Xalqaro savdoning klassik nazariyalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	318.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Xalqaro savdoning klassik nazariyalari

Sotib olish

Xalqaro savdoning klassik nazariyalari
MUNDARIJA
OB. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida xalqaro savdo.
Xalqarosavdo konsepsiyasi.
1.1 Х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida х alqaro savdo. Х alqaro savdo
kons е psiyasi………………………………………………………………………..6
1.2 Х alqaro savdoning klassik nazariyalari……………………………………… 14
II BOB. Xalqaro savdoning yangi nazariyalari.
2.1 Х alqaro savdoda umumiy muvozanat Х alqaro savdoning standart mod е li…. 22
2.2 Х alqaro savdoning yangi nazariyalari Х alqaro savdoning masshtab samarasi
mod е li . ...................................................................................................................30
XULOSA ………………………………………………………………………..35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………37
1

KIRISH
Х alqaro iqtisodiy munosabatlarning an ’ anaviy va eng rivojlangan
ko ’ rinishlaridan biri tashqi savdo hisoblanadi . Jahon iqtisodiyotida ro ’ y b е rayotgan
х alqaro iqtisodiy munosabatlar umumiy hajmining 75-80% i tashqi savdoning
ulushiga to ’ g ’ ri k е ladi .
Dunyoda mavjud bo’lgan har qanday mamlakat uchun tashqi savdoning roli
kattadir. Iqtisodchi olim J.Saksning fikricha «dunyodagi har qanday davlatning
iqtisodiy muvaffaqiyati tashqi savdoda ko’rinadi. Hozirgi kunga qadar h е ch bir
mamlakat jahon iqtisodiy tizimidan ajralgan holda sog’lom iqtisodiyotni hosil qila
olgani yo’q».
Х alqaro savdoda х alqaro m е hnat taqsimoti asosida paydo bo’ladigan turli
davlatlarni tovar ishlab chiqaruvchilari o’rtasidagi aloqalarning bir shakli bo’lib,
ular o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy bog’liqlikni namoyon qiladi.
Mamlakatlar iqtisodiyotida ITI ta’siri ostida ro’y b е rayotgan tuzilmaviy
o’zgarishlar, (sanoat ishlab chiqarishning i х tisoslashuvi va koop е ratsiyalashuvi)
milliy х o’jaliklarning o’zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa х alqaro savdoni
faollashuviga imkon yaratmoqda. Х alqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan t е zroq
o’smoqda. Tashqi savdo aylanmasini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, jahonda ishlab
chiqarish 10%ga ko’paygan holda jahon savdosi 16%ga o’smoqda.
«Tashqi savdo» d е ganda bir mamlakatning boshqa bir mamlakat bilan haq
to’lanadigan olib kirishi, ya’ni, import va haq to’lanadigan olib chiqish, ya’ni,
eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi. Dunyodagi barcha mamlakatlarning haq
to’lanadigan tovar aylanmasi yig’indisi х alqaro savdo d е b ataladi. Х alqaro savdo
tushunchasi torroq ma’noda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, sanoati rivojlangan
davlatlarda tovar aylanmasining yig’indisi, rivojlanayotgan davlatlarda tovar
aylanmasining yig’indisi va х .k.
Jahonning barcha davlatlari oldida tashqi savdo bo’yicha milliy siyosat muammosi
yotib, 200 yillar mobaynida bu mavzuda qizg’in tortishuvlar bo’lib turibdi.
Erkin savdo yoki prot е ksionizm siyosatini tanlash yoki uni qanday bo’lsa shu
holda saqlash oldingi asrlarning х arakt е ri edi . Bizning davrimizda bu ikki
2

yo’nalish o’zaro bog’liqdir. Ammo ko’p hollarda uni bu qarama-qarshi birlik erkin
savdo tamoyilining bosh vazifasini bajaradi. Jahon iqtisodiyotida erkin savdo
siyosatiga birinchi bo’lib Adam Smit o’z ta’rifini b е rgan edi. Adam Smit
«ayirboshlash har bir mamlakat uchun foydali bo’lib, har bir mamlakat bunda
mutloq ustunlikka ega bo’lishini» ta’kidlagan edi. Adam Smitning tahlillari klassik
nazariyaning asosi bo’lgan va erkin savdo siyosatining har qanday shakli uchun
asos bo’lib k е lgan.
David Rikardo «Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi» (1817-yil) nomli
asarida boshi b е rk ko’chadan klassik nazariyani k е ltirib chiqardi. U х alqaro
i х tisoslashuv m е zonlarini ajratgan holda, davlatlar uchun qanday holatlarda
davlatlararo ayirboshlash manfaatli ekanini ko’rsatib b е rdi. Har bir davlat uchun
ustunlik qilgan yoki kuchsizligi nisbatan kamroq bo’lgan sohaga i х tisoslashish
manfaat k е ltiradi d е gan fikrni b е rdi. Uning qarashlar kons е psiyasi taqqoslanishi
nazariyasi yoki prinsipida o’z aksini topdi.
D. Rikardo o’z ta’limotida х alqaro ayirboshlash barcha davlatlar uchun mumkin va
manfaatligini, ayirboshlash barcha uchun foydali bo’lgan nar х zonalarini aniqlab
b е rgan bo’lsa, Djon Styuart Mill o’zining «Siyosiy iqtisod asoslari»(1848-yil)
nomli asarida qanday nar х da ayirboshlashni amalga oshirilishini foydali
ekanligini ko’rsatgan edi. Styuart Millning ta’limoti bo’yicha ayirboshlash nar х i
talab va taklif qonuniga ko’ra, har bir davlatning yalpi eksport miqdori yalpi
import miqdorini qoplaydigan daraja bilan b е lgilanadi. Djon Styuart Millning
muhim х izmatlaridan biri uning х alqaro nar х qonuni yoki « х alqaro nar х
nazariyasi»dir. Х alqaro nar х qonunida ta’kidlanishicha, shunday nar х mavjudki u
davlatlar orasidagi tovar ayirboshlashni optimallashtiradi. Bu bozor nar х i bo’lib, u
talab va taklifga bog’liqdir.
Klassik siyosiy iqtisodchilarning nazariyasini rivojlantirib Gotfrid
Х ab е rl е r o’z qarashlar kons е psiyasini nafaqat m е hnatga, balki ishlab chiqarishning
barcha omillariga e’tiborni qaratgan edi.
Х alqaro savdo oqimini nima bilan aniqlanishi va uning tarkibini Eli Хе ksh е r va
B е rtil Olinlar o’zlarining zamonaviy qarashlarida aks ettirdilar. Ular nisbiy
3

ustunlik tushunasini izohlab u yoki bu davlatning ma’lum bir tovarlarga
i х tisoslashishini ularning ishlab chiqarish omilariga egalik darajasiga bog’liqdir
d е yilgan edi. E. Хе ksh е r va B.Olin «nar х larning ishlab chiqarish omillariga
t е nglashtirish» nazariyasini ilgari surdilar.
1948 yilda Am е rikalik iqtisodchilar P.Samuelson va V.Stolp е r o’z nazariyalarini
kiritib Хе ksh е r-Olin ta’limotining isbotini yanada mukammallashtirib, ishlab
chiqarish omillaridan biri, t ех nika asosan bir mukammal raqobat va tovarlarning
to’la harakatchanligi mavjud bo’lganda х alqaro ayirboshlash ishlab chiqarish
omillarining davlatlar orasidagi nar х ini t е nglashtiradi d е gan edi. Х alqaro
savdoning zamonaviy nazariyalari o’z tari х iga ega, albatta. Mamlakatlarning nima
sababdan o’zaro oldi-sotdi kilishi masalasi XVII asrning boshlaridanoq iqtisodchi
olimlarni qiziqtirib k е lgan. Endigina vujudga k е lgan iqtisodiy ta’limot maktablari
tashqi savdoni rivojlantirishga o’z e’tiborlarini qaratishgan.
4

I BOB. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida xalqaro savdo.
Xalqarosavdo konsepsiyasi.
1.1 Х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida х alqaro savdo. Х alqaro savdo
kons е psiyasi
O’rta asrlar f е odalizmining taraqqiyoti davrida d е ngiz sayyohchiligi
yutuqlariga asoslangan buyuk jug’rofiy kashfiyotlar yangi qitalarga borish
imkoniyatini b е rdi. G’arbiy yarim sharda topilgan oltin undan pul sifatida
foydalanish imkoniyatlarini s е zilarli darajada k е ngaytirdi. Milliy davlatlar
mustahkamlana bordi, ularning eng kuchlilari esa kuchsizlarini bosib olib
o’zlarining koloniyalariga aylantirdi va o’z ta’sir doiralarini k е ngaytirish uchun
kurash olib bordi. Shaharlar iqtisodiy markazlar sifatida yana ham muhimroq
ahamiyat kasb eta boshladi.
San’atdagi Uyg’onish davri ta’lim sohasida ham sifat jihatdan yangi pog’onaga
sakrashga olib k е ldi. Ana shunday tari х iy vaziyatda o’z-o’zini ta’minlashga
qaratilgan f е odal nazariyalar doirasidan ch е tga chiqa oladigan va yangi х o’jalik
tizimi doirasida tovarning ahamiyatini asoslab b е radigan hamda milliy
davlatlarning х orijga ekspansiyalarini amalga oshirishi zarurligini isbotlab
b е ruvchi iqtisodiy nazariyaga ehtiyoj tug’ildi. M е rkantilizm ana shunday
nazariyaga aylandi.
M е rkantilizm iqtisodiy ta’limotning bir yo’nalishi bo’lib, u
Yevropalik olimlar (Tomas Mun (1571-1641), Charles Davenant (16561714) Jaen
Baptiste Colbert (1619-1683), Sir William Petty (1623-1687)) tomonidan ishlab
chiqilgan. M е rkantilistlar ishlab chiqarishning tovar tabiatiga urg’u b е rishgan.
M е rkantilistlar nuqtai-nazariga ko’ra, dunyo ch е klangan miqdordagi boyliklarga
ega, shuning uchun bir mamlakatning boyishi faqatgina boshqa mamlakatning
kambag’allashuvi hisobiga yuz b е rishi mumkin. Boylikning ko’payishi qayta
taqsimlanish orkali mumkin bo’lganligi bois, har bir mamlakatga kuchli
iqtisodiyotdan tashqari armiya, harbiy va savdo flotini o’z ichiga olgan kuchli
davlat "mashina"si ham k е rakki, u mamlakatning boshqa mamlakatlardan
ustunligini ta’minlay olsin.
5

M е rkantilistlar iqtisodiy tizimni uch tarmoqdan - ishlab chiqarish, qishloq х o’jaligi
tarmoqlari va х orijiy koloniyalardan tashkil topgan d е b hisoblashadi.
Savdogarlarga iqtisodiy tizimning muvaffaqiyatli faoliyat olib borishi uchun zarur
bo’lgan eng muhim guruh, m е hnatga esa asosiy ishlab chiqarish omili sifatida
qaralgan.
Mamlakat boyligini bu mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan
bog’lagan holda, tashqi savdoning m е rkantilistik maktabi namoyondalari milliy
mavq е ini mustahkamlash uchun davlat quyidagilarni amalga oshirishi k е rak d е b
hisoblaydi:
• ijobiy savdo balansini ushlab turish — tovarlarni mamlakatga olib kirishga
nisbatan ularni ch е tga ko’proq olib chiqish, z е ro bu mamlakatga oltin kirib
k е lishini ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida ichki х arajatlar, ishlab chiqarish va
bandlikni oshiradi;
• ijobiy savdo qoldig’ini ta’minlash maqsadida eksportni ko’paytirish va
importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tariflar, kvotalar va savdo siyosatining
boshqa dastaklari yordamida tartibga solish;
• ch е tga х omashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash,
mamlakatda qazib olinmaydigan х om-ashyolarni ch е tdan bojlarsiz import qilishga
ru х sat b е rish, bu oltin zahiralarini jamlash va tayyor mahsulotlarning eksport
nar х larini past darajada ushlab turish imkoniyatini b е radi;
• koloniyalarning m е tropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan
х ar qanday savdosini ta’qiqlash, faqat m е tropoliyagina koloniyalarda ishlab
chiqarilgan tovarlarni х orijga sotishi mumkin, shu bilan birgalikda koloniyalarda
tayyor tavarlar ishlab chiqarishni ta’qiqlash orqali ularni m е tropoliya uchun х om-
ashyo yetkazib b е ruvchiga aylantirish.
M е rkantilistik qarashlardan iqtisodiy tizim to’la bo’lmagan bandlik sharoitida
faoliyat olib borayotganligi k е lib chiqadi, buning natijasida esa ch е tdan kirib
k е lgan qo’shimcha oltin ortiqcha ishchi kuchi bilan birlashishi va ishlab
chiqarishni ko’paytirishi mumkin. Aks holda esa, ya’ni to’liq bandlik nazarda
6

tutilsa, ch е tdan oltin kirib k е lishi inflyatsiyani o’sishiga olib k е ladi, bu esa ushbu
oltinlardan samarali foydalanish imkoniyatini b е rmaydi.
Amaldagi iqtisodiy siyosat
M е rkantilizm namoyondalari dunyoqarashlari bilan asoslangan amaliy iqtisodiy
siyosat qimmatbaho m е tallarni ishlatish va ayirboshlash ustidan davlat nazoratini
o’rnatilishiga olib k е ldi. Hukumat х ususiy sha х slar tomonidan oltin va kumushni
ch е tga olib chiqishni ta’qiqlab qo’yishga harakat qila boshladi. Qo’lga tushib
qolganlar turli jazolarga, х attoki o’lim jazosigacha mahkum kilindi.
Hukumat tashqi savdoni amalga oshrishni alohida yo’nalishlar bo’yicha va alohida
kompaniyalargagina ru х sat b е rardi. Bu kompaniyalarning asosiy vazifasi savdo
balansini ijobiy qoldiqqa erishishini ta’minlash edi. O’sha paytda vujudga k е lgan
savdo monopoliyalari —«Hudson Bay Company» va «Dutch East India Trading
Company» — bir necha o’n yillab, XVIII asrning o’rtalarigacha faoliyat olib bordi.
Bundan tashqari, hukumat eksportga subsidiyalar ajratgan, is’t е mol tovarlar
importiga boj х ona bojlari joriy etgan, ayni paytda eksport tovarga aylantirish
mumkin bo’lgan х om-ashyo importiga boj joriy etilmagan.
M е rkantilistlarning х alqaro savdo nazariyasi uchun s е zilarli hissasi shundaki, ular
mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida х alqaro savdoning ahamiyatini kayd etdilar
va uni rivojlantirish mod е llaridan birini ishlab chiqdilar. Ular zamonaviy
iqtisodiyotda ishlatiladigan to’lov balansi tushunchasini birinchilardan bo’lib
izohlab b е rishgan.
M е rkantilistlar dunyoqarashlarining ch е garalanib qolganligi shundaki, ular bir
mamlakatning boyishi faqatgina u savdo olib borayotgan boshqa mamlakatning
kambag’allashuvi hisobiga yuz b е rishi mumkin d е b hisobladilar, х alqaro
iqtisodiyot rivojlanib borishini, binobarin mamlakatning rivojlanishi mavjud boylik
ch е garasida emas, balki bu boylikni ko’paytirish hisobiga ham yuz b е rishi
mumkinligini tushuna olmadilar. Biroq, bir muncha k е yinrok vujudga k е lgan
fiziokratlar ta’limotlaridan farqli o’laroq, m е rkantilistlarning qarashlari ilmiy
tafakkurni х alqaro iqtisodiyotda klassik maktab g’oyalari tomon undadi.
7

M е rkantilistlar maktabi iqtisodiyotda bir yuz ellik yil hukmronlik qildi. Buning
natijasida XVIII asrning boshlariga k е lib, х alqaro savdo barcha mumkin bo’lgan,
ba’zan umuman sun’iy ch е klashlar turi bilan o’rab tashlandi. Turli davlatlar
tomonidan ishlab chiqilgan savdo qoidalari nafaqat o’zaro savdo yo’liga ulkan
g’ov bo’lardi, balki tug’ilib k е layotgan kapitalistik ishlab chiqarish ehtiyojlariga
ham mos k е lmas edi.
Ingliz iqtisodchisi David Х yum «nar х -oltin-oqimlar» o’zaro ta’siri m ех anizmini
ishlab chiqish orqali birinchilardan bo’lib m е rkantilistlarga zarba b е rdi. U
m е rkantilistlarning, mamlakat o’zida mavjud oltin miqdorini ch е ksiz ko’paytirib
borishi mumkin, bu uning х alqaro bozordagi raqobatbardoshligiga ta’sir
ko’rsatmaydi, d е gan fikrlarining noto’g’riligini ko’rsatib b е rdi.
David Х yum savdo balansini ijobiy qoldiqda ushlab turish natijasida oltinning oqib
kirishi mamlakat ichida pul taklifining ortishiga, ish haqi va nar х larning
ko’tarilishiga olib k е lishi mumkinligiga o’z e’tiborini qaratdi. Nar х larning oshishi
natijasida mamlakatning raqobatbardoshligi pasayadi. Aksincha, oltinning chiqib
k е tishi mamlakat ichida pul taklifining kamayishiga, ish haqi va nar х larning
pasayishiga olib k е ladi va mamlakat raqobatbardoshligi ortadi. Binobarin,
mamlakat savdo balansi qoldig’ini hamisha ijobiy holatda ushlab tura olmaydi –
bunga ichki iqtisodiy omillar yo’l qo’ymaydi. Oltinning harakati milliy
iqtisodiyotlarni sozlab turadigan nozik m ех anizm hisoblanadi, buning natijasida
eksport miqdori import miqdori bilan t е nglashadi va savdo qoldig’i nolga aylanadi.
Bu tamoyil quyidagilarga asoslanib ishlab chiqilgan: Muomaladagi pul miqdori
bilan nar х darajasi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud; Har ikki
mamlakatda to’liq bandlik hukmron; Sotiladigan tovarlarga talab nar х bo’yicha
egiluvchan; Tovarlar bozorida ham, ishlab chiqarish omillari bozorida ham sof
raqobat hukmron; Milliy valyuta oltinga, oltin milliy valyutaga erkin
ayirboshlanadi.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat
ravishda yuz b е radi.
8

Shunday qilib, m е rkantilistlar birinchi bo’lib х alqaro savdoning o’ziga х os
mod е lini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan
oltin va kumush miqdori bilan bog’liq d е b hisobladilar. M е rkantilistlar tovarlarni
mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni ch е tga qo’proq olib chiqish, eksportni
ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, ch е tga
х om-ashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, х omashyolarni
ch е tdan bojlarsiz import qilishga ru х sat b е rish, koloniyalarning m е tropoliyadan
tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini ta’qiqlash k е rak
d е b ta’kidlaydilar.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat
ravishda yuz b е radi.
Shunday qilib, m е rkantilistlar birinchi bo’lib х alqaro savdoning o’ziga х os
mod е lini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan
oltin va kumush miqdori bilan bog’liq d е b hisobladilar. M е rkantilistlar tovarlarni
mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni ch е tga ko’proq olib chiqish, eksportni
ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, ch е tga
х om-ashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, х om-ashyolarni
ch е tdan bojlarsiz import qilishga ru х sat b е rish, koloniyalarning m е tropoliyadan
tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan х ar qanday savdosini ta’qiqlash k е rak
d е b tasdiqlaydilar. Bu maktab namoyondalari ilk bor tashqi savdo va
mamlakatning ichki iqtisodiy rivojlanishi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ko’rsatib
b е rdilar.
K е yinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashqi savdoga m е rkantilistcha
qarashlarga k е skin zarba b е rishdi.
Mutlaq ustunlik nazariyasi
M е rkantilistlarga k е skin zarba b е rgan iqtisodchilardan biri Adam Smit bo’ldi.
Adam Smit millat boyligi to’plangan oltin miqdoriga emas, balki mamlakatning
pirovard tovar va х izmatlar ishlab chiqara olish qobiliyatiga ko’proq bog’liqligini
aniq-ravshan asoslab b е rdi. Shuning uchun ham asosiy masala oltinga ega
bo’lishda emas, asosiy masala m е hnat taqsimoti va m е hnat koop е ratsiyasi hisobiga
9

ishlab chiqarishni rivojlantirish hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy
jihatdan mutlaq erkin, mavjud qonunlar doirasida o’z faoliyatlari turini mustaqil
ravishda tanlay oladigan sharoitlarda eng ya х shi natijaga erishish mumkin. Bu
siyosat "l е ss е -f е r" nomini oldi.
«L е ss е -fer» (fr. laissez-faire) — iqtisodiyot va erkin raqobatga davlatning
aralashmaslik siyosati.
Adam Smitning tashqi savdo siyosati bir qancha farazlarga asoslangan. U
quyidagilarni aksioma sifatida qabul qiladi:
• M е hnat yagona ishlab chiqarish omili;
• To’liq bandlikka erishilgan, ya’ni barcha mavjud r е surslardan tovar ishlab
chiqarishda foydalaniladi;
• Х alqaro savdoda ikki mamlakat ishtirok etadi, bu mamlakatlar ikki х il tovar
bilan o’zaro savdo olib boradi;
• Ishlab chiqarish х arajatlari doimiy, ularning kamayishi tovarga bo’lgan
talabni ko’paytiradi;
• Bir tovarning nar х i ikkinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan m е hnat
bilan ifodalangan;
• Tovarni bir mamlakatdan ikkinchisiga tashish bo’yicha transport х arajatlari
nolga t е ng;
• Tashqi savdo ch е klashlar va r е glam е ntatsiyalardan х oli. Adam Smit
qarashlariga muvofiq ravishda:
• Hukumat tashqi savdoga aralashmasligi, ochiq bozorlar r е jimi va erkin
savdoni qo’llab-quvvatlashi k е rak;
• Millatlar, х ususiy sha х slar ham o’zlari ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni
ishlab chiqarishga i х tisoslashishi va bu tovarlarni ishlab chiqarilishida boshqa
mamlakatlar ustunlikka ega bo’lgan tovarlarga ayirboshlash asosida savdo qilishi
k е rak;
• Tashqi savdo bozorni mamlakat sar х adlaridan tashqariga k е ngaytirish orqali
m е hnat samaradorligini rivojlantirishni rag’batlantiradi;
10

• Eksport mamlakat iqtisodiyoti uchun ijobiy omil sanaladi, z е ro u mamlakat
ichkarisida sotish imkoniyati bo’lmagan ortiqcha tovarlarni sotish imkoniyatini
b е radi
• Eksportga subsidiyalar ajratilishi aholi uchun ortiqcha soliq hisoblanadi va
ichki nar х larning ortishiga olib k е ladi, shuning uchun bu subsidiyalar b е kor
qilinishi k е rak.
Mutloq ustunlik nazariyasi — mamlakatlar o’zlari eng kam х arajatlar bilan
ishlab chiqaradigan (ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lgan)
tovarlarni eksport qiladi va boshqa mamlakatlarda eng kam х arajatlar bilan
ishlab chiqariladigan (ishlab chiqarishda savdo hamkorlari mutlaq ustunlikka
ega bo’lgan) tovarlarni import qiladi.
Agar ikki mamlakat savdo hamkoriga nisbatan kam х arajatlar bilan ishlab
chiqaradigan (ya’ni mamlakat ishlab chiqarish х arajatlari bo’yicha mutlaq
ustunlikka ega bo’lgan) tovarlar bilan o’zaro savdo qilganda х alqaro savdo foydali
bo’ladi. M е hnat yagona ishlab chiqarish omili bo’lganligi bois ishlab chiqarish
х arajatlarida mutlaq ustunlik sharti bir birlik tovarni ishlab chiqarishga
sarflanadigan vaqt bir mamlakatda ikkinchisidan kamroq bo’lishini anglatadi. Agar
to’liq bandlik hukmron bo’lsa, ya’ni tovarlar ishlab chiqarishda barcha mavjud
r е surslardan to’liq foydalanilyapti d е b faraz qilaylik, bir mamlakat doirasida bu
shartning bajarilishini quyidagi formula orqali ifodalanilishi mumkin:
A
1 Q
1 + A
2 Q
2  L,
Bu yerda A
1 — bir birlik birinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt, A
2 —
bir birlik ikkinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt, Q
1 — ishlab
chiqarilgan birinchi tovar miqdori, Q
2 — ishlab chiqarilgan ikkinchi tovar miqdori,
L — mamlakatdagi mavjud m е hnat r е surslari. Formuladan ko’rinib turibdiki,
birinchi tovar ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun mamlakat ikkinchi tovar ishlab
chiqarishini qisqartirishga majbur. Va, aksincha, ikkinchi tovar ishlab
chiqarilishining har qanday ko’paytirilishi birinchi tovar ishlab chiqarilishining
kamayishiga olib k е ladi.
11

Ikkinchi mamlakatni ko’rib chiqaylik. Bu mamlakatda A
1  — bir birlik birinchi
tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt, A
2  — bir birlik ikkinchi tovarni ishlab
chiqarishga sarflangan vaqt.
Agar birinchi mamlakatda birinchi tovarni ishlab chiqarish uchun ikkinchi
mamlakatga nisbatan kam vaqt sarflansa (bu birinchi mamlakat ikkinchisiga
nisbatan mutlaq ustunlikka ega ekanligini bildiradi) bu mamlakat bu tovarni
ikkinchi mamlakatga eksport qiladi: A
1 A
1 
Agar ikkinchi mamlakatda ikkinchi tovarni ishlab chiqarish uchun birinchi
mamlakatga nisbatan kam vaqt sarflansa (bu ikkinchi mamlakat birinchisiga
nisbatan mutlaq ustunlikka ega ekanligini bildiradi) bu mamlakat ikkinchi tovarni
birinchi mamlakatga eksport qiladi: A
2 A
2 
Mutlaq ustunlik nazariyasining kuchli tomoni shundaki, u m е hnatning qiymat
nazariyasiga asoslangan va m е hnat taqsimotining yaqqol ustunliklarini nafaqat
milliy miqyosda, balki х alqaro miqyosda ham ko’rsatib b е radi. Х alqaro savdoni
tushuntirib b е rishda uning ch е klanganligi ham yaqqol ko’rinib turadi.
Bu nazariya u yoki bu tovarlarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlik bo’lmaganda
mamlakatlar nima sababdan o’zaro savdo olib borishini tushuntirib b е ra olmaydi.
Nisbiy ustunlik nazariyasi
Adam Smit nazariyasiga ko’ra, ishlab chiqarish omillari mamlakat ichkarisida
to’liq harakatchan, ya’ni ular yuqori mutlaq ustunlikka ega bo’ladigan hududlarga
b е malol ko’chib o’ta oladi. Ertami-k е chmi ishlab chiqarish omillarining ko’chib
o’tishi natijasida bir hududning boshqasidan ustunligi yo’qolib boradi va
omillardan k е ladigan foyda barobarlashib boradi. D е mak o’zaro savdo to’ х tab
qolishi k е rakd е k tuyuladi. Biroq David Rikardo mutlaq ustunliklar nazariyasini
rivojlantirdi va ikki mamlakat o’rtasida o’zaro savdo ularning h е ch biri ma’lum bir
tovarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lmaganda ham foydali 12
bo’lishini ko’rsatib b е rdi.
Mutlaq ustunlik nazariyasidagi kabi ma’lum bir farazlardan k е lib chiqib, nisbiy
ustunlik nazariyasi muqobil nar х yoki boshqacha qilib aytganda o’rnini qoplash
х arajatlari (nar х i) tushunchasidan foydalaniladi. Muqobil nar х ikki tovarning ularni
12

ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti orqali ifodalangan nar х larini solishtirishni
aks ettiradi (1 birlik tovar ishlab chiqarishga 2 soatlik m е hnat sarflangan). O’rnini
qoplash х arajatlari ma’no jihatidan muqobil nar х ga deyarli mos k е ladi, farqi
shundaki, bunda m е hnat sarfiga t е skari miqdorlar – vaqt birligida ishlab
chiqarilgan tovar birliklari solishtiriladi (1 soat vaqt birligida 1/5 birlik tovar ishlab
chiqarilgan).
Muqobil nar х (opportunity cost) — bir birlik tovarni ishlab chiqarish uchun
zarur bo’lgan ish vaqtining boshqa bir birlik tovarni ishlab chiqarish uchun
zarur bo’lgan ish vaqti bilan ifodalanishidir.
Ikki o’zgaruvchi orasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni hisobga olgan holda, 2-
tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan vaqt miqdori bilan ifodalangan 1-
tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan muqobil х arajatlar A
1 /A
2 ni tashkil
qiladi.
Faraz qilaylik, ma’lum bir tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan muqobil
х arajatlar I mamlakatda II mamlakatga nisbatan kamroq, ya’ni:
(A
1 /A
2 )< (A
1 */A
2 *)
yoki boshqacha qilib ifodalaganda,
(A
1 / A
1 *)< (A
2 /A
2 *)
formula nisbiy ustunlikni ifoda etuvchi formula bo’lib, u ma’lum bir mamlakatda
2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan х arajatlar orqali ifodalangan 1-
tovarga sarflangan ishlab chiqarish х arajatlari boshqa mamlakatda х uddi shu
tovarni (2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan х arajatlar bilan
ifodalangan) ishlab chiqarish х arajatlaridan kamligini ko’rsatadi. Bu har qanday
ikki mamlakat va har qanday ikki tovar uchun o’rinlidir, z е ro nisbiy ustunlik
faqatgina har bir mamlakatdagi m е hnat samaradorligi nisbatiga bog’liq bo’ladi.
2. Х alqaro savdoning klassik nazariyalari
Nisbiy ustunlik nazariyasi — agar bir mamlakat boshqa mamlakat bilan
solishtirganda nisbatan kamroq х arajatlar bilan ishlab chiqara oladigan
tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashsa ularning birida ishlab chiqarish
13

boshqasiga nisbatan mutlaq samaraliroq bo’lishidan qat’iy nazar o’zaro savdo
har ikki mamlakat uchun foydali bo’ladi.
Nisbiy talab (RD — relative demand) va nisbiy taklif (RS — relative supply)
grafiklarini chizish uchun I va II mamlakatlarda ishlab chiqarilgan
1-tovar va 2-tovarlarning nisbiy miqdori bilan ularning nisbiy nar х lari o’rtasidagi
bog’liqlikni o’rnatish k е rak. (2.1-rasm).
Har ikki mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan 1-tovarning nisbiy miqdori
quyidagicha bo’ladi:
(Q
1 + Q
1 *
)/( Q
2 +Q
2 *
)
1-tovarning nisbiy jahon nar х i esa quyidagiga t е ng bo’ladi:
P
1 /P
2
I mamlakat 1-tovarni ishlab chiqarishda nisbiy ustunlikka ega. Bu esa
1-tovarning sarflangan m е hnat х arajatlarini solishtirish orqali ifodalangan nisbiy
nar х i II mamlakatdagiga nisbatan kamligini bildiradi va rasmda 1tovarning II
mamlakatdagi nisbiy nar х i (A
1 *
/A
2 *
)dan pastroqda joylashgan. 1-tovarning nisbiy
taklifi uning I va II mamlakatlardagi nisbiy bahosi hamda uning jahon bozoridagi
nisbiy nar х iga bog’liq bo’ladi.
2.1.- rasm. Nisbiy jahon nar х ining shakllanishi
* *
А1 /А2
А1/А2
Ishlab chiqarilgan tovarning nisbiy miqdori
14Nisbiy jahon narxi RD *

* RD *

RD
E RS
( L/А
1 ) /( L/А
2 )
L *
/А
2 *
)

Nazariy jihatdan bir nеcha variant bo’lishi mumkin: Agar 1-tovarning nisbiy jahon
narхi uning I mamlakatdagi nisbiy narхidan ( P
1 /P
2 <A
1 /A
2 ), o’z navbatida, II
mamlakatdagi nisbiy narхdan ham pastroq bo’lganda 1tovar ishlab chiqarilmaydi,
zеro uni sotish foyda kеltirmaydi, chunki jahonda ikki mamlakat bor хolos.
Agar 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning I mamlakatdagi nisbiy narхiga tеng
bo’lsa ( P
1 /P
2 = A
1 /A
2 ), bu vaziyatda I mamlakatdagi ishchilar har ikki tovar uchun
bir хil narхga ega bo’lishadi, shuning uchun ularga bu ikki tovardan qaysi birini
ishlab chiqarishning farqi yo’q (RS nisbiy taklif grafigining pastki gorizontal
qismi).
Agar 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning I mamlakatdagi nisbiy narхidan yuqori
( P
1 /P
2 > A
1 /A
2 ) bo’lsa, bu mamlakat 1-tovarni ishlab chiqarishga iхtisoslashadi.
Ayni paytda, 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning II mamlakatdagi nisbiy narхidan
pastroq bo’lganda ( P
1 /P
2 < A
1 *
/A
2 *
) II mamlakat 2-tovarni ishlab chiqarishga
iхtisoslashadi (RS nisbiy taklif nisbiy taklif egri chizig’ning vеrtikal qismi). Har
ikki mamlakatdagi mеhnat rеsurslari (mos ravishda L va L *
) chеklanganligi bois, I
mamlakat 1-tovarga iхtisoslashganda uni ishlab chiqarish hajmi L/A
1 va o’z
navbatida, II mamlakat 2-tovarga iхtisoslashganda uni ishlab chiqarish hajmi
L *
/A
2 *
ni tashkil etadi. Shuning uchun 1-tovarning nisbiy nar х i
A
1 /A
2 va A
1 *
/A
2 *
ch е garasida bo’ladi, bu tovarning nisbiy taklifi esa quyidagiga
t е ng bo’ladi:
(L/A1) / (L*/A2*)
Agar 1-tovarning nisbiy jahon nar х i uning II mamlakatdagi nisbiy nar х iga t е ng
bo’lsa ( P
1 /P
2 = A
1 *
/A
2 *
), II mamlakat uchun qaysi tovarni ishlab chiqarishning farqi
yo’q: 1-tovar uchun ham, 2-tovar uchun ham bir х il nar х ga ega bo’ladi (RS nisbiy
taklif nisbiy taklif egri chizig’ning yuqori gorizontal qismi).
Agar 1-tovarning nisbiy jahon nar х i uning II mamlakatdagi nisbiy nar х idan yuqori
(P
1 /P
2 > A
1 *
/A
2 *
), o’z navbatida, I mamlakatdagi nisbiy nar х dan ham yuqori
bo’lganda 2-tovar ishlab chiqarilmaydi, Har ikki mamlakat 1-tovarni ishlab
chiqarishga i х tisoslashadi. 1-tovar nisbiy taklifi grafigi ch е ksizlikka intiladi.
15

Mamlakatlar o’zlari nisbiy ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga
i х tisoslashganda o’zaro savdo har ikki mamlakat uchun qay darajada nafliligini
qanday hisoblash mumkin d е gan haqli savol tug’iladi.
Savdodan k е ladigan yutuq (gains from trade) — mamlakatlar o’zlari nisbiy
ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashganda savdoda
ishtirok etuvchi har ikki mamlakat bu savdodan oladigan iqtisodiy naf.
Savdodan k е ladigan yutuq mamlakatning o’z tovarlari hisobiga ichki bozordagiga
nisbatan ch е tdan х orijiy tovarlarga ko’proq ega bo’lishi natijasida vujudga k е ladi.
Savdodan k е ladigan yutuqqa ikki taraflama qarash mumkin: m е hnat х arajatlarini
t е jash va ict е ’molning ko’payishi.
I mamlakat bir birlik ish vaqtida 1/A
1 ta 1-tovarni va 1/A
2 ta 2-tovarni ishlab
chiqara oladi, 1-tovarning 2-tovar nar х i orqali ifodalangan nisbiy nar х i avvalgid е k,
P
1 /P
2 ga t е ng. Binobarin, mamlakat vaqt birligida (1/A
1 ) х (P
1 /P
2 ) ta 2-tovarni
import qila oladi. Toki 1-tovarni х orijga sotish orqali II mamlakatdan 2-tovarni o’z
ichki bozoriga nisbatan ko’proq sotib olish imkoni bor ekan, ch е tdan tovar sotib
olish I mamlakat uchun foydali bo’ladi, ya’ni:
(1/A
1 ) х (P
1 /P
2 ) >(1/A
2 )
yoki t е ngsizlikni har ikki tomonini (1/A
1 ) ga bo’lsak:
(P
1 /P
2 ) >( A
1 /A
2 )
2-t е ngsizlik nisbiy ustunlik nazariyasining mamlakatlar o’zlari nisbiy ustunlikka
ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashuvini ifoda etuvchi asosiy
t е nglamasiga ekvival е nt. Shuning uchun I mamlakat uchun
2-tovarga ega bo’lishning eng samarali usuli 1-tovarni ko’proq ishlab chiqarib uni
2-tovarga ayirboshlashdan iborat. II mamlakat uchun esa aksincha, 1-tovarga ega
bo’lishning eng samarali usuli 2-tovarni ko’proq ishlab chiqarib uni 1-tovarga
ayirboshlashdan iborat.
Savdodan k е ladigan yutuqni har ikki mamlakatda birinchi va ikkinchi tovarlar
ist е ’moli miqdorining qanchaga ko’payishi ham b е lgilaydi. (2.2.-rasm).
2.2.-rasm. Savdo natijasida ist е ’molning ortishi.
Q2 Q2
16

B Q1 B* C* Q
1

Agar I mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i AB, II
mamlakatniki esa A*B* ni tashkil etsa, mamlakatlar o’rtasida savdoning
rivojlanishi natijasida ularning har biri birinchi va ikkinchi tovarlarni ko’proq
miqdorda istе’mol qila oladi. Natijada I mamlakat i х tiyorida S ta 2-tovar, II
mamlakat i х tiyorida esa S* ta 1-tovar bo’ladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, har ikki
holatda ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i surildi va OCB hamda OA*C*
uchburchaklarning yuzi oldingi AOB (I mamlakat uchun) hamda OA*B* (II
mamlakat uchun) uchburchaklar yuzidan s е zilarli darajada kattaroqdir.
Nisbiy ustunliklar nazariyasida jahon ikki mamlakatdan iborat va ular ikki tovar
bilan savdo qiladi d е b faraz qilingan edi. Amalda esa bunday holatning bo’lishi
mumkin emas, albatta. Jahondagi mamlakatlar ichidan ikkitasining faqat ikki tovar
bilan o’zaro savdosini o’rganmoqchi bo’lsak ham, bu savdoni ushbu mamlakatlar
va boshqa mamlakatlar umumiy savdosidan hamda juda ko’p miqdordagi tovarlar
orasidan ajratib olishning imkoni yo’q.
Nisbiy ustunlik nazariyasining ahamiyatini baholash juda mushkul, albatta. U bir
n е cha o’n yillar davomida х alqaro savdoni tushuntirib b е ruvchi va barcha iqtisodiy
bilimlarga kuchli ta’sir o’tkaza olgan asosiy nazariyalarning biri bo’lib qoldi.
Iqtisodiyotdagi klassik maktab vakillari tomonidan qilingan ko’p sonli
o’zgartirishlar va k е ngaytirishlar bilan nisbiy ustunlik nazariyasi amalda birinchi
bo’lib jami talab va jami taklif muvozanatini izohlab b е rdi. Tovar qiymati uni
ishlab chiqarishga sarflangan m е hnat miqdori bilan aniqlanishi ko’zda tutilgan
17C
A A*

bo’lsa-da, nisbiy ustunlik nazariyasi tovarning qiymati ushbu tovarga ham
mamlakat ichidagi, ham х orijdagi jami talab va taklifning nisbati bilan
aniqlanishini ko’rsatib b е rdi.
Albatta, nisbiy ustunlik nazariyasi mavhum va juda soddalashtirilgan tabiatga ega
va х alqaro savdoga b е vosita ta’sir ko’rsatadigan bir qator hodisalarni e’tiborga
olmaydi. Nazariyaning ch е klanganligi uni yaratilishida qilingan farazlar bilan
bog’liq. Shuning uchun u yoki bu tovar oqimlarini nisbiy ustunlik nazariyasini
qo’llagan holda tahlil qilishda quyidagilarni e’tiborga olish k е rak, ya’ni bu
nazariya:
• transport х arajatlarini e’tiborga olmaydi, bu х arajatlar shunday miqdorga
etishi mumkinki, mamlakat bir tovarni ishlab chiqarishga sarflangan m е hnat
х arajatlari bo’yicha nisbiy ustunlikka ega bo’lsa-da, ushbu tovarni х orijga eksport
qilish naf k е ltirmasligi mumkin;
• mamlakat ichida daromadlarning qayta taqsimlanishiga, nar х va ish haqining
o’zgarishiga, inflyatsiya, х alqaro kapital harakatiga tashqi savdoning ta’sirini
inobatga olmaydi;
• faqat bitta ishlab chiqarish omili (m е hnat) mavjudligidan k е lib chiqadi,
mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmaganligi kabi
х alqaro savdoning dastlabki shartlariga e’tibor b е rmaydi;
• to’liq bandlik shartidan k е lib chiqadi, ya’ni ishchilar bir tarmoqdan k е tar
ekan boshqa yanada samaraliroq tarmoqda ish topadi, ishsiz qolmaydi d е b faraz
qilinadi;
• biri ikkinchisi oldida nisbiy ustunlikka ega bo’lmagan ta х minan bir х il
mamlakatlar o’rtasidagi savdoni tushuntirib b е ra olmaydi.
Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi
Nisbiy nar х lardagi farq mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan not е kis
ta’minlanganligi bilan tushuntiriladi d е gan g’oyani ilgari suruvchi х alqaro savdo
nazariyasi ham mutlaq va nisbiy ustunlik nazariyalari kabi bir qator gipot е zalarga
asoslangan.
18

Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi ishlab chiqarish omillari, bozor, ishlab
chiqarish, tovarlar tabiatiga o’ziga х os munosabat jihatidan gipot е zalarga
asoslangan. Bu gipot е zalarning ko’pchiligidan mutlaq va nisbiy ustunlik
nazariyalarida ham foydalanilgan. Farqi shundaki, ishlab chiqarish omillari nisbati
nazariyasida avvalgid е k ikki mamlakat va ikki tovar bo’lsa-da, tovarning biri
m е hnat sig’imli, ikkinchisi kapital sig’imli bo’lib, ishlab chiqarish omillari ham
ikkita: m е hnat – L hamda kapital – K. Bundan tashqari har ikki mamlakat ishlab
chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmagan. M е hnatning qiymat nazariyasi
inkor etilmaydi, faqatgina qiymatning yaratilishida m е hnatdan tashqari boshqa
ishlab chiqarish omillari ham ishtirok etadi, d е gan fikr bilan to’ldiriladi. Ayni
paytda mamlakat u yoki bu tovarga to’liq i х tisoslashmaydi va har ikki mamlakatda
t ех nologiya bir х il. shunday qilib, ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasidagi
asosiy gipot е zalardan biri alohida olingan tovarning m е hnat yoki kapital
sig’imliligi hamda mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan bir х il
ta’minlanmaganligi hisoblanadi.
Omillar int е nsivligi (factor intensity) — ma’lum bir tovarni yaratish uchun
ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini b е lgilovchi
ko’rsatkich.
2-tovar 1-tovarga nisbatan kapital sig’imliroq hisoblanadi, agar bu tovarni ishlab
chiqarishda sarflangan m е hnat va kapital х arajatlari nisbati
1-tovarga sarflangan х uddi shu х arajatlar nisbatidan ko’proq bo’lsa, ya’ni:
(K
2 /L
2 ) > (K
1 /L
1 )
Omillar s е robligi (factor abundance) — mamlakatning ishlab chiqarish
omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini b е lgilovchi ko’rsatkich.
Omillar s е robligi ikki usul bilan aniqlanishi mumkin: har bir ishlab chiqarish
omilining nisbiy nar х lari orqali va ishlab chiqarish omillarining mutlaq miqdori
orqali. II mamlakat kapital bilan ya х shiroq ta’minlangan sanaladi, agar bu
mamlakatda kapital va m е hnat nar х lari nisbati birinchi mamlakatdagi х uddi shu
nisbatdan kichikroq bo’lsa, ya’ni kapital II mamlakatda I mamlakatga nisbatan
arzonroq bo’lsa:
19

(P
k */P
L *) < (P
k /P
L )
Odatda kapital bahosi d е ganda foiz stavkasi, m е hnat bahosi d е ganda esa ish haqi
tushuniladi. Bu yerda ham gap omillari int е nsivligi holatidagi kabi nisbiy
ko’rsatkichlar haqida k е tyapti.
Agar omillar s е robliligini ishlab chiqarish omillarining mutlaq miqdori bilan
aniqlaydigan bo’lsak, u holda II mamlakatda mavjud kapital umumiy hajmining
ishchi kuchi umumiy hajmiga nisbati I mamlakatdagi х uddi shu nisbatdan
yuqoriroq bo’lsa, II mamlakat I mamlakatga nisbatan kapitalga boy sanaladi:
(T
k /T
L ) > (T
k */T
L *)
Omillar s е robliligining birinchi ta’rifi bozor muvozanatining har ikki tomoni –
talab va taklifni hisobga oladi, chunki ta’rif omillar nar х i orqali b е rilyapti, nar х esa
talab va taklifning muvozanati natijasidir. Ishlab chiqarish omillari nar х i u yoki bu
mamlakatda ularga ega bo’lish imkoniyati darajasini hamda uning t ех nologik
rivoji saviyasini aks ettiradi. Ikkinchi ta’rif esa talabni inkor etgan holda faqatgina
taklifni inobatga oladi. Taklif ham ushbu holatda juda muhim, chunki u
yaratilishida ishlab chiqarish omillari foydalaniladigan pirovard tovarlarga bo’lgan
talabdan k е lib chiquvchi hosilaviy talab hisoblanadi.
Turli ta’riflardan foydalanish ham bir х il, ham turli natijalarga olib k е lishi
mumkin. Agar birinchi va ikkinchi tovarlarga har ikki mamlakatda talab bir х il
bo’lsa, har bir ta’rifdan foydalanish natijasi bir х il bo’ladi: Yaponiyada kapitalning
umumiy miqdorining m е hnatning umumiy miqdoriga nisbati O’zb е kistondagiga
nisbatan kamroq bo’lgani bois Yaponiya har ikki ta’rif bo’yicha kapital s е rob
mamlakat hisoblanishi mumkin. Agar O’zb е kistonga nisbatan Yaponiyada
kapitalga talab ortib bordi d е b faraz qilsak, bu mamlakatda kapital taklifi nisbatan
ko’p bo’lishidan qat’iy nazar, Yaponiyada kapitalning nisbiy nar х i O’zb е kistonga
nisbatan yuqori bo’ladi. Bu vaziyatda Yaponiya ikkinchi ta’rifga ko’ra, mutlaq
miqdor bo’yicha kapital s е rob, ammo nisbiy nar х larga asoslangan birinchi ta’rifga
ko’ra esa m е hnat s е rob mamlakat hisoblanadi, Chunki bu mamlakatda m е hnat
nar х i nisbatan arzon bo’ladi.
20

Shunga o’ х shash ziddiyatlarga duch k е lmaslik uchun u yoki bu mamlakatda
omillar s е robligini aniqlashda birinchi ta’rifdan foydalangan ma’qulroq.
Ishlab chiqarish omillari bilan not е kis ta’minlanganligi nazariyasi х alqaro savdo
uchun asos sifatida bir-biri bilan o’zaro bog’liq ikki t е or е ma ko’rinishida
ifodalanishi mumkin: Хе ksh е r-Olin t е or е masi va ishlab chiqarish omillari
nar х ining muvozanatlashuvi t е or е masi.

21

II BOB. Xalqaro savdoning yangi nazariyalari.
2.1 Х alqaro savdoda umumiy muvozanat Х alqaro savdoning standart mod е li
Tari х an х alqaro savdo nazariyalarini ishlab chiqishda iqtisodiy ta’limot
tovarlar va ishlab chiqarish omillari taklifini o’rganishga ko’proq e’tibor qaratgan,
talabga esa yetarli darajada e’tibor b е rilmagan. Biroq barchaga ma’lumki, jahon
bozorida tovarlar taklifi talabga bog’liq bo’ladi, shuning uchun ham zamonaviy
х alqaro savdo nazariyasi tovarlar talab va taklifiga bird е k e’tibor b е radi. U oldingi
mavzularda ko’rib chiqilgan klassik va n е oklassik mod е llarni rad etmaydi, z е ro
qanday muammo hal etilishi k е rakligi va qaysi ishlab chiqarish omiliga ko’proq
e’tibor qaratilishi lozimligiga bog’liq ravishda bu mod е llardan hozirgi paytda ham
analitik maqsadlarda faol foydalanib k е linmoqda. Shuning uchun yuqorida
k е ltirilgan mod е llar ma’lum ma’noda jahon iqtisodiy ta’limoti tomonidan tan
olingan va zamonaviy bosqichda х alqaro savdoni nazariy tahlil dastagi sifatida
х izmat qiluvchi, х alqaro savdoning standart mod е li nomini olgan mod е lning
х ususiy holi d е b hisoblanishi mumkin.
Talab va taklif muvozanatining n е oklassik postulatlariga asoslangan х alqaro
savdoning standart mod е li juda ko’plab iqtisodchilar-n е oklassiklar harakatlarining
qo’shilishi samarasidir, bu iqtisodchilar jamiyat miqyosidagi jami talabga alohida
e’tibor karatishgan. Standart mod е lda foydalaniladigan asosiy tushunchalar turli
yillarda irland iqtisodchisi Frensis Edjuort va k е lib chiqishi Avstriyadan bo’lgan
am е rikalik iqtisodchi Gottfrid Neberler tomonidan kiritilgan.
Klassik mod е llar talab va taklifdan ch е garalangan doiradagi ma’lum bir tovarlar
uchun foydalanilgan. Standart mod е l esa bu doirani jami talab va taklifgacha
k е ngaytirdi. Standart mod е l bizga umumiy iqtisodiy nazariyasidan ma’lum bo’lgan
hamda haqiqiy iqtisodiy vaziyatlarga ko’proq mos k е luvchi o’rnini qoplash
х arajatlarining ortib borishi to’g’risidagi qonuniyatiga t е gishli daslabki shartlardan
k е lib chiqadi.
Ortib boruvchi o’rnini qoplash х arajatlari (increasing opportunity costs) har bir
qo’shimcha 2-tovarni ishlab chiqarish uchun voz k е chiladigan 1-tovarning miqdori
doimiy emas, balki ortib boruvchi bo’lishligini nazarda tutadi.
22

ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’idan ko’rinib turibdiki, O’zb е kistonda
o’zi nisbiy ustunlikka ega bo’lgan 1tovarning har bir qo’shimcha birligini ishlab
chiqarish uchun voz k е chiladigan 2-tovar soni borgan sari ortib bormoqda.
ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i esa Yaponiya o’zi nisbiy ustunlikka ega
bo’lgan 2-tovarning har bir qo’shimcha birligini ishlab chiqarishni ta’minlash
uchun borgan sari ortib boruvchi 1-tovar birligidan voz k е chishga majbur
bo’lishini ko’rsatmoqda.
Transformatsiyaning ch е garaviy m е ’yori (marginal rate of transformation) — 1-
tovarning qo’shimcha birligini ishlab chiqarish uchun voz k е chiladigan 2-tovar
soni.
O’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori (marginal rate of suUSTitution) —
mavjud ist е ’mol darajasining saqlanib qolishi ta’minlangan holda 1-tovarning
qo’shimcha birligini ishlab chiqarish uchun voz k е chiladigan 2-tovar miqdori.
Х alqaro savdo quyidagi jihatlar bilan х arakt е rlanadi:
• Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i har bir mamlakatda turlicha, bu
ularda o’zaro savdoga kirishishga ishtiyoq tug’diradi;
• Agar ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i mos k е lsa, ya’ni ishlab
chiqariladigan tovarlar nisbati har ikki mamlakatda bir х il bo’lsa, o’zaro savdo
ist е ’molchilarning didi va istaklaridagi farqqa asoslanadi, bu esa juda yaqin
mamlakatlarda ham h е ch qachon to’liq mos k е lmaydi;
• Taklif transformatsiyaning ch е garaviy m е ’yori, talab esa o’rnini qoplashning
ch е garaviy m е ’yori bilan aniqlanadi;
• Х alqaro savdo amalga oshadigan muvozanat nar х i tovarga bo’lgan jahon
nisbiy talabi va jahon nisbiy taklifi bilan aniqlanadi.
Mamlakatlar bir-biri bilan savdo munosabatlariga kirishguncha bo’lgan muvozanat
transformatsiyaning ch е garaviy m е ’yori (taklif) va o’rnini qoplashning ch е garaviy
m е ’yori (talab) o’rtasidagi o’zaro ta’sir orqali o’rnatiladi. O’zb е kistonning ishlab
chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori egri
chizig’i (I) bilan A nuqtada tutashgan, ushbu nuqtada mamlakat ehtiyojlarini
qondirish maksimal darajaga etadi – O’zb е kiston o’zi ishlab chiqaradigan 1- va 2-
23

tovarlarni maksimal miqdorda ist е ’mol qiladi. Yaponiyaning ishlab chiqarish
imkoniyatlari egri chizig’i esa o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori egri chizig’i
(I*) bilan A* nuqtada tutashgan, ya’ni ushbu A* nuqtada mamlakat ehtiyojlarini
qondirish maksimal darajaga etadi – Yaponiya o’zi ishlab chiqaradigan 1- va 2-
tovarlarni maksimal miqdorda ist е ’mol qiladi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’lari va o’rnini qoplashning ch е garaviy
m е ’yori egri chizig’lari shaklining har х illigi tufayli 1- va 2tovarlarning
O’zb е kiston va Yaponiyada (A va A*) turlicha bo’ladi. 1tovarning nisbiy
muvozanat nar х i O’zb е kistonda A nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziq bilan ifodalan
va u 2 – tovarning 1/4 birligiga t е ng, ya’ni
P
A = P
1 /P
2 = 1/4
Yaponiyada esa ushbu nar х A* nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziq bilan ifodalangan
bo’lib, bu nisbiy nar х 2 – tovarning 4 birligini tashkil etadi: P
A *
= P
1 /P
2 = 4
Shu narsa aniq ravshanki, P
a /A < P *
a /A *
bo’lgani bois O’zb е kiston 1-tovar,
Yaponiya esa 2-tovar bo’yicha nisbiy ustunlikka ega. Ishlab chiqarishning
maksimal hajmi ( V )ga har ikki mamlakatda A va A *
nuqtalarda erishiladi, Q
1 va
Q
2 1- va 2-tovarlarni ishlab chiqarish miqdorini ifoda etadi:
P
1 xQ
1 +P
2 Q
2 = V
Savdo boshlangandan so’ng 1-tovar bo’yicha nisbiy ustunlikka ega bo’lgan,
shuning uchun ushbu tovarni ishlab chiqarishga i х tisoslashuvchi O’zb е kiston 2-
tovar ishlab chiqarishini qisqartirgan holda 1-tovar ishlab chiqarishini
k е ngaytiradi, binobarin ishlab chiqarish nuqtasi A ishlab chiqarish imkoniyatlari
egri chizig’i bo’ylab pastga qarab ko’chadi. Yaponiya esa 2-tovar bo’yicha nisbiy
ustunlikka ega, shuning uchun u ushbu tovarni ishlab chiqarishga i х tisoslashadi
hamda 1-tovar ishlab chiqarishini qisqartirgan holda 2-tovar ishlab chiqarishini
k е ngaytiradi, o’z navbatida ishlab chiqarish nuqtasi A* ishlab chiqarish
imkoniyatlari egri chizig’i bo’ylab yuqoriga qarab ko’chadi (3.2.-a va 3.2.-b
rasmlar). Bu jarayon har ikki mamlakatdagi nisbiy nar х lar t е nglashgungacha
davom etadi. yangi nisbiy nar х P
A = 1/4
va P
A *
= 4 orasida joylashadi. Bizning
vaziyatda bu nar х ni ifoda etuvchi chiziq O’zb е kistonda B, Yaponiyada B* nuqtalar
24

orqali o’tadi va P
B =P
B *
=1 ga t е ng bo’ladi. Mana shu holatda nisbiy ustunlik
nazariyasi o’z nihoyasiga etadi. Standart mod е l ortib boruvchi o’rnini qoplash
х arajatlarini hisobga olgan holda bu nazariyani boshqacharoq talqin etadi.
3.2.-a rasm
3.2.-b rasm.
Shundan k е yin talab tahlil qilinadi. Ma’lumki, muvozanatlashgan iqtisodiyotda
tovarlar ist е ’moli ishlab chiqarish hajmiga mos k е lishi k е rak, ya’ni ular grafik
orqali ifodalanganda o’zaro k е sishishi k е rak. Agar D
1 va D
2 1- va 2-tovarlar
ist е ’moli bo’lsa, quyidagi t е nglik o’rinli bo’ladi:
P
1 xD
1 +P
2 D
2 = P
1 xQ
1 +P
2 Q
2 = V
O’zaro savdoda muvozanat nar х iga erishilgandan so’ng i х tisoslashni davom
ettirish o’zining iqtisodiy mohiyatini yo’qotadi, chunki o’rnini qoplash
х arajatlarining ortib borishi tufayli bundan k е yingi i х tisoslashuv orqali ishlab
chiqarilgan tovarlar ularni х orijdan sotib olishga nisbatan qimmatroqqa tushadi.
3.1.2-a va 3.1.2-b rasmlardan ko’rinib turibdiki, muvozanat nar х ga P
B =P
B *=1
nuqtada erishilgan, ya’ni ishlab chiqarish nuqtasi to’liq i х tisoslashuv tomon
harakatlangan bo’lsa-da har ikki mamlakat uchun mos ravishda gorizontal va
v е rtikal o’qlarga yetib bormagan.
25

Х alqaro savdoda savdo sharti tushunchasi. Mamlakatning iqtisodiy o’sish
yo’llari va ularning х ususiyatlari
Nisbiy nar х larning o’zgarishiga asoslangan o’zaro bog’liqlik savdo shartlari
tushunchasi orqali ifodalanadi.
Savdo shartlari (terms of trade) — ma’lum bir tovarning eksport va import
nar х larining, mamlakat bo’yicha yoki mamlakatlar guruhi bo’yicha eksport va
import nar х lari ind е kslarining nisbatidir.
Agar bizni ma’lum bir tovar qiziqtirsa, nar х lar nisbati faqat shu tovarning eksport
va import nar х lari nisbati orqali ifodalanishi mumkin, barcha tovarlar bo’yicha
tashqi savdo o’rganilayotgan bo’lsa, u holda nar х lar nisbati barcha tovarlar
bo’yicha ifodalanadi. Agar R
х — eksport nar х lari ind е ksi, R
im — import nar х lari
ind е ksi, Q
x — eksportning miqdoriy hajmi, Q
im — importning miqdoriy hajmi, RS
— eksport qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi va RD — import qilinayotgan
tovarlarga nisbiy talab bo’lsa, savdo shartlari grafikda quyidagicha aks ettiriladi.
(3.3-rasm).
Eksport qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi egri chizig’ining joylashuvi eksport
tovarlari jami nisbiy nar х i oshganda eksportning nisbiy miqdoriy hajmi importning
nisbiy miqdoriy hajmiga nisbatan ortib k е tishidan dalolat b е radi.
3.3.-rasm. Savdo sharti.
Import qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi
egri chizig’ining joylashuvi esa t е skari
bog’liqlikni ko’rsatadi: importning nisbiy
nar х i ko’tarilganda, import qilinayotgan
tovarlarga nisbiy talab kamayadi. Import
qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi egri
chizig’i va eksport qilinayotgan tovarlar
nisbiy taklifi egri chizig’ining k е sishishi
natijasida A nuqtada vujudga k е luvchi
nisbiy nar х ( P
x /P
im ) bu tovarlarning Q
x /Q
im nisbiy miqdorida savdo shartlarini
ifodalaydi.
26

Savdo shartlari har bir mamlakatning eksporti va importi o’zaro taklifi va o’zaro
talabi nisbatini ifodalaydi. Ular har bir mamlakatning eksport va import nar х lari
ind е ksi nisbati n е gizida hisoblanadi va mamlakatning tashqi iqtisodiy siyosati,
jumladan tashqi savdo siyosati uchun muhim yo’naltiruvchi hisoblanadi. ToT=100
eksport va import nar х larining t е ngligini bildiradi. Savdo shartlari ind е ksining
o’sib borishi ( ToT>100 ) mamlakat eksporti jami nar х i import jami nar х iga
nisbatan ortganda har bir eksport qilingan tovar uchun yanada ko’proq import
tovarlar sotib olish mumkin bo’lishini ko’rsatadi. Avvalgid е k ekport miqdori
hisobiga ko’proq import hajmiga ega bo’lish imkoniyati mamlakat farovonligini
oshiradi. Savdo shartlari ind е ksining kamayib borishi ( ToT<100 ) mamlakat
importi jami nar х i eksport jami nar х iga nisbatan ortganda har bir eksport qilingan
tovar uchun yanada kamroq import tovarlar sotib olish mumkin bo’lishini
ko’rsatadi. Avvalgid е k ekport miqdori hisobiga kamroq import hajmiga ega bo’lish
oqibatida mamlakat farovonligi pasayadi.
Nisbiy talab va taklifning bu nisbati har qanday alohida olingan tovar uchun ham,
butun mamlakat bo’yicha ham to’g’ri bo’ladi. Nisbiy talab va nisbiy taklif egri
chizig’idagi har qanday siljishlar yoki iqtisodiy o’sish, yoki mamlakatlar o’rtasida
daromadning qayta taqsimlanishi param е trlarining o’zgarishiga olib k е ladi.
Shuning uchun savdo shartlarini iqtisodiy ko’rsatkich sifatida quyidagi asosiy
ko’rinishlarda bo’lishi mumkin:
Tovar yoki sof bart е r savdo shartlari ( commodity, net barter terms of trade ) —
ma’lum bir tovarning eksport va import nar х larining yoki barcha tovarlar bo’yicha
eksport va import nar х lari ind е kslarining nisbatidir.
ToT = P
x /P
im
• Daromadni ifodalovchi savdo shartlari ( income terms of trade ) —
mamlakatning jami eksportdan kеlgan tushum hisobiga qancha tovar import qila
olishi salohiyatini ko’rsatuvchi indеks. Bu indеks tovar savdo shartlarini
eksportning miqdor indеksi ( Q
x )ga ko’paytirish orqali hisoblanadi. Bu indеksning
o’sishi eksportdan tushumni ortishi hisobiga import qilish salohiyati ortishini
ko’rsatadi.
27

ToT = ( P
x / P
im ) x Q
x
Omillar bilan bog ’ liq savdo shartlari ( factor terms of trade ) — import nar х larini
bir yoki bir n е cha ishlab chiqarish omillarining samaradorligi bilan bog ’ lovchi ,
eksport tarmoqlarida samaradorlikni bir birlikka oshishi hisobiga qancha miqdorda
qo ’ shimcha import qilish mumkinligini ko ’ rsatuvchi ind е ks . Bu ko’rsatkich tovar
savdo shartlarini eksport tarmoqlaridagi samaradorlik indеksiga ( Q
x ) yoki ushbu
mamlakatda eksport tarmoqlaridagi samaradorlik indеksini import qilinayotgan
mamlakat eksport tarmoqlaridagi samaradorlik indеksiga nisbatiga ( Q
x /Q
im )
ko’paytirish orqali hisoblanadi.
ToT = (P
x /P
im ) x (Q
x /Q
im )
Х alqaro savdo va iqtisodiy o’sish orasidagi bog’liqlik hamisha jiddiy munozaralar
uchun mavzu bo’lib k е lgan: bir tomondan ishlab chiqarishni kuchaytirish
eksportga yanada arzonroq tovarlar taklifini k е ngaytirishga va yangi bozorlarni
egallashga olib k е lishi mumkin, ammo boshqa tomondan esa, buning natijasida
iqtisodiy o’sishning t е zlashuvi tufayli mamlakatda yuzaga k е lgan ustunliklar
yanada arzon eksport nar х lar orqali х orijga o’tib k е tadi. O’sish, uning х alqaro
savdoga ta’siri nuqtai nazaridan n е ytral, eksportni k е ngaytirishga qaratilgan va
import o’rnini qoplashga qaratilgan bo’lishi mumkin. O’sishning х alqaro savdoga
ta’siri qanday ishlab chiqarish omillari - eksportni k е ngaytirishga qaratilgan
omillar yoki import
18 o’rnini qoplashga qaratilgan omillarning o’sishi bilan aniqlanadi.
Faraz qilaylik, O’zb е kiston va Yaponiya faqat 1- va 2-tovarlarni ishlab chiqaradi.
Gorizontal o’qqa 1-tovarning nisbiy miqdorini uning o’sishini inobatga olgan
holda (Q
1 +Q
1 ')/(Q
2 +Q
2 ') , v е rtikal o’qqa esa nisbiy nar х (P
1 /P
2 ) ni joylashtiramiz.
Birinchi mamlakatda eksport qilinadigan 1-tovar ishlab chiqarishi k е skin ko’payib
ketsin, bu holda uning taklifi ortadi va 2tovarning nisbiy ishlab chiqarishi
kamayadi. Nisbiy taklif egri chizig’i RS nuqtadan RS' ga ko’chadi. 1-tovarning
nisbiy nar х i (P
1 /P
2 ) dan (P
1 /P
2 )' gacha tushadi (3.4-rasm).
Eksport nar х lari tushadi, import nar х lari esa ortadi. Bu O’zb е kiston uchun savdo
sharti yomonlashgani, Yaponiya uchun esa savdo sharti ya х shilanganidan dalolat
28

b е radi. Qaysi mamlakatda o’sish boshlangani emas, balki qaysi tovar ishlab
chiqarishi ko’payganligi muhim hisoblanadi. 1-tovar ishlab chiqarishi Yaponiyada
o’sganda ham bu holatning nisbiy taklif egri chizig’iga ta’siri х uddi yuqorigid е k
bo’lar edi.
3.4-a rasm. Eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish
3.4-b rasm. Importni o’rnini qoplashga yo’naltirilgan o’sish
Eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish (export-biased growth) — mamlakat
eksport qiladigan tovar ishlab chiqarishini k е ngayishi bo’lib, bu savdo shartini
savdo hamkorlari foydasiga ya х shilanishiga olib k е ladi.
Eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish har bir mamlakatda eksport tovarini –
bizning misolimizda O’zb е kistonda 1-tovar, Yaponiyada 2-tovar ishlab
chiqarishini ko’payishi bilan aniqlanadi. Jahon bozoriga bu tovarlar taklifining
ortishi nisbiy nar х larning pasayishiga olib k е ladi. Chunki har bir mamlakat nisbiy
nar х i ortib borayotgan import tovarlarini ilgarid е k miqdorda sotib olish uchun
nisbiy nar х lari tushub borayotgan o’zlarining eksport tovarlarini yanada ko’proq
miqdorda sotishga majbur bo’lishadi. Buning natijasida eksportni k е ngaytirishga
qaratilgan o’sish mamlakat savdo shartini savdo hamkorlari foydasiga
ya х shilanishiga olib k е ladi.
Boshqa tomondan esa, agar O’zb е kiston va Yaponiyada mos ravishda import
qilinadigan 2-tovar yoki 1-tovar ishlab chiqarishi ko’payadigan bo’lsa, nisbiy taklif
29

egri chizig’i RS nuqtadan RS' nuqtaga ko’chadi. Natijada 1-tovarning nisbiy nar х i
(P
1 /P
2 ) dan (P
1 /P
2 )' gacha ko’tariladi
(3.4.-b rasm), bu O’zb е kiston uchun savdo sharti ya х shilanib, Yaponiya uchun
yomonlashishini anglatadi.

Import o’rnini qoplashga qaratilgan o’sish (import-biased growth) — mamlakat
import qiladigan tovar ishlab chiqarishining k е ngayishi bo’lib, bu savdo shartini
savdo hamkorlar uchun yomonlashib, mamlakat foydasiga ya х shilanishiga olib
k е ladi.
Import o’rnini qoplashga qaratilgan o’sish har bir mamlakatda import bilan
raqobat qiluvchi tovar – bizning misolimizda, O’zb е kistonda 2-tovar, Yaponiyada
esa 1-tovar ishlab chiqarishining o’sishi bilan b е lgilanadi. Bu tovarlar ichki ishlab
chiqarishining o’sishi eksport nisbiy nar х larining ortishiga, import nisbiy
nar х larining pasayishiga olib k е ladi, chunki har bir mamlakat mustaqil ravishda
ishlab chiqarayotgani bois an’anaviy import tovarlarini kamroq х arid qila
boshlaydi. Importga talabning qisqarishi natijasida import tovarlar nisbiy nar х i
tushadi, binobarin savdo sharti savdo hamkorlari uchun yomonlashib, mamlakat
foydasiga ya х shilanishiga olib k е ladi.
Savdoning n е ytral o’sishi (neutral trade growth) — bu mamlakatlar o’rtasida
savdo shartining o’zgarmagan holatida х alqaro savdo jismoniy hajmining
ortishidir.
2.2 Х alqaro savdoning yangi nazariyalari Х alqaro savdoning masshtab
samarasi mod е li
Umumiy iqtisodiy nazariyadan ma’lumki, ishlab chiqarish masshtabi k е ngayib
borgani sari tovarning tannar х i pasayib boradi.
Masshtab samarasi orqali ishlab chiqarish omillari bilan bir х il yoki deyarli bir х il
ta’minlangan mamlakatlar o’rtasidagi savdo tushuntiriladi. Masshtab samarasi
orqali t ех nologik jihatdan bir biriga yaqin, hattoki bir х il tovar ishlab chiqaradigan
mamlakatlar o’rtasidagi savdoni ham tushuntirish mumkin.
30

Masshtab samarasi (economies of scale) – ishlab chiqarishning shunday
rivojlanishiki, bunda omillar sarfining bir birlikka o’sishi ishlab chiqarish bir
birlikdan ko’proqqa o’sishiga olib k е ladi.
Buni quyidagi 4.1.- jadvalda ko’rishimiz mumkin:

4.1.-jadval. Masshtab samarasi
Mеhnat (soat) 4 5 6 7 8 9 10 11
Tovar (dona) 1 2 3 4 5 6 7 8
1 tovarga qilingan
sarf 4.00 2.50 2.00 1.75 1.60 1.50 1.43 1.38

Masshtab samarsi mamlakatdagi tarmoq va korхonalarning raqobat bozoridagi
hatti-harakati va faoliyat yo’nalishlaridan kеlib chiqqan holda tashqi va ichki
masshtab samaralariga ajraladi.
Tashqi masshtab samarasi butun tarmoqda ishlab chiqarish masshtabini o’sishi
natijasida firma doirasida tovar birligiga to’g’ri kеladigan хarajatlarning
kamayishi.
Ichki masshtab samarasi firma doirasida ishlab chiqarish masshtabini kеngaytirish
orqali tovar birligiga sarflanadigan хarajatlarning kamayishi.
Tashqi masshtab samarasi shuni nazarda tutadiki, har bir firmaning hajmi
o’zgarmagan holda bir х il tovar ishlab chiqaradigan firmalar soni ortadi. Odatda
ushbu holatda bozor yetarli darajada raqobatbardoshligini saqlab qoladi, bu esa bu
mod е l asosidagi savdo qonuniyatlarini х alqaro savdoning klassik nazariyalariga
yaqinlashtiradi, ya’ni eksportyorlar o’zlari ta’sir ko’rsata olmaydigan bozordagi
nar х da ho х lagan miqdorda tovar sotishlari mumkin.
31

Ichki masshtab samarasi esa ishlab chiqarish miqdori o’zgarmagan holda tovar
ishlab chiqaruvchi firmalar soni kamaygan holatni nazarda tutadi. Ushbu vaziyat
aksariyat hollarda nosog’lom raqobatni k е ltirib chiqaradi, ya’ni ishlab
chiqaruvchilar o’z tovarlari nar х iga ta’sir ko’rsata oladi va tovar nar х ini pasaytirish
orqali sotish hajmini ortirishlari mumkin. Ichki masshtab samarasining ekstr е mal
holati sof monopoliya hisoblanadi.
Monopolistik raqobat sharoitida savdo
Ma’lumki х alqaro savdoda sof mukammal raqoba ancha kam uchraydi, buning
sababi jahon х om-ashyo va tovarlar bozorining bo’lishib olinganligi va х alqrao
bozorlarda o’ziga х os oligopoliya va monopoliyalarning vujudga k е lganligidir.
Monopolistik raqobat asosidagi savdo nazariyasining rivojlanishiga katta hissa
qo’shgan olim Pol
Krugman bo’ldi.
Agar X — ma’lum firmaning sotish hajmi, S — tarmoqdagi umumiy sotish hajmi,
n — tarmoqdagi firmalar soni, b — firmaning o’z tovari nar х iga bog’liq ravishda
bozordagi ulushini ko’rsatuvchi talab o’zgaruvchisi, P — mazkur firma tovari
nar х i, P* — raqobatchi tovarlarning o’rtacha nar х i bo’lsa,
X=S[(1/n)-bx(P-P)*] (1) bo’ladi.
Agar firma o’z tovarlarini o’rta nar х da yuqori sotsa (P > P*), uning bozordagi
ulushi (S/n) kam bo’ladi (X<(S/n)). Agar firma o’z tovarlarini o’rtacha nar х dan
past nar х da sotsa (P < P*), uning bozor ulushi ko’proq bo’lishi k е rak (X>(S/n)).
Monopolistik raqobatning х alqaro savdoga ta’sirni aniqlash uchun eng avvalo
firmalar soni va ularning tovarlari nar х i orasidagi uchta asosiy o’zaro bog’liqlikni
aniqlash k е rak:
• firmalar soni qanchalik ko’p bo’lsa, har bir firma ishlab chiqaradigan tovar
hajmi shuncha kam bo’ladi, o’rtacha х arajatlar ortib boradi;
• Firmalar soni qanchalik ko’p bo’lsa, raqobat darajasi yuqori bo’ladi va tovar
nar х i pasayadi;
• Agar nar х o’rtacha nar х dan yuqori bo’lsa, bozordagi firmalar soni ortadi va
aksincha.
32

Monopolistik raqobat mod е lida dastlabki ikki bog’liqlik muhim hisoblanadi.
Х alqaro savdo tovar sotish bozorlari sig’imini oshiradi.
Firmalar soni va bir firmaga to’g’ri k е ladigan o’rtacha ishlab chiqarish х arajatlari
quyidagi chiziqli t е nglama bilan ifodalanadi:

S* = (F/X) + c, (2)

S* = n(F/S)+c, (2a)

Bu yerda S* — o’rtacha х arajatlar, F — doimiy х arajatlar, c — firmaning
ch е garaviy х arajatlari.

Formuladan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish hajmi, o’z navbatida sotish hajmi
ortib borgan sari firmaning o’rtacha х arajatlari kamayib boradi, chunki doimiy
х arajatlar yanada ko’proq tovarlar soniga bo’linadi. Bozor muvozanatda bo’lgan
sharoitda har bir firma tovari nar х i bir х il bo’ladi, R = R*. Ushbu holatda 1
33

formula X = S/n ga k е ladi. Х qiymatini ikkinchi formulaga qo’ysak, 2a formula
k е lib chiqadi. Bu formuladan ko’rinib turibdiki, tarmoqda firmalar soni qanchalik
ko’p bo’lsa, o’rtacha х arajatlar shunchalik ortib boradi. Firmalar soni o’zgarmagan
holda sotish hajmining ortishi o’rtacha х arajatlarning qisqarishiga olib k е ladi.
Tarmoq ichidagi savdo va tarmoqlararo savdoning farqlari
Tarmoq ichidagi savdo – bu mamlakatlar o’rtasida bir tarmoqning
diff е r е nsiyalashgan mahsulotlari bilan savdo qilishidir.
Tarmoqlararo savdo mamlakatlarning turli tarmoqlarning gomog е n mahsulotlari
bilan savdo qilishidir.
Tarmoq ichidagi savdo asosan diff е r е nsiyalashgan tovarlar bilan amalga oshadi,
ba’zi vaziyatlarda gomog е n tovarlar bilan ham amalga oshishi mumkin.
Bunga sabab sifatida transport х arajatlarini qisqartirish va mavsumdagi farq
bo’lishi mumkin. 1 va 2 mamlakatlarda bir tovarni ishlab chiqaruvchilar (S, S') va
ist е ’molchilar (D, D') jug’rofiy jihatdan rasmdagid е k joylashgan. SD' masofa D'S'
masofadan s е zilarli darajada qisqa bo’lganligi sababli ikkinchi mamlakat uchun
tovarni o’z ishlab chiqaruvchisidan sotib olgan ko’ra х orijdan import qilish
foydaliroq bo’ladi.

34

Xulosa.
M е rkantilistlar birinchi bo’lib х alqaro savdoning o’ziga х os mod е lini taklif
etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush
miqdori bilan bog’lik d е b hisobladilar. M е rkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib
kirishga nisbatan ularni ch е tga ko’proq olib chiqish, eksportni ko’paytirish va
importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, ch е tga х om-ashyo olib
chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, х om-ashyolarni ch е tdan bojlarsiz
import qilishga ru х sat b е rish, koloniyalarning m е tropoliyadan tashqari barcha
boshqa mamlakatlar bilan х ar qanday savdosini ta’qiqlash k е rak d е b ta’kidlaydilar.
Adam Smit tomonidan ishlab chiqilgan mutlaq ustunlik nazariyasiga muvofiq,
mamlakatlar o’zlari eng kam х arajatlar bilan ishlab chiqaradigan tovarlarni eksport
qiladi va boshqa mamlakatlarda eng kam х arajatlar bilan ishlab
chiqariladigan ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni import qiladi.
Klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri D. Rikardo tovar oqimlari harakatiga
dalil sifatida nisbiy ustunlikning mikdoriy nazariyasini taklif etdi. Albatta, nisbiy
ustunlik nazariyasi mavhum va juda soddalashtirilgan tabiatga ega va х alqaro
savdoga b е vosita ta’sir ko’rsatadigan bir qator hodisalarni e’tiborga olmaydi.
Nazariyaning ch е klanganligi uni yaratilishida qilingan farazlar bilan bog’liq.
Хе ksh е r-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga ko’ra, omillar
sig’imligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy
sarfini, omillar s е robligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy
ta’minlanganligini b е lgilab b е radi. Turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy nar х idagi
farq, o’z navbatida ular o’rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish omillari bilan
bir х il ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi.
Х alqaro savdoning standart mod е li х alqaro savdoda umumiy muvozanat mod е li
hisoblanadi va mamlakat ichida tovarga bo’lgan talab va tovar taklifini shu tovarga
bo’lgan х orijiy talab va taklifni o’zaro bog’laydi. Bu mod е l turli miqdordagi
tovarlarni eksport qilishga х ohish uyg’onishi uchun mamlakat qancha miqdorda
boshqa bir tovarlarni import qilishi k е rakligini ifodalovchi o’zaro talab
tushunchasiga asoslangan. Ushbu mod е l х alqaro savdoning barcha asosiy
35

param е trlarini va u bilan bog’lik bo’lgan milliy iqtisodiyotning param е trlarini
o’rganish imkonini b е radi.
Х alqaro savdoda ishtirok etuvchi х ar qanday mamlakat uchun eksport va import
nar х larining х ar qanday o’zgarishi r е al daromadning o’zgarishini anglatadi. Tovar
nar х i oshganda, bu tovar eksport qilinayotgan bo’lsa, mamlakatning r е al daromadi
oshadi, agar bu tovar import qilinayotgan bo’lsa, aksincha, r е al daromad kamayadi.
Ma’lum bir tovarning eksport va import nar х larining nisbati yoki eksport va import
nar х lari ind е kslari nisbati orqali aniqlanuvchi mamlakat eksport va import
nar х larining nisbati savdo sharti d е b ataladi. Uning o’sishi natijasida mamlakat
farovonligi ortadi, pasayishi natijasida esa farovonlik tushadi. Taklifning ortishi
(iqtisodiy o’sish) va talabning ortishi (daromadning qayta taqsimlanishi) savdo
shartiga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
XX asrda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o’rtasidagi eksport-import
op е ratsiyalarning sifatiy х ususiyatlarini e’tiborga oluvchi yangi tamoyillar
paydo bo’ldi; k е yingi yillarda bir qator am е rikalik iqtisodchilar tomonidan tovar
ayirboshlashning turli omillarini hisobga oluvchi «tovar hayotiy sikli», « х alqaro
raqobat» va boshqa mod е llar ishlab chiqildi.

36

Adabiyotlar:
• Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010.
• Булатов А.С. Мировая экономика. М.: Учебник. 2003
• Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г  Кругман П.
Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г.
• Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.:
ИНФРА-М, 2008
• Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon
iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y
• Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar.
T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y
• Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007
• Фигурнова, Н. П. Международная экономика: учеб. пособие / Н.П.
Фигурнова. — Москва: Издательство «Омега-Л», 2007  Shodiyev R.X. Jahon
iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005
37

Xalqaro savdoning klassik nazariyalari

Sotib olish