Xalq ogʻzaki ijodi namunalarida taʼlim tarbiya masalalari - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	60.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Shohruh

Дата регистрации 02 Март 2024

0 Продаж

Xalq ogʻzaki ijodi namunalarida taʼlim tarbiya masalalari

Купить

Mavzu: Xalq og zaki ijodi namunalarida ta lim tarbiya masalalariʻ ʼ
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….….3
I BOB. AXLOQIY TARBIYA HAQIDA XALQ MAQOLLARI
1.1 Xalq maqollari milliy qadriyat sifatida………………………………………...…
5
1.2 Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq og‘zaki ijodidan
foydalanish …………………..16
II BOB. O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA XALQ MAQOLLARINING
TARBIYAVIY AHAMIYATI.
2.1 O‘quvchilarnima’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalq maqollarining tarbiyaviy
ahamiyati………………………………………………………………………
….23
2.2 Тarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga qo‘yilgan pedagogik
talablar…………….....27
XULOSA…………………………………………………………………………...34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………………
36
1

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. “Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir
muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan
aytganda , dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu
o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar
o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham
unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat
ularning qalbida doimo aks-sado berib , o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin.
Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan.”
Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh
avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor bermoqda.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy , madaniy va
ma’naviy sohalarida katta islohotlaming sodir bo‘lishi kelajak avlod tarbiyasi
oldiga muhim vazifalarni qo‘ymoqda. Bu, avvalo, kelajak avlodning ana shu
o‘zgarishlarga dadil moslasha oladigan yuksak bilim, mahorat, keng dunyoqarash
va e’tiqodga ega bo‘lishini talab etadi. Kishilik jamiyati el-yurtiga, vataniga
sadoqatli , iymon-e’tiqodi butun, mard va jasur, malakasi yetuk, ma’naviyati
yuksak insonlar bilan haqli ravishda faxrlanadi”,-degan edi. Birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov “Sog‘lom avlod uchun” ordenini topshirish marosimida.
Farzandlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash , milliy ong, milliy g‘urur
tushunchalarini singdirish uchun ular ma’naviy jihatdan sog‘lom bo‘lishlari zarur.
Ma’naviy sog‘lomlik esa jismoniy va ruhiy sog‘lomlik bilan chambarchas bog‘liq.
Respublikamizda olib borilayotgan siyosatning va birinchi Prezidentimiz
da’vatlarining mohiyatini ham ma’naviyati teran, boshqalar fikriga
ergashmaydigan, iymon-e’tiqodi sof avlodni yetishtirish masalasi tashkil etadi.
Zero, e’tiqodsizlik, turli yot oqim va mafkuralarga ergashish holati jamiyatni
inqiroz sari yetaklaydi. Shu bois , birinchi Prezidentimiz deyarli barcha asarlarida
yoshlar tarbiyasiga jiddiy yondoshish va ularni yot g‘oyalardan muhofaza qilish
lozimligini ta’kidlaydilar: “Takror aytishga to‘g‘ri keladi-ota-onalar, ustoz
2

murabbiylar bu masalada xushyorlikni yo‘qotmasligimiz, yoshlar tarbiyasida aslo
beparvo bo‘lmasligimiz zarur”
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi (1997 yil, 29 avgust)
Qonuni ta’limning barcha yo‘nalishlarini isloh qilish va rivojlantirish uchun imkon
yaratdi.
Ta’lim sohasidagi islohotlardan asosiy maqsadi ham xalqimiz ongi va
shuurida saqlanib kelayotgan vatanga e’tiqodni yosh avlodga singdirish, ta’lim
jarayonining barcha bosqichlarida mamlakatimiz kelajagini belgilay oladigan
barkamol hamda vatanparvar shaxsni shakllantirishdan iborat.
Kurs ishining maqsadi . Maktabgacha ta’lim- tarbiyada xalq maqollaridan
foydalanish asosida insonniylik sifatlarini tarbiyalash
Kurs ishining predmeti : Maktabgacha ta’lim- tarbiyani shaklantirishda xalq
maqollarini o‘rgatish metodlari o‘rganish.
Kurs ishining obyekti . Maktabgacha ta’lim- tarbiyada xalq maqollaridan
foydalanish mavzusi bo‘yicha tushuntirish ishlarini olib boorish jarayoni
Kurs ishining vazifalari:
 Xalq maqollari milliy qadriyat sifatida
 Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish
 O‘quvchilarni darslar va darsdan tashqari mashgulotlarda vatanparvarlik
ruhida tarbiyalash jarayonining mazmuni.
 Tarbiyaviy tadbirlarda maqollarning pedagogik ahamiyati (Mehri daryo
ustozlar tadbiri misolida)
 Tarbiya va odob haqida maqollar
3

I BOB. AXLOQIY TARBIYA HAQIDA XALQ MAQOLLARI
1.1 Xalq maqollari milliy qadriyat sifatida
Har bir maqolda hamisha «ta`lim ulushi» ibrat mavjud bo‘ladi: maqol tagida
ibrat tusidagi aniq ramzni tushuniladi, bu ibrat haetning turli ko‘rinishlarini
umumlashtirib, tugal jumla holiga kelgan bo‘ladi. Maqollar mehnatkashlarning
ko‘plab ma`naviy ehtiejini qondiradi, ular aqliy bilim, ishlab chiqarish bilan
bog‘liq bo‘lishi, odamiylik, ahloqiy fazilatlar va hoqazolarni anglatishi mumkin.
Maqollar qadimiy o‘tmish hodisa bo‘lmay, xalqning jonli ovozidir, xalq bugungi
zarur bo‘lgan va ertaga asqotadigan narsani xotirasida saqlaydi. Maqolda o‘tmish
to‘g‘risida gap ketsa, u hozir va kelajak nuqtai nazaridan baholanadi, hikmatlarda
aks etgan o‘tmishning xalq orzu-niyatlari, ezgu maqsadlariga qay darajada
muvofiqligiga bog‘liq ravishda qoralanadi eki ma’qullanadi. Maqolni butun xalq
yaratadi, shu bois unda jamoatchilik fikri o‘z ifodasini topadi. Unda xalqning
hatega bergan bahosi , xalq zakovatining kuzatishlari jo etilgan bo‘ladi. Yakka
shaxs yaratgan yaxshi hikmat, agar u ko‘pchilikning fikrini ifoda etolmasa, maqol
bo‘la olmaydi. Juda bo‘lmaganda, umumxalq fikri va yakka shaxs fikri bir
vaqtning o‘zida enma en kelishi mumkin, xolos. Xalq maqollari eslab qolish uchun
qulay shaklga ega bo‘lib, etnopedagogik vosita sifatida ular ma`nosini
kuchaytiradi.
Maqollar xotiraga mahkam o‘rnashadi. So‘z o‘yinlari, so‘zlarning turlicha jarangi,
qofiyadoshligi, ohangdorligi, goho shu qadar jozibali bo‘lidiki, kishi oson esda
saqlab qoladi. Ayni holda she`riyat donolikni, tarbiya va uning hosilasi xulqni
ifoda ebilish faoliyati tajribasini asrash va targ‘ib qilish vazifasini ado etadi.
Maqolning asil vasitasi tarbiyadir, ular qadim zamonlardan buen ta`lim vasitasi
bo‘li xizmat qilib kelmoqda. Bir tomondan, ular ta`lim g‘oyasidan iborat, ikkinchi
tomondan tarbiyaviy ta`sir ko‘rsatib, ta`lim vazifasini bajaradi, xalq tasavvurlariga
mos keluvchi tarbiya ta`sirining vositalari, uslublari tug‘risida hikoya qiladi,
shaxsning ijobiy eki salbiy jihatlarini baholaydi, shaxsning shakllanish
maqsadlarini u eki bu tarzda aniqlab, tarbiyalanishga chorlaydi, o‘zlarining
4

tarbiyaichdek qutlug‘ vazifalarini mensinmaydigan katta eshdagi odamlarni
qoralaydi va hoqazo. Maqollarning eng keng tarqalgan shakli o‘gitdir. Ta`lim
nuktai nazaridan o‘gitlar uch toifaga bo‘linadi: Bolalar va eshlarni yaxshi xulqli
bo‘lishga, shu jumladan, muloyim bo‘lishga undaydigan tanbehlar. Katta eshdagi
odamlarni o‘ziga yarashadigan xulqu odobga o‘rgatadigan tanbehlar Katta eshdagi
odamlarni o‘ziga yarashadigan xulqu odobga o‘rgatadigan tanbehlar va nihoyat,
tarbiya natijalarini aks ettiruvchi, ta`lim maslahatlaridan iborat o‘ziga xos
nasihatlar. Bu, ayniqsa, ta`lim tajribasini umumlashtirishning o‘ziga xos shakli
sanaladi. Maqollarda bolalarning tug‘ilishiga, ularning xalq haetidagi o‘rniga,
tarbiya maqsadlari, vositalari va uslublariga , rag‘batlantirish va jazolashga, o‘qish
mazmuniga,mehnat va ahloq tarbiyasiga, bolalarning ota-onalar fe’l atvoridagi
fazilatlarni meros qilib olishiga, atrof muhit va jamoatchilik fikrlarining ta`siriga
daxldor ta’lim g‘oyalari o‘z aksini topgan va h.k. Xalq va avlodlarning ta`lim
mubohasasida kattayu kichik barcha xalqlar beistisno ishtirok etadi. Bolaning
dunega kelishi uchun bayram, farzandsiz ikkin jonning yashashi dushvor. O‘zbek
maqollarida bolalar haqidagi yaxshi gaplar ko‘n takrorlanadi: “O‘g‘il bilan qiz - bir
juft qizil gul”, “O‘g‘il bilan qiz - uyning mehmoni”, “O‘g‘il bilan qiz - tun bilan
kun”, “O‘qil oftob, qiz mohtob”, “Bolalar osmondagi yulduzlar, qorong‘u tunni
erug‘ kunduz qilad”, “O‘g‘li yo‘qning o‘rni yo‘q, qizi yo‘qning qadri yo‘q”. Bolani
har kim ham tug‘adi, lekin tarbiya har kimning qo‘lidan kelavermaydi. “Tug‘ishga
tug‘ib, tarbiya qilolmaydi” ham ota, ham onaga tegishli bunday tanbehlar har bir
xalqda uchraydi. Xalq tarbiyaning boshlanishi haqida muayyan fikrlarni aytadi:
qancha erta boshlasa, Xalq tarbiyaning boshlanishi haqida muayyan fikrlarni
aytadi: qancha erta boshlasa, shuncha yaxshi. Tarbiyani bola tug‘ilishdan
boshlagan yaxshi, chunki tarbiya bola tug‘ishdan ham muhimroqdir. “Dunega
keltirgan ota va ona emas, edirib-ichirgan, yaxshi tarbiya bergan ota va ona”. Ota
bilan ona faqat ota-onagina emas, tug‘ilish bu boshlanishi, ota bilan ona eng avvalo
tarbiyachilardir, faqat shundagina ular o‘z vazifalarini tugal ado etgan
hisoblanadilar. “Ona maktabi” otadan ko‘ra muhimroqdir: “Otasi yaxshining
bittasi yaxshi, onasi yaxshining hammasi yaxshi”, “Ona miyasiga quyganni ota
5

sug‘urib ololmaydi”. Xalq tafakkurida merosxo‘rlik, meros va ota-onalar ta`lim
faoliyatining natijalari uzviy bir butunlikda namoen bo‘ladi. “Yaxshi xotinning
bolalari ham yaxshi bo‘ladi” (rus), “Aql katta bo‘lganda kiradi, tarbiya
tug‘ilgandan boshlanadi” (o‘zb), “Yaxshi go‘shtning sho‘rvasi totli, yaxshi
odamning bolasi totli” (qir) va hoqazo. Lekin, bolaning o‘z kilmishlari uchun
shaxsan mas`ulligi ham inkor etilmaydi: “Ahmoq o‘g‘ilga ota ham aql
bo‘lolmaydi”, “Ahmoq o‘g‘ilni ota ham yo‘lga sololmaydi”. Har bir xalqning
milliy o zligini ko rsatadigan qadimiy urf-odat va marosimlari, ezgulikniʻ ʻ
ulug laydigan boqiy an analari bo ladi. Xususan, bizning milliy qadriyatlarimiz
ʻ ʼ ʻ
ham ma naviyatimizning yuksalishiga, millat sifatida shakllanishimizga alohida
ʼ
hissa qo shib, asrlar davomida xalqimizga juda katta ruhiy-ma naviy quvvat baxsh
ʻ ʼ
etib kelgan. Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan bu qadriyatlar tom
ma noda ma naviy boyligimizdir. Dastavval ana shu bebaho tafakkur
ʼ ʼ
durdonalarining bugungi ma naviy-madaniy taraqqiyotimizda tutgan o rni
ʼ ʻ
xususida to xtalsangiz[1. 12-bet].
ʻ
Darhaqiqat, har bir xalqning milliy o ziga xosligini ko rsatadigan an ana va
ʻ ʻ ʼ
marosimlari, urf-odat va bayramlari bor. Asrlar bo yi yaratilib, zukko xalqning
ʻ
yuksak ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelgan ana shunday an analar aslida
ʼ
o sha millatning o zligini,
ʻ ʻ mentalitetini , milliy qiyofasini belgilaydi. Zero, bundan
bir necha ming yillar muqaddam Zarautkamar va Sarmishsoy qoyatoshlariga
g aroyib surat va chizgilarni muhrlab, asrlar davomida ko ngilday poyonsiz
ʻ ʻ
vatanimizning barcha so lim go shalarida “Alpomish”, “Go ro g li” singari buyuk
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
eposlarni kuylab kelgan zukko ajdodlarimiz bamisoli badiiy tafakkur
sarchashmasidagi injularga qiyos qilsa arzigulik boy madaniy merosni yaratishgan.
O zbek xalqining paydo bo lish tarixi qanchalik qadimiy bo lsa, uning milliy
ʻ ʻ ʻ
an analari, urf-odatlari, marosimlari ham shunchalik uzoq tarixiy ildizga egadir.
ʼ
Ular xalqimizning ma naviy ehtiyojlari zamirida juda qadim zamonlardayoq paydo
ʼ
bo lib, shakllangan va zukko ajdodlarimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli
ʻ
asrlar mobaynida sayqallanib kelgan.
6

Domla, siz aytayotgan o sha milliy an analarimiz va urf-odatlarimizningʻ ʼ
betakrorligi nimada? Aniq misollar bilan aytish mumkinmi?
Albatta, xalqimiz an analarining go zalligi va betakrorligini his etish uchun birgina
ʼ ʻ
dehqonchilik madaniyati bilan aloqador urf-odatlar, mavsumiy marosimlar va
serhosillik g oyasini o zida mujassamlashtirgan qadriyatlarni eslashning o zi
ʻ ʻ ʻ
kifoya. Misol uchun, hut yaqinlashishi bilan, “qantar og ib, qoziq boshida qor
ʻ
turmay” erib ketadigan davr boshlanganda qish uyqusidan uyg ongan dala-qirlarda,
ʻ
tog ungurlarida ko klam darakchilari boychechaklar bo y ko rsatishi bilanoq
ʻ ʻ ‒ ʻ ʻ
xalqimiz an anasiga ko ra, “boychechak xabari” marosimi o tkazilgan. Bolakaylar,
ʼ ʻ ʻ
yosh-yalanglar daladan boychechak terib kelib, mahalladagi keksa otaxonlaru
nuroniy onaxonlar, ko pdan buyon kasal bo lib yotgan kishilar oldiga borib, bahor
ʻ ʻ
chechaklarini taqdim etishgan. Keksalarni qadrlash va e zozlash bilan bevosita
ʼ
bog liq bu qadriyatning mohiyati shundan iboratki, unda keksalarimiz
ʻ
boychechakni yuz-ko zlariga surtib, ko klamga yetib kelganliklariga shukrona
ʻ ʻ
qilganlar, yoshlarga iqbol, yurtga xotirjamlik tilaganlar. Shu tariqa tabiat bilan
insonning taqdirdoshligi g oyasi ulug langan. Asrlar sinovidan o tib, asl qadriyat
ʻ ʻ ʻ
darajasiga ko tarilgan ana shu marosim xalqimizning mavsumiy urf-odat,
ʻ
an analarining debochasi hisoblangan. Yil bo yi o tkazilgan bunday an anaviy
ʼ ʻ ʻ ʼ
udumlar, rasm-rusumlarning sanab adog iga yetish qiyin. Birgina bahor faslida
ʻ
o tkazilgan udum va marosimlarning o zida bir olam ma no aks etgan: “loy tutish”
ʻ ʻ ʼ
bahor faslining ilk kunlarida loyqa o tirib qolgan ariq-zovurlarni mahalla-qishloq
ʻ
ahli birgalashib, ko pchilik bo lib tozalashi, ariq qazish va ularni yangi mavsumga
ʻ ʻ
tayyorlash maqsadida o tkazilgan an anaviy hashar; “qozon to ldi” ro zg orga
ʻ ʼ ʻ ‒ ʻ ʻ
qut-baraka yog ilishi, mahallalar obod, ko ngil xotirjam bo lishini tilash maqsadida
ʻ ʻ ʻ
navro z bayramidan bir kun avval o tkazilgan oilaviy marosim; “shox moylar”
ʻ ʻ
bobodehqonlarimizning mo l hosil olish niyatida erta bahorda dalaga qo sh
ʻ ʻ
chiqarib, baraka urug i qadashi udumi; “qo sh oshi” erta bahorda dalaga birinchi
ʻ ʻ
marta qo sh solinadigan kuni momolar tomonidan bug doy yormasidan
ʻ ʻ maxsus
taom pishirish odati ; “yilboshi sayli” quyoshning hamal burjiga o tishi, yangi
‒ ʻ
mehnat mavsumining boshlanishi, inson ruhiyatida ham, tabiatda ham yangilanish,
7

tozarish jarayoni ro y berishi va bahoriy tengkunlikni nishonlash maqsadidaʻ
o tkazilgan qadimiy bayram; “kadi sindirdi” navro z sayli kuni mahalla ahli bir
ʻ ʻ
yerga jam bo lib, yangi yilda barcha ezgu niyatlar amalga oshsin, ro zg orimizdan
ʻ ʻ ʻ
qut-baraka arimasin degan niyatda oilada foydalanib kelingan suv va
moyqovoqlardan bir nechtasini yerga urib sindirish udumi; “navro z go ja” g alla
ʻ ʻ ‒ ʻ
ekinlarining hosili barakali bo lsin uchun yilboshi bayrami kuni yetti xil donli ekin
ʻ
masallig idan go ja tayyorlash an anasi; “olma otish” navro z bayrami saylida qiz-
ʻ ʻ ʼ ʻ
juvonlar halinchak uchishayotganda yigitlar o zlariga unashtirib qo yilgan
ʻ ʻ
qayliqlariga olma otishi odati; “sumalak sayli” har yili ko klamda yil barakali,
ʻ
serhosil, to kin-sochin kelsin degan niyatda bug doy maysalatib, bahoriy taom
ʻ ʻ
tayyorlash marosimi; “sumalak bayti” sumalak saylida chechan momolarning
ko klamni vasf etuvchi xalq qo shiqlarini aytishi an anasi; “halinchak uchish”
ʻ ʻ ʼ
ko klamda qiz-juvonlarning bog lardagi mevali daraxtlarga arqon tashlab,
ʻ ʻ
arg imchoq uchishi udumi; “buqcha tashladi” ko klam kunlari dehqonlar dala
ʻ ʻ
hovlisiga ko chib chiqmoqchi bo lganda o zlari tanlagan joyga pichoq suqib belgi
ʻ ʻ ʻ
qilishi va band qilish uchun biror buqchani tashlab kelishi odati; “abruk chiqarish”
boshqa chorvadorlar bilan birgalikda belgilangan kuni bahorgi yaylovga ko chib
ʻ
ketolmagan cho pon oilasi o zining birorta ro zg or anjomini ko chuvchilardan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berib yuborishi qa dasi; “gulbarra” ko klamning birinchi chechagi “gulbarra”
ʼ ʻ
ochilganda o tkazilgan xalq sayli; “lola sayli” qir-adirlar, dala-tuzlar qip-qizil
ʻ
lolalarga burkangan paytda tabiat qo yniga saylga chiqish udumi; “qizil gul sayli”
ʻ
har yili ko klamda qizil gullar ochilgan paytda an anaviy tarzda o tkazilgan sayl;
ʻ ʼ ʻ
“darveshona” yil barakali kelsin degan umidda erta bahorda aholidan ixtiyoriy
asosda to plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o tkazilgan xayriya ehsoni; “Sust
ʻ ʻ
xotin” yil qurg oq kelganda o tkazilgan qadimiy yomg ir chaqirish marosimi va
ʻ ʻ ʻ
hokazo. Xullas, ijodkor xalqimizning bahor fasli bilan bog liq bunday marosim va
ʻ
udumlari g oyat ko p bo lib, bundan bir-ikki yil burun men ularni ro yxat
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilganimda birgina navro z bayrami tantanalari doirasida an anaviy tarzda o tkazib
ʻ ʼ ʻ
kelingan 70 dan ortiq turli xil udum, rasm-rusum va marosimlar mavjud
bo lganligini ko rib, xalqimiz ma naviy qadriyatlari tizimining qanchalar serqirra
ʻ ʻ ʼ
8

va mukammalligidan qalbimda o zgacha bir g ururni tuygan edim. Shulardan ba ziʻ ʻ ʼ
birlarinigina misol qilib keltirdim , xolos. Aslida mamlakatimizning har bir
hududida o ziga xos bahoriy an analar shakllanganki, bu xilma-xillik ajdodlarimiz
ʻ ʼ
zakovatining nechog lik teranligini ko rsatadi. Birgina bahorgi hashar an anasining
ʻ ʻ ʼ
“loy tutish”, “boqi”, “chim qo ydi”, “xayrov oshi”, cho ponlarning suruvni erta
ʻ ʻ
bahorda yaylovga chiqarishi bilan aloqador “abruk chiqarish”, “tayoq qizartirar”,
“supra qoqdi”, “qo ton buzish” singari udumlar mavjud bo lgan[2. 22-bet].
ʻ ʻ
Milliy qadriyatlar, an analar zamonlar osha rivojlanib va bu jarayonda turli
ʼ
o zgarishlarga uchraganligi, ayrim urf-odat va rasm-rusumlar unutilib, yangilari
ʻ
yaratilib, xalqimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelganligi
tabiiy. Lekin hamma davrlarda ham milliy qadriyatlarga munosabat bir xilda
bo lmagan. Masalan, o tgan asrning mafkuraviy tazyiqlari oqibatida ming yillar
ʻ ʻ
davomida elimizning ezgu damlariga esh bo lib kelgan ne-ne qadriyatlarimiz
ʻ
qatag onga uchramadi deysiz. Mana shu ta qib va tazyiqlardan hozir biz
ʻ ʼ
ta kidlayotgan milliy an analarimiz qay tariqa omon chiqdi? Ya ni,
ʼ ʼ ʼ
an analarimizning barini saqlab qololdikmi? Ayrim udumlarimiz yoki rasm-
ʼ
rusumlar, dilbar qo shiqlar unutilib, tarixga aylanmadimi? Bugun-chi, bugun milliy
ʻ
qadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish jarayonida qaysidir an analarimizni
ʼ
esdan chiqarib qo ymadikmi?
ʻ
Xalq ijodi o z mohiyatiga ko ra, hamisha yangilanib, yasharib, takomillashib,
‒ ʻ ʻ
uzluksiz rivojlanib boradigan jarayon hisoblanadi. Bundan ming yillar burun
yaratilib, hozirga qadar hech bir o zgarishsiz, “sof holida” yetib kelgan biror
ʻ
marosim yoki folklor asarini topish qiyin. Chunki har bir davr, har bir avlod
bobomeros qadriyatlar silsilasiga o z badiiy-estetik mezonlaridan kelib chiqqan
ʻ
holda o zgarish kiritishi tabiiy. Shuning uchun ham biz folklorni doimiy
ʻ
harakatdagi ijod deya ta riflaymiz.
ʼ
O zining asriy taraqqiyoti mobaynida xalqimizning milliy qiyofasi timsoliga
ʻ
aylangan udum va marosimlarimiz ham doimiy ravishda yangilanib, to lishib,
ʻ
tobora go zallashib va boyib kelgan. Ana shunday tarixiy taraqqiyotning qaysidir
ʻ
9

qatlamlarida ayrim udumlarning unutilishi, siz aytganday “tarixga aylanishi”
hodisasi ham ro y bergan albatta. Hatto xalq og zaki badiiy ijodining janrlar tarkibiʻ ʻ
ham tarixiy-folkloriy jarayonning izchil taraqqiyoti davomida muttasil
takomillashib, ba zi janrlar yo qolib, boshqalari rivojlanishda davom etavergan.
ʼ ʻ
Masalan, ulug bobokalonimiz, buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy o zining
ʻ ʻ
“Mezon ul-avzon” asarida o sha davr o zbek folklorida mavjud bo lgan janrlar
ʻ ʻ ʻ
xususida so z yuritar ekan, “Chun o zonlarning o zmog i va o zbaklarning budi-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
budoyi hech vazn bila rost emas erdi” deb yozgan. Bu o rinda o zon, ya ni baxshi-
ʻ ʻ ʼ
shoirlar tomonidan ijro etilgan “o zmog ” hamda xalq lirikasining “budi-budoy”
ʻ ʻ
janri xususida gap bormoqdaki, bu janrga mansub matnlar bizning kunlargacha
saqlanib qolgan emas. Shoir asarlarida “ayolg u” degan bir atama ham uchraydi.
ʻ
Garchi ayrim manbalarda bu so z “cholg uchi”, “sozanda” ma nosini
ʻ ʻ ʼ ifodalashi
qayd etilsa-da , taniqli tilshunos olim Shayx Sulaymon Buxoriy o zining 1882 yilda
ʻ
yaratgan “Lug ati chig atoyi va turki usmoniy” nomli asarida “ayolg u” so zini
ʻ ʻ ʻ ʻ
“bulbul sadosiday qalbga oziq beradigan yoqimli kuy, ohangga ega qo shiq” deb
ʻ
izohlagan. Afsuski, hozirgacha o tkazilgan folklor ekspeditsiyalarda xalq orasida
ʻ
shunday nom bilan ataladigan qo shiq turi mavjudligi aniqlanmadi. Nazarimizda,
ʻ
“ayolg u” xalq lirikasiga mansub qo shiqlardan bo lib, keyinchalik u unut bo lib
ʻ ʻ ʻ ʻ
ketgan yoki janr nomini bildiruvchi atama o zgarishga uchragan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Lekin shunday marosim qo shiqlari borki, oradan necha asrlar o tganiga qaramay,
ʻ ʻ
muayyan o zgarishga uchragan holda bo lsa-da, milliy folklorimizda yashashda
ʻ ʻ
davom etmoqda. Masalan, “chinka” qo shig ini olib ko raylik. Alisher Navoiyning
ʻ ʻ ʻ
“Mezon ul-avzon” asarida bu xususda “yana “chinga”durkim, turk ulusi zufof va
qiz ko churur to ylarida ani ayturlar” degan bir qaydnoma keltirilgan. Demak,
ʻ ʻ
yozma manbalarning guvohlik berishicha, XV asrda xalqimizning nikoh to yi
ʻ
marosimi folklori tarkibida “chinka”,“chinga”,“changi” deb nomlangan qo shiq
ʻ
ijro etilgan. Shunisi qiziqki, besh yuz yil burun yangragan bu qo shiqning aks-
ʻ
sadosi xalqimizning nikoh to yi marosimi bilan bog liq aytimlarning XX asrda
ʻ ʻ
yozib olingan namunalarida o z ifodasini topganligi ma lum bo ldi. Hassos olima
ʻ ʼ ʻ
Muzayyana Alaviya o z folklor ekspeditsiyalari kundaliklaridan birida shunday
ʻ
10

yozgan edi: “Toshkent viloyatining Bo stonliq tumanidagi Sijjak qishlog ida qizʻ ʻ
to yiga xabar qilayotganlarida “Habibanikiga chinkaga boringlar!” deb qiz
ʻ
o ltirishga chaqirar ekanlar. Unda o yin, qo shiq bo lar ekan. Namangan
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyatining Chust tumanidagi Karkidon qishlog ida qiz uzatarda qizning otasi
ʻ
fotiha bergandan keyin “yor-yor” aytishni “qiz chinkaga o tirdi” yoki “chinka
ʻ
boshlandi” der ekanlar. Toshkentda xatna to yida yigitlar ko pchilik bo lishib
ʻ ʻ ʻ
aytadigan qo shiqni “chinka” deydilar. Pskentda to yda yoqish uchun to nka
ʻ ʻ ʻ
qo yganni “chinka” der ekanlar”.
ʻ
Hozir ham “chinka” qo shiqlari aytiladimi? Mening bilishimcha, chinka
ʻ
qo shiqlarining faqat bir turi, ya ni “yor-yor” an anaviy takrori qo shib aytiladigan
ʻ ʼ ʼ ʻ
ko rinishi bugungi kunda ham marosim folklori tizimida saqlangan. Chunki
ʻ
Alisher Navoiy ham “Mezon ul-avzon”da “chinka” qo shig ining ikki xil turi
ʻ ʻ
bo lib, “Bir nav i hech vazn bila rost kelmas va bir nav ida bir bayt aytilurkim,
ʻ ʼ ʼ
munsarihi matviyi mavquf bahridur va yor-yor lafzini radif o rnig a mazkur
ʻ ʻ
qilurlar, andoqkim:
Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor, Kim damidin tushti o t jonim aro,
ʻ
yor-yor”, deb yozgan edilar. “Chinka”ning ana shu “hech vazn bila rost
‒
kelmaydigan” turi unutilib ketgan bo lib, ikkinchi nav i “yor-yor” janri sifatida
ʻ ʼ
hozir ham keng ijro etib kelinmoqda. Aytish joizki, urf-odat va marosimlar, xalq
qo shiqchiligi an analarining bunday o zgarib, yangilanib borishi nomoddiy
ʻ ʼ ʻ
madaniy meros rivojining o ziga xos xususiyatlaridan biridir. Har bir davrning
ʻ
badiiy-estetik ehtiyoji va hayotiy voqeligi, xalqning turmush tarzi va badiiy
tafakkuri taraqqiyotidan kelib chiqqan holda folklor an analari ham ayrim uzvlarini
ʼ
yo qotib, ba zilari esa yanada boyitilib, to lishib-takomillashib, o sib-rivojlanib
ʻ ʼ ʻ ʻ
boraveradi. Lekin shuni qayd etish kerakki, u yoki bu folklor janri, urf-odat yoki
marosim unut bo lib ketishining ham muayyan sabablari bor. Tarixiy-folkloriy
ʻ
jarayonning qonuniyatlariga ko ra, qadimda muayyan marosimni o tkazishga
ʻ ʻ
hayotiy-maishiy ehtiyojning yo qolishi, ya ni ijtimoiy voqelikda o sha marosimni
ʻ ʼ ʻ
o tkazish ehtiyoji yo qligi bois ko pgina marosimlar bolalar o yinlari sifatida o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
11

shakli va funksiyasini o zgartirgan holatda yashashda davom etavergan. Xususan,ʻ
bolakaylarimizning ko klamgi o yinlaridan birida ijro etiladigan “Oftob chiqdi
ʻ ʻ
olamga” deb boshlanadigan qo shiq aslida qachonlardir surunkali yog ingarchilik
ʻ ʻ
davom etganda “quyoshni chaqirish” maqsadida o tkazilgan mavsumiy
ʻ
marosimning verbal komponenti hisoblangan. Bu marosimni o tkazishga ehtiyoj
ʻ
yo qolgach esa u bolalar o yiniga aylangan[3. 25-bet].
ʻ ʻ
Urf-odat va marosimlarimiz tizimidagi ana shunday o zgarish keyingi
ʻ
davrlarda ham ro y berdi. Masalan, dalaga ilk bor qo sh olib chiqilayotganda,
ʻ ʻ
momolar katta-katta doshqozonlarda “qo sh oshi” pishirishgan. Ular “Ilohim
ʻ
oqlikka buyursin, to qlikka chiqaylik! Sening sharofating bilan tog ora-tog ora un
ʻ ʻ ʻ
elaylik!”, deb ho kizlarning shoxi orasiga bir chimdimdan un sepishgan. Dalaga
‒ ʻ
qo sh chiqarayotgan keksa mirishkorlar esa: “Bu yil hosilimizga baraka bersin,
ʻ
mo l-ko lchilik bo lsin, oyog ing tekkan joyga Bobo dehqon nazar qilsin, xayru
ʻ ʻ ʻ ʻ
barakasini bersin!” deb yaxshi niyat bilan ho kizlarning oyoqlariga un surtib
ʻ
qo yishgan. Odatda “qo sh oshi”ni pishirishdan
ʻ ʻ avval uyma-uy yurib , masalliq
uchun un, don-dun yig ishgan. Har bir oila kelayotgan yilda hosil mo l, ro zg or
ʻ ʻ ʻ ʻ
but, bola-chaqasi sog -omon bo lishini niyat qilib, “qo sh oshi”ga imkon qadar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
hissasini qo shishga harakat qilishgan. Qut-baraka va mo l hosil g oyasini o zida
ʻ ʻ ʻ ʻ
mujassamlashtirgan bu udumning mavsumiy marosimlar silsilasidan tushib
qolganligining sababi uni o tkazishga hayotiy ehtiyoj yo qolganligi bilan
ʻ ʻ
belgilanadi. Chunki endilikda yerlar texnika vositalari bilan shudgor qilinib, ekin
ekishda ho kiz va omochdan foydalanishga ehtiyoj qolmaganligi bois, “qo sh
ʻ ʻ
oshi”, “shox moylar” singari marosimlar o tkazilmaydigan bo ldi. Ammo bu
ʻ ʻ
marosimlar butunlay xalq xotirasidan chiqib ketgani yo q, aksincha, o zining
ʻ ʻ
ikkilamchi talqindagi hayotida yashashda davom etaverdi.
O tgan asrda sho rolar tuzumining mafkuraviy tazyiqi natijasida ko plab
ʻ ʻ ʻ
udumlarimiz, asriy qo shiqlarimiz unutilish arafasiga kelib qolgan edi. Biz 80-
ʻ
yillarning boshlarida folklor ekspeditsiyasiga chiqqanimizda yilboshi-navro z bilan
ʻ
bog liq xalq qo shiqlari, ro za paytida aytiladigan “yo ramazon” aytimlari, so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
12

magiyasi bilan bog liq folklor asarlari afsun-avrash, badik, kinna, gulafshonʻ ‒
singari janrlarga oid matnlarni yozib olishimiz juda qiyin kechgan. Chunki
ijrochilar bunday folklor namunalarini aytib berishga cho chishar edi. Shukurlar
ʻ
bo lsinki, mamlakatimiz osmonida istiqlol quyoshi porlab, milliy an analarimizni
ʻ ʼ
qayta tiklash va saqlab qolishning keng imkoniyatlari yuzaga keldi. Ayniqsa,
marosim folklorining butun bir tizimi mo l hosil va qut-baraka g oyasini o zida
‒ ʻ ʻ ʻ
mujassamlashtirgan navro z bayrami va ko klamni ulug lash bilan bog liq bahoriy
ʻ ʻ ʻ ʻ
qadriyatlari, barkamol avlod tarbiyasi bilan bog liq udum va o yinlar, nikoh to yi
ʻ ʻ ʻ
marosimi tarkibidagi ko plab qadimiy rasm-rusumlar tiklanganligi yosh avlodni
ʻ
ma naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashda muhim rol o ynamoqda.
ʼ ʻ
Xalq og zaki ijodiyotining eng muhim xususiyatlaridan biri tarbiya vositasi
ʻ
ekanligi bilan belgilanadi. Xalqimiz tomonidan yaratilgan rivoyatlar, masalan,
Amir Temur, Alisher Navoiy singari buyuk bobolarimizning ezgu ishlari haqidagi
rivoyatlar, tarixiy qo shiqlar, tarixiy dostonlar, maqol va hikmatli so zlar orqali
ʻ ʻ
yosh avlod dunyoqarashi shakllanadi, tarixiy qadriyatlarni e zozlash an anasi
ʼ ʼ
kamol topadi, ma naviy madaniyat yuksaklikka ko tariladi. Chunki bu asotirlarda
ʼ ʻ
o ziga xos g oya, mafkura yashiringan.
ʻ ʻ
Albatta, g oyatda boy badiiy an analar mahsuli hisoblangan folklorimizda
ʻ ʼ
xalqimizning orzu-istaklari, ezgu o ylari, o ziga xos turmush tarzi hamda
ʻ ʻ
Maktabgacha ta’lim- qarashlari mujassamlashgan. Shuning uchun ham folklor
asarlari, urf-odat, an ana va marosimlar xalqimizning ma naviy qiyofasini
ʼ ʼ
ko rsatuvchi ko zgugina emas, balki milliy tarbiyaning muhim va qudratli
ʻ ʻ
vositalaridan biri hamdir. Chunki bizga ajdodlarimizdan meros bo lib
ʻ kelayotgan
har bir doston , har bir qo shiq, har bir maqol yoki rivoyatda xalqimizning o ziga
ʻ ʻ
xos milliy qiyofasi, orzu-intilishlari, ezgu maqsadini ifodalovchi g oyalar o z
ʻ ʻ
ifodasini topgan.
Siz yuqorida Amir Temur, Alisher Navoiy singari buyuk
bobokalonlarimizning muborak nomlarini tilga olganingizda xalqimiz orasida naql
qilinadigan purma no rivoyatlar yodimga tushdi. Darhaqiqat, o zbek xalq og zaki
ʼ ʻ ʻ
13

ijodiyotida yurtimizning shonli tarixi, ilmiy va ma naviy qadriyatlariningʼ
yaratilishiga ulkan hissa qo shgan ulug siymolar hayoti va ezgu ishlari haqida
ʻ ʻ
hikoya qiluvchi rivoyatlar juda ko p. Bilasizki, har qanday tarixiy shaxs haqida
ʻ
ham rivoyat yoxud afsona yaratilmaydi. O zining butun umrini el-yurt ravnaqi, ona
ʻ
vatan osoyishtaligi, diyorimizning gullab-yashnashiga baxshida etgan buyuk
zotlarning nomigina folklor asarlarida muhrlanib, boqiylikka daxldor siymolarga
aylanadi. Shuning uchun ham o zining benazir ilmiy salohiyati bilan jahon
ʻ
sivilizatsiyasiga katta hissa qo shgan Abu Rayhon Beruniy, al-Xorazmiy, Ibn Sino,
ʻ
Mirzo Ulug bek kabi buyuk olimlar, mardlik, adolat va vatanparvarlik timsoliga
ʻ
aylangan ulug bobomiz sohibqiron Amir Temur, o zbek xalqi badiiy tafakkurining
ʻ ʻ
betakrorligini dunyo miqyosida e tirof ettirgan Alisher Navoiy, Bobur singari
ʼ
zukko so z ustalari haqidagi xalq rivoyatlari yoshlarimiz uchun chinakam ibrat
ʻ
maktabi bo la oladi.
ʻ
Zero, rivoyatlarda xalqimizning qon-joniga singib ketgan yaratuvchilik va
bunyodkorlik g oyalari o z badiiy ifodasini topgan.
ʻ ʻ
Biz bugun yuksak texnologiyalar zamonida, ilmiy tafakkur g oyat taraqqiy
ʻ
etgan bir davrda yashayapmiz. Ya ni, globallashuv jarayoni hayotimizga qanchalik
ʼ
chuqur kirib borar ekan, mafkuraning ahamiyati ham shu qadar oshib boraveradi.
Folklor o z mohiyatiga ko ra milliy mafkurani shakllantiruvchi qadriyatlardan biri
ʻ ʻ
ekan, ana shunday vaziyatda uning tarbiyaviy ahamiyati nimalarda ko rinadi?
ʻ
Globallashuv jarayoni kundan-kunga avj olib, texnika taraqqiyoti mislsiz
‒
darajada o sib borayotgan hozirgi davrda ham folklorning tarbiyaviy ahamiyati sira
ʻ
kamaygan emas. Agar jahon miqyosida ham olib ko radigan bo lsak,
ʻ ʻ dunyo
adabiyotida , jahon kino san atida folklorga yuz burish, folklorning tarbiyaviy
ʼ
quvvatidan kuch olishga intilish tamoyili ustuvorlik qilayotganligini ko rish
ʻ
mumkin.
Bilasizmi, chanqovuzning poyonsiz ko ngil kengliklariga jo bo lgan
ʻ ʻ
tuyg ularni tarannum etuvchi sirli navolariyu, “Alpomish”ni kuylayotgan
ʻ
baxshining jozibador badihasi, farzandiga alla aytayotgan onaning mehr baytlariyu,
14

“ostonasi tillo uy”ga entikib qadam tashlayotgan kelinchakning poyiga
qo shiqlardan poyandoz to shayotgan momolarning betakror navolari hech birʻ ʻ
kishini befarq qoldirmaydi. Chunki folklor xalq ijodi bo lgani uchun u insonning
ʻ
mohiyatida, ruhiyatida yashaydi. Bu ruhiyat mudroq bo lishi mumkin, uni
ʻ
uyg otish uchun esa folklorga murojaat qilinsa kifoya. Zero, asrlar bo yi yaratilib,
ʻ ʻ
xalqimizning ulkan ijodiy dahosi tufayli sayqal topib, go zallashib kelgan
ʻ
qo shiqlar, so z gavharlaridan shodalar tizgan chechan baxshilarga ilhom bergan
ʻ ʻ
dostonlar, o zida ajdodlarimizning purma no hikmatlarini mujassamlashtirgan
ʻ ʼ
maqol va matallar, xayolot olamining sirli mo jizalaridan so ylaguvchi ertaklar
ʻ ʻ
mohiyatini anglagan har qanday kishi avvalo o zligini anglaydi. Folklor bugungi
ʻ
kunda o ziga xos, yangicha ko rinish kasb etmoqda. Buni adabiyotda ham,
ʻ ʻ
san atda ham kuzatish mumkin. Folklorning yangicha ko rinishda rivojlanib
ʼ ʻ
borayotganligi hamisha taraqqiy etib, doimiy rivojlanib kelgan xalq ijodiyoti
bugungi kun kishisining ma naviy-madaniy hayotida ham muhim o rin tutishidan
ʼ ʻ
dalolat beradi.
Ma lumki, 2010 yilda Vazirlar Mahkamasining “2010–2020 yillarga mo ljallangan
ʼ ʻ
nomoddiy madaniy meros ob yektlarini muhofaza qilish, asrash, targ ib qilish va
ʼ ʻ
ulardan foydalanish Davlat dasturi” qabul qilingan edi. Ayting-chi, hozirda
folklorshunos-mutaxassislar xalqimizning nomoddiy madaniy merosini muhofaza
qilish va targ ib etish borasida qanday ishlarni amalga oshirmoqdalar?
ʻ
Ma lumki, o zbek xalq og zaki badiiy ijodi qadim zamonlarda yashagan
‒ ʼ ʻ ʻ
ajdodlarimizning mifologik tasavvurlaridan tortib zukko baxshilarimiz zakovati
tufayli yaratilgan yuzlab dostonlar, shuningdek, xilma-xil janrlardan iborat g oyat
ʻ
boy durdonalar tizimi hisoblanadi. Asrlar davomida yaratilib, sayqallanib kelgan
ana shu ulkan qadriyatlarimizda xalqimiz badiiy tafakkurining bir necha ming
yillik tarixi mujassamlashgan. Nomoddiy madaniy meros ob yektlarini muhofaza
ʼ
qilish, asrash, targ ib qilish va ulardan foydalanish yuzasidan 2010–2020 yillarga
ʻ
mo ljallangan “Davlat dasturi”ning qabul qilinishi ana shu bebaho ma naviy
ʻ ʼ
qadriyatlarni saqlash, ilmiy tadqiq etish va ommalashtirish borasida keng ko lamli
ʻ
ishlarni amalga oshirishga imkon yaratdi.
15

1.2 Ta’lim-tarbiya jarayonida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish
Odamning yuksak psixik funksiyalari tariqasida bolalikda berilgan idrok,
diqqat va tafakkur borliqni bilish formalari sifatida qaralishi shak-shubhasizdir.
Faoliyatning bilish manbai, muloqotning esa odamning shaxsiy taraqqiyoti manbai
ekanligi ma’lum. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida aks etgan yuksak g‘oyalar ustida
fikr yuritar ekanmiz, bunda yosh davridanoq bir-biridan ajralib turadigan
o‘quvchilarni ko‘z oldimizga keltirishimiz lozim. 5-6- sinf o‘quvchilarida bilish
jarayonlari (sezgi, idrok, tafakkur, xayol va xotira)ni o‘rganish tashislashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Bolaning individual jamoatchilik hatti-harakatlarida namoyon
bo‘ladigan ijtimoiy va tabiiy (tug‘ma) xulq-atvori, hatti-harakatlarini tushuntirib va
uni oldindan aytib berishda uning biosoidal tabiatini hisobga olish zarurligi
o‘rganiladi.Ma’lumki, bola markaziy nerv tizimining tuzilishi, uning ishi
(vazifalari) va xususiyatlari, uning markaziy va pereferik qismi, bosh miyaning
tuzilishi, har bir neyronning tuzilishi va uning ish tartibi, "retseptor" tushunchasi va
uning turlari, "analizator" tushunchasi , odam bosh miya qobig‘ining tuzilishi va
uning asosiy maydonlari satqi qismlari ustida, bosh miya qobig‘ida sodir
bo‘ladigan asosiy psixik jarayonlar va kishining psixik holatlari, retikulyar
formatsiyalarining markaziy nerv tizimida tutgan o‘rni, uning roli va vazifalari
to‘g‘risidagi ma’lumotga ega bo‘lish pedagogik tashhislashni oqilona tashkil
qilishga imkoniyat yaratadi.Bundan tashqari ха lq о g‘ki ijodi namunalari asosida 5-
6- sinf o‘quvchilarini Maktabgacha ta’lim- tarbiyalashda bola psixikasi, unda nerv
bog‘lanishlarining prinsipi va umumiy mexanizmlari, psixik hodisalarning miya
ishi bilan bog‘liqligi, ularning psixik jarayonlari bilan aloqasi va xulq-atvor, xatti-
harakatlarini boshqarishdagi, psixik hodisalar va miyaning ayrim tuzilishining bir
xildagi o‘zaro ta’siri, muammolari haqida ma’lumotga ega bo‘lgani afzal.Shu bilan
bir qatorda, bola miyasida sodir bo‘ladigan psixik holatlarning anatom-fiziologik
xususiyatlari bunda sezgilarning tarkib topishida ishtirok etadigan miya tuzilishi va
tanamizdagi a’zolarning fiziologik mexanizmlari ustida o‘ylanib ko‘rishi zarur.
Maktabgacha ta’lim- tarbiya fazilatlari: sabr-qanoat, matonatni xulq-atvorning
17

genetik ildizi bunda odam psixologiyasi va uning xulq-atvori, xatti-harakatlari
rivojlanishida genetika va muhit, biologik va ijtimoiy omillarni tushuntirish
muammolari, irsiyat mexanizmlari haqidagi tasavvurlar asosida hal qilishga
yordam beradi.Maktabgacha ta’lim- tarbiya tadbirlarini amalga oshirishda xalq
pedagogikasidan foydalanish o‘rinlidir. Х alq donishmandligi va odobnomasining
nodir sohasi bo‘lgan o‘zbek xalq pedagogikasi ijtimoiy va maishiy-Maktabgacha
ta’lim- xayotning barcha tomonlarini , xalq og‘zaki ijodi, qadrshunoslik,
udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yo‘nalishlarini, diniy-
Maktabgacha ta’lim- ta’limotni qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. U
xalqimizning asrlar davomida to‘plagan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy,
Maktabgacha ta’lim-, falsafiy, ma’rifiy, estetik, ma’naviy jismoniy yetuklik
borasidagi qarashlarini, xulosalarini lo‘nda va donishmandona tarzda
ifodalaydi. Х alq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-
ikkilamchisi bo‘lmaydi, hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda
qolmasligi, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari
e’tiborga olingan holda, yetti o‘lchab bir kesishga amal qilinadi. Х alq
pedagogikasining o‘ziga xosligi shundaki, u bugun va ertani uylab ish tutadi , ya’ni
o‘tmishni unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik, kelajakka umid asosida tarbiya
olib boradi. Х alq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib, rivojlanib, boyib
borishining, inson va Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan, uning
qayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra va serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan, uning
bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi,
tarbiyaning eng dolzarb masalalarini hal qilishga qaratilganligi, uchinchidan , milliy
yo‘nalishga, umumbashariy g‘oya-maqsadlarga qaratilgan bo‘lganligidir. Shuning
uchun xalq pedagogikasi tarix to‘fonlariga haramasdan o‘z faoliyatini to‘xtatmaydi
va yoshlar tarbiyasi borasida hal qiluvchi o‘rinni egallab kelmoqda.Bolalarga
Maktabgacha ta’lim- tarbiya berishda bolalar o‘yin folklorining o‘rni va ahamiyati
katta bo‘lsa, xalq an’anaviy sporti - farzandlar jismoniy baquvvatligi va
yetukligining garovidir. Х alq pedagogikasining ekologik tarbiya berishdagi
imkoniyati ham kengdir. Atrof muhit va tabiatni e’zozlash, hayvonlar, qushlar,
18

dov-daraxt, o‘simliklar, yer, suv, borliqqa munosabatni ifodalovchi qarashlar
ekologik tarbiya berishga qaratilgandir. Т urli udumlar, rasm-rusm, marosimlar,
tabiat bayramlari, “Navro‘z”, “Mehrjon”, “Hayit bayrami”, bolani beshikka solish,
sunnat qilinishi, uylanish, payg‘ambar yoshi, oltin va kumush to‘ylar, turli
yubileylar, odatlar, udumlar va marosimlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati ham
juda kattadir. Т urli qo‘shiqlar orqali go‘zallik, orzu-umid va boshqalar tarannum
etilib, insonda cheksiz muhabbatni tarkib toptiradi. Ertaklar orqali yaxshilikka
mehr , yovuzlikka nafrat tarbiyalanadi. Yoshlarimizni har tomonlama yetuk
insonlar qilib tarbiyalashimizda ayniqsa, qahramonlik dostonlarining ahamiyati
ham kattadir. Х alq pedagogikasi umuman olganda ilmiy pedagogika bilan
bog‘liqdir. Ma’lum ma’noda o‘zbek xalq og‘zaki ijodi to‘g‘ridan -to‘g‘ri yoshlar
tarbiyasiga ta’sir etish vositasi bo‘lib xizmat qilgan va xizmat qilib kelmoqda.
Chunonchi, tez aytishlar - bolalar nutqini o‘stirishga, topishmoqlar - bolalarning
topqirligi, zehnini tarbiyalashga, maqollar- bolalarning axloq-odob tarbiyasiga,
qo‘shiqlar- bolalarning nafosat tarbiyasiga, doston va ertaklar bolalarning aqliy,
Maktabgacha ta’lim-, jismoniy va umuman har tomonlama tarbiyasiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.Bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda bolalarga sabr, matonat, fidoiylik
kabi Maktabgacha ta’lim- fazilatlarni singdirishda qo‘yidagi jihatlar hisobga
olinishi zarur:- diqqatni, sabr-toqatni boshqarish, topshiriqlarni bajarish
tayyorgarligi ifodalangan ishga munosabat ;-bir qadar tarbiyachidan holi bo‘lish
guruh bilan aloqa o‘rnatish qobiliyatini ko‘rsatuvchi ijtimoiy jihat.Albatta, bolada
bu ko‘rsatkichlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, ular pedagogik jarayon mahsulidir,
shu boisdan tarbiyachi bolalar ongini o‘stiradigan, mustaqil fikr yuritish
ko‘nikmalarini rivojlantirishtiradigan real muhit yaratishi lozim. Bugun
bolalarning aqliy, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi chet-el metodlari
(“Montessori”, “Breynring”, “Breynshtorming”)dan qator ta’lim muassasalarida
foydalanishmoqda va yaxshi natijalarga erishilmoqda. Shuningdek, “Bolalarni
rivojlantirish” tayanch dasturi ishlab chiqilganligi va tajriba sinovdan
o‘tayotganligi ham ma’lum. Shu o‘rinda Maktabgacha ta’lim- tarbiyaning ta’lim
19

muassasalari uchun o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatib o‘tish joizdir:har bir
mashg‘ulotdan ko‘zda tutilgan maqsad aniq o‘rnatiladi;
1. o‘quvchilarning individual-psixologik xususiyatlari albatta inobatga
olinadi;
2. mashg‘ulot mazmunini saralashda bir tomondan bolalarning qiziqishi,
ehtiyoji, qobiliyatlari, ikkinchi tomondan- tarbiyachining ijodkorligi, mahorati,
uchinchidan- mavjud shart-sharoitlar hisobga olinadi;
3. didaktik jarayon tuzilmasi keskin farqlanadi , ya’ni uning motivatsion
bosqichi kuchaytiriladi. Boshqacha qilib aytganda, o‘yinli didaktik jarayon
loyihalanayotgan texnologiyaning asosini tashkil etadi;
4. didaktik jarayon ikkinchi bosqichi- bolalarning o‘quv bilish faoliyatini
(o‘f o‘yin tashkil etadi);
5. uchinchi bosqich-boshqaruv faoliyati (B) funksiyasi ham o‘zgaradi.
Agar o‘quv jarayonida o‘qituvchi o‘quvchining bilish faoliyati bosqichiga
aralashmaydigan bo‘lsa, tarbiyachi faoliyati didaktik jarayonning o‘fda ham
ustivorlik kasb etadi;
6. texnologiyalarni qo‘llash samarasi yoki yakuniy daraja- bu shaxsni
rivojlantirish va katta sinflarda o‘qishga tayyorlash ekanligiga o‘qituvchi alohida
e’tibor qaratishi lozim. Bola tarbiya jarayonining sust, harakatsiz ob’ekti bo‘lib
qolmasdan, balki faol ishtirokchisiga- sub’ektga aylanishi kerak.
Ха lq о g‘zaki ijodi namunalari asosida tashkil qilingan o‘yin o‘quvchilar
o‘zlashtira oladigan faoliyat hisoblanib, bu faoliyat jarayonida ular o‘qishga,
mehnatga badiiy ijodga qiziqadilar, hayotiy muammolarni tezda ilg‘ab oladilar.
Shu boisdan o‘yinga tayanib ish ko‘rish- bola xulqidagi nuqsonlarni bartaraf
etishga, uni o‘qishga qiziqtirishga eng maqbul yo‘l, tarbiyaviy ta’sirga hayajonli
javob berishni ta’minlash uslub bo‘lib hisoblanadi. O‘yinli vaziyatlardan maqsadli
foydalanish g‘oyasi birmuncha ilg‘or va samaralidir. Т urli yoshdagi odamlar
20

faoliyatini o‘yin tarzida tashkil etish va kasb mahoratini takomillashtirish tajribasi
pedagogika fani uchun yangilik bo‘lmasa-da, o‘yinli didaktik jarayonni loyihalash
texnologiyasi yetarlicha ishlanmagan. Mavjud adabiyotlarda o‘yinning
ishbilarmonlik, rolli, ishlab chiharish, tadqiqotchilik va o‘qishga oid turlari
mohiyati va mazmuni uchrab turadi, biroq hanuzgacha kompyuterli ,
“ishbilarmonlik”, turli tarbiyaviy ahamiyatga molik o‘yinlariga qo‘yiladigan asosiy
talablariga javob beruvchi metodikaning ishlab chiqilmaganligini qayd etish
o‘rinlidir , ya’ni: o‘yin jarayonining kuchaytirilgan va turg‘un motivatsiyasi,
o‘yinning bajaruvchi bosqichida (B) ishtirokchilarning muvaffaqiyatga erishish va
qanoat hosil qilishi, bilish faoliyatini maqsadli boshqarish va o‘yin so‘ngiga
faoliyatni o‘zlashtirish sifatining ta’minlanishiga erishish. Ха lq о g‘zaki ijodi
namunalari asosida 5-6- sinf o‘quvchilari uchun o‘yinning qo‘yidagi turlari
mavjud: mavzuli-rolli o‘yinlar, o‘yin-mehnat, didaktik o‘yinlar, harakatli o‘yinlar,
vaqti-xushlik o‘yinlari, sayr-tomosha o‘yinlari, majmuali bayram
o‘yinlari.«Mavzuli rolli o‘yinlar bolalarning mustaqil yoki kattalar yordamida
ijtimoiy tajribani, moddiy ob’ektni hayotiy va badiiy taassurotlar asosida ijodiy
qayta yaratish faoliyatidir 1
»,-deb ta’kidlaydi o‘zbek olimi Nurali Sayidaxmedov .
Bu faoliyat natijasida bolalar nutqi, fikrlashi, xayol surishi va boshqa Maktabgacha
ta’lim- sifatlari tarkib topadi. Buning uchun o‘q увчи yoshiga xos kichik hajmdagi
hayotiy mavzular sahna ko‘rinishida ijro etiladi. Misol uchun, “Ertaklar olamida”,
“Alpomish maydonida”, “Sharqq bozori”, “M а q о llar yarmarkasi”, “Barchinoy
bilan suhbat” sahnasini ijro etishi bilan bolalar yangi tushuncha va munosabatlarga
duch kelishadi va ularni binoyidek o‘zlashtiradilar.O‘yin-mehnat jarayonida
bolalar atrof olam to‘grisida chuqurroq tasavvurga ega bo‘ladilar, ish jarayoni va
harakatlarining umumiy ko‘rinishini o‘zlashtiradilar.Didaktik o‘yinlar bolalarning
aqliy rivojlanishida, ularni bilishga undashda birmuncha afzalliklarga ega. Bu
o‘yinlar pedagog tomonidan o‘quv-tarbiyaviy maqsadlar uchun maxsus tashkil
etiladi. Foydalanilayotgan materiallar turiga qarab didaktik o‘yinlar predmetli-
didaktik o‘yinchoqlar va materiallar;- “qiyin sayohat”, “labirint”, so‘zli- o‘yin-
topishmoqlar, masalalar, o‘yin-sayohatlar va boshqa. Т arbiya jarayonida tarbiyaviy
21

ishlar mazmunida doimiy takrorlanishga duch kelamiz. 5-6- sinf o‘quvchilarida
do‘stlik, o‘rtoqlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik , milliy g‘ururni tarbiyalash
ko‘zda tutiladi. Lekin ularning mazmuni bolalarning yoshi va hayotiy tajribasiga
muvofiq kengayib va chuqurlashib boradi. Demak, fidoiylik, sabr-qanoat,
matonat kabi fazilatlarni tarbiyaviy ishlar mazmuni va bolalar tajribasiga oqilona
yondoshgan holda shakllantirish zarur. [5. 45-bet].
22

II BOB. O‘QUVCHILARNI TARBIYALASHDA XALQ
MAQOLLARINING TARBIYAVIY AHAMIYATI.
2.1 O‘quvchilarnima’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalq maqollarining
tarbiyaviy ahamiyati.
Tarbiya natijasi haqidagi xalq fikri muhim ta`lim ma`nosiga ega. Bu odamlar ,
ularning shaxsiyati haqidagi mulohazalarni baholovchi fikrlardir: “Qiziqqon odam
makkor bo‘lmaydi”, “yomon odam ko‘mirga o‘xshaydi: kuydirmasa ham qorasi
yuqadi”, “Pok vijdon Xudoning ko‘zi”, “Sof vijdon fosh qilishni eqtiradi”,
“Yurganda maysani bosmaydi” (yuvoshlik haqida), “Uning faqat qorga bosgan izi
tug‘ri” (elgonchilar haqida), “Maqtanchoqning gaplari ko‘lmak, kamtarniki
dengiz”, “Ayiqning o‘zini ko‘rib, izini qidiradi” (bemaqsad odam tug‘risida),
“ Y alg‘on bilan dono bo‘lmas, ug‘rilik bilan boy bo‘lmas”, “eshlarning shijoatini
so‘ndirgandan ko‘ra, eman daraxtini sindirgan oson”, “It qutirsa egasini qopadi”,
(noinsof odamlar tug‘risida yana bir maqol: “Ko‘chib bo‘lgandan keyin tuya na
hojat, daredan so‘zib o‘tgach, qayiq ha hojat”), “Yaxshi odam eomnlikni eslamas,
emon odam yax`shilikni eslamas” va h.q. Ko‘plab ibratomuz maqollar shunisi
bilan qiziqqa, aniqliq xossasi ulardagi ishharakat va amallarga qarab bahlonadi,
tarbiya bilan bog‘liq holda qaraladi. Ahmoq odamlarni tarbiyalash oson emas:
“Ilon o‘zining egriligini bilmaydi: tug‘rilasang chaqadi”, “Bukrini go‘r tuzatadi”,
“Ilon po‘stini yilda bir almashtiradi, ammo zaharli tishi qolaveradi”. Maqollarga
qarab shaxsning ijobiy va salbiy hislatlari odamlar xulq-atvorini bir zaylda
yaxshilashni ko‘zda tutuvchi tarbiya maqsadi sifatida gavdalanadi. Buning ajoyib
tomoni shundaki, barcha xalqlar inson kamolotining cheksizligini tan oladilar.
Kishi har qancha komil bo‘lmasin, u kamolot sari yana bir qadam tashlaydi. Bu
qadam nafaqat odamni, balki bashariyatni taraqqiet sari boshlaydi. Sharhlovchilar
oila va nasablarga quyidagicha mantiqiy baho beradilar: istiqbolsiz nasab, ertasi
yo‘q oila, shoxbutoqsiz daraxt; ildizsiz daraxt quriydi, elqiz butoq sinishi turgan
gap , hassasiz cho‘pon shoxsiz daraxt va hoqazo. Gohi paytlarda elqiz bola katta
23

bo‘lgach, o‘z bolalarini himoyasiz tashlab qo‘yishi mumkin, chunki uning yaqin
qarindosh urug‘lari-ammayu amakilari, jiyanlari bo‘lmaydi-da.
Ma’naviyat-inson ruhiy, aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U
kishilarning falsafiy , xuquqiy, ilmiy, badiiy, Maktabgacha ta’lim-, diniy
tasavvurlarini o‘z ichiga oladi. Ma’naviyat atamasining asosida “ma’ni” so‘zi
yotadi. Ma’lumki, insonning ichki va tashqi olami mavjud. Tashqi olami uning
bo‘y–basti, ko‘rinishi, kiyinishi va hatti–harakatlari kiradi. Ichki olamiga esa uning
yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu–istaklari, intilishlari, his-tuyg‘ularini o‘z
ichiga oladi. Insonning ana shunday ichki olami ma’naviyatdir. Ma’naviyat va
axloq bir- biri bilan bog‘liq bo‘lib bir-birini to‘ldiradi. Zero, jamiyat rivojlanishi
faqat uning iqtisodiy taraqqiyotidangina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham
taqozo etadi. Har qanday mafkura kabi O‘zbekistron Respublikasi milliy istiqlol
mafkurasiningf asosiy g‘oyalaridan biri ham jamiyatda ma’naviy-Maktabgacha
ta’lim- qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa
turlari kabi ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- tarbiya asosini ham ilg‘or milliy,
ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- qadriyatlar, xalq pedagogikasi g‘oyalari tashkil
etadi. Ma’naviyat- shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti,
imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir.
Ma’naviyat (arabcha “ma’naviyat” – ma’nolar majmui) mohiyatiga ko‘ra iltimoiy
taraqiyotga ijobiy ta’sir o‘tkazuvchi falsafiy, huquqiy, ilmiy, Maktabgacha ta’lim-,
diniy tasavvur, tushuncha va g‘oyalar majmui hisoblanadi. Jamiyat ma’naviyati
uch muhim soha yo‘nalishida amaliy faoliyatni tashkil etish asosida
shakllantiriladi. Jamiyat ma’naviyatini shakllantiruvchi omillar: madaniyat,
ma’rifat, mafkura. Madaniyat (“cultura”- so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish,
ishlov berish ma’nosini bildiradi) - ijtimoiy taraqiyot davomida insonlarning
faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qiluvchi moddiy va ma’naviy boyliklar majmui[6. 33-bet].
Ma’rifat- shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlarni singdirish, ta’lim va
24

tarbiyani takomillashtirish, milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganish,
ularni targ‘ib etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi. Mafkura
(arabcha- “mafkura”-nuqtai nazar va e’tiqodlar tizimi, majmui) – jamiyatdagi
muayyan siyosiy, huquqiy, Maktabgacha ta’lim-, diniy, badiiy, falsafiy, ilmiy
qarashlar, shuningdek ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- yuksalish , ma’rifiy-
tarbiyaviy ishlarning rivojini ta’minlovchi, ularning maqsad va yo‘nalishlarini
aniqlashda yetakchi o‘rin tutuvchi g‘oyalar majmui. Har uchala sohaning uzviy
birligi asosida jamiyat ma’naviyati yuksaladi. Ma’naviyat sohasida ijobiy
yechimini ta’minlash zarur bo‘lgan asosiy vazifani ko‘rsatar ekan, O‘zbekistron
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: “Bu
sohadagi asosiy vazifamiz –milliy qadriyatlarimizni tiklash, o‘zligimizni aniqlash,
milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy
hayotimizdagi o‘rnini va hurmatini tiklash, o‘zligimizni anglash”. Axloq ijtimoiy
ong shakllaridan biri bo‘lib muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi
zarur bo‘lgan ma’lum hatti- harakatlar, qoidalar yig‘indisidir.Axloq odamlarning
bir- birlariga, jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga, ishlab chiqarish
vositalariga, mehnat mahsulotlariga munosabatini muayyan tartibga solinadigan
hatti – harakat qoidalari tizimida namoyon bo‘ladi.
Odob- odamlarning jamoat , el-yurt orasida o‘zini tutishi, boshqalar bilan qay yosin
muomalada qilishi, o‘z turmush, bo‘sh vaqtini qanday tashkil etish, xullas,
shaxsning kundalik xulq-atvori, yurish- turishi, hatti – harakatlari qanday bo‘lishi
lozimligi xususida bahs etadi. Aniqrog‘i, axloq kishining ichki olami, e’tiqodi,
fazilatlari sifatida mavjud bo‘lsa, odob shaxsning ko‘zga tashlanayotgan
mulozamati, xulq- atvori, muomala munosabatlari tarzida namoyon bo‘ladi.Axloq
kishidan har xil holatlarda qanday yo‘l tutish kerakligini yaxshi o‘ylab, maqsadga
muvofiq harakat qilishni talab etsa, odob o‘z qoidalarining odat tusiga kirishini,
ya’ni har qanday vaziyatda shu odatni namoyon qilishini taqozo etadi. Har bir
odam xususida, odatda, uning faoliyatiga va ishi axloq talablariga , turmush
qoidalariga, jumladan, davlat qonunlariga muvofiq yoki xilof ekanligiga asoslanib
muayyan fikr yuritiladi.
25

Axloq ilmi yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi murakkab muammolar
haqida bahs yuritib, insonning kamolotga erishish yo‘lini yoritib boradi. Har bir
inson bir olam bo‘lgani kabi uning axloq – odobi ham juda murakkab olam desak
yanglishmaymiz. Chunki, shaxsning zohiriy va botininy olamin, ayniqsa, qalb
olamini o‘rganish, bilish, tahlil etish g‘oyatda qiyin. Bu ruhiyat bilan bog‘liq
holatdir. Axloqli, odobli komil insongaodamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr-
muhabbat, rahm- shafqat, adolat, diyonat, hayo, iffat, vafo, sadoqat, himmat,
saxovat, iymon, e’tiqod kabilar mujassam bo‘ladi. Ayni holda shu xislatlarning
aksi- beburd, axloqsiz kishilar fe’lida ko‘rinadi. Birinchi Prezident I.Karimov
mustaqilligimizning dastlabgi yillaridan boshlab axloq tarbiyasiga alohida e’tibor
qaratdilar. Shu bilan birgalikda, ta’lim tizimini isloh etish masalariga diqqat qaratib
kadrlar tizimining shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishining asosiy tamoyillarini
belgilab berar ekanlar, o‘quvchi yoshlarni Vatanga sadoqat, yuksak axloq
ma’naviyat va ma’rifat, mehnatga vijdonli munosabatda bo‘lish ruhida
tarbiyalashni asosiy vazifalardan biri sifatida ko‘rsatib o‘tdi. Shuningdek ,
Prezidentimiz “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Biror, bir jamiyat ma’naviy
imkoniyatlarini, odamlar ongiga ma’naviy–Maktabgacha ta’lim- qadriyatlarni
rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o‘z istiqbolini tasavvur eta olmaydi”,
- degan edi.
“Ma’naviyat- insonni ruhan yuksalish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning
ichki olamini, irodasini baquvvat, iymon- e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini
uyg‘otadigan beqiyos kuch va uning barcha qarashlarining mezonidir ”
Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi tosh yozuv va
bitiklar, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarda
xazinasida saqlanayotgan ming- minglab qo‘lyozmalar, ularda mujassamlashgan
tarix, adabiyot , san’at, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, minerologiya, kimyo,
astrronomiya, me’morchilik sohalariga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk
ma’naviy boyligimizdir. Bunchalaik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda
26

kamdan – kam topiladi. Tarixiy yodgorliklar namunalari bilan yaqindan tanishar
ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va g‘oyalar, ma’naviy- Maktabgacha
ta’lim- qarashlar, hayot falsafasi bizni bugungi zamonamizda ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotmaganiga amin bo‘lamiz [6. 12- bet ].
27

2.2 Т arbiyaviy tadbirlarni o ‘ tkazishga qo ‘ yilgan pedagogik talablar
Xalq оg‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy qаdriyatlarni
shakllantirishda pedagoglar o‘z faoliyatlarini O‘zbekiston Respublikasining
“Тa’lim to‘g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Pedagogika
fani Konsepsiyasi” talablari bilan hamohang ravishda olib borishlari lozim.
O‘yin-eng yaxshi tarbiya vositasidir. Хalq og‘zaki ijodidagi ijobiy qahramonlar
roliga kirib, ulardagi xislatlarni o‘zida mujassamlanishini ko‘rmoqchi bo‘lgan
o‘quvchilar ertaklardagi botirlar, mard o‘g‘lonlarga, aqlli va qurqmas, jasur va
matonatli obrazlarga ko‘proq taqlid qilishadi.
Хаlq оg‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy qаdriyatlarni
shakllantirishda turli tadbirlardan foydalanish lozim: tarbiyaviy mavzuda axloqiy
suxbatlar, kechalar , tarbiyaviy soatlar, munozara-debatlar, davra suxbatlari,
bellashuvlar, adabiy mushoiralar, turli bilimdonlik o‘yinlari, bayram kechalari ,
turli kasb egalari bilan uchrashuvlar, musobaqalar, sport anjumanlari va turli-
tuman shoular va boshqalar kabi tashkil etish mumkin. Sayqallashib qolgan
tadbirlardan iloji boricha voz kechish lozim.
Тarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga qo‘yilgan pedagogik talablar quyidagicha:
- Т adbirlarni o‘tkazishdan oldin bolalar ruxiyati, qiziqishini o‘rganish;
-O tkaziladigan tadbirga bolalarda qiziqish uyg‘ota bilish;ʻ
- Т arbiyaviy tadbir rejalashtirilganda sinfdagi hamma bolalarning mazkur
faoliyatda ishtirok etishini ta’minlash;
- Т arbiyaviy tadbirda ishtirok etadigan bolalarni rag‘batlantirish va boshqalar.
Bolalar bilan o‘tkaziladigan tadbirlarni tashkil qilishning tartibi:
1. Mavzuning dolzarbligi.
2. Mavzuning mazmunini rejalashtirish.
3. Mavzuning maqsadi (ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi).
28

4. Т adbir o‘tkazish uchun jihozlar.
5-6-sinf o‘quvchilari uchun “Alpomish-mardlik va jasurlik timsoli”, “ Х alq
og‘zaki ijodida kamtarinlik va samimiylikning kuylanishi”, “Mardlik nima?”,
“ Т opishmoqlar mamlakatida”, “Maqollar-xalq boyligi”, “Men sevgan qahramon”
va boshqa ko‘plab mavzularda kechalar tashkil etish mumkin.
Shunday qilib, 5-6-sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli, to‘laqonli, yosh jihatlariga
mos iqlimni yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy-foydali, ijodiy-ko‘ngilochar va
shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etilishi lozimki, natijada bolalar sog‘lom
ma’nodagi ko‘ngillari tusagan ishga qo‘l urishga o‘rganib, Vataniga, eliga sodiq
fidoyi insonlar bo‘lib yetishib chiqsinlar [7. 62-bet].
O‘quvchilarga xalq og‘zaki ijodi namunalari orqali milliy qadriyatlarni
singdirish masalalari mustaqil O‘zb е kistonimizda shitob bilan rivojlanmoqda. Bir
qator o‘zb е k olimlari: M. Jo‘ra е v, S. Ochilov, O. Safarov, U. Mahkamov kabi
olimlar xalq og‘zaki ijodidan foydalanish orqali yoshlarda milliy g‘ururni
shakllantirish masalalariga e'tibor qaratmoqdalar.
Xalq og‘zaki ijodi namunalarida komil inson g‘oyasi, ayniqsa, yosh avlodni
tarbiyalashda kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Buyuk entsiklop е dist-olimlar: Ibn
Sino, Beruniy, Forobiy, Navoiy kabi mutafakkirlarning komil insonni tarbiyalash
haqidagi fikrlari ham qaysidir bir ma'noda xalq og‘zaki ijodi namunalarida ilgari
surilgan g‘oyalar asosida vujudga k е lgan va jamiyat taraqqiyotiga yangi ma’naviy
imkoniyatlar izlash maqsadlari bilan bog‘langan. Forobiy fozil shahar aholisi
haqidagi g‘oyalarini ilgari surar ekan, shaxsning ma’anviy kamolotini adolatli
jamiyat qurishning asosiy sharti deb hisoblagan.
Professor M. Mahmudov yurtboshimizning «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-
xalq , millatnimillat qilishga xizmat qilsin» asarida komil inson shaxsi kontekstida
qaraladigan yuzdan ortiq deskriptor mavjudligini aytib, ularni qisqartirilgan holga
keltiradi. Bular:
1. o‘zini anglash;
29

2. o‘zligini anglash;
3. an’analarini anglash;
4. xalqning orzu-istaklarini bilish;
5. jamiyat oldidagi maqsadni tushunish;
6. yagona milliy bayroq ostida birlashish;
7. xalq va davlat xavfsizligi to‘g‘risida qayg‘urish; .
8. Vatanni sevmoq imondandur
9. el-yurtga sadoqat;
10. insonparvarlik hissi;
11. vorislik;
12. ulug‘ ajdodlar merosini egallash;
13. milliy qadriyatlarni bilish;
14. umumbashariy qadriyatlarni egallash ;
15. yurt birligi to‘g‘risida qayg‘urish;
16. o‘z oldiga maqsad qo‘ya bilish;
17. ta’lim-tarbiya birligi;
18. ta’lim-tarbiyaning ongni o‘zgartirishi;
19. ong, tafakkurning jamiyatni o‘zgartirishi;
20. mustaqil fikrlash;
21. ijtimoiy-siyosiy iqlim o‘zgarishi;
22. insonning hayotda o‘z o‘rnini topishi;
23. iymoni butunlik;
30

24. sog‘lom fikrlilik;
25. zehn-zakovatli yoshlarni tarbiyalash va shakllantirish.
Komil inson bu- ozod shaxs, erkin fikr yurituvchi, o‘z xalqining ideallari
uchun kurashuvchi inson, o‘z Vataniga halol xizmat qiluvchi kishidir. «Komillik -
mehr muruvvat, adolat, to‘g‘rilik, vijdon, or-nomus, iroda, tadbirkorlik, matonat
kabi ko‘plab asl insoniy hislat va fazilatlarning majmuidir».
Komil inson - qullik, mutelik, boqimondalikdan batomom xolos bo‘lgan
shaxsdir. Т ariximizda komillik timsollari ko‘pdir. Alpomish- xalqimizning ideal
qaxramoni. Navoiy uchun ideal -Farxod obrazi. Oybekning “Navoiy” romanida esa
Navoiy- ideal obraz. Ayni paytda u real tarixiy shaxs , komil insondir.
Dissertatsiyada o‘tmishdan qolgan xalq og‘zaki ijodiyoti va yozma yodgorliklar,
allomalarimiz, mutafakkirlarimiz, ma’rifatparvar olim va pedagoglarimizning boy
merosidan foydalanish yo‘llari to‘g‘risida fikr bayon etildi. Ma’lumki, ха lq о g‘zaki
ijodi na’munalarini o‘rganish orqali o‘quvchilarda sabr-matonat, fidoiylik,
chidamlilik, botirlik, mardlik kabi hislatlar talqin qilinadi.
Ilmiy, uslubiy adabiyotlarda “milliy qadriyatlar”-“fidoiylik”, “sabr-qanoat”,
“matonat” kabi fazilatlarning tavsifi shaklan turli-tuman bo‘lib ko‘rinsada, ularning
zamirida yagona g‘oya, ya’ni bularning barchasi axloqiy fazilat va ular insonning
ijobiy hislatlarini tashkil etishini ko‘rsatadi.
Xalq og‘zaki ijodida ulug‘lanadigan fazilatlar: fidoiylik, matonat, sabr-qanoat
va boshqa axloqiy kat е goriyalar inson tarbiyasida muhim o‘rin egallaydi.
Adabiyotlardagi tavsiflarni umumlashtirib, biz ushbu fazilatlarga quyidagicha
tavsif yasaymiz:
Fidoiylik- axloqiy kategoriya bo‘lib, fors tilidagi “fido” o‘zagi asosida tashkil
qilingan so‘zdir. “Fidoiylik”- baxshida etmoq , fido aylamoq, o‘zgalar uchun jonini
baxshida qilish, jonini ayamaslik kabi ma’noni bildiradi. Bugungi kunda
“fidoiylik”-keng ma’noda o‘z kuch-quvvatini xalq manfaatlari yo‘lida ayamay
mehnat qilish, o‘zgalar g‘amini yeyish, kerak bo‘lsa Vatani, eli uchun jonini fido
31

qilish kabi hislatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Rus tilidagi “altruism” so‘ziga
sinonim tariqasida qaralishi mumkin. Lekin, nazarimizda, fidoiylik yanada
teranroq, yanada kengroq ma’noga ega.
Sabr-qanoat-axloqiy kategoriya sifatida qaraladi. Arab tilidan olingan bo‘lib,
“sabr”, “chidam”, qanoat etmoq, ya’ni bor narsaga, mavjud reallikka bardosh
bermoq ma’nosini anglatadi. Matonat-mardlik, javonmardlik namunasi sifatida tan
olingan axloqiy kategoriya. Har bir zamonda va har bir makonda mardlik, matonat,
javonmardlik insonga xos bo‘lgan go‘zal fazilat sifatida qaralgan. Jahon adabiyoti
sahifalarida yorqin yulduz bo‘lib porlagan va porlayotgan har bir yozuvchi albatta
bu mavzuni kuylagan va ta’rifini berishga harakat qilib kelishmoqda. Alisher
Navoiy , Mirzo Ulug‘bek, Koshifiy kabi buyuk daholar asarlarida bolalarni
tarbiyalashda yoshligidanoq ularni javonmardlik sirlaridan boxabar qilish zarurligi
ko‘rsatilgan. 5-6-sinf o‘quvchilarida xalq og‘zaki ojodi namunalarini o‘rganish
orqali ularda to‘g‘riso‘zlik, fidoiylik, sabr, matonat kabi fazilatlarni tarbiyalash
muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy taraqqiyoti bevosita uning
ma’naviy - axloqiy negizlarining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov qayd qilganidek,
bu negizlar:
1. Milliy qadriyatlarga sodiqdlik;
2. Х alqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
3. Insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
4. Vatanparvarlikdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov o‘zining deyarli
barcha nutqlari va asarlarida ma’naviyatga, tarbiyaga juda katta e’tibor qaratadi.
Ayniqsa, uning quyidagi fikrlarida buni yaqqol ko‘rish mumkin: “..har qaysi
davlat, har qaysi millat nafaqat yer osti va yer usti boyliklari bilan, harbiy qudrati
32

va ishlab chiharish salohiyati bilan, balki birinchi navbatda o‘zining yuksak
madaniyati va ma’naviyati bilan kuchlidir” yoki men Abdulla Avloniyning
“tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot- yo halokat , yo saodat- yo falokat
masalasidir” degan fikrini ko‘p mushohada qilaman. Buyuk ma’rifatparvarning bu
so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan
bo‘lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va
dolzarbdir». deydi Prezidentimiz o‘zining “Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq,
millatni millat qilishga xizmat etsin” asarida.
Xalq о g‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy q а driyatlarni
shakllantirishda pedagoglar o‘z faoliyatlarini O‘zbekiston Respublikasining
“ Т a’lim to‘g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Pedagogika
fani Konsepsiyasi” talablari bilan hamohang ravishda olib borishlari lozim.
O‘yin-eng yaxshi tarbiya vositasidir. Х alq og‘zaki ijodidagi ijobiy qahramonlar
roliga kirib, ulardagi xislatlarni o‘zida mujassamlanishini ko‘rmoqchi bo‘lgan
o‘quvchilar ertaklardagi botirlar, mard o‘g‘lonlarga, aqlli va qurqmas, jasur va
matonatli obrazlarga ko‘proq taqlid qilishadi.
Ха lq о g‘zaki ijodi namunalari asosida o‘quvchilarga milliy q а driyatlarni
shakllantirishda turli tadbirlardan foydalanish lozim: tarbiyaviy mavzuda axloqiy
suxbatlar, kechalar, tarbiyaviy soatlar, munozara-debatlar, davra suxbatlari,
bellashuvlar, adabiy mushoiralar, turli bilimdonlik o‘yinlari, bayram kechalari,
turli kasb egalari bilan uchrashuvlar, musobaqalar, sport anjumanlari
va turli-tuman shoular va boshqalar kabi tashkil etish mumkin.
Sayqallashib qolgan tadbirlardan iloji boricha voz kechish lozim.
Т arbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishga qo‘yilgan pedagogik talablar quyidagicha:
- Т adbirlarni o‘tkazishdan oldin bolalar ruxiyati, qiziqishini o‘rganish;
- o‘tkaziladigan tadbirga bolalarda qiziqish uyg‘ota bilish;
- Т arbiyaviy tadbir rejalashtirilganda sinfdagi hamma bolalarning mazkur
faoliyatda ishtirok etishini ta’minlash;
33

- Т arbiyaviy tadbirda ishtirok etadigan bolalarni rag‘batlantirish va boshqalar.
Bolalar bilan o‘tkaziladigan tadbirlarni tashkil qilishning tartibi:
1. Mavzuning dolzarbligi.
2. Mavzuning mazmunini rejalashtirish.
3. Mavzuning maqsadi (ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi).
4. Т adbir o‘tkazish uchun jihozlar.
5-6-sinf o‘quvchilari uchun “Alpomish-mardlik va jasurlik timsoli”, “ Х alq
og‘zaki ijodida kamtarinlik va samimiylikning kuylanishi”, “Mardlik nima?”,
“ Т opishmoqlar mamlakatida”, “Maqollar-xalq boyligi”, “Men sevgan qahramon”
va boshqa ko‘plab mavzularda kechalar tashkil etish mumkin. Shunday qilib, 5-6-
sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli, to‘laqonli, yosh jihatlariga mos iqlimni yaratish,
mehnat, xayriya, ijtimoiy-foydali, ijodiy-ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar
tashkil etilishi lozimki, natijada bolalar sog‘lom ma’nodagi ko‘ngillari tusagan
ishga qo‘l urishga o‘rganib, Vataniga, eliga sodiq fidoyi insonlar bo‘lib yetishib
chiqsinlar.
34

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, xalq maqol, matal va iboralarining o‘rni xalqimiz
ma’naviy olami, kamoloti va farzandlar tarbiyasida beqiyos o‘ringa egadir.
Yuqorida sanab o‘tilgan paremik janrlar og‘zaki ijodning qadimiy va ommaviy
janrlaridan bo‘lib, xalqimizning dunyoqarashini aks ettirgan. Ular jamiyatda ro‘y
berayotgan voqelikni o‘zida aks ettiradi. Maqol, matal va iboralar so‘z tartibi rang-
barang mavzularni aks ettirishi bilan xarakterlidir. Xalq maqollari va iboralari
inson hayotining har bir jabhasini qamrab oladi. Ularda qayg‘uli kunlar ham,
shodlikka to‘la lahzalar ham aks etadi. Men kurs ishimning so‘ngida maqol, matal
hamda iboralarni qiyosiy o‘rganib quyidagi xulosalarni aytib o‘tishimiz mumkin.
Xalq maqollarida doimo tugal mazmun ifodalanadi. Kafil bo‘lma, kafansiz ketasan
kafil bo‘lmoq - birovni mudofaa qilmoq, o‘z himoyasiga olmoq. Masalan, bir
odam bir odamdan qarz so‘rasa, boshqa bir odam oraga tushib , qarz beruvchiga:
“Hech ikkilanmay beravering, falon paytda qaytaradi, bunga mana men kafil”
deydi. Qarz beriladi. Bordi-yu shundan keyin biror kor-hol ro‘y berib qolsa (qarz
olgan odam to‘lab ulgurmasdan o‘lib qolsa) taomilga ko‘ra kafil bo‘lgan odam
o‘sha qarzni o‘z yonidan to‘lashga majbur bo‘ladi. Yuqoridagi maqolda “zinhor
kafil bo‘la ko‘rma!” deb uqtirilishining boisi ana shunda. “kafansiz ketasan”
deyish bilan – Kafil bo‘lsang bor-yo‘g‘ingdan ajrab, hatta kafan sotib olishga
qurbing yetmay qoladi – qabilidagi qat’iy hukm ifodalanyapti. So‘z san’atining
mahsuli sifatida maqollar ham badiiyat hodisalaridir. Ularda bir so‘zning o‘nlab
ma’no qirralari, badiiy tasvir vositalari, poetik ko‘chimlarining barcha
namunalarini uchratish mumkin. Masalan, qo‘lingizdagi to‘plamda qaysi maqol
tarkibida kelishiga qarab birgina yomon so‘zi yomonlikdan tashqari xudbinlik,
tekinxo‘rlik, egrilik, insofsizlik, dushmanlik, qo‘rqoqlik, nodonlik, ilmsizlik,
odobsizlik, baxillik , manmanlik, noshudlik, yolg‘onchilik, sabrsizlik, bevafolik,
ochko‘zlik, nomussizlik, isrofgarchilik va hokazo ma’nolarni ifodalaydi. Bu —
maqollarda so‘zlarning ma’no imkoniyatlari naqadar kengligini ko‘rsatadi. Maqol-
xalq og‘zaki ijodining ommaviy janrlaridan biridir. Asrlar davomida og‘izdan-
35

og‘izga o‘tib kelgan maqollar xalqning dunyo qarashi jamiyatga bo‘lgan
munosabati, tarixi va ruxiy holatini ifodalaydi.Maqollarda hayotiy tajribalar
natijasida kelob chiqqan qimmatli fikrlarning hulosasi ifodalanadi maqollar
ko‘pincha sheriy shaklga ega bo‘ladi.Ular o‘zining ixcham pishiq va puxtaligi
bilan ham xalq og‘zaki ijodining boshqa turlaridan farq qiladi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ
Siyosiy adabiyotlar
1. O‘zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O‘zb е kiston, 2003.- 38 b.
2. O‘zb е kiston R е spublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi qonuni. -T., 1997 .
3. O‘zb е kiston R е spublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. -T., 1997 .
4. Karimov I.A. Uzbekistan the road of independenge and progress.- T.,
“Uzbekiston”, 1992,
5.. Karimov I.A. Barkamol avlod- O‘zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori -
T.:Sharq, 1997.-53b.
6. Karimov I. A. O‘zb е kiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid ,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari. -T., “O‘zb е kiston” 1997.-328 b.
Asosiy adabiyotlar
7. Karimov I. A. O‘zb е kiston XX1 asrga intilmoqda.-T.: O‘zb е kiston, 1999.- 73 b.
8. Karimov I.A Ma'naviy yuksalish yo‘lida. T., “O‘zb е kiston” 1998.- 78 b.
9. “Ma'naviyat va ma'rifat jamoatchilik markazi faoliyatini yanada
takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida” O‘zb е kiston R е spublikasi
Pr е zid е nti I.Karimovning 1998 yil 9 s е ntyabr Farmoni.
10. “R е spublika ma'naviyat va ma'rifat K е ngashini ko‘llab – quvvatlash
to‘g‘risida” O‘zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.Karimovning 1999 yil 3
s е ntyabr Farmoni.
11. Karimov I. A. O‘zb е kistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. -T.:
O‘zb е kiston, 1992.-263 b.
12. Karimov I. A.Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-T.:O‘zb е kiston, 1996.- b.
13. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T., “O‘zb е kiston”, 1996.-
398 b.
14. Abu Ali ibn Sino Tadbiri manzil.- Dushanba: Irfon, 1980-420 b.
15. Abu Abdulloh Muhammad ibn al-Buxoriy. Hadis (“Al-jomi' as-Sahih). 1-jild.
Tarjimon Z.Ismoilov.-T: Qomuslar bosh tahririyati , 1997.- 572b.
37

16. Abu Iyso-at-T е rmiziy. Sahih T е rmiziy. Tarjimon Abdu ђ ani Abdulloh.- T:
Qomuslar bosh tahririyati, 1999.- 234 b.Abdulla е va Sh. A. o quvchilarni ʻ
p е dagogik tashxislashda qo llaniladigan m
ʻ е todlar G‘G‘ J.:Xalq ta'limi, 2003, № 3,
40-45 b.b.
17. Abdulloh Avloniy. Muxtasari tarixi anbiyo va tarixi islom.-T.: Fan, 1994.-
293b.
18. Abduraxmonov Abdulxay Saodatga eltuvchi bilim.-T.:Movarounnahr, 2004.-
708b.
19. Abdurauf Fitrat. Muxtasar islom tarixi.-T: Fan, 1993.- 172 b.
20. Alish е r Navoiy. Mahbub-ul-qulub. Asarlar, 13-jild.- T.: G‘ofur G‘ulom
nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti , 1966.-456 b.
21. Amir T е mur o‘gitlari.- T.: Sharq, 1992.-171 b.
22. At-T е rmiziy .Hadislar.G‘G‘J.: Sharq yulduzi , 1990, 9-son.-B.45-49.
23. Ahmad Yassaviy.Hikmatlar- T.: G‘ofur G‘ulom nomidagi adabiyot va san'at
nashriyoti,1991.258 b.
24. Abdulla е va Sh. A., Axatova D. A. Sobirov B. B., Saitov S. S. P е dagogika.-T.:
Fan, 2005.-294 b.
25. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. -T.:Cho‘lpon, 1995.231 b.
26. Buyuk siymolar , allomalar. O‘rta Osiyoning mashhur mutafakkir va
donishmandlari. 1-kitob. -T.: O‘zbеkiston,1996.-yil
38

Купить