Xalqaro huquqda hududlar tushunchasi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	45.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Xalqaro huquqda hududlar tushunchasi

Sotib olish

Xalqaro huquqda hududlar tushunchasi
Reja
Kirish
1. Xalqaro huquqda «hududiy ustuvorlik» va «davlat chegaralari»
tushunchasi
2. Alohida xalqaro-huquqiy maqomga (rejimga) ega makonlar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

Kirish
Xalqaro huquq — tarixiy ijtimoiy-huquqiy amaliyot rivojlanishi natijasidir.
Insonlarning (guruhlar, tabaqalarning) o’z milliy manfaatlarini anglash vositasi
sifatida paydo bo’lishi, ayniqsa xalqaro munosabatlarning doimiy o’zgarib
turishiga aloqadorligi bilan xalqaro huquq milliy davlatlar va xalqlarning
taraqqiyotiga muhim ta’sir ko’rsatgan va ko’rsatib kelmokda. Kishilik tarixi
davomida xalqaro huquq nafaqat xalqaro munosabatlarning taraqqiyoti bilan birga
rivojlanib kelgan, balki ularga ma’lum darajada ta’sir ham ko’rsatgan. xalqaro
huquqning paydo bo’lishi bevosita davlatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi
bilan bog’liq. Davlatlar taraqqiyotining obyektiv shart-sharoiti ular o’rtasidagi
siyosiy, iqtisodiy, madaniy va huquqiy munosabatlarni o’rnatish zaruratini keltirib
chiqaradi. Buning natijasi o’laroq huquqning mustaqil tizimi sifatida xalqaro
huquqning paydo bo’lishi va rivojlanishidir.
Xalqaro huquq davlatlar, xalqlar va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi turli xil
munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan.
Xalqaro-huquqiy me’yorlarda milliy davlatlarning o’zaro munosabatlaridagi
murakkab jarayonlar o’z aksini topadi. Ularning asosida shakllanayotgan,
xalqlarning subyektiv hohish-irodasiga emas, balki ijtimoiy taraqqiyotning
obyektiv omillariga mos keladigan huquqiy ong xalqaro huquqda o’z ifodasini
topadi. SHunday ekan, bugungi kunda xalqaro huquqiy bilimlarga ega bo’lish
muhim ahamiyatga ega. Hudud tushunchasi xalqaro xuquq fanida muhim
ahamiyat kasb etib, uning asosiy jihatlarini o’rganmay turib, xalqaro huquq
bo’yicha to’liq tasavvurga ega bo’lish mumkin emas, ushbu mavzuni o’rganish
va tadqiqot olib borish dolzarb ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Kurs ishining yozilishidan asosiy
maqsad xalqaro huquqda hududlarning turlari, ularning mohiyati huquqiy
maqomini o’rganishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
2

- Xalqaro huquqda «hududiy ustuvorlik» masalasini yoritib
berish;
- Xalqaro huquqda «davlat chegaralari» tushunchasining
mohiyatini o’rganish;
- Alohida xalqaro-huquqiy maqomga (rejimga) ega makonlar
xususan,
Antarktika, Arktika, SHpitsbergenning xalqaro-huquqiy maqomini
o’rganish; - Xalqaro daryolar va xalqaro dengiz huquqi tushunchalarini
yoritib berish.

3

Xalqaro huquqda «Hududiy ustuvorlik» va «Davlat chegaralari»
tushunchasi
Xalqaro huquqda ―hudud iborasi yerdagi boshqa maydonlardan ma’lum yuza ‖
(chegara) bilan chegaralangan, yuridik maqom va shunga mos ravishda huquqiy
tartibga ega bo’lgan yerdagi, shuningdek yerdan tashqaridagi kosmik maydonni
belgilash uchun qo’llaniladi.
Er maydonining kosmik maydondan ajratib turuvchi chegara yer
konfiguratsiyasini takrorlovchi va uning yuzasi (dengiz darajasi) dan bir qadar
masofada joylashgan sharsimon yuza hisoblanadi. Ushbu sharsimon yuzaning aniq
darajasi hali belgilangani yo’q. Biroq yer yo’ldoshini atmosferada jiddiy
to’xtashlarsiz va kuyib ketmasdan harakat qila olishiga imkon beruvchi darajada
bo’lishi lozimligidan kelib chiqiladi. Bu daraja 110 kmni tashkil etadi.
Kosmik fazoni shartli ravishda yaqin joylashgan, ya’ni quyosh tizimini o’rab
turuvchi va unda joylashgan osmon jismlari hamda uning tashqarisidagi kosmik
maydonga bo’lish mumkin.
Er maydonining o’zi ikkita katta toifaga, ya’ni davlat hududini tashkil etuvchi
hamda davlat hududi doirasidan tashqarida bo’lgan maydonga bo’linadi.
Bu maydonlar davlat hududi va davlatga tegishli bo’lmagan hudud – birbiridan
chegaralar bilan ajratiladi. CHegaralar haritalarda, shuningdek joylarda belgilangan
chiziqlar va ushbu chiziqlar bo’ylab yer maydonini fazo bilan va nazariy jihatdan
yerning markazi va yer osti boyliklari tubi, aslida yer ostiga kirishi mumkin bo’lgan
joygacha o’tuvchi vertikal yuza hisoblanadi.
Ko’rsatilgan maydon va davlatga tegishli bo’lmagan hudud doirasidagi
quruqlik, suv, yerosti boyliklari va yer yuzasidagi havo maydonini o’zida
birlashtiradi.
Hududlar xalqaro huquqda quyidagi uch
asosiy turga bo’linadi:
4

1) davlat hududlari;
2) xalqaro rejimga ega bo’lgan hududlar;
3) aralash rejimli hududlar.
Davlat hududi deb, ma’lum milliy davlatning suvereniteti ostida bo’lgan
hududlar tushuniladi. Bir tomondan ushbu hududning davlatga tegishliligi va
ikkinchidan maskur hududda ushbu davlatning ustuvorligi davlat hududining asosiy
belgilari hisoblanadi.
Xalqaro rejimdagi hududlar deganda, dvlat hududi chegarasidan tashqarida
bo’lgan aloxida olinganda, hech qaysi bir davlatga tegishli bo’lmagan va xalqaro
huquqqa muvofiq barcha davlatlar tomonidan umumiy foydalanadigan maydonlar
tushuniladi. Bu tur hududlarga, eng avvalo ochiq dengiz, uning ustidagi havo
maydoni hamda kontental shelf doirasidan tashqaridagi chuqur dengiz tublari kiradi.
Aralash rejimga ega bo’lgan hududlarga kontental shelf va iqtisodiy zonalar
(mintaqa) kiradi. Ushbu hududlar milliy davlatlar suvereniteti ostida bo’lmaydi va
davlat hududi tarkibiga kirmaydi. Biroq qirg’oq bo’yi davlatlari kontental shel ь f va
iqtisodiy dengiz zonasiga tutashib turgan maydonlarda foydali qazilmalarni izlab
topish va ularni qazib olish ushbu hududlarda tabiiy muhitni himoya qilishga
nisbatan suveren huquqlarni saqlab qoladi.
Har qanday davlat muayyan cheklangan hududda joylashadi va o’z hududini
qo’riqlash uchun chegaralar o’rnatadi. SHu hududda uning fuqarolari istiqomat
qiladi. Davlat o’z hududi doirasida ichki va tashqi fuktsiyalarni amalga oshiradi.
Hudud har qanday davlatning moddiy asosi bo’lib xizmat qiladi, uning
mavjudligining muhim sharti hisoblanadi. Barcha tabiiy zaxiralar davlat hududining
tarkibiy qismlari hisoblanadi. Modomiki, hudud to’liq daxlsiz ekan, demak uning
qismlari, ya’ni tabiiy zaxiralari ham daxlsizdir. Ularni xorijiy shaxslar yoki davlatlar
hududiy suveren ijozatisiz ishlatishi davlat hududiy daxlsizligining buzilishi sifatida
e’tirof etiladi. SHu bois, davlatlar uning yaxlitligini ta’minlashga jiddiy e’tibor
beradi. Ancha ilgari, Millatlar Ligasi statutidayoq har qanday tashqi xurujlarga
5

qarshi o’laroq, a’zo davlatlarning hududiy yaxlitligini hurmat qilish va saqlab qolish
majburiyati qayd etilgandi.
Ushbu printsip 1945 yilda BMT Ustavi qabul qilinishi bilan o’z tasdig’ini topdi.
Ba’zan davlatlarning hududiy yaxlitligi printsipi davlatga tegishili hududlar
yaxlitiligi printsipi yoxud davlatga tegishli hududlar daxlsizligi printsipi, deb ham
yuritiladi, ammo bu o’rinda asosiy mazmun-mohiyat bitta - xorijiy davlat uchun
hududini tajovuzkorlik bilan bosib olish, qo’shib olish yoki bo’lib tashlashni man
etishdir.
Hududiy ustuvorlik davlat suverenitetining eng muhim xususiyatidir. U
davlatning o’z hududidagi oliy, to’liq va yagona hukmronligini anglatadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 3-moddasining 2-qismida shunday
deyilgan: «O’zbekistonning davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo’linmasdir» 1
.
Hududiy ustuvorlik oliy hokimiyat (imperium) va suveren egalikdan
(dominium) iboratdir. Oliy hokimiyat deganda, davlat hududida boshqa biron-bir
davlat hokimiyatining amalga oshirilmasligi tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 4-moddasining 1-qismida «O’zbekiston Respublikasi o’zining
milliy-davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruv
organlarining tizimini belgilaydi, ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi».
Agar davlat o’z hududi doirasida yagona hokimiyatni amalga oshirar ekan,
demak u ana shu hududda sodir bo’ladigan barcha voqea-hodisalar uchun tegishli
ravishda javobgarlikni ham zimmasiga oladi. Davlat hududi doirasida amalga
oshiriladigan faoliyat boshqa davlatlarga ziyon yetkazmasligi kerak. Bunda,
avvalambor, atrof muhitga yetkaziladigan zarar ko’zda tutilmoqda.
Suveren egalik deganda, davlat hududi va zaxiralarini tasarruf qilish, shu
jumladan uning muayyan qismini xorijiy davlatga berish huquqi tushuniladi. Yer
bo’yicha mulk huquqini qo’lga kiritish, hattoki xorijiy davlat bunday mulk huquqini
qo’lga kiritgan taqdirda ham, uning davlat hududi tarkibidan chiqishiga olib
kelmaydi.
1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.: O‘zbekiston. 2012, 3-modda
6

Xalqaro shartnomaga muvofiq, davlatning ayrim huquqlari uning hududlaridan
tashqarida ham ta’sir kuchiga ega bo’lishi mumkin. Masalan, BMTning 1982
yildagi Dengiz huquqi bo’yicha konventsiyasi qoidalariga ko’ra, davlatlar
o’zlarining yagona iqtisodiy hududlari va kontinental shel ь f to’g’risidagi milliy
qonunlarini qabul qiladi.
Davlat hududi davlatning moddiy asosini tashkil etadi. Hududni himoya qilish -
davlatning asosiy vazifalaridan biri.
Xalqaro huquq ham davlat hududini qo’riqlashga alohida ahamiyat beradi.
Uning kuch ishlatmaslik, hududiy yaxlitlik, chegaralar daxlsizligi kabi asosiy
printsiplarining mazmun-mohiyati deyarli shu masalaga bag’ishlangan. Davlat
boshqa har qanday davlatning hududiy daxlsizligiga qarshi kuch bilan tahdid
qilishdan yoki uni ishlatishdan o’zini tiyib turishga majbur. Davlat hududi boshqa
davlatning unga qarshi kuch bilan tahdid qilish yoki uni ishlatish evaziga egalik
qilinadigan ob’ekt bo’lishi mumkin emas.
Hudud, shuningdek davlat suvereniteti amal qiladigan keng makon, davlatning
hududiy yurisdiktsiyasi makoni sifatida tushuniladi. Davlat hududi tarkibiga
quyidagilar kiradi:
birinchidan, quruqlik hududi (quruqlikning yuza qismi), shu jumladan
orollar; ikkinchidan, suv hududi (akvatoriya): ichki suvlar va hududiy dengiz;
uchinchidan, quruqlik va suv hududlari ostidagi yer osti boyliklari; bunda yer qa’ri
chuqurligi chegaralanmagan va nazariy jihatdan Yer kurrasining markazigacha
taalluqli hisoblanadi; to’rtinchidan, havo hududi bo’lib, u sanab o’tilgan makonlar
doirasida toki fazogacha bo’lgan ustki hududdan iborat; havo hududining balandlik
chegarasi o’rnatilmagan, ayrim fikrlarga qaraganda, u 100-110 kilometrni tashkil
etadi.
Konstitutsiyaga muvofiq, Rossiya Federatsiyasi hududi «uning sub’ektlari
hududlari, ichki suvlar va hududiy dengizlar, ular ustidagi hududiy makondan
iboratdir» (67-moddaning 1-qismi).
7

Davlat muayyan huquqlarni boshqa davlatga bergan holda, bir tomonlama
asosda yoxud xalqaro shartnoma bo’yicha o’zining hududiy yurisdiktsiyasini
cheklashi mumkin. Bunday hollar bevosita va tranzit havo yo’llari hamda chet el
qurolli kuchlarining boshqa davlat hududida bo’lib turishi bo’yicha bitimlarda
ko’proq ko’zga tashlanadi.
Hududlarning mansubligi va chegaralar o’tishi bilan bog’liq xalqaro nizolar
faqat tinch yo’l bilan, kuch ishlatmasdan va xalqaro huquq asosida hal etilmog’i
zarur.
Muzokaralar yo’li bilan yoki xalqaro organlarda bunday nizolarni hal etish
borasida orttirilgan katta tajriba odatda davlatlar o’zining hududga egalik qilishini
asoslash uchun ilgari suradigan bir necha dalil-isbotlarni aniqlash imkonini beradi.
1. Istilo etish (okkupatsiya) va egallab olish muddatining uzoqligi samaralidir.
Bularning zamirida davlat suverenitetini samarali joriy etishdan iborat yagona
printsip mujassam, ya’ni davlat tegishli barcha hudud bo’ylab va o’zining xalqaro
huquq bo’yicha majburiyatlarini bajarish uchun zarur bo’lgan darajada hududiy
ustunlikni amalga oshiradi. Davlat boshqaruv faoliyatining joriy etilishi tegishli
hududning har bir nuqtasida namoyon bo’lishi uchun aholi yashamaydigan va borish
qiyin bo’lgan joylarda yurisdiktsiyani amalda qo’llash umuman talab etilmasligi
ham mumkin va bu shart ham emas.
Samarali davlat boshqaruvining rasmiy mezonlariga quyidgalar kiradi:
birinchidan, mazkur davlat huquq-tartibot idoralari qo’llab-quvvatlab turadigan
muayyan tartibning o’rnatilganligi; ikkinchidan, boshqa davlat hukmronligiga yo’l
qo’yilmasligi yoki suveren davlat xabardorligi va roziligi asosida boshqa davlat
yurisdiktsiyasi uchun imkon beriladigan ayrim holatlar.
2. Hozirgi zamon nizolarida egalik qilish muddatining uzoqligidan foydalanish
shubhalidir, zero o’tmishda hududlar odatda zamonaviy xalqaro huquq rad etgan
usullar - urush, bosqinchilik, mustamlakachilik kurashlari evaziga qo’lga kiritilgan.
8

Muddat uzoqligi dalili faqat quyidagi shartlar mavjud bo’lgan hollardagina tan
olinishi mumkin:
birinchidan, o’tmishda hududni egallash davlatlarning tegishli shartnomada o’z
ifodasini topgan roziligi yoki sukut saqlash ko’rinishida tan olishi asosida amalga
oshirilgan; ikkinchidan, egalik qilish uzluksiz va daxlsiz bo’lgan, masalan,
boshqa
davlatlar e’tiroz bildirmagan.
Ana shu shartlar mavjud bo’lgan hollarda muddat uzoqligi - olis o’tmishga borib
taqaladimi yoki bir necha o’n yildan iborat bo’ladimi - hech qanday ahamiyatga ega
bo’lmaydi.
3. Egalik qilishning boshqa davlatlar tomonidan sukut saqlash ko’rinishida tan
olinishi nafaqat to’g’ridan-to’g’ri hududiy ustunlikni amalga oshirishga, balki
boshqa alohida huquqlarga, masalan, baliq ovlash yoki dengizdan turli xil tabiat
in’omlarini yig’ib olishga ham daxldordir. Davlat faoliyati ayrim turlarining sukut
saqlash ko’rinishida tan olinishi oxir-oqibat faoliyatning xuddi shu turi bo’yicha
zarur ko’lamda yurisdiktsiya joriy etishni ko’zda tutuvchi muayyan rejimni
yaratishga qodirdir.
4. Xalqning o’z taqdirini o’zi belgilashi plebistsit (referendum) jarayonida
aniqlanishi mumkin. Xalqaro-huquqiy amaliyotda muayyan hududiy tuzilmalarning
u yoki bu davlatga qo’shilishi yuzasidan xalqning xohish-irodasini aniqlash
maqsadida bir necha marta plebistsit huquqidan foydalanilgan.
Davlat chegarasi deganda, uning yuzasi bo’ylab o’tkazilgan va davlat hududi
sarhadlarini, ya’ni hududiy yurisdiktsiya makonini belgilab bergan, yuridik jihatdan
asoslangan shartli chiziq tushuniladi.
CHegarani doimo davlatning o’zi o’rnatadi, ammo faqat shartnoma shaklidagi
xalqaro bitim yoki boshqa davlatlarning sukut saqlash ko’rinishidagi tan olishi bilan
tasdiqlangan chegara chizig’igina qonuniy deb e’tirof etiladi.
9

O’zbekiston Respublikasi chegaralarni shartnomaviy negizda mustahkamlash
zaruratiga asoslanadi. Bunda O’zbekiston ichki va xalqaro xavfsizlikni ta’minlash,
chet el davlatlari bilan o’zaro manfaatli hamkorlik, davlatlarning suvereniteti va
hududiy yaxlitligini va davlat chegaralarining daxlsizligini o’zaro hurmat qilish,
chegara muammolarini tinch yo’l bilan hal etish printsiplariga amal qilmoqda.
O’zbekistonning chegara to’g’risidagi qonunchiligi xalqaro shartnomalarga
asoslanadi.
O’zbekiston beshta davlat bilan chegadarosh bo’lib, mamlakatimiz chegarasining
uzunligi qariyb 7 ming kilometrni tashkil etadi. Davlat chegarasini belgilash,
o’zgartirish, himoya qilish va qo’riqlash sohasidagi munosabatlar «O’zbekiston
Respublikasining davlat chegarasi to’g’risida»gi qonun bilan tartibga solinadi 2
.
Ushbu qonunda O’zbekiston Respublikasining davlat chegarasi mamlakat hududi
doirasini belgilovchi chiziqdan va bu chiziq bo’ylab o’tuvchi vertikal sathdan
iboratligi ko’rsatilgan. Bu tushuncha xalqaro huquq normalariga mos kelib,
O’zbekiston hududining barcha tabiiy ko’rinishlariga- quruqlikda, suvda, yer ostida
va havo bo’shlig’idagi makon chegaralarini belgilaydi.
CHegara chiziqlari shartnomada yoki davlatning qonun hujjatida batafsil bayon
etiladi va xaritada chiziladi. Bu bosqich delimitatsiya deb ataladi. Keyin chegara
joyning o’zida belgilanadi, chegaraga oid belgilar o’rnatiladi, tegishli hujjatlar
tayyorlanadi. Bu chegaralar demarkatsiyasi bosqichidir. Davlatlar amaliyotida,
shuningdek, redemarkatsiya bosqichi ham ma’lumki, u ilgari o’rnatilgan
chegaralarning tiklanishi yoki yangilanishini anglatadi. Ba’zan redemarkatsiya
chegaralarni xalqaro huquqning umumiy normalariga muvofiqlashtirgan holda,
hududlarni o’zaro almashish, ularni boshqa tomonga topshirish bilan ham bog’liq
bo’ladi.
Masalan, 2003 yil 24 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasining qo’shni davlatlar bilan davlat
2 «O‘zbekiston Respublikasining davlat chegarasi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni.//O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisning axborotnomasi, 1999, № 9, 217-m.
10

chegarasi chizig’ini belgilash tartibi to’g’risida»gi 530-son qarori qabul qilingan.
Mazkur qarorga asosan, «O’zbekiston Respublikasining davlat chegarasi
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuniga muvofiq, O’zbekiston
Respublikasining qo’shni mamlakatlar bilan davlat chegarasi chizig’ini belgilash
ishlari tashkil etiladi 3
.
Xalqaro huquqda chegaralarni delimitatsiya qilishning bir qancha usullari qayd
etilgan. Xususan, quruqlik chegaralarini ahamiyatli nuqtalar, rel ь ef chiziqlari yoki
ravshan ko’rinib turadigan mo’ljallar bo’ylab o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Bunga misol sifatida daryolar, tog’lar va hokazolarni ko’rsatish mumkin. Bunday
chegaralar aniq-ravshan farqlanib turadi va kamroq tushunmovchiliklarni keltirib
chiqaradi. Ular tabiiy chegaralar deb ataladi.
SHuningdek, astronomik chegaralar ham borki, ular jo’g’rofiy to’rning meridian
va parallel chiziqlari orqali o’tgan bo’ladi. Masalan, Filippin va Mal ь div
orollarining chegaralari xuddi shu taxlit o’rnatilgan. Afrikadagi mustamlaka
hududlar sarhadlarini belgilashda ham bunday chegaralar keng qo’llanilgan.
Suv chegaralari daryolar bo’ylab quyidagi tartibda: kema qatnaydigan daryolarda
- bosh farvater o’rtasi bo’ylab yoki tal ь vega bo’ylab (daryoning eng chuqur joyi
orqali); kema qatnamaydigan daryolarda yoki oddiy irmoqlarda - ularning o’rtasi
bo’ylab; bir necha shoxobchali daryolarda - bosh shoxobcha o’rtasi bo’ylab
o’rnatiladi. Ko’llar va boshqa suv havzalarida davlat chegarasi quruqlikdagi
chegaralarning suvga chiqish nuqtalarini to’g’ri chiziq orqali birbiriga bog’lash
bilan o’rnatiladi. Daryo, ko’l yoki boshqa suv havzalari bo’ylab o’tadigan chegara
qirg’oq qiyofasida yoxud suv sathida o’zgarishlar yuz bergan hamda daryo oqimi
o’zgargan hollarda ko’chirilmaydi.
Suv ombori yoki boshqa sun’iy suv havzasi barpo etilganidan keyin suv bosgan
joylar bo’ylab ilgari o’tgan chegara xuddi o’sha joylarda saqlanib qoladi. U
quruqlikdan suv chegarasiga o’zgaradi, xolos. Ko’priklar va to’g’onlar bo’ylab
3 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 24 noyabrdagi 530-son qarori.
11

chegara, suv chegarasi chizig’idan qat’i nazar, mazkur inshootlarning o’rtasidan
o’tadi.
Dengiz chegaralari hududiy dengizning tashqi chegaralariga mos tushadi.
Rossiyaning dengiz chegaralari 12 dengiz milyasi (qariyb 24 kilometr)
masofasida
Rossiyaning butun dengiz qirg’oqlari bo’ylab o’tadi.
Rossiya dengiz chegaralari qo’shni (Boltiqbo’yidagi va Qora dengiz bo’yidagi)
davlatlar bilan tuzilgan shartnomalar natijasi hisoblanadi yoki hozirgi kundagi
(Kaspiy, Azov dengizlari bo’yicha) muzokaralarning mavzuini tashkil etadi.
Davlatlarning hududiy yurisdiktsiyasidagi dengiz maydonlari, ayniqsa yagona
iqtisodiy hudud yoki kontinental shel ь f kabi keng maydonlar bo’ylab yonlama
chegara chizig’i o’tkazishda muayyan qiyinchiliklar yuzaga kelishi tabiiy. Xalqaro
huquqda kodifikatsiyalangan odat normalariga muvofiq, bunday chegaralashlar
chog’ida adolat printsipi katta ahamiyat kasb etadi. Bunday chegaralashning texnik
usuliga ko’ra, agar davlatlarning qirg’oq bo’yi hududlari bir-biriga qarama-qarshi
yotgan bo’lsa-oraliq chiziq va agar davlatlarning qirg’oq bo’yi hududlari bir-biriga
taqalgan, chegaradosh bo’lsa - teng turuvchi chiziqlar o’tkaziladi.
Milliy qonunchilik va xalqaro shartnomalar yordamida chegarada chegara rejimi
(tartibi) o’rnatiladi. Uning maqsadi - davlat xavfsizligini ta’minlash, shuningdek
qonuniy aloqalarga ko’maklashuvchi va davlat manfaatlariga zid kirish va
chiqishlarga to’siq bo’luvchi o’ziga xos fil ь tr sifatida xizmat qilishdan iborat.
Tegishli hujjatlar asosida va maxsus o’tish joylaridangina chegarani kesib o’tishga
ruxsat etiladi. Faqat avariya, tabiiy ofatlar va boshqa shu kabi favqulodda
holatlardagina noqonuniy ravishda chegarani transport vositalarida, shu jumladan
havo va dengiz kemalarida kesib o’tish uchun yo’l qo’yiladi. CHegara rejimi
«O’zbekiston Respublikasining davlat chegarasi to’g’risida»gi
qonunda belgilangan.
12

CHegaralarga taalluqli xalqaro huquqda barqarorlik tendentsiyasi
namoyondir:
birinchidan, chegaralar to’g’risidagi shartnomaga nisbatan shartnoma tuzilgan
shart-sharoitning tubdan o’zgargani to’g’risidagi izohni shartnomani to’xtatish
uchun asos sifatida qo’llab bo’lmaydi (Xalqaro shartnomalar bo’yicha Vena
konventsiyasi 62-moddasining 2-bandi). Demak, shart-sharoit o’zgarganini sabab
qilib, chegaralarni bir tomonlama tartibda o’zgartirish mumkin emas; ikkinchidan,
xalqaro huquqda huquqiy vorislik bo’yicha amal qilish printsipi odat tusiga kirgan.
Unga ko’ra, voris davlat unga avvalgi davlatdan o’ziga o’tgan hudud chegaralarini
tan olishi zarur. Bu printsip ilk bor XX asrda Lotin Amerikasida amaliyotga
kiritilgan edi.
XX asrda ushbu printsipni Afrikaning mustamlakachilik zulmidan ozod
bo’lgan bir qancha davlatlari o’rtasidagi chegara nizolarini hal etishda BMT
Xalqaro sudi keng qo’llagan. SSSRning sobiq ittifoqdosh respublikalari o’rtasida
mavjud bo’lgan ma’muriy bo’linish chiziqlarini davlat chegaralari sifatida tan
olgan sobiq ittifoqdosh respublikalar - mustaqil davlatlar tajribasida ham xuddi
ana shu printsip qo’llanilganini kuzatish mumkin.
«O’zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi to’g’risida»gi qonuni 1999 yil
20 avgustda qabul qilingan bo’lib, 46 moddadan iborat 4
. Qonunning asosiy maqsadi
O’zbekiston Respublikasining davlat chegarasini belgilash, o’zgartirish, himoya
qilish va qo’riqlash sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Qonunda
xalqaro huquqning ustunligi printsipi mustahkamlangan. Agar
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston
Respublikasining davlat chegarasi to’g’risidagi qonun hujjatlaridagidan
boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma normalari qo’llaniladi.
Qonunda «O’zbekiston Respublikasining davlat chegarasi» tushunchasi
belgilangan: O’zbekiston Respublikasi Davlat chegarasi (bundan buyon matnda
4 «O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi to‘g‘risida»gi qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining axborotnomasi.–1999–.№ 9.–217-m.
13

«davlat chegarasi» deb yuritiladi) - O’zbekiston Respublikasi hududi doirasini
(quruqlikda, suvda, yer ostida, havo bo’shlig’ida) belgilovchi chiziqdan va bu chiziq
bo’ylab o’tuvchi vertikal chiziqdan iborat. Bunda tashqari, qonunda davlat
chegarasini belgilash va o’zgartirish bo’yicha xalqaro huquqning asosiy printsiplari
mustahkamlab qo’yilgan. Davlat chegarasini belgilash va o’zgartirish paytida
O’zbekiston Respublikasi milliy xavfsizlikni ta’minlash zaruratidan kelib chiqadi
hamda quyidagi printsiplarga amal qiladi:
1) davlatlarning suvereniteti, hududiy yaxlitligi, davlat chegaralari daxlsizligi va
buzilmasligini o’zaro hurmat qilish;
2) chegara masalalarini tinch yo’l bilan hal etish;
3) chet el davlatlari bilan har tomonlama, teng huquqlilik va o’zaro
manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish;
4) qo’shni davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; 5) kuch ishlatmaslik va
kuch bilan tahdid qilmaslik.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga asosan, davlat
chegarasini belgilash va o’zgartirishni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
amalga oshiradi. Davlat chegarasi delimitatsiya va demarkatsiya (redimarkatsiya)
qilinadi.
Davlat chegarasi quyidagicha belgilanadi:
birinchidan, quruqlikda - o’ziga xos nuqtalar rel ь efning chiziqlari yoki aniq
ko’rinib turadigan joylar bo’yicha; ikkinchidan, kema qatnaydigan daryolarda -
daryoning asosiy farvater yoki tal ь vegi o’rtasi bo’ylab; kema qatnamaydigan
daryolarda, jilg’alarda - ularning o’rtasi yoki daryoning asosiy o’zanining o’rtasi
bo’ylab; ko’llar yoki boshqa suv havzalarida - davlat chegarasi ko’l yoki boshqa suv
havzasi qirg’oqlariga chiqqan joylarni tutashtiruvchi to’g’ri yoki boshqacha chiziq
bo’yicha. Daryo, jilg’a yoki boshqa suv havzasi orqali o’tadigan davlat chegarasi
ular qirg’oqlarining ko’rinishi yoki suv sathi o’zgarganda ham, daryo, jilg’a oqimi u
yoki bu tomonga burilganda ham o’zgarmay qolaveradi;
14

uchinchidan, suv omborlarida va boshqa sun’iy suv havzalarida - ular suv bilan
to’ldirilgunga qadar davlat chegarasining mazkur joyi o’tgan chizig’iga muvofiq
ravishda; to’rtinchidan, daryolar, jilg’alar, ko’llar va boshqa suv havzalari orqali
o’tuvchi ko’priklarda, to’g’onlar va boshqa inshootlarda - davlat chegarasi suvdan
o’tish-o’tmasligidan qat’i nazar, shu inshootlarning o’rtasi yoki ularning texnologiya
o’qi bo’ylab.
Davlat chegarasi joylarda aniq ko’rinib turadigan chegara belgilari bilan
ko’rsatib qo’yiladi. CHegara belgilarining shakllari, o’lchamlari va ularni o’rnatish
tartibi qonun hujjatlari hamda O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
bilan belgilanadi. Qo’shni davlatlar o’rtasida davlat chegarasi chizig’ini ko’rsatib
qo’yish uchun joylarda chegaraning butun uzunligi bo’ylab, shuningdek chegara
bo’yi daryolari va suv havzalari bo’ylab chegaraning tozalash mintaqalari
belgilanadi.
Davlat chegarasining shaxslar va transport vositalari tomonidan kesib o’tilishi
xalqaro avtomobil ь , temir yo’l, havo, daryo qatnovi yo’llarida yoki qonun
hujjatlarida hamda O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilab
qo’yiladigan boshqa joylarda amalga oshiriladi.
CHegara nizolari va mojarolarini hal etish qonun hujjatlarida hamda O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi davlat chegarasini himoya qilish va
qo’riqlash sohasida muayyan vakolatlarga ega:
1) davlat chegarasini himoya qilish va qo’riqlashni tashqi siyosiy xalqarohuquqiy
jihatdan ta’minlashni amalga oshiradi;
2) davlat chegarasini va uning rejimini belgilash bo’yicha muzokaralar olib boradi,
zarur hujjatlar va materiallarni tayyorlaydi;
3) O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan
shaxsllarning O’zbekiston Respublikasiga kirishi va O’zbekiston
Respublikasidan chiqishi huquqini beruvchi hujjatlarni rasmiylashtiradi;
15

4) davlat chegarasi rejimiga rioya etish masalalarini, chegara nizolarini belgilagan
tartibda hal etadi;
5) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

16

Alohida xalqaro-huquqiy maqomga (rejimga) ega makonlar
Er yuzida bir qator hududlar alohida xalqaro-huquqiy maqomga egadir. Ular
jumlasiga Antarktika, Arktika va SHpitsbergenni kiritish mumkin 5
.
Antarktikaning xalqaro-huquqiy maqomi.
Antarktika - Antarktida materigi va unga tutash Atlantika Hind va Tinch
okeanlari uchastkalarini, shu jumladan u yerdagi orollarni qamrab olgan janubiy
yarim shardagi hudud.
Antarktida materigi qariyb 14 million kvadrat kilometr maydonga ega bo’lib,
Yer kurrasining o’ndan bir qismini tashkil etadi. U mineral zaxiralarga g’oyatda
boy - ulkan ilmiy va harbiy ahamiyatga molikdir. Ushbu materikni 1820 yili F.F.
Bellinsgauzen va M.P. Lazarev rahbarligidagi rus ekspeditsiyasi kashf etgan.
XX asr boshida bir qancha davlatlar materikning ayrim qismlariga da’vo
bildirganlar. Boshqa bir qator davlatlar esa, bu da’volarga qarshi noroziliklarini
ma’lum qilganlar. Qit’aning xalqaro-huquqiy maqomini belgilash maqsadida 1959
yili Antarktika to’g’risidagi shartnoma imzolangan. Ushbu shartnomada
Antarktikaga da’vo bildirgan davlatlar ham, ana shu da’volarga qarshi chiqqan
davlatlar, shu jumladan SSSRning huquqiy vorisi sifatida Rossiya ham ishtirok
etgan.
Ushbu shartnoma Yer kurrasining 60-paralleligacha, shu jumladan barcha shel ь f
muzliklarigacha bo’lgan janubiy qutbidagi hududlarda ta’sir kuchiga ega.
SHartnomada betaraf va qurolsizlantirilgan hududlar maqomi belgilangan.
Antarktikadan faqat tinch maqsadlardagina foydalaniladi. Harbiy bazalar barpo
etish, harbiy mashqlar o’tkazish, qurol-yarog’larni sinovdan o’tkazish taqiqlangan.
Antarktikada har qanday yadro portlatishi va mazkur hududda radioaktiv
materiallar ko’milishi taqiqlanadi. Ayni chog’da, ilmiy tadqiqotlar o’tkazish va shu
kabi boshqa har qanday tinch maqsadlar yo’lida harbiy xodimlardan foydalanish
5 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquq nazariyasi asoslari. Darslik. - T. ―SHarq , 2004, 156-‖
bet

17

yoki jihozlash ishlarini amalga oshirish mumkin. SHartnomaning muhim printsipi
ilmiy tadqiqotlar erkinligidir.
SHartnomada hududiy da’volarni «muzlatib qo’yish»ning qayd etilgani ayniqsa
alohida ahamiyat kasb etadi: ayrim ishtirokchi davlatlar ma’lum qilgan
da’volaridan, ayrimlari esa ma’lum qilgan noroziliklaridan voz kechmaydilar.
Ammo SHartnoma kuchda bo’lgan paytida yuz bergan biron-bir harakat yoki
faoliyat Antarktikaning hududiy suverenitetiga nisbatan qandaydir da’voni
qo’llabquvvatlash yoxud inkor etishga doir bayonotlar uchun asos bo’la olmaydi
va Antarktikada suverenitetning hech qanday huquqini yuzaga keltirmaydi.
Antarktikadagi barcha shaxslar o’z vazifalarini ado etish maqsadida bu yerda
bo’lib turgan davrda yuz beradigan barcha xatti-harakatlar va kamchiliklar
borasida o’zlari fuqarosi bo’lgan davlat yurisdiktsiyasida hisoblanadilar.
SHartnoma maqsad va printsiplarini joriy etishga ko’maklashuvchi Maslahat
kengashi ta’sis etilgan bo’lib, u Antarktika bilan bog’liq masalalar yuzasidan
axborot almashish, o’zaro maslahatlashish, shuningdek ishtirokchi davlatlar
hukumatlari uchun SHartnomaning maqsad va printsiplarini joriy etishga ko’mak
beradigan choralarni tayyorlash, ko’rib chiqish va tavsiya etish maqsadida ikki
yilda bir marotaba chaqiriladi.
Muhokama etilgan masalalar bo’yicha Maslahat kengashi tegishli tavsiyalar
qabul qiladi va ushbu tavsiyalarni kengash ishida vakillari qatnashgan barcha
davlatlar tasdiqlagach, kuchga kiradi hamda SHartnomani imzolagan tomonlar
uchun majburiy hisoblanadi. SHuningdek, inspektsiya masalasi ham ko’zda
tutilgan bo’lib, davlatlar istalgan paytda Antarktikaning istalgan yoki barcha
hududida bo’lish, shu jumladan mazkur hududlarni havodan nazorat qilish uchun
to’liq erkinlik beriladigan nazoratchilarni tayinlash huquqiga egadir. Antarktika
to’g’risidagi shartnoma bir qancha huquqiy tartibot tizimlarini ishlab chiqish uchun
tegishli shart-sharoit yaratgan.
18

Maslahat kengashi 1980 yilda ishlab chiqqan Antarktikaning dengizdagi tirik
zaxiralarini himoya qilish to’g’risidagi konventsiyasi atrof-muhit muhofazasi
sohasiga taalluqli bo’lib, Antarktika ekotizimining muayyan qismi hisoblanuvchi
60-paralleldan shimolroqda joylashgan dengiz makonini o’z ta’sir doirasiga oladi.
Konventsiyaga muvofiq, har qanday populyatsiya sonini uning barqaror holati
ta’min etiladigan miqdordan kam bo’lmagan darajada saqlab qolish va umuman
ekotizimga ziyon yetkazmaslik evaziga tirik organizmlarning barcha turlarini
ovlash sanoatining ob’ekti hisoblanishi mumkin.
Antarktikaning dengizdagi tirik zaxiralarini himoya qilish bo’yicha komissiya
ham mavjud bo’lib, u tirik organizmlardan ayrim turlarining mavsumlar va
hududlar bo’yicha ovlanishi miqdorini tartibga solish bilan shug’ullanadi.
Komissiya nazorat va inspektsiya qilish huquqiga ega. 1946 yildagi Kit ovlash
sanoati to’g’risidagi konventsiyaga muvofiq tashkil etilgan Xalqaro kit ovlash
sanoati komissiyasi kitlarni tijorat maqsadida ovlashni taqiqlash to’g’risida qaror
qabul qilgan. Tyulenlarni ovlash sanoatiga taalluqli konventsiya ham mavjud.
Antarktikada mineral xomashyo qazib olishni huquqiy tartibga soladigan tegishli
hujjat ishlab chiqish borasidagi sa’y-harakatlar esa muvaffaqiyatsizlikka uchragan.
1991 yilda Atrof muhit muhofazasi haqidagi protokol Antarktika to’g’risidagi
shartnomaga qo’shimcha etib ma’qullandi va unda Antarktika tinchlik va fan
yo’lida xizmat qilish uchun mo’ljallangan tabiiy qo’riqxona sifatida belgilab
qo’yildi. Protokolga muvofiq, Antarktikada mineral zaxiralarga aloqador har
qanday faoliyatni amalga oshirish taqiqlanadi, ilmiy tadqiqotlar esa bundan
mustasnodir. Bu o’rinda kelgusida chuchuk suvning bebaho manbaiga aylanishi
mumkin bo’lgan muzga nisbatangina istisno tariqasida yondashildi. Maslahat
kengashi bu borada erishgan bitimga ko’ra, muzdan foydalanish mineral
zaxiralarni o’zlashtirishga qaratilgan faoliyat doirasiga kirmaydi va shu boisdan
ham u taqiqlanmaydi 6
.
6 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquq nazariyasi asoslari. Darslik. - T. ―SHarq , 2004, 189-‖
bet

19

Arktikaning xalqaro-huquqiy maqomi.
Arktikaning o’ziga xos iqlim sharoiti taqozosiga ko’ra bu mintaqada
faoliyatning alohida huquqiy maqomi shakllangan. Maxsus Arktikaga tegishli
bo’lgan dunyo miqyosidagi hujjatlar mavjud emas. Arktika kengliklarining
xalqaro-huquqiy maqomi Rossiya, AQSH, Kanada, Norvegiya, Daniya (uning
tarkibiga Grenlandiya oroli ham kiradi) kabi arktikabo’yi davlatlarining bir
tomonlama hujjatlari bilan belgilangan.
XX asr boshlarida Kanada SHimoliy qutbning Kanadaning SHimoliy Muz
okeaniga olib chiqish nuqtalarini birlashtiruvchi meridian sektori doirasida o’z
yurisdiktsiyasi amalda ekanini tasdiqlaydigan bir qator hujjatlar qabul qilgan. 1926
yilda xuddi shu sektor doirasida va aynan Kanada belgilagan printsip asosida
«SHimoliy Muz okeanida joylashgan yerlar va orollarni SSR Ittifoqi xududi deb
e’lon qilish to’g’risida»gi SSSR MIK Prezidiumining qarori paydo bo’lgan.
Arktikaning tabiiy shart-sharoiti SHimoliy Muz okeanidagi faoliyatni huquqiy
tartibga solishning boshqa sohalarini ham nazarda tutadi:
birinchidan, bu yerda ichki suvlar va hududiy yurisdiktsiyadagi boshqa
hududlarni belgilash uchun boshlang’ich to’g’ri chiziqlar boshqa makonlardagiga
nisbatan kengroq qo’llaniladi;
ikkinchidan, qirg’oq yaqinidan o’tadigan suv yo’llari (Norvegiya sohillaridagi
Indreleya, Rossiya Federatsiyasi sohillaridagi SHimoliy dengiz yo’li) qirg’oqbo’yi
davlatlarining to’liq yurisdiktsiyasida hisoblanadi, chunki ularni kema qatnaydigan
holatda saqlab turish katta mehnat va sarf-xarajatni talab etadi, aksariyat hollarda
esa, ushbu suv yo’li bo’ylab muz yorar kema boshchiligisiz qatnash mutlaqo
imkonsizdir. 1991 yildan Rossiyada «SHimoliy dengiz yo’li trassasi bo’ylab suzish
nizomi» amal qilmoqda.
BMTning 1982 yildagi Dengiz huquqi bo’yicha konventsiyasida Arktikaga
aloqador davlatlarning tabiiy muhitni muhofaza etishga qaratilgan huquqiy
hujjatlar qabul qilishlari uchun alohida vakolatlar ko’zda tutilgan. Arktikaga
20

aloqador davlatlar shunday hujjatlarni qabul qilganki, ular mazkur davlatlarga bu
yerdagi barcha faoliyat turlarini nazorat va inspektsiya qilib borish bo’yicha
huquqlar beradi. Arktikaga aloqador davlatlarning bu boradagi hamkorligi yanada
rivojlanmoqda.
1996 yili Arktika kengashi tashkil topgan va u Arktika tabiiy muhitini va uning
ekotizimi sog’lomligini himoya qilish, tabiiy zaxiralarning biologik turfa xilligini
ta’minlash, ularni avaylab saqlash va ulardan bir me’yorda foydalanish kabi
maqsadlarni o’z oldiga qo’ygan.
SHpitsbergenning xalqaro-huquqiy maqomi.
1920 yildagi Parij shartnomasiga muvofiq, SHpitsbergen arxipelagi Norvegiyaning
to’liq va mutlaq suvereniteti ostida ekani tan olingan. Ayni chog’da, SHartnoma
ishtirokchilariga mansub kemalar va fuqarolar SHartnomaning 1-moddasida
ko’rsatilgan hududlarda va ularning hududiy suvlarida bir xil asoslarga binoan baliq
ovlash hamda ov qilish huquqidan foydalanishlari uchun ijozat etilgan. Yevropa,
Osiyo va Lotin Amerikasining 30 dan ortiq davlati, shu jumladan Rossiya ham ana
shu SHartnoma ishtirokchisi sanaladi.
Bundan tashqari, SHpitsbergen betaraf hudud deb e’lon qilingan: arxipelagda
biron-bir dengiz bazasi tashkil etilishi, harbiy maqsadlarda foydalanish butunlay
taqiqlangan, hududda qandaydir mudofaa inshootlari qurilishi mumkin emas.
SHunday qilib, SHpitsbergen xalqaro shartnoma bilan belgilab qo’yilgan noyob
maqomga egadir 7
.

7 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquq nazariyasi asoslari. Darslik. - T. ―SHarq , 2004, 206-‖
bet

21

Xalqaro daryolar va xalqaro dengiz huquqi
Ikki yoki undan ortiq davlatlar hududidan oqib o’tadigan va shubhasiz qirg’oq
bo’yidagi davlatlar o’rtasidagi xalqaro huquqiy munosabatlarning predmeti bo’lgan
daryolarni xalqaro daryolar deb hisoblash lozim. Xalqaro daryolardan farqli
ravishda milliy daryolar butunlay bir davlat chegarasida joylashgan bo’ladi va
boshqa davlatlarning manfaatlariga daxldor bo’lmaydi.
Xalqaro daryolar odatda bir necha davlatlarning hududini kesib o’tadigan
kemalarning xalqaro qatnovi uchun ochiq bo’lgan daryolariga va odatda bir necha
davlatning hududini ajratib turadigan chegara davlatlarga bo’linadi. Bu tasnif shartli
bo’lib, bir daryoning o’zi bir uchastkada bir nechta davlatlarning hududini kesib
o’tishi, boshqa uchastkada esa ularni ajratish mumkin.
Xalqaro daryolardagi kema qatnovi holati qirg’oqbo’yi davlatlar tomonidan
belgilanishi kerak. Faqat qirg’oqbo’yi davlatigina boshqa davlat hududiga kiradigan
daryo qismidan kemalarni olib o’tish huquqiga ega va ushbu holat ham qirg’oqbo’yi
davlatlari o’rtasidagi shartnoma asosida hamda uning shartlariga muvofiq ravishda
amalga oshirilishi mumkin.
Odatda xalqaro daryoga nisbatan qirg’oqbo’yi davlati o’z ixtiyori bilan shu
daryoning uning hududi doirasidagi qismining huquqiy tartibini belgilaydi. SHu
bilan birga xalqaro huquqqa muvofiq davlat o’z hududining tabiiy shartsharoitlarini,
agar bu o’zga bir davlat hududi tabiiy shart-sharoitlariga zarar keltiradigan bo’lsa
o’zgartirilishi mumkin emas. SHuning uchung xalqaro daryolar qismini uning
hududidan oqib o’tuvchi suvidan foydalanuvchi qirg’oqbo’yi davlatlar boshqa
mazkur daryo suvidan foydalanuvchi davlatga zarar yetkazishi yoki daryoning unga
taalluqli qismidagn tegishli tarzda foydalanishiga to’sqinlik qilishi mumkin emas.
Mazkur holatda qirg’oqbo’yi davlatlarning huquq va majburiyatlari o’zaro bog’liq
va bu o’z navbatida xalqaro daryolar suvidan foydalanishni xalqaro huquqiy tartibga
solish zaruriyatini topshiradi.
22

Xalqaro daryolardan foydalanishni xalqaro huquqiy tartibga solish qirg’oqbo’yi
davlatlari tomonidan to’ziladigan shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Xalqaro dengiz huquqi dengiz hududlari maqomi, dengiz qa’ri va zaxiralari,
ulardan foydalanish tartibini belgilab beruvchi huquqiy normalar tizimidan iborat.
Bu xalqaro huquqning qadimiy tarmoqlaridan biri hisoblanadi.
Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro dengiz huquqi doktrinasi dengiz makonlari
rejimini o’rnatish va xalqaro huquq sub’ektlari o’rtasida ularning jahon okeanidagi
faoliyati bilan bog’liq munosabatlarini tartibga solishga yo’naltirilgan normalar va
printsiplar majmuidan iborat bo’lgan xalqaro huquqning mustaqil tarmog’i sifatida
belgilangan.
Xalqaro dengiz huquqi umumiy xalqaro huquqning tarkibiy qismi bo’lib, uning
umumiy (xususan, sub’ektlar, manbalar, xalqaro shartnoma huquqi, javobgarligi va
boshqa shu kabi) qoidalaridan foydalansa-da, baribir, muayyan o’ziga xos jihatlari
bilan ajralib turadi va xalqaro huquqning boshqa (xalqaro havo huquqi, kosmos
huquqi va shu kabi) tarmoqlari bilan o’zaro uzviy bog’liqlikda bo’ladi.
Er sharining suv qobig’i dengiz va okeanlardan iborat bo’lib, yer yuzasining
qariyb 75 foizini tashkil etadi. «Jahon okeani» tushunchasi turlicha talqinlarga ega.
Fizika-geografiya nuqtai nazaridan jahon okeani yaxlit bir butunlik hisoblanadi,
huquqiy jihatdan u turli xil yuridik maqomlarga ega makonlarga bo’linadi.
Huquqshunoslar uchun dengizlar va okeanlar makonlarining aynan huquqiy rejimi
ko’proq ahamiyatlidir.
Huquqiy nuqtai nazardan, xalqaro huquqda muayyan huquqiy maqomga ega
bo’lgan makonlar farqlanadi. Bular turli davlatlar suvereniteti ostida bo’lgan va
ulardan har birining hududini tashkil etadigan makon hamda biror-bir davlat
suvereniteti daxl qilmaydigan makonlar, demakdir.
Xalqaro dengiz huquqining asosiy manbalari quyidagilar:
- xalqaro odat normalari;
- BMTning 1982 yildagi Dengiz huquqi bo’yicha konventsiyasi;
23

- xalqaro dengiz tashkiloti doirasida ishlab chiqilgan va kemalar hamda dengiz
tabiiy zaxiralarini qazib olish uchun qo’llaniladigan statsionar inshootlar qurilishiga
taalluqli bir qator shartnomalar;
- kemalar tomonidan hamda chiqindilarni ko ’ mish va avariya sodir bo ’ lishi
oqibatida dengiz ifloslanishining oldini olishni tartibga soluvchi konventsiyalar ;
- Dunyo okeanining turli hududlarida baliq ovlashni tartibga soluvchi bitimlar;
- Dunyo okeani va uning qa’ridan harbiy maqsadlarda foydalanishni cheklovchi
yoki tartibga soluvchi shartnomalar.
Xalqaro dengiz huquqi printsiplari
quyidagilardan iborat:
birinchidan, xalqaro huquqning asosiy printsiplari; ikkinchidan, maxsus
printsiplar.
Xalqaro dengiz huquqining maxsus printsiplariga quyidagilar kiradi:
1) ochiq dengiz erkinligi printsipi, ya’ni Dunyo okeanida barcha davlatlarning
boshqa foydalanuvchilarga to’sqinlik qilmay va umuman butun insoniyatga ziyon
yetkazmay faoliyat ko’rsatish borasida teng huquqlarga egaligi;
2) dunyo okeanidan oqilona foydalanish va uning tabiiy zahiralarini
asrabavaylash printsipi;
3) dengiz muhitini muhofaza etish va asrab-avaylash printsipi.
Xalqaro dengiz huquqini o’rganishda juda zarur bo’lgan ayrim tushunchalarini
sanab o’tish lozim. Bular jumlasiga ikki asosiy tushuncha kiradi. Dunyo okeani - yer
kurrasidagi bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan jami suvlik, ya’ni barcha okeanlar,
dengizlar, bo’g’ozlar, buxtalar va ularning qa’ridagi boyliklarni ifodalovchi yuridik
tushuncha. Bunga faqat Kaspiy va Orol kabi qit’a ichida joylashgan dengiz-
ko’llargina kirmaydi. Dunyo okeanining sayyoraviy mazmuni xalqaro dengiz
huquqi ham sayyoraviy mazmun kasb etishini taqozo qiladi. Yuqorida qayd etilgan
bitimlarga deyarli barcha davlatlar, hatto dengiz qirg’oqiga ega bo’lmagan davlatlar
ham ishtirokchi sanaladi.
24

Boshlang’ich chiziq - qirg’oqning yuridik chegarasi. U dengiz qirg’oqbo’yi
mansub (qirg’oqbo’yi davlati deb ataluvchi) davlat tomonidan suv quyilishi chizig’i
bo’yicha o’tkaziladi yoki burunlar yoxud qirg’oqbo’yiga orollarining chekka
nuqtalarini tutashtiruvchi to’g’ri chiziqlardan tashkil topadi.
Ichki suvlar - boshlanish chizig’idan qirqoqqacha bo’lgan suvlar, shuningdek,
portlar va reydlar suvlaridan iborat. Bunga «tarixiy» qo’ltiqlar va dengizlar, ya’ni
uzoq davrlardan buyon shu qirg’oqbo’yi davlati aholisigina foydalanib kelgan va bu
holni boshqa davlatlar (sukut saqlash yo’li bilan bo’lsa-da) tan olgan qo’ltiqlar va
dengizlar suvi kiradi. Rossiyaning qirg’oqbo’ylarida ikkita yirik «tarixiy suvlik» -
Uzoq SHarqdagi Buyuk Pyotr qo’ltig’i va Yevropa qismining shimolidagi Oq
dengiz mavjud.
Ichki suvlar davlat hududining tarkibiy qismini tashkil etadi va uning uzilkesil
suvereniteti ostida bo’ladi. Ichki suvlarda har qanday xorijiy faoliyat qirg’oqbo’yi
davlatining ruxsati bilangina amalga oshirilishi mumkin. CHet elning tijorat
maqsadlarida foydalanilayotgan (ya’ni, savdo va baliqchilik) kemalari belgilangan
yo’nalish bo’yicha portlarga borishda ichki suvlardan o’tish huquqiga ega va ular
portda to’xtab turish davrida ichki qonunchilikka amal qilishga majburdirlar.
Davlatlarning notijoriy maqsadlarda ishlatiladigan kemalari (ilmiy-tadqiqot,
pochta, harbiy kemalar) faqat suveren davlatning har bir alohida holat bo’yicha yoki
uzoq muddatga beriladigan ruxsati asosidagina ichki suvlarga kirishi mumkin.
Davlatlarning ma’muriy va jinoiy yurisdiktsiyasi ichki suvlarda to’la miqyosda amal
qiladi. Fuqarolik yurisdiktsiyasi odatda qirg’oqbo’yi davlatiga daxldor ishlar bilan
cheklanadi.
Hududiy dengiz (hududiy suvlar, deb ham ataladi) - dengiz hududining
qirg’oqbo’yi davlati tomonidan boshlanish chizig’idan boshlab o’lchangan muayyan
kenglikdagi qismi. U davlat hududiga tegishli qism hisoblanadi.
BMTning 1982 yildagi Dengiz huquqi bo’yicha konventsiyasida dengiz
hududini 12 dengiz mili (qariyb 20 kilometr) dan iborat kenglikda o’rnatish
25

mumkinligi belgilangan. Aksariyat davlatlar ana shu kenglikni to’laligicha qabul
qilgan. SHu bilan birga, 32 davlat, asosan, dengiz bo’yidagi davlatlar ilgari mavjud
bo’lgan o’lchov - 3 mil ko’lamidagi kenglik bilan kifoyalanib turgani holda, o’ndan
ortiq davlat 200 mildan ziyod kenglikdagi suvlarga da’vogarlik qilayotir. Rossiya
Federatsiyasining 1993 yildagi «Rossiya Federatsiyasining Davlat chegarasi
to’g’risida»gi qonunida 12 mildan iborat kenglik tasdiqlangan (5moddaning 3-
qismi).
Qirg’oqbo’yi davlatining hududiy dengizdagi suvereniteti barcha davlatlar
kemalariga tinch-osoyishta o’tish uchun yo’l berish bilan cheklangandir. O’tish
uzluksiz va tezkor hamda qirg’oqbo’yi davlatining xalqaro huquqqa muvofiq
ravishda belgilagan qoidalarga amal qilgan holda aniq yo’nalish bo’yicha amalga
oshiriladi. Harbiy kemalarga nisbatan oldindan xabardor etish to’g’risidagi qoida
o’rnatilgan bo’lishi mumkin. Suvosti kemalari suv yuzasiga chiqadi va bayrog’ini
ko’taradi. «Alohida mazmundagi» kemalarga, ya’ni yadroviy dvigatelli yoki zaharli
yoxud xavfli yuklarni tashib o’tayotgan kemalarga, shuningdek, yirik tonnajli
tankerlarga nisbatan qo’shimcha xavfsizlik choralari havola etilishi mumkin 8
.
Agar chet el kemasi hududiy dengiz orqali davlatning ichki suvlaridan
chiqqanidan keyin o’tsa, u holda mazkur davlat hibsga olish yoki kema bortida
tekshiruv o’tkazish bilan boqliq har qanday chorani qo’llashi mumkin. Boshqa
hollarda davlatga tegishli hududiy dengiz bo’ylab o’tadigan chet el kemasi bortida
sodir etilgan jinoyat shu davlat manfaatlariga daxldor bo’lgan hollardagina uning
jinoiy yurisdiktsiyasi ushbu kemaga nisbatan ta’sir kuchiga ega bo’ladi. Bunga,
shuningdek, kema kapitani, diplomatik vakil yoki konsulning yordam so’rab
murojaat etishi asos bo’lib xizmat qilishi mumkin. Giyohvand moddalar bilan
savdo-sotiqqa chek qo’yish bilan bog’liq harakatlar alohida asoslardan hisoblanadi.
8 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquq nazariyasi asoslari. Darslik. - T. ―SHarq , 2004, 226-‖
bet

26

Fuqarolik yurisdiktsiyasiga kelsak, agar qirg’oqbo’yi davlati suvlari bo’ylab
o’tish bilan bog’liq majburiyat yoki mas’uliyat haqida gap borgan hollarda bunday
yurisdiktsiya ta’sir kuchiga ega bo’lishi mumkin.
Davlatlarning notijoriy maqsadlarda ishlatilayotgan kemalari muayyan
immunitetga ega bo’ladi. Ular yetkazgan zarar uchun bayroq egasi bo’lgan davlat
mas’ul hisoblanadi. Harbiy kema, masalan, qirg’oqbo’yi davlatining milliy
qonunlarini buzgan taqdirda, shu davlat undan hududiy dengizni zudlik bilan tark
etishini talab qilishi mumkin.
Arxipelag suvlari yoxud arxipelag-davlatlar suvlari tegishli davlatlar
(Indoneziya, Mal ь div orollari, Filippin, Fidji va boshqalar) jami hududini tashkil
etuvchi orollardan chetdagisining eng chekka nuqtasi bilan boshlanish chizig’i
o’rtasidagi hududlardir. Bu hudud orollar o’rtasida joylashgan suvlar, suv qa’ri,
boyliklar va havo hududidan iboratdir. Bunda oraliqdagi suv ham, quruqlik (orol)
ham yuridik ma’noda oroldagi davlatning yaxlit butunlikdagi hududi hisoblanadi.
Arxipelag davlat suvereniteti barcha chet davlatlar kemalariga arxipelag suvlari
bo’ylab faqat belgilangan yo’nalish bo’yicha tranzit (tez va to’xtamasdan) o’tish
uchun yo’l berish bilan cheklanadi.
Yon-atrofdagi zona - ochiq dengizning qirg’oqbo’yi davlati hududiy dengiziga
tutash bo’lgan va shu davlat o’z hududi doirasida tegishli bojxona, moliyaviy,
immigratsiya va sanitariya qoidalarining buzilishiga barham berish maqsadida
alohida nazorat etish huquqiga ega bo’lgan qismi. Qirg’oqbo’yi davlati bu hududda
tegishli tartibda bojxona, moliyaviy, immigratsiya va sanitariya qoidalarini
o’rnatadi. Yon-atrofdagi zonaning kengligini davlatning o’zi belgilaydi, ammo u
boshlanish chizig’idan hisoblaganda 24 dengiz milidan ortiq bo’lmasligi kerak.
Alohida iqtisodiy zona boshlanish chizig’idan hisoblaganda 200 dengiz mili
kengligidagi hududni va undagi suvliklarni, suv qa’ri va yer osti boyliklarini qamrab
oladi. Alohida iqtisodiy zona doirasida qirg’oqbo’yi davlati suvdagi, suv qa’ridagi
27

jonli va jonsiz zaxiralarni hamda yer ostidagi boyliklarni tadqiq etish, ishlov berish
va saqlash borasida alohida huquqlarga ega hisoblanadi.
Davlat, shuningdek, sun’iy orollar (asosan neft ь platformalari) barpo etish
va ulardan foydalanish, dengiz muhitini muhofaza etish huquqiga egadir.
Alohida iqtisodiy zonadagi sun’iy orollar bayroq egasi sanalgan davlat
yurisdiktsiyasi ostida bo’ladi. Sun’iy orollar va inshootlar orol maqomiga ega
bo’lmagani bois, ularning hududiy dengizi, alohida iqtisodiy zonasi va
kontenental shel ь fi mavjud emas. Ular atrofida kengligi 500 metrdan
oshmaydigan xavfsizlik zonasi o’rnatilishi mumkin.
Qirg’oqbo’yi davlatining zikr etilgan barcha huquqlari alohida hisoblanadi
va bu boshqa barcha davlatlar alohida iqtisodiy zonada xuddi shunday faoliyat
yuritishi uchun ularga faqat qirg’oqbo’yi davlati ruxsati asosida hamda uning
ichki huquqida belgilangan tartibdagina ijozat etilishi mumkinligi bilan
izohlanadi.
SHuning uchun 1982 yildagi Dengiz huquqi bo’yicha konventsiyada
qirg’oqbo’yi davlati alohida iqtisodiy zona tabiiy zaxiralarini tadqiq etish va
ulardan foydalanishda suveren huquqlarga ega ekani qayd etilgan.
Alohida iqtisodiy zonada qirg’oqbo’yi davlati o’z huquqlarini amalga
oshirish barobarida ko’zdan kechirish, nazorat qilish, qamoqqa olish, ishni sudda
ko’rish kabi choralardan ham foydalanishi mumkin. Ammo bunda qamoqqa
olingan kema va uning ekipaji garovni yoki boshqa ta’minotni to’laganidan keyin
zudlik bilan ozod etilishi zarur. Qo’llaniladigan jazo choralari sirasiga qamash
yoki shunga o’xshash shaxsiy jazo choralari kiritilishi mumkin emas. Bundan
boshqacha qoida faqat shartnoma orqaligina belgilanishi mumkin. Masalan,
Yaponiya bilan tuzilgan bitimga muvofiq, Rossiya tomoni noqonuniy ravishda
baliq ovlayotgan yapon kemasini ushlagan taqdirda ushbu kemani uning ustidan
sudlov yoxud ma’muriy ish qo’zg’otishi majbur bo’lgan yapon ma’murlariga
topshiradi.
28

Ayni vaqtda barcha davlatlar uchun alohida iqtisodiy zonadan tabiiy
zaxiralarni ishlatishdan boshqa maqsadlarda foydalanish erkinligi, xususan, kema
qatnovi, kabellar va truboprovodlar yotqizish erkinligi, fundamental ilmiy
tadqiqotlar erkinligi saqlanib qoladi.
Kontinental shelf - quruqlik hududining materik suvosti chekka
hududining tashqi chegaralarigacha tabiiy ravishdagi davomi. Kontinental shel ь f
chegarasi, yuridik jihatdan yondashganda, boshlanish chizig’idan hisoblaganda
350 dengiz milidan ortiq uzoqlikda joylashmasligi kerak.
BMTning 1982 yildagi Dengiz huquqi bo’yicha konventsiyasiga muvofiq,
qirg’oqbo’yi davlati tabiiy zaxiralarni, masalan, suv qa’ri mineral resurslarini va
uning boshqa boyliklarini, shuningdek, «turg’un turlar» sirasiga kiruvchi
jonzotlarni tadqiq etish va yig’ib olish borasida kontinental shel ь f ustidan
suveren huquqni amalga oshiradi.

29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. «O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida» O’zbekiston
Respublikasining qonuni, 1995 yilda 22 dekabrda qabul qilingan // O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 1995. -№12.
2. «O’zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatiya
vakolatxonalarining boshliqlarini tayinlash hamda chaqirib olish tartibi to’g’risida»
O’zbekiston Respublikasining qonuni (1992 yil 3 iyulda qabul qilingan) //
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 1992. - № 9
3. « O ’ zbekiston Respublikasining davlat chegarasi to ’ g ’ risida » gi O ’ zbekiston
Respublikasining qonuni // O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning axborotnomasi ,
1999, № 9
4. Birlashgan millatlar tashkiloti Nizomi // O’zbekiston Respublikasi va inson
huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar. T.: Adolat, 2002
5. Odilqoriev X.T., Ochilov B.E. Hozirgi zamon xalqaro huquqi. - Xalqaro huquq. -
T.: Adolat, 2002.
6. Mamatkulov A. Xalqaro huquq. - T.: Adolat, 1997.
7. Saidov.A. Xalqaro huquq. - T.: Adolat, 2001.
8. Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquq nazariyasi asoslari.
Darslik. - T. ―SHarq , 2004 ‖

30

Elektron ta’lim resurslari:
1. www. pedagog. uz
2. www. Ziyonet. uz
3. http://www.Norma.uz
4. http://www.Lex.uz
5. http://www.Law library.ru

31

Xalqaro huquqda hududlar tushunchasi

Sotib olish