qabul   qilgan   yoki
boshqa   dustur   shaklida   dastur   natijalarini   chiqaruvchi   kiritish/chiqarish   qurilmasi
yoki tashqi qurilma.
❖ Operatsion   tizim   (operating   system)   –   kursimizning   asosiy   predmeti.
Foydalanuvchili   va   turli   xil   dasturli   kompyuter   apparatlaridan   foydalanishni
boshqaruvchi tizim dasturiy ta’minoti.
❖ Amaliy dasturiy ta’minot  (applications  software)  – turli  xil  masalalarni
yechish   uchun   mo ljallangan   dasturlar.  Ularga   ko proq  dasturlash   tillari   (masalan	
ʻ ʻ
C++) bilan dasturlarni translyatsiya qilishni ta’minlovchi kompilyatorlar, mashina
kodi   (buyruq),   ma’lumotlar   omborini   boshqarish   tizimi,   grafik   kutubxona,   o yin	
ʻ
dasturlari,   ofis   dasturlari   kiradi.   Amaliy   dasturiy   ta’minot   operatsion   tizim   bilan
solishtirilganda   nisbatan   yuqori   pog‘onada   joylashadi,   va   kompyuterdagi   turli   xil
amaliy va kundalik masalalarni yechishga yordam beradi.
❖ Foydalanuvchilar   (users)   –   insonlar   va   boshqa   kompyuterlar.   Kompyuter
tizimlari   komponentlariga   foydalanuvchi   inson   sifatida   –   kompyuterda   o z   ish	
ʻ
faoliyati  jarayonining hisoblash  tizimlari  bir  qismi  bo lgan istalgan inson  bo lishi	
ʻ ʻ
mumkin.   Tarmoqdagi   boshqa   kompyuterlar   ushbu   kompyuterga   bog‘lanish
(serverga ulanish) bo yicha foydalanuvchi rolini bajarishi mumkin. Masalan, katta	
ʻ
dasturlarni   bajarish   yoki   fayllarni   saqlash.   Kompyuter   tizimlarining   ishlash
tafsilotlarini   o rganishdan   oldin   bizga   kompyuter   tizimining   tuzilishi   haqida	
ʻ
umumiy   ma’lumot   kerak.   Ushbu   bo limda   biz   ushbu   strukturaning   bir   nechta	
ʻ
qismlarini   ko rib   chiqamiz.   Kompyuter   tizimining   ishlashi   Zamonaviy   umumiy	
ʻ
maqsadli   kompyuter   tizimi   umumiy   xotiraga   ulanishni   ta’minlaydigan   bitta   yoki
bir  nechta protsessorlardan  va bir nechta qurilma kontrollerlaridan iborat. Har bir
qurilma  boshqaruvchisi  qurilmaning  ma’lum   bir  turi   uchun  javobgardir  (masalan,
diskovodlar,   audio   qurilmalar   yoki   video   displeylar).   Protsessor   va   kontroller 13qurilmalari   parallel   ravishda   ishlashi   mumkin,   xotira   sikli   uchun   raqobatlashadi.
Birgalikda   ishlatiladigan   xotiraga   muntazam   ravishda   kirishni   ta’minlash   uchun,
xotira   kontrolleri   xotiraga   kirishni   sinxronlashtiradi.   Kompyuterni   ishga   tushirish
uchun,   masalan,   u   yoqilganda   yoki   qayta   ishga   tushirilganda,   uni   ishga   tushirish
uchun   boshlang‘ich   dastur   bo lishi   kerak.   Ushbu   boshlang‘ich   dastur   yokiʻ
boshlang‘ich   dasturi   oddiy   ko rinishga   ega.   Qoida   tariqasida,   u   kompyuter
ʻ
qurilmalarida   faqat   o qish   uchun   mo ljallangan   xotirada   (ROM)   saqlanadi.   Bu	
ʻ ʻ
protsessor   registrlaridan   tortib,   qurilma   kontrolleriga   qadar   xotira   tarkibiga   qadar
tizimning barcha jihatlarini initsializatsiya qiladi.
1.2.1-   rasm.   Zamonaviy   kompyuter   tizimi
Boshlang‘ich   yuklash   (Bootstrap)   dasturi   operatsion   tizimni   qanday
yuklashni   va   uni   qanday   ishga   tushurishni   bilishi   kerak.   Bunga   erishish   uchun
yuklash   dasturi   operatsion   tizimning   yadrosini   topishi   va   uni   xotiraga   yuklab
qo yishi   kerak.   Yadro   yuklangan   va  ishga   tushirilgandan   so ng,   u  tizim   va   uning	
ʻ ʻ
foydalanuvchilariga   xizmat   ko rsatishni   boshlash   mumkin.   Ba’zi   bir   xizmatlar	
ʻ
yadrodan   tashqarida,   ya’ni   tizim   jarayonlariga   aylanish   uchun   yuklash   vaqtida
xotiraga     yuklanadigan     yoki     yadro     ishlayotganda     doimo     ishlaydigan     tizim 14demonlari tomonidan taqdim etiladi. UNIX-da birinchi tizim jarayoni “init” bo lib,ʻ
u   boshqa   ko plab	
ʻ   demonlarni   ishga   tushiradi.   Ushbu   bosqich   tugallangandan   so ng,	ʻ
tizim   to liq   yuklanadi   va   tizim   biron   bir   hodisani   sodir   bo lishini   kutadi.	
ʻ ʻ
Hodisaning ro y berishi, odatda, apparat yoki dasturiy ta’minot tomonidan uzilish	
ʻ
bilan signal beradi. Qurilma istalgan vaqtda protsessorga signal yuborib, uzilishni
keltirib   chiqarishi   mumkin,   bu   odatda   tizim   shinasi   orqali   amalga   oshiriladi.
Dasturiy   ta’minot   tizim   chaqirig‘i   deb   ataladigan   maxsus   operatsiyani   (monitor
chaqirig‘i deb ham ataladi) bajarib, uzilishni keltirib chiqarishi mumkin.
Xotira   tuzilishi   Protsessor   ko rsatmalarni   faqat   xotiradan   yuklay   oladi,	
ʻ
shuning   uchun   ishga   tushuriladigan   har   qanday   dastur o sha	
ʻ   yerda   saqlanishi   kerak.
Umumiy   maqsadli   kompyuterlar   o zlarining   ko p   dasturlarini   qayta   yoziladigan	
ʻ ʻ
asosiy xotiradan ishga tushuradi (operativ tezkor xotira yoki RAM (random-access
memory) deb ham ataladi).   Asosiy xotira odatda yarim o tkazgich texnologiyasida	
ʻ
amalga   oshiriladi,   bu   dinamik   operativ   xotira   (DRAM-dynamic   random-access
memory)   deb   ataladi.   Xotiraning   barcha   shakllari   baytlarning   ketma-ketligini
ta’minlaydi.   Har   bir   baytning   o z   manzili   bor.   O zaro   aloqaga   muayyan   xotira	
ʻ ʻ
manzillariga   ko rsatmalarni   yuklash   yoki   saqlash   ketma-ketligi   orqali   erishiladi.	
ʻ
Yuklash   ko rsatmasi   bayt   yoki   so zni   asosiy   xotiradan   CPU   ichki   registriga	
ʻ ʻ
o tkazadi,   saqlash   bo yicha   ko rsatma   esa   registr   tarkibini   asosiy   xotiraga	
ʻ ʻ ʻ
o tkazadi. Yuklash va saqlashdan tashqari, protsessor protsedurani bajarish uchun,
ʻ
ko rsatmalarni   asosiy   xotiradan   avtomatik   ravishda   yuklaydi.   Fon   Neyman
ʻ
arxitekturasi   bilan   ishlaydigan   tizimda   bajariladigan   odatiy   buyruqlarni   bajarish
sikli, avval ko rsatmani xotiradan tanlaydi va ushbu ko rsatmani buyruq registrida	
ʻ ʻ
saqlaydi. Keyin ko rsatma dekodrlanadi va operandalarni xotiradan olish va ba’zi	
ʻ
bir   ichki   registrda   saqlanishi   mumkin.   Operandlardagi   ko rsatma   bajarilgandan	
ʻ
so ng, natija xotirada  saqlanishi  mumkin. E’tibor  bering, xotira bloki  faqat  xotira	
ʻ
manzillari   oqimini   ko radi.   U   ularning   qanday   yaratilganligini   (buyruq	
ʻ
hisoblagichi,   indekslash,   bilvosita   kirish,   so zma-so z   manzillar   yoki   har   qanday	
ʻ ʻ
boshqa   vositalar   orqali)   yoki   ular   nimaga   mo ljallanganligini	
ʻ   (ko rsatmalar	ʻ   yoki
ma’lumotlar)   bilmaydi.   Shunga   ko ra,	
ʻ   dastur   tomonidan   xotira   manzili   qanday 15yaratilishini   e’tiborsiz   qoldiramiz.   Bizni   faqat   ishlaydigan   dastur   tomonidan
yaratilgan xotira manzillarining ketma-ketligi qiziqtiradi. Ideal holda, biz dasturlar
va   ma’lumotlar   doimiy   ravishda   asosiy   xotirada   bo lishini   xohlaymiz.   Odatda,ʻ
quyidagi ikkita sababga ko ra tartibga solish mumkin emas:	
ʻ
1. Asosiy xotira barcha   kerakli dasturlar va ma’lumotlarni doimiy saqlash uchun
odatda juda kichikdir.
2. Asosiy   xotira   bu   o zgaruvchan   xotira   qurilmasi   bo lib,   u   o chirilganda   o z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarkibini yo qotadi.	
ʻ
Shunday qilib,   ko pgina	
ʻ   kompyuter tizimlari asosiy   xotiraning   kengaytmasi
sifatida   ikkilamchi   xotirani   ta’minlaydi.   Ikkilamchi   xotira   qurilmasining   asosiy
sharti shundaki, u katta hajmdagi ma’lumotlarni doimiy ravishda saqlashi mumkin 16II   BOB.   TAQSIMLANGAN   KOMPYUTER   TIZIMLARI   VA 
ULARNING OTLARINI O ZIGA XOS XUSUSIYATLARIʻ
2.1. Taqsimlangan   kompyuter   tizimlar
Taqsimlangan   tizimda   (distributed   system)   hisoblashlar   o zaro   tarmoqqa	
ʻ
birlashtirilgan   bir   necha   fizik   protsessorlar   (kompyuterlar)   orasida   taqsimlanadi.
Kuchsiz   bog‘langan   tizim   (loosely   coupled   system)   –   taqsimlangan   kompyuter
tizimi   bo lib,   unda   har   bir   protsessor   o z   lokal   xotirasiga   ega   bo ladi,   turli	
ʻ ʻ ʻ
protsessorlar esa o zaro aloqa liniyalari – yuqori tezlikli shinalar, telefon liniyalari,	
ʻ
simsiz aloqa (Wi-Fi, EVDO, Wi-Max va boshqalar) orqali o zaro ta’sirlashishadi.	
ʻ
Taqsimlangan tizimlarning afzalliklariga quyidagilar kiradi:
1. Resurslarni ajratish (birgalikda foydalanish): taqsimlangan tizimda turli
resurslar turli kompyuterlarda saqlanishi mumkin. Dasturlar yoki ma’lumotlarning
nusxalarini bir necha kompyuterlarda saqlash bilan zahiralashning zarurati yo q.	
ʻ
2. Birgalikda   yuklash   (load   sharing):   taqsimlangan   tizimda   har   bir
kompyuterga   ma’lum   topshiriq   berilishi   mumkin,   uni   u   boshqa   kompyuterlar   o z	
ʻ
topshiriqlarini bajarishi bilan parallel bajaradi.
3. Ishonchlilik:   taqsimlangan   tizimning   kompyuterlaridan   biri   rad   etganda
yoki   uzilganda   uning   topshirig‘i   uzilish   yakuniy   natijaga   minimal   darajada   ta’sir
etishi   yoki   umuman   ta’sir   etmasligi   uchun   boshqa   kompyuterga   taqsimlanishi
mumkin.
4. Aloqa:   taqsimlangan   tizimda   barcha   kompyuterlar   bir-birlari   bilan
bog‘langan, shunday ekan, masalan, zarurat bo lganda quvvatliroq kompyuterning	
ʻ
resurslaridan   foydalanish   maqsadida   bitta   kompyuterdan   boshqa   kompyuterga
masofadan   kirish   mumkin.   Taqsimlangan   tizimda   kompyuterlar   tarmoq
infratuzilmasiga bog‘langan, u quyidagilar bo lishi mumkin:	
ʻ
1. Lokal   tarmoq   (local   area   network   -   LAN);
2. Global   yoki   hududiy   tarmoq   (wide   area   network   -   WAN).
O zining   tashkil   etilishi   bo yicha   taqsimlangan   tizimlar   mijozserverli	
ʻ ʻ
(client-server)   yoki   bir   darajali   (peer-to-peer)   tizimlar   bo lishi	
ʻ   mumkin.   Mijoz- 17serverli   tizimda   ma’lum   kompyuterlar   serverlar   rolini,   boshqalari   esa   ularning
xizmatlaridan foydalanadigan mijozlar rolini o ynaydi. Taqsimlangan tizimlarningʻ
bunday   tashkil   etilishi   eng   keng   tarqalgan   va   uni   atroflicha   ko rib   chiqamiz.   Bir	
ʻ
darajali   taqsimlangan   tizimda   barcha   kompyuterlar   teng   huquqli.   Mijoz-server
tizimining tuzilishi 1.4- rasmda keltirilgan.
2.1.2-   rasm.Mijoz-server   tizimi   tuzilishi
2.2. Mijoz-server   kompyuter   tizimlaridagi   serverlarning   turlari
Taqsimlangan   tizimlarning   mijoz-server   arxitekturasi   juda   keng   tarqalgan
va   operatsion   tizimlar   bilan   qo llanadi.   Shuning   uchun   zamonaviy   taqsimlangan	
ʻ
tizimlar   qanday   serverlar   turlari   va   funksiyalarini   tashkil   etishini   bilish   juda
muhim.   Fayl-server   (file   server)   –   kompyuter   va   dasturiy   ta’minot   bo lib,   u	
ʻ
kompyuter-serverning   disklarida   joylashgan   fayllar   tizimlari   to plamiga,   lokal	
ʻ
tarmoqning   (LAN)   boshqa   kompyuterlariga   ulanishni   taqdim   etadi.   Misol   uchun,
UNIX   (Linux, FreeBSD, Solaris va boshqalar)   turdagi   OT uchun SAMBA (SMB –
Server   Message   Block)   serverlar   dasturiy   ta’minoti   lokal   tarmoqning
Windowskompyuterlaridan   UNIX-mashinalarning   fayllar   tizimlariga   ulanishni
ta’minlaydi.   Samba   shuningdek,   Macintosh/MacOS   platformasi   uchun   ham   amalga
oshirilgan.   Ilovalar   serveri   (application   server)   –   kompyuter   va   dasturiy   ta’minot
bo lib,   hisoblash   resurslari   (xotira   va   protsessor)   va   lokal   tarmoqning   boshqa	
ʻ
kompyuterlaridan   ilovalarning   ma’lum   sinflarini   olisdan   ishga   tushirish   uchun
zarur muhitni taqdim etadi. 18Misollar   Java   Enterprise   Editionda   (JEE)   ishlaydigan   ma’lum   ilovalar
serverlaridan   eng   yaxshilari   WebSphere   (IBM),   WebLogic   (BEA)   ilovalar
serverlari  hisoblanadi. Ma’lumotlar ombori  serveri (database server)  – kompyuter
va dasturiy ta’minot bo lib, kompyuter-serverda joylashgan ma’lumotlar omborigaʻ
tarmoqning boshqa kompyuterlariga ulanishni taqdim etadi. Misol, Microsoft SQL
Server   ma’lumotlar   omboriga   ulanish   uchun   serverlar   dasturiy   ta’minoti
hisoblanadi.
Veb-server   (Web   server)   –   kompyuter   va   dasturiy   ta’minot   bo lib,	
ʻ
mijozlarga   kompyuter-serverda   joylashgan   Web-sahifalarga   WWW   orqali
ulanishni taqdim etadi. Misol, erkin tarqatiladigan Webserver Apache hisoblanadi.
Proksi-server   (Proxy   server)   –   kompyuter   va   dasturiy   ta’minot   bo lib,   u	
ʻ
lokal   tarmoqning   qismi   hisoblanadi   va   Internetga   lokal   tarmoq   kompyuterlaridan
samarali   kirish,   trafikni   filtrlash,   tashqi   hujumlardan   himoyalashni   ta’minlaydi.
Proxy-server odatda operatsion tizimga o rnatiladi.	
ʻ
Elektron   pochta   serveri   –   kompyuter   va   dasturiy   ta’minot   bo lib,   u	
ʻ
qandaydir   lokal   tarmoq   kompyuterlari   elektron   pochtasini   jo natish,   olish   va	
ʻ
tarqatishni bajaradi.
Shuningdek   pochtani   shifrlash   (email   encryption)   –   ma’lum   tarmoq
domenidan   manzillarga   (buyurtmachiga)   xatlarni   jo natishdan   oldin   shifrlash   va	
ʻ
ularni buyurtmachi olganidan keyin deshifrlashni ta’minlashi mumkin.
Server   qismi   (Server   back-end)   –   katta   ishonchlilik   va   katta   resurslar
hajmini   taqdim   etish   maqsadlarida   bitta   server   o rniga   ishlatiladigan   server
ʻ
kompyuterlarning   lokal   tarmoqqa   birlashtirilgan   guruhi   hisoblanadi.   Bunga   yaqin
bo lgan   boshqa   atama   ma’lumotlarga   ishlov   berish   markazi   (data   center)	
ʻ
hisoblanadi.   Bu   tushuncha   bulutli   hisoblashlarning   yanada   keng   tarqalishi   bilan
juda dolzarb, bu nuqtai nazardan eng zamonaviy mijoz-server o zaro ta’sirlashishi	
ʻ
hisoblanadi. 192.3. Klasterli   hisoblash   tizimlari   va   ularning   OTlari
Kompyuterlar   klasterlari   ilmiy   hisoblashlar   uchun   juda   ommalashgan.
Kompyuterlar   klasterlari   tezkor   lokal   tarmoq   orqali   bog‘lanadi.   Klasterlashtirish
ikki   yoki   undan   ortiq   tizimlarga   umumiy   xotiradan   foydalanishga   imkon   beradi.
Klasterlashtirish   yuqori   ishonchlilikni   ta’minlaydi.   Klasterli   hisoblash   tizimi
ko rinishi rasmda keltirilgan.ʻ
2.3.3- rasm. Klasterli hisoblash tizimi ko rinishi	
ʻ
Kompyuterlar   klasterlari   quyidagi   ikkita   turlarga   bo linadi:
ʻ
❖ Assimmetrik klasterlashtirish (asymmetric clustering) – bitta kompyuter
ilovani   bajaradi,   qolganlari   esa   turib   qoladigan   kompyuterlar   klasterini   tashkil
etish;
❖ Simmetrik  klasterlashtirish   (symmetric  clustering)  –  klasterning  barcha
mashinalari   bir   vaqtda   bitta   katta   ilovaning   turli   qismlarini   bajaradigan
kompyuterlar klasterini tashkil etish. Shuningdek, quyidagilarga bo linadi:	
ʻ
❖ Yuqori   tezlikli   ulanishli   klasterlar   (high-availability   clusters)   –   klaster
kompyuterlari   resurslariga,   masalan,   ma’lumotlar   omborlariga   optimal   ulanishni
ta’minlaydigan kompyuterlar klasterlari; 20❖ Yuklanish   balanslanadigan   klasterlar   (load-balancing   clusters)   –
so rovlarni   balanslaydigan   (front-ends),   serverlar   qismlari   (server   back-end)ʻ
kompyuterlari   orasida   topshiriqni   taqsimlaydigan   bir   necha   kompyuterlarga   ega
bo lgan   kompyuterlar   klasterlari.   Klasterlar   ko pincha   universitetlarda   va
ʻ ʻ
tadqiqotlar   markazlarida   (masalan,   CERN,   Shveytsariya)   o rnatilgan.   Klasterlar	
ʻ
uchun   operatsion   tizimlarga   Windows   2003   for   clusters,   Windows   2008   High-
Performance   Computing   kiradi.   Real   vaqt   tizimlari   va   OTlari   Real   vaqt   tizimlari
maxsus   ilovalar   uchun,   masalan,   ilmiy   tajribalar   uchun,   tasvirlarga   bog‘liq   tibbiy
tizimlarda,   sanoatdagi   boshqarish   tizimlarida,   aks   ettirish   (display)   tizimlarida,
kosmik   uchishlarni   boshqarish   tizimlari,   AESlarda   va   boshqalarda,   boshqarish
qurilmalari   sifatida   ko p   ishlatiladi.   Bunday   tizimlar   uchun   aniq   aniqlangan   vaqt	
ʻ
cheklashlarining   bo lishi   va   bajarilishi   (javob   vaqti   -   response   time,   buzilishsiz	
ʻ
ishlash vaqti va h.k.) o ziga xos.	
ʻ
Real vaqt tizimlari hard real-time va soft real-time turlarga bo linadi. Real	
ʻ
vaqt   tizimlarining   ikki   turi   mavjud.   Ular   quyidagilar:   Hard   real-time   -   tizimlar   –
vaqt bo yicha cheklashlar buzilganda u boshqaradigan obyektda xatolik (rad etish)	
ʻ
vujudga   kelishi   mumkin   bo lgan   real   vaqt   tizimlari   hisoblanadi.   Masalan,	
ʻ
avtomobil   dvigatelini   boshqarish   tizimi,   kardiostimulyatorni   boshqarish   tizimi   va
boshqalar.   Bunday   tizimlarda   ikkilamchi   xotira   cheklangan   yoki   mavjud   emas.
Ma’lumotlar   operativ   xotirada   (RAM)   yoki   doimiy   xotira   qurilmasida   (DXQ,
ROM)   saqlanadi.   Bunday   tizimlardan   foydalanishda   umumiy   maqsadlardagi   OT
uchun   o z   o rniga   ega   bo lmagan   vaqtni   bo lish   tizimlari   bilan   nomuvofiqliklar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
vujudga kelishi mumkin. Oddiy til bilan aytganda, bunday tizimlarning ishlashida
uzilishlarga   ruxsat   etilmaydi.   Tizimning   asosiy   ishlash   sikli   uchun   barcha   zarur
ma’lumotlar   oldindan   xotiraga   yuklanishi   kerak.   Bunday   tizimning   kodini
bajaradigan jarayon diskka ko chirilishi mumkin emas. Bunday tizimlar uchun OT	
ʻ
odatda soddalashtirilgan, virtual xotira o rniga fizik xotira ajratiladi, qolgan barcha	
ʻ
resurslarni   virtuallashtirish   turlari   bo lishi   mumkin   emas.   Real   vaqt   OTlarini
ʻ
ommaviy   ishlab   chiqish   amaliyoti   umumiy   maqsadlardagi   OTlar   ochiq   dastlabki 21kodlari  asosida  “barcha ortiqchaliklarni olib tashlash”  yo li bilan bunday OTlarniʻ
ishlab chiqish amaliyoti hisoblanadi. Lekin bunda ehtiyotkorlikka rioya etish kerak
bo ladi.	
ʻ
Soft   real-time   -   tizimlar   –   vaqt   bo yicha   cheklashlar   buzilganda   u	
ʻ
boshqaradigan   obyektda   xatolikka   (rad   etishga)   olib   kelmaydigan   real   vaqt
tizimlari   hisoblanadi.   Odatda   bu   doimiy   o zgaradigan   vaziyatli   bir   necha   o zaro	
ʻ ʻ
bog‘langan   tizimlarni   boshqarish   tizimi   hisoblanadi.   Misol,   tijorat   havo
yo llaridagi   parvozlarni   rejalashtirish   tizimi   hisoblanadi.   Bunday   tizimdagi	
ʻ
qandaydir   kechikishda,   eng   yomon   holda,   ayrim   parvozlarning   yo lovchilariga	
ʻ
aeroportda   biroz   kutishga   to g‘ri   keladi,   lekin   hech   qanday   halokatli   oqibatlar	
ʻ
bo lmaydi. Bunday tizimlar sanoat boshqarish tizimlar va robotlar texnikasi uchun	
ʻ
cheklangan   foydalilikka   ega.   Ular   yana   OTlar   rivojlangan   imkoniyatlarini   talab
qiladigan zamonaviy ilovalar uchun (masalan, multimedia va virtual reallik uchun)
foydali   bo ladi.   Cho ntak   kompyuterlari   (handhelds)   va   ularning   OTlari   Bu	
ʻ ʻ
sinfdagi   qurilmalarga   cho ntak   personal   kompyuterlari   (ChPK)   yoki   Personal	
ʻ
Digital Assistants (PDA) va mobil telefonlar kiradi. Bu sinfdagi kompyuterlarning
o ziga xos xususiyatlari va muammolariga quyidaglar kiradi:	
ʻ
❖ cheklangan   xotira   hajmi;
❖ nisbatan   sekin   ishlaydigan   protsessorlar:
Mobil   qurilmalar   uchun   eng   oddiy   komandalarni   bir   necha   sekundlarda
bajarilishini kutish oddiy hol, bu noqulay;
❖ monitorlar (displeylar)  ekranlarining kichik o lchami, bu yerdan GUIni	
ʻ
qo llash   uchun   maxsuslashtirilgan   dasturiy   ta’minot   zarurati   kelib   chiqadi.	
ʻ
Masalan,  Java  Micro  Editionda   (JME)  mobil  qurilmalar  uchun  Java  versiyalarida
GUIni   ishlab   chiqish   uchun   qulay   AWT   va   Swing   umumiy   paketlaridan
foydalanish zarur. Ularning o rniga JMEda ishlab chiquvchiga Java (JSE) standart	
ʻ
nashri   bilan   moslashuvchan   bo lmagan   javax.microelectronics…lcdui   turdagi	
ʻ
maxsuslash-tirilgan paketlar taklif etiladi, bu kodni qurilmaning turiga, ba’zan esa 22ekranlarning   turli   o lchamlariga   ega   bo lgan   mobil   telefonlarning   aniq   birʻ ʻ
modellariga bog‘liq bo ladi;
ʻ
❖ Internet   orqali   uncha   yuqori   bo lmagan   aloqa   tezligi.   Masalan,   mobil	
ʻ
telefonlarning   GPRS-modemi   taxminan   sekundiga   3-5   kilobayt   –   dial-up
tezligidagi aloqani ta’minlaydi;
❖ ma’lumotlarni   uzatish   uchun   aloqa   Bluetooth   yoki   IrDA   (binobarin,   u
ko pincha bo lmaydi) orqali amalga oshiriladi. Barcha zarur portlar mavjud emas.	
ʻ ʻ
Masalan,   mobil   qurilmalarning   qismida   USB   port   mavjud   emas,   ya’ni
“fleshkadan” foydalanish mumkin emas, bu juda noqulay va Smart Media turdagi
o ta   kichik   maxsus   disklardan   foydalanishga   to g‘ri   keladi,   ular   uchun   stol
ʻ ʻ
kompyuterlarida o qish uchun adapterlar hamma vaqt ham bo lavermaydi. Shunga	
ʻ ʻ
qaramay,   zamonaviy   kommunikatsiya   vositalari   (masalan,   Wi-Fi)   va   personal
kompyuterlar  bilan  moslashuvchan  portlar   va  tashqi  xotira  modullari  cho ntak  va	
ʻ
mobil   qurilmalarda   ham   ishlatila   boshlanmoqda.   Cho ntak   va   mobil   qurilmalar	
ʻ
uchun   operatsion   tizimlar   va   boshqa   tizim   dasturiy   ta’minotida   bu   barcha
cheklashlarni,   xususan,   cheklangan   xotira   hajmini   hisobga   olishga   to g‘ri   keladi.	
ʻ
Shuning   uchun   qator   qulay   kundalik   dasturiy   imkoniyatlarni   mobil   qurilmalar
uchun ta’qiqlashga to g‘ri keladi.	
ʻ
Bulutli   hisoblashlar   va   bulutli   hisoblashlar   uchun   OTlar   Bulutli
hisoblashlar   (cloud   computing).   ATning   eng   ommaviy   rivojlanishi   yo nalishlaridan	
ʻ
biri   hisoblanadi.   “Bulut”   (cloud)   bu   endi   Internet   yoki   boshqa   kommunikatsion
tarmoq   orqali   (masalan,   ATM   tarmoq   orqali)   taqdim   etiladigan   servislarni   aks
ettirish   uchun   o nlab   yillardan   beri   ishlatib   kelinayotgan   metafora	
ʻ
hisoblanadi.Bulut hisoblashlar Internet orqali servislar sifatida mumkin bo lgan va	
ʻ
ishlatiladigan   va   yuqori   unumdor   ma’lumotlarga   ishlov   berish   markazlari   (data
centers)   yordamida   amalga   oshiriladigan   dinamik   masshtablashtiriladigan
(scalable)   va   virtuallashtirilgan   resurslarga   (ma’lumotlar,   ilovalar,   OT   va
boshqalarga)   asoslangan   hisoblash   modeli   hisoblanadi.   Foydalanuvchilar   nuqtai
nazaridan   individual foydalanuvchida bo lmagan quvvatli	
ʻ   hisoblash   resurslaridan 23foydalanish   uchun   turli   kompaniyalar   tomonidan   taqdim   etiladigan   “bulutlar”
to plami   (umumiy   mumkin   bo lgan,   korporativ,   xususiy   va   boshqalar)   mavjud.ʻ ʻ
“Bulut”   servislari   pullik.   Bepul   servislardan   Windows   Liveni   aytish   mumkin
(http://www.live.com;).   Bulut   hisoblashlarning   kamchiligi   foydalanuvchi   u
foydalanadigan   “bulutga”   (u   foydalanadigan   ma’lumotlar   va   dasturlar   mumkin
bo lgan) to liq bog‘liq bo lib qolishi va nafaqat “bulutdagi” kompyuterlarni, balki
ʻ ʻ ʻ
hatto o z  ma’lumotlardan zahira nusxa ko chirishni  boshqara olmasligidan  iborat.	
ʻ ʻ
Shu sababli  bulut   hisoblashlarning  xavfsizligi,  foydalanuvchilar  ma’lumotlarining
konfidensialligi   va   boshqalar   haqidagi   qator   muhim   masalalar   vujudga   keladi.
Ularning   hammasi   hozirgi   vaqtda   yechilmagan.   Ma’lumotlarga   ishlov   berish
markazlari   apparaturalari   nuqtai   nazaridan   bulut   hisoblashlarni   tashkil   etishning
jiddiy muammosi  elektr  energiyasini  tejash  va yuklanishni  taqsimlash  muammosi
hisoblanadi,   chunki   har   bir   ma’lumotlarga   ishlov   berish   markazida   bulutli
hisoblashlarga   millionlab   olisdagi   foydalanuvchilar   ega.   Eng   ommaviy   “bulut”
platformalari Microsoft Windows Azure (bulutli OT) va Microsoft Azure Services
Platform   (Microsoft.NET   asosida   amalga   oshirilgan)   hisoblanadi.   Foydalanuvchiga
buning uchun zarur resurslarga ega bo lmasligi mumkin bo lgan kompyuterida uni	
ʻ ʻ
o rnatish haqida zarurat bo lmaydi.	
ʻ ʻ
Web-brauzer va brauzer orqali bulut servislarni ishga tushirish foydalanish
uchun   minimal   sozlashlar   paketi   (plug-ins)   talab   qilinadi   xalos.   Hozirgi   vaqtda
yirik   kompaniyalar   (Microsoft,   IBM,   HP,   Dell,   Oracle   va   boshqalar)   o z   bulutli	
ʻ
hisoblashlar   tizimlarini   ishlab   chiqishmoqda.   Ushbu   korporativ   tizimlarni
foydalanuvchiga mumkin bo lgan yagona “bulutga” integratsiyalash (birlashtirish)	
ʻ
yo nalishi mavjud.	
ʻ 24III   BOB.   WINDOWS   SERVER   OT   NING   TARMOQ 
TEXNOLOGIYALARI.
3.1. Windows   Server   tarixi
1993 yil: Windows NT 3.1 Advanced Server
Microsoft  o zining	ʻ	  Windows	  NT	  operatsion	  tizimini	  ikkita	  formatda
chiqardi: biri ish stantsiyalari uchun, ikkinchisi serverlar uchun. 32-bitli operatsion
tizimda   apparat   abstraktsiya   qatlami   (   HAL   )   mavjud   bo lib,   u   ilovalarni   tizim	
ʻ
uskunasiga   to g'ridan-to g'ri   kirishni   blokirovka   qilish   orqali   tizimning   ko proq	
ʻ ʻ ʻ
barqarorligini   ta’minladi.   Kompaniyalar   foydalanuvchi   va   guruh   huquqlarini
saqlash uchun Advanced Serverdan   domen boshqaruvchisi   sifatida foydalanishlari
mumkin   .
1994   yil:   Windows   NT   3.5   Server
Microsoft ushbu server versiyasida asosiy tarmoq xususiyatlarini yangiladi
va   TCP/IP   va   Winsock   uchun   integratsiyalashgan   yordamni   qo shdi	
ʻ   .
Tarmoqning   boshqa   yaxshilanishlari   boshqa   Microsoft   bo lmagan   operatsion	
ʻ
tizimlardagi   foydalanuvchilarga   domendagi   fayllar   va   ilovalarga   kirish   imkonini
berdi.
1995   yil:   Windows   NT   Server   3.51
Microsoft   unumdorlikni   oshirish   va   kerakli   xotira   hajmini   kamaytirish
uchun   ushbu   nashrni   yaxshi   sozladi.   Ushbu   server   operatsion   tizimi   o zining	
ʻ
yangilangan   tarmoq   to plami	
ʻ   orqali   foydalanuvchilarga   xizmatlarni   tezroq   yetkazib
berish   uchun   optimallashtirilgan.   Microsoft   foydalanuvchilarga   har   biridan   bitta
hisob ma’lumotlari bilan xizmatlarni olish imkonini berish uchun Windows NT va
NetWare serverlari bilan aralash muhitda kompaniyalar uchun qo shimcha ulanish	
ʻ
qo llab-quvvatladi.	
ʻ
1996   yil:   Windows   NT   Server  4.0
Microsoft   ushbu   server   OS   versiyasi   uchun   Windows   95   interfeysini   qarzga
oldi
  va	  shuningdek,	  mijoz   operatsion	  tizimidagi	  ko plab	ʻ	  ilovalardan   ,
masalan   File     Explorer     dan  foydalangan     .     Microsoft     ushbu     nashrda     tarmoq
resurslarini   Microsoft   bo lmagan	
ʻ   kompyuterlarning   kengroq   qatoriga   taqdim   etish 25uchun   tarmoq   protokoli   imkoniyatlarini   kengaytirdi.   Ushbu   nashrning   asosiy
xususiyatlari   serverdan   Internet-axborot   serveri   (hozirda   Internet   Information
Services   (   IIS   )   deb   ataladi)   va   domen   nomi   tizimi   serveri   sifatida   foydalanish
qobiliyati   edi   .   Ushbu   server   operatsion   tizimi   ma’murlarni   turli   vazifalarni
bajarishi   mumkin,   masalan,   ma’muriy   ustalar   deb   nomlangan   xususiyat   bilan   qattiq
diskni almashish.
2000:   Windows  2000
Windows   2000   tarmoq   ob'ektlari,   jumladan   foydalanuvchi   ma’lumotlari,
tizimlari   va   xizmatlari   haqidagi   ma’lumotlarni   saqlaydigan   va   boshqaradigan
katalog   xizmati   Active   Directoryni   taqdim   etdi.   Active   Directory
ma’murlarga   virtual   xususiy   tarmoq   konfiguratsiyasi,   ma’lumotlarni   shifrlash   va
tarmoqqa   ulangan   kompyuterlarda   fayl   almashishlariga   ruxsat   berish   kabi   turli
vazifalarni bajarish imkonini beradi   .
Microsoft ushbu nashrda yana bir qancha asosiy xususiyatlarni taqdim etdi,
jumladan:
 Microsoft   boshqaruv   konsoli   (MMC),
 NTFS   3.0   fayl   tizimi   va
 dinamik   disk   hajmlarini   qo llab-ʻ quvvatlash.
Windows   2000-ning   uchta   nashri   bor   edi   --   Server,   Advanced   Server   va
Datacenter   --   Windows   2000   Professional,   mijoz   operatsion   tizimi   bilan   ishlash
uchun yaratilgan.
2003:   Windows   Server   2003
Microsoft   Windows   Server   2003   versiyasi   bilan   “Windows   Server”
brendini   taqdim   etdi   va   uning   xavfsizligini   Windows   2000   ga   nisbatan
yaxshilashni   e'lon   qildi.   Microsoft   IIS,   veb-server   xususiyatini   mustahkamladi
va   foydalanish   imkoniyatlarini   kamaytirish   uchun   ko proq   standart   xizmatlarni	
ʻ
o chirib qo ydi.	
ʻ ʻ
Microsoft   ushbu   reliz   bilan   server   rollarini   taqdim   etdi,   bu   ma’murlarga
serverga	
  domen	  boshqaruvchisi	  yoki	  DNS	  serveri	  kabi	  ma’lum	  funktsiyani
belgilash   imkonini   berdi. 26Ushbu versiyadagi boshqa yangi xususiyatlar
kengaytirilgan   shifrlash   funksiyasi, o rnatilganʻ   xavfsizlik devori  , tarmoq manzili
tarjimasini   (   NAT   )   ko proq	
ʻ   qo llab-quvvatlashi	ʻ   va   ovoz   balandligi   soyali
nusxasini o z ichiga oladi.	
ʻ
3.1.4-rasm(Windows   Server).
Windows   Server   2003   to rtta   nashrga   ega   edi:   Standard,   Enterprise,	
ʻ
Datacenter va Web.
2005:   Windows   Server   2003   R2
Microsoft versiya raqami o rniga, Windows Server 2003 R2 bilan R2 yoki
ʻ
ikkitasini   chiqarishni   boshladi.   Tashkilotlar   yangi   server   operatsion   tizimidan
foydalanish   uchun   har   doim   yangi   Windows   Server   litsenziyasini   sotib   olishlari
kerak,   ammo   R2   relizlari   ushbu   litsenziyalarni   yangilash   zaruratini   bartaraf   etish
uchun darhol oldingi server versiyasining mijozga kirish litsenziyalaridan (   CAL )
foydalangan.
Ushbu   versiya   Windows   Server   2003   da   xavfsizlik   va   xavfsizlik
funksiyalarini yaxshilagan.
Ushbu   nashrdagi   asosiy   yangi   xususiyatlar: 27Active Directory Federatsiya xizmatlari   , bu administratorlarga   korporativ
xavfsizlik   devoridan   tashqari   ilovalar   va   tizimlarga   bir   martalik   kirish   ruxsatini
kengaytirish imkonini beradi.
Active   Directory   tizimida   foydalanish   uchun   etarli   darajada   xavfsiz
bo lmagan   ilovalar   uchun   ma’lumotlarni   saqlaydigan   Active   Directory   dasturʻ
rejimi.
Ushbu   versiya   shuningdek,   filial   serverlari   uchun   fayllarni   replikatsiya
qilish va ma’lumotlarni siqish uchun yaxshilanishlarni qo shdi. Ushbu versiyadagi	
ʻ
xavfsizlik yaxshilanishlari qatorida Xavfsizlik konfiguratsiyasi ustasi ham bor edi,
bu   ma’murlarga   bir   nechta   mashinalarga   izchil   xavfsizlik   siyosatini   qo llash	
ʻ
imkonini beradi.
2008:   Windows   Server   2008
 Windows   Server   2008   yangi   xususiyatlarni   qo shdi,	
ʻ   masalan:
 Hyper-V   virtualizatsiya   dasturi,
 muvaffaqiyatsiz   klasterlash  ,
 Voqealarni   ko ruvchi,	
ʻ
 Server   yadrosi   --   buyruq   qatori   orqali   boshqariladigan   minimal
joylashtirish opsiyasi va
 Server   menejeri   konsoli   mahalliy   va   masofaviy   kompyuterlarda  
server rollari va xususiyatlarini qo shish va boshqarish uchun 	
ʻ
ishlatiladi.
Microsoft   shuningdek   ,   guruh   siyosati   va   identifikatorni   boshqarish
imkoniyatlarini   yaxshilash   uchun   tarmoq   stekini   va   Active   Directoryni   qayta   ko rib	
ʻ
chiqdi   .
Windows   Server   2008   to rtta   nashrda   chiqdi:   Standard,   Enterprise,	
ʻ
Datacenter va Web.
2009:   Windows   Server   2008   R2
Microsoft   ushbu   server   operatsion   tizimi   uchun   Windows   7   yadrosidan
foydalangan   va   kengaytirilgan   miqyoslilik   va   mavjudlik   xususiyatlarini 28ta’kidlagan. 29Microsoft   foydalanuvchi   hisoblari   bilan   ishlashni   yaxshilash   va   siyosatlar
bilan   yanada   batafsil   nazorat   qilish   uchun   Active   Directory-ni   kengaytirdi.
Kompaniya shuningdek, Terminal xizmatlari funksiyasini yangiladi va uni Remote
Desktop Services (  RDS  ) ga qayta belgiladi.
Ushbu versiyadagi yangi xususiyatlar BranchCache va DirectAccess-ni o zʻ
ichiga   oladi,   ikkalasi   ham   uzoq   joylarda   foydalanuvchilar   o z   ishlarini   bajarish	
ʻ
qobiliyatini yaxshilashga qaratilgan.
Ushbu server operatsion tizimi, o zidan oldingi kabi, Windows Vista mijoz	
ʻ
operatsion   tizimida   qo llaniladigan   ba’zi   ma’muriy   va   xavfsizlik   funktsiyalarini	
ʻ
baham   ko radi.   Windows   Server   2008   R2,   shuningdek,   32-bitli   server   operatsion	
ʻ
tizimidan 64-bitli versiyaga o zgarishni belgiladi.	
ʻ
2012:   Windows   Server   2012
Microsoft   Windows   server   2012-ga   bulut   bilan   bog'liq   bir   qator
xususiyatlarni o rnatdi va	
ʻ   uni “Cloud OS” deb nomlashgacha   bordi,   shuning uchun
tashkilotlar   xizmatlarni   ommaviy   yoki   shaxsiy   bulutlarda   osonroq   ishlatishi
mumkin edi . Kompaniya, shuningdek, operatsion tizimning saqlash infratuzilmasi
va Hyper-V virtualizatsiya platformasida sezilarli yangilanishlarni amalga oshirdi.
Ushbu   nashrda   e'tiborga   loyiq   yangi   xususiyatlar   Hyper-V   virtual   kaliti,
Hyper-V Replica, saqlash joylari va   ReFS   fayl tizimi edi.
Ushbu   versiyadagi   yana   bir   o zgarishda   Microsoft   standart   o rnatish	
ʻ ʻ
opsiyasini   Server   Core   ga   almashtirdi,   bu   esa   administratorlardan   PowerShell
dan   foydalanishni   talab   qiladi   .   Ushbu   nashrdan   keyin   PowerShell   boshqaruvi
uchun 2300 ta  cmdletga ega edi.
Ushbu   server   versiyasi   to rtta   nashrda   chiqdi:   Essentials,   Foundation,	
ʻ
Standard   va   Datacenter.   Standart   va   Datacenter   nashrlari   bir   xil   xususiyatlar
to plamiga   ega   edi,   ammo   Standart   litsenziya   tashkilotlarga   ikkita   virtual	
ʻ
mashinani   (VM)   ishlatishga   ruxsat   berdi,   Datacenter   esa   cheksiz   miqdordagi
VMlarni ishlatishga ruxsat berdi.
2013:   Windows   Server   2012   R2 30Microsoft   Windows   Server   2012   R2   bilan   keng   ko lamli   o zgarishlarniʻ ʻ
amalga   oshirdi,   jumladan,   virtualizatsiya,   saqlash,   tarmoq,   axborot   xavfsizligi   va
veb-xizmatlarning muhim yangilanishlari.
Eslatmaning   yangi   xususiyatlari:
Konfiguratsiyaning   siljishini   oldini   olish   va   tashkilot   mashinalari   bo ylab	
ʻ
izchillikni   saqlash uchun   PowerShell-ga   o rnatilgan	
ʻ   kerakli holat   konfiguratsiyasi
(  DSC ).
Saqlash   joylariga   qo shilgan   saqlash   darajasi   tez-tez   chaqiriladigan	
ʻ
ma’lumotlar   bloklarini   qattiq   holatda   saqlashga   avtomatik   ko chirish   orqali	
ʻ
unumdorlikni oshiradi .
Ish   papkalari   foydalanuvchilarga   tashkilot   ma’lumotlar   markazidagi
serverlarga   replikatsiya   qilish   orqali   ish   va   shaxsiy   qurilmalardagi   kompaniya
fayllarini olish va saqlash imkonini beradi.
2016:   Windows   Server   2016
Microsoft   Docker   konteynerlarini   qo llab-quvvatlash   va   tarmoqdagi	
ʻ
dasturiy   ta’minot   tomonidan   aniqlangan   yaxshilanishlar   kabi   ish   yukini
ko chirishni engillashtirish uchun mo ljallangan bir qator yangi xususiyatlar  bilan	
ʻ ʻ
korxonalarni bulutga yaqinlashtirdi   .
Microsoft   hujum   vektorini   qisqartirish   orqali   xavfsizlikni   kuchaytirishga
mo ljallangan   minimal   server   joylashtirish   varianti   bo lgan  
ʻ ʻ Nano   Server   debyut
qildi   .   Microsoftning   ta’kidlashicha,   Nano   Server   Windows   Serverning   to liq	
ʻ
o rnatilishidan 93% kichikroq.	
ʻ
Yangi Hyper-V himoyalangan VM   xususiyatida xavfsizlikka yana bir bosh
qo shiladi   ,   u   VM   ichidagi   ma’lumotlarning   buzilishining   oldini   olish   uchun
ʻ
shifrlashdan foydalanadi.
Tarmoq   boshqaruvchisi   ma’murlarga   virtual   va   jismoniy   tarmoqlardagi
kalitlarni,   pastki tarmoqlarni   va boshqa qurilmalarni boshqarish imkonini beruvchi
asosiy yangi tarmoq xususiyatidir   .
Ushbu	
  server	  OT	  standart	  va	  Datacenter	  nashrlarida	  keladi.	  Oldingi
Windows   Server   versiyalarida   Standard   va   Datacenter   nashrlari bir   xil   xususiyatlar 31to plamiga   ega   edi,   lekin   litsenziya   huquqlari   va   foydalanish   cheklovlariʻ
boshqacha   edi.   Windows   Server   2016   da   Standard   nashri   virtualizatsiya,   saqlash   va
tarmoqqa ulanish bo yicha ilg or funksiyalarga ega emas.	
ʻ ʻ
2017:   Yarim   yillik   kanal   va   uzoq   muddatli   xizmat   ko rsatish   kanali	
ʻ
nashrlari
2017-yil   iyun   oyida   Microsoft   Windows   Serverni   ikki   kanalga   bo lishini	
ʻ
e lon   qildi:   yarim   yillik   kanal   (SAC)   va   uzoq   muddatli   xizmat   ko rsatish   kanali	
ʼ ʻ
(LTSC) -- ilgari Uzoq muddatli xizmat ko rsatish bo limi.	
ʻ ʻ
SAC   ilovalarni   tez   ishlab   chiqish   davrlari   uchun   eng   so nggi	
ʻ
yangilanishlarni olish uchun xususiyat yangilanishlari o rtasida qisqaroq muddatni	
ʻ
afzal   ko radigan   DevOps   tizimiga   ega   korxonalarga   xizmat   qiladi.   SAC   relizlari	
ʻ
har olti oyda - biri bahorda va biri kuzda - atigi 18 oylik asosiy oqim bilan keladi.
Microsoft   LTSC-ni   odatiy   besh   yillik   asosiy   qo llab-quvvatlash   va   undan   keyin	
ʻ
besh   yillik   kengaytirilgan   qo llab-quvvatlash   bilan   asosiy   xususiyatlar	
ʻ
yangilanishlari   o rtasida   ikki-uch   yillik   a’anaviy   ishlab   chiqarish   tsiklini   afzal	
ʻ
ko rgan kompaniyalar uchun moslashtiradi.	
ʻ
LTSC   nomlash   konventsiyasi   Windows   Server   YYYY   formatini
(masalan,   Windows   Server   2016)   saqlab   qoladi   ,   SAC   relizlari   esa   Windows
Server   YYMM   versiyasi   formatiga   amal   qiladi.   Microsoft   SAC   relizlaridan
keyingi   LTSC   relizlariga   ba’zi   o zgarishlar   bilan   ko plab   yaxshilanishlarni	
ʻ ʻ
qo shishni rejalashtirayotganini aytdi.	
ʻ
Microsoft   o zining   birinchi   SAC   versiyasini   –   Windows   Server   1709	
ʻ
versiyasini   2017-yil   oktabr   oyida   chiqardi.   Ushbu   nashrning   diqqatga   sazovor
joylari   Hyper-V   tomonidan   ta minlangan   yadro   izolatsiyasiga   ega  	
ʼ Linux
konteynerlarini   qo llab-quvvatlash   va   OTning   asosiy	
ʻ   konteyner   tasviri   sifatida
foydalanish uchun refaktorlangan Nano Serverdir .
Windows   Server   Standard   yoki   Datacenter   litsenziyalari   yoki   Microsoft
Developer Network (MSDN) litsenziyasi bo yicha dasturiy ta minot kafolatiga ega	
ʻ ʼ
bo lgan	
ʻ   korxonalar   SAC   nashrlarini   Microsoftning   Volume   Licensing   Service
Center’dan   yuklab   olishlari   mumkin.   Dasturiy   ta’minot   kafolatiga   ega   bo lmagan	
ʻ 32tashkilotlar   Azure   yoki   boshqa   bulut   yoki   hosting   muhitida   SAC   relizlaridan
foydalanishi mumkin.
3.2. Windows   Server   asosiy   tarmog'iga   kirish
Asosiy tarmoq - bu sizning tashkilotingizning axborot texnologiyalari (IT)
ehtiyojlari uchun asosiy xizmatlarni ta’minlaydigan tarmoq apparatlari, qurilmalari
va dasturiy ta’minot to plamidir.ʻ
Windows   Server   yadro   tarmog'i   sizga   ko plab   afzalliklarni   beradi,	
ʻ
jumladan, quyidagilar.
Kompyuterlar   va   boshqa   Transmission   Control   Protocol/Internet   Protocol
(TCP/IP)   mos   keluvchi   qurilmalar   o rtasida   tarmoq   ulanishi   uchun   asosiy	
ʻ
protokollar.   TCP/IP   -   bu   kompyuterlarni   ulash   va   tarmoqlarni   qurish   uchun
standart protokollar to plami. TCP/IP Microsoft® Windows® operatsion tizimlari	
ʻ
bilan ta’minlangan tarmoq protokoli dasturi  bo lib, TCP/IP protokollar to plamini	
ʻ ʻ
amalga oshiradi va qo llab-quvvatlaydi.	
ʻ
Dynamic   Host   Configuration   Protocol   (DHCP)   serverining   avtomatik   IP
manzili.   Tarmog'ingizdagi   barcha   kompyuterlarda   IP   manzillarini   qo lda   sozlash	
ʻ
ko p vaqt talab etadi va kompyuterlar va boshqa qurilmalarni DHCP serveridan IP	
ʻ
manzillar   ijarasi   bilan   dinamik   ravishda   ta’minlashdan   ko ra   kamroq	
ʻ
moslashuvchan.
Domen   nomlari   tizimi   (DNS)   nomlarini   aniqlash   xizmati.   DNS
foydalanuvchilarga,   kompyuterlarga,   ilovalarga   va   xizmatlarga   kompyuter   yoki
qurilmaning   to liq   malakali   domen   nomidan   foydalangan   holda   tarmoqdagi	
ʻ
kompyuterlar va qurilmalarning IP manzillarini topish imkonini beradi.
Bir   xil   sinf   va   atribut   ta’riflari   (sxema),   sayt   va   replikatsiya   ma’lumotlari
(konfiguratsiya) va o rmon bo ylab qidirish imkoniyatlari (global katalog) bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
bir yoki bir nechta Active Directory domenlari bo lgan o rmon.	
ʻ ʻ
O rmon   ildiz   domeni,   bu   yangi   o rmonda   yaratilgan   birinchi   domen.	
ʻ ʻ
O rmon	
ʻ   bo ylab	ʻ   ma’muriy   guruhlar   bo lgan	ʻ   Enterprise   Admins   va   Schema   Admins
guruhlari	
  o rmon	ʻ	  ildiz	  domenida	  joylashgan.	  Bundan	  tashqari,	  o rmon	ʻ	  ildiz 33domeni, boshqa domenlarda bo lgani kabi, Activeʻ   Directory Domain Services (AD
DS)   da   ma’mur   tomonidan   belgilangan   kompyuter,   foydalanuvchi   va   guruh
ob'ektlari   to plamidir.   Ushbu   ob'ektlar   umumiy   ma’lumotlar   bazasi   va   xavfsizlik	
ʻ
siyosatiga   ega.   Tashkilotingiz   o sishi   bilan   domenlarni   qo shsangiz,   ular   boshqa	
ʻ ʻ
domenlar   bilan   xavfsizlik   munosabatlarini   ham   baham   ko rishlari   mumkin.	
ʻ
Katalog   xizmati   shuningdek   katalog   ma’lumotlarini   saqlaydi   va   vakolatli
kompyuterlar,   ilovalar   va   foydalanuvchilarga   ma’lumotlarga   kirish   imkonini
beradi.
Foydalanuvchi   va   kompyuter   hisobi   ma’lumotlar   bazasi.   Katalog   xizmati
sizning   tarmog'ingizga   ulanish   va   ilovalar,  ma’lumotlar   bazalari,  umumiy   fayl   va
papkalar   va   printerlar   kabi   tarmoq   resurslariga   kirish   huquqiga   ega   bo lgan	
ʻ
odamlar   va   kompyuterlar   uchun   foydalanuvchi   va   kompyuter   hisoblarini   yaratish
imkonini   beruvchi   markazlashtirilgan   foydalanuvchi   hisoblari   ma’lumotlar
bazasini taqdim etadi.
Asosiy   tarmoq,  shuningdek,   tashkilotingiz   o sishi   va   IT   talablari   o zgarishi	
ʻ ʻ
bilan   tarmoqni   kengaytirish   imkonini   beradi.   Masalan,   asosiy   tarmoq   bilan   siz
Windows   Server   2016   tomonidan   taqdim   etilgan   domenlar,   IP   quyi   tarmoqlari,
masofaviy   kirish   xizmatlari,   simsiz   xizmatlar   va   boshqa   xususiyatlar   va   server
rollarini qo shishingiz mumkin.	
ʻ
Windows Server 2016 asosiy tarmoq qo llanmasi  to liq ishlaydigan tarmoq	
ʻ ʻ
va   yangi   Active   Directory®   domeni   uchun   zarur   bo lgan   asosiy   komponentlarni	
ʻ
yangi   o rmonda	
ʻ   qanday   rejalashtirish   va   joylashtirish   bo yicha	ʻ   ko rsatmalar	ʻ   beradi.
Ushbu   qo llanmadan	
ʻ   foydalanib,   siz   quyidagi   Windows   server   komponentlari   bilan
sozlangan kompyuterlarni joylashtirishingiz mumkin:
 Active   Directory   Domain   Services   (AD   DS)   server  roli
 Domen   nomlari   tizimi   (DNS)   serverining  roli
 Dynamic   Host   Configuration   Protocol   (DHCP)   server   roli
 Tarmoq siyosati va kirish xizmatlari server rolining Tarmoq siyosati serveri 
(NPS) rol xizmati
 Veb-server   (IIS)   serverining  roli 34 Transmission Control Protocol/Internet Protocol version 4 (TCP/IP) alohida
serverlardagi ulanishlar
Ushbu   qo llanmaʻ   quyidagi   manzilda   mavjud.
Microsoft   Windows   Server   OS   (   operatsion   tizim   )   bir   nechta
foydalanuvchilar bilan xizmatlarni almashish va ma’lumotlarni saqlash, ilovalar va
korporativ   tarmoqlarni   keng   ma’muriy   nazorat   qilishni   ta’minlash   uchun
mo ljallangan korporativ toifadagi 	
ʻ server  operatsion tizimlari seriyasidir   .
Windows   Serverni   ishlab   chiqish   1980-yillarning   boshida   Microsoft   ikkita
operatsion   tizim   qatorini   ishlab   chiqargandan   so ng   boshlandi:  	
ʻ MS-DOS   va
Windows   NT .   Microsoft   muhandisi   Devid   Katler   Windows   NT   yadrosini   yirik
tashkilotlar   server   operatsion   tizimida   talab   qiladigan   tezlik,   xavfsizlik   va
ishonchlilikni ta’minlash maqsadida ishlab chiqdi.
Windows   NT   ning   chiqarilishidan   oldin,   ko pgina   kompaniyalar   fayl   va
ʻ
chop   etish   xizmatlarini   ishga   tushirish   uchun   RISC-   ga   asoslangan   qimmat
uskunalarni   talab   qiladigan   Unix operatsion   tizimiga   tayangan.   Windows   NT
arzonroq X86 mashinalarida ishlash imkoniyatiga ega edi.
NT arxitekturasining asosiy xususiyati   simmetrik ko p ishlov berishdir	
ʻ   , bu
ilovalarni bir nechta protsessorli mashinalarda tezroq ishlashiga imkon beradi.
Windows   Serverning   keyingi   iteratsiyalari   tashkilotning   ma’lumotlar
markazidagi apparatda yoki   Microsoft Azure   kabi   bulutli   platformada o rnatilishi	
ʻ
mumkin.
Windows   Serverning   keyingi   versiyalaridagi   asosiy   funksiyalar   qatoriga
foydalanuvchi ma lumotlarini, xavfsizlik va taqsimlangan resurslarni boshqarishni	
ʼ
avtomatlashtiradigan   va   boshqa   kataloglar   bilan   o zaro	
ʻ   hamkorlikni
ta minlaydigan Active Directory kiradi; va server rollarini boshqarish va mahalliy	
ʼ
yoki masofaviy mashinalarda konfiguratsiya o zgarishlarini amalga oshirish uchun	
ʻ
yordamchi dastur bo lgan Server menejeri.	
ʻ 35XULOSA
Windows   Server   -   bu   korporativ   miqyosdagi   tarmoq   infratuzilmalarini
boshqarish uchun mo ljallangan keng imkoniyatlarga ega server  operatsion tizimiʻ
bo lib, u tarmoq resurslarini samarali boshqarish, ma’lumotlarni xavfsiz saqlash va	
ʻ
turli   xizmatlarni   taqdim   etish   imkoniyatlarini   beradi.   Asosiy   tarmoq
texnologiyalari   orasida  Active  Directory, DNS,  DHCP,  virtualizatsiya,   masofaviy
kirish va boshqalar muhim o rin tutadi.	
ʻ
Active Directory (AD) Windows Serverning markaziy komponenti bo lib,	
ʻ
foydalanuvchilar,   kompyuterlar   va   tarmoq   resurslarini   markaziy   boshqarish
imkonini   beradi.   U   LDAP   protokoli   asosida   ishlaydi   va   DNS,   DHCP   kabi
xizmatlar   bilan   yaqin   integratsiyalashgan.   AD   tizimi   Group   Policy   orqali
tarmoqdagi   barcha   qurilmalar   uchun   bir   xil   sozlamalarni   joriy   qilish   imkonini
beradi.
DNS   (Domain   Name   System)   serveri   domen   nomlarini   IP-manzillarga
aylantirish   uchun   ishlatiladi   va   tarmoqda   nomlarni   boshqarishning   asosiy
mexanizmi   hisoblanadi.   DHCP (Dynamic   Host Configuration   Protocol) esa   tarmoq
qurilmalariga avtomatik ravishda IP-manzillar, subnet maskalar va boshqa tarmoq
parametrlarini   taqsimlaydi,   bu   esa   tarmoqni   boshqarishni   sezilarli   darajada
osonlashtiradi.
Windows   Server   Hyper-V   texnologiyasi   orqali   virtualizatsiyani   qo llab-
ʻ
quvvatlaydi,   bu   esa   bir   fizik   serverda   bir   nechta   virtual   mashinalarni   ishga   tushirish
imkonini   beradi.   Virtualizatsiya   tarmoq   resurslaridan   samaraliroq   foydalanish,
energiya tejash va apparat xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlarini beradi.
Masofaviy   kirish   xizmatlari   (Remote   Access   Services)   orqali
foydalanuvchilar   VPN   (Virtual   Private   Network)   yoki   DirectAccess
texnologiyalari   yordamida   tarmoq   resurslariga   xavfsiz   ulanishlari   mumkin.   Bu
xususiyat ayniqsa zamonaviy uzoqdan ishlash sharoitida ahamiyat kasb etadi.
Windows   Server   shuningdek,   Failover   Clustering   va   Network   Load
Balancing (NLB) texnologiyalari orqali tizimning ishonchliligini oshirish va yukni 36bir   nechta   serverlar   o rtasida   taqsimlash   imkonini   beradi.   Bu   xususiyatlar   kritikʻ
ahamiyatga ega bo lgan ilovalar uchun uzluksiz xizmat ko rsatishni ta’minlaydi.	
ʻ ʻ
Tarmoq   xavfsizligi   sohasida   Windows   Server   keng   imkoniyatlar   taqdim
etadi,   jumladan   Windows   Defender   Firewall,   Network   Policy   Server   (NPS)   va
DNSSEC   kabi   texnologiyalar   orqali   tarmoqni   turli   xavflardan   himoya   qilish
mumkin.
Xulosa qilib aytganda, Windows Server korporativ tarmoqlarni boshqarish
uchun   keng   qamrovli   yechimlar   to plamini   taqdim   etadi.   Uning   tarmoq	
ʻ
texnologiyalari   tizim   administratorlariga   tarmoq   infratuzilmasini   samarali
boshqarish,   resurslardan   optimal   foydalanish   va   yuqori   darajada   xavfsizlikni
ta’minlash   imkoniyatlarini   beradi.   Texnologiyaning   doimiy   rivojlanishi   bilan
Windows   Server   yanada   kengaygan   imkoniyatlar   va   yaxshilangan   funksionallik
bilan   ta’minlanmoqda,   bu   esa   uni   zamonaviy   korporativ   muhitda   eng   istiqbolli
server yechimlaridan biriga aylantiradi. 37FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR
1. Jumayev,   A.   (2010).   Operatsion   tizimlar:   Nazariya   va   amaliyot .   Tashkent:
“O zbekiston” NMIU.ʻ
2. Muminov,   U.   (2012).   Kompyuter   tizimlari   va   tarmoqlari:   Asoslar   va   qo llanma	
ʻ .
Tashkent: Toshkent universiteti.
3. Abdullayev,   A.   (2016).  Operatsion   tizimlar   va   kompyuter   tarmoqlari.   Tashkent:
FAN va texnologiya nashriyoti.
4. Silberschatz,   A.,   Galvin,   P.   B.,   &   Gagne,   G.   (2018).  Operating   System   Concepts
(10th   ed.).   Wiley.
5. Tanenbaum,   A.   S.,   &   Bos,   H.   (2015).   Modern   Operating   Systems   (4th   ed.).
Pearson Education.
6. Tursunov, A. (2014). Kompyuter tizimlarining nazariyasi va amaliyoti.
Toshkent:   Universitet   nashriyoti.
7. Stallings, W. (2018).   Operating Systems: Internals and Design Principles   (9th
ed.). Pearson Education.
8. Rahimov,   M.   (2011).   Kompyuter   texnologiyalari:   Asosiy   tushunchalar   va
qo llanmalar. 	
ʻ Toshkent: TATU nashriyoti.
9. Harbour,   D.   (2013).   The   Art   of   Unix   Programming .   Addison- Wesley.
10. Bovet, D. P., &  Cesati,  M. (2005).   Understanding the Linux Kernel   (3rd ed.).
O Reilly Media.
ʻ

Kurs ishi operatsion tizimlar va Windows Server tarmoq texnologiyalari bo'yicha ma'lumotlar va tadqiqotlarni o'z ichiga oladi. Ushbu ish Jizzax filiali, amaliy matematika fakultetida bajarilgan.