Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	36.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi

Sotib olish

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi
Reja
Kirish
1. «Xalqaro shartnomalar huquqi» tushunchasi
2. Xalqaro shartnomaning shakli
3. Xalqaro shartnomaning tarkibiy qismlari
4. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
to’g’risidagi qonuni
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, hozirgi zamon xalqaro huquqini uning
manbalarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shu sababli, xalqaro huquq manbalari
xalqaro – huquqiy normalarni mustahkamlash shakli bo’lishi bilan birga, dunyo
davlatlari, xalqlari va millatlarini yaqinlashtirish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi.
Hozirgi kunda xalqaro shartnomalar ko’p tomonlama hamkorlikning samarali
vositalaridan biri bo’lib, davlatlar ushbu vositalar doirasida xalqaro
munosabatlarning turli murakkab masalalarini hal qiladilar. O’zbekiston
Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek: “Hozirgi kunda
O’zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Islom Konferentsiyasi tashkiloti,
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, Yevroosiyo iqtisodiy
hamjamiyati,
Shanxay hamkorlik tashkiloti, Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti,
Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va qator
ixtisoslashgan xalqaro tizimlar ishida faol ishtirok etib, mintaqaviy xavfsizlikni
ta’minlash ... ishiga salmoqli hissa qo’shmoqda” 1
.
Xalqaro huquqning asosiy manbalaridan biri xalqaro shartnoma bo’lib, u
xalqaro ommaviy huquqning tegishli normalari tomonidan tartibga solinadigan,
xalqaro huquq sub’ektlari o’rtasidagi yozma bitim sifatida tushuniladi.
Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro – huquqiy shartnoma deganda, xalqaro
huquqning asosiy va muhim manbalaridan biri tushuniladi. Bu BMT Ustavida
hamda BMT Xalqaro sudi statutida ham o’z aksini topgan.
Xalqaro shartnoma mustaqil davlatlarning ixtiyoriylik va suveren tenglik
asosida kelishilgan irodasi hisoblanadi. Shartnoma xalqaro huquq sub’ektlari
o’rtasida ular uchun yuridik majburiy bo’lgan qoidalar – ularning o’zaro huquq va
majburiyatlarini belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga doir xalqaro – huquqiy
normalarni yaratish to’g’risidagi bitimni nisbatan aniq va muayyan shaklda ifoda
1 Karimov.I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. – Toshkent,
“O’zbekiston”, 2008. - 29 – 30 b.

2

etadi. Zamonaviy xalqaro huquqning aksariyat normalari shartnoma xususiyatiga
ega 2
.
Shartnomaviy tartibga solish sohasining muntazam kengayib borishi xalqaro
munosabatlar rivojlanishining qonuniyati hisoblanadi. Xalqaro shartnomalar
huquqi to’g’risidagi 1969 yilgi Vena konventsiyasi shartnomalarning tobora o’sib
borayotgan ahamiyatini, xaqaro huquq manbai va ijtimoiy tuzumidan qat’i nazar,
davlatlar hamda millatlar o’rtasidagi tinch hamkorlikni rivojlantirish vositasi
sifatida qayd etiladi.
Hozirgi zamon xalqaro huquqiga xos bo’lgan eng muhim jihatlardan biri ko’p
tomonlama shartnomalar soni va mavqeining ortib borayotganidir. Hozirga qadar
birgina MDH doirasida 200 dan ziyod shartnomalar imzolangan. Bu jarayonning
kelajakda yanada rivoj topishiga yetarlicha asoslar mavjuddir.
Shu bois, xalqaro huquqning asosiy manbai hisoblangan xalqaro
shartnomalarning tuzilishi, shakliga oid masalalarni o’rganish, tadqiqot olib borish
dolzarb ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi: Xalqaro shartnomalarning tuzilishi va shakliga oid
masalalari yuzasidan tadqiqot olib borish mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
bo’lib hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar
belgilab olindi:
- «Xalqaro shartnomalar huquqi» tushunchasini yoritib berish;
- Xalqaro shartnomaning shakli masalasini o’rganish;
- Xalqaro shartnomaning tarkibiy qismlarining har birini batafsil tahlil qilish;
- O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risidagi qonunini
o’rganish va tahlil qilish
1. «Xalqaro shartnomalar huquqi» tushunchasi.
2 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat»,
2006. – 54-b.
3

Xalqaro shartnomalar huquqi - xalqaro huquqning alohida mustaqil sohasi
bo’lib, xalqaro shartnomalarni tuzish, qo’llash va bekor qilish tartiblariga oid
munosabatlarni tartibga soladi.
Xalqaro shartnomalar huquqining manbalari odat normalari va ular quyidagi
universal konventsiyalarda kodifikatsiyalashtirilgan hamda rivojlantirilgan:
1) 1969 yildagi Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena
konventsiyasi;
2) 1986 yildagi Davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro
tashkilotlar o’rtasidagi shartnomalar to’g’risidagi Vena konventsiyasi.
Xalqaro shartnoma turlicha nomlanishi mumkin, lekin bu uning yuridik kuchiga
ta’sir etmaydi. Uning eng keng tarqalgan nomlari quyidagilar: shartnoma, bitim,
konventsiya, protokol, pakt, ustav, deklaratsiya.
Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro shartnomalar huquqi deganda, xalqaro
huquqning xalqaro shartnomalar tuzilishi, amal qilishi, o’zgartirilishi va
to’xtatilishi tartibini, amaldagi shartnomalar sharoitini belgilaydigan normalaridan
iborat tegishli sohasi tushuniladi. Bu soha ob’ekti sifatida esa, xalqaro huquqning
yetakchi va asosiy manbaiga aylanib ulgurgan xalqaro shartnomaning o’zi
namoyon bo’ladi.
Xalqaro shartnomalar huquqi shartnomaning nomlanishi, ob’ektning turi va
ularni tuzish protsedurasidan qat’i nazar, barcha turdagi xalqaro shartnomalarga
taalluqli hisoblanadi. Xalqaro huquqning ushbu sohasi ahamiyatining izchil ortib
borishiga hozirgi kunda dunyoda xalqaro shartnomalarning o’rni kuchaygani sabab
bo’lmoqda. Ayni chog’da uning asosiy manbai hali ham xalqaro-huquqiy odat
hisoblanadi.
Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi 1969 yilgi Vena
konventsiyasining 2–moddasi hamda Davlatlar va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi
yoki xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi shartnomalar huquqi to’g’risidagi 1986 yilgi
Vena konventsiyasiga ko’ra, xalqaro shartnoma – davlatlar va xalqaro huquqning
boshqa sub’ektlari tomonidan bir, ikki yoki bir necha o’zaro bog’liq hujjatlarda
4

bo’lishidan hamda uning aniq nomlanishidan qat’i nazar, yozma shaklda tuzilgan
va xalqaro huquq tomonidan tartibga solinadigan bitimdir 3
.
Xalqaro huquq nazariyasida xalqaro shartnoma deganda, ikki yoki undan
ortiq davlatlar yoxud xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari o’rtasida ularning
siyosiy, iqtisodiy yoki boshqa munosabatlari borasidagi o’zaro huquq va
majburiyatlarining o’rnatilishi, o’zgartirilishi yoki to’xtatilishini ko’zda tutuvchi
bitim tushuniladi. Xalqaro shartnomalar shartnoma tomonlarining o’zaro huquq va
majburiyatlarini aniq va puxta belgilab olish uchun tuziladi. Xalqaro
munosabatlarning shartnomalar orqali mustahkamlanishi xalqaro huquqning
tartibot barqarorligini ta’minlaydi. Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy
manbai hisoblanadi.
Xalqaro shartnoma – xilma-xil bitimlarni qamrab oluvchi tushuncha bo’lib,
ular turlicha: shartnoma, bitim, pakt, traktat, konventsiya, deklaratsiya,
kommyunike, prtokol va shu kabi nomlar bilan atalishi mumkin. U yoki bu
nomning aniq belgilangan ma’no-mazmuni mavjud emas. Qanday nomlanishidan
qat’i nazar, barcha xalqaro shartnomalar bir xil yuridik kuchga ega. Odatda ular
yozma shaklda tuziladi. Og’zaki shakldagi xalqaro shartnomalar (boshqacha
aytganda-»jentelmencha bitimlar») kam uchrasa-da, har holda, xalqaro
munosabatlarda shartnomalarning shunday turi ham ma’lum. Xalqaro shartnomalar
tomonlari (yoki sub’ektlari) bo’lib faqat xalqaro huquq sub’ektlari chiqishi
mumkin.
Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasida (1969 yil)
hamda Davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi
shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasida (1986 yil) «muzokaralarda
ishtirok etuvchi tashkilot» (zikr etilgani kabi tashkilot) «ahdlashuvchi davlat»
(ya’ni, shartnoma kuchga kirgan, kirmaganligidan qat’i nazar, o’zi uchun shu
shartnomaning majburiy ekaniga rozi bo’lgan davat), «ahdashuvchi tashkilot» (zikr
etilgani kabi tashkilot), «ishtirokchi» (ya’ni, o’zlari uchun shartnoma majburiy
3 Odilqoriev. X. T, Ochilov B. E. Xozirgi zamon xalqaro huquqi. Darslik. – JIDU, 2002. – 143 b.
5

ekaniga rozi bo’lgan va ular uchun shartnoma kuchga kirgan tegishli davlat yoki
xalqaro tashkilot), «uchinchi davlat» va «uchinchi tashkilot» (ya’ni, shartnoma
ishtirokchisi hisoblanmaydigan davlat va xalqaro tashkilot) kabi tushunchalar
qo’llaniladi.
Tomonlar deganda, xalqaro shartnoma ishtirokchilari tushuniladi.
Xalqaro shartnomada davlat yaxlit holda tomon hisoblanadi. Federatsiya
sub’ekti istisno tariqasida, agar bu federal Konstitutsiyada ko’zda tutilgan bo’lsa,
shartnomalarda ishtirok etishi mumkin. Davlat nomidan ish ko’ruvchi organlar
nomidan kelib chiqqan holda, uch xil xalqaro shartnomani ko’rsatish mumkin:
birinchidan, davlatlararo (oliy darajada va davlatlar nomidan tuziladigan);
ikkinchidan, hukumatlararo (hukumatlar nomidan tuziladigan) va
idoralararo (idoralar nomidan tuziladigan); uchinchidan, idoralararo (idoralar
nomidan tuziladigan) shartnomalar.
Davlatlararo tashkilotlar ishtirokidagi shartnomalar soni tobora ortib
bormoqda. Xalqaro tashkilotlar xalqaro huquqning alohida sub’ekti hisoblangani
bois, ularning shartnomalardagi ishtiroki ustavlarida belgilanadigan vazifalari
doirasi bilan cheklanadi.
Xalqaro shartnomalar faqat o’z ishtirokchilarigagina muayyan majburiyatlar
yuklaydi. Uchinchi, ya’ni ishtirok etmaydigan davlat uchun shartnomalarda na
huquq va na majburiyatlar ko’zda tutiladi. Uchinchi davatning roziligi asosidagina
xalqaro shartnoma unga nisbatan huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Bunday davlat xalqaro shartnomadan kelib chiqadigan huquqlardan foydalanar
ekan, u shu bilan bog’liq majburiyatlarga ham rioya etishi lozim. Masalan, 1948
yildagi Dunayda kema qatnovi to’g’risidagi konventsiya bo’yicha tegishli
huquqlardan foydalanuvchi davlatlar boshqalarning roziligisiz, shartnoma
mazmunini o’zgartirish huquqiga ega.
Xalqaro shartnomalar, ishtirokchilar sonidan kelib chiqib, ikki tomonlama va
ko’p tomonlama shartnomalarga bo’linadi. Xaqaro shartnomalarning asosiy qismi
6

ikki tomonlama shartnomalardir. Ko’p tomonlama konventsiyalar xalqaro huquqni
kodifikatsiyalovchi va taraqqiy ettiruvchi asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.
Barcha davlatlarning manfaatlari uchun xizmat qiladigan normalar, ob’ektlar
va maqsadlarni o’zida mujassam etgan xalqaro shartnomalar umumiy yoki
universal shartnomalar, deb ataladi. Bunday shartnomalar ochiq bo’lishi, ya’ni
barcha davlatlar ularda ishtirok etish huquqiga ega bo’lishi kerak. Yopiq xalqaro
shartnomada faqat uni tuzgan davlatlargina ishtirok etadi. Yarim ochiq
shartnomalarga boshqa davlatlar ularning ishtirokchilari roziligi asosidagina
qo’shilishi mumkin. MDH doirasidagi aksariyat ko’p tomonlama shartnomalar
xuddi shu turga mansubdir. Yoki 1949 yildagi Shimoliy Atlantika shartnomasi
tashkiloti (NATO) ham bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Muayyan jug’rofiy hududdagi davlatlar o’rtasida mintaqaviy xalqaro
shartnomalar ham tuzilishi mumkin. Bunday shartnomalarga, masalan, MDH yoki
Markaziy Osiyo mintaqasi doirasida tuzilgan bitimlar kiradi.
Xalqaro shartnomalarni tuzish jarayoni odatda uch bosqichdan iborat bo’ladi.
Birinchi bosqichda muzokaralar ishtirokchilari roziligi asosida matn qabul
qilinadiki, u tomonlarga yuridik majburiyatlar yuklamaydi. Odatda shundan so’ng
ikki tomonlama shartnoma imzolash uchun tavsiya etiladi.
Ikkinchi bosqichda matnning autent ekani (asl nusxaga mosligi) aniqlanadi.
Asl nusxaga mos deb topilgan matn kelgusida shartnomani amalda qo’llash
jarayonida anglashilmovchiliklar kelib chiqadigan hollarda tomonlar o’rtasida
talqin etish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

7

2. Xalqaro shartnomaning shakli
Xalqaro huquqda majburiy tusdagi xalqaro shartnoma shakli belgilanmagan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, xalqaro shartnoma turlicha nomlanishi mumkin,
lekin bu uning yuridik kuchiga ta’sir etmaydi. Uning eng keng tarqalgan nomlari
quyidagilar: shartnoma, bitim, konventsiya, protokol, pakt, ustav, deklaratsiya.
Izoh (ogovorka) xalqaro shartnoma tuzish jarayonida izoh beruvchi davlatga
nisbatan shartnomaning alohida qoidalari harakatini o’zgartirish yoki bekor qilish
maqsadida, shu davlatning bir tomonlama tartibda beradigan bayonoti, demakdir.
Izoh shartnomaning maqsad va printsiplariga zid bo’lmasligi va uning asosiy
mazmunini o’zgartirib yubormasligi kerak. Izoh ratifikatsiya qilish, tasdiqlash va
qo’shilish davrida beriladi. Izoh berilishiga yo’l qo’ymaydigan, masalan, MDH
mamlakatlari Iqtisodiy ittifoqini tuzish to’g’risidagi shartnoma kabi shartnomalar
ham ko’pchilikni tashkil etadi. Izoh bergan davlat uni istalgan paytda bekor qilishi
mumkin.
Agar ishtirokchilarning muayyan qismi, shuningdek shartnomaning maqsad
va printsiplari uni barcha ishtirokchilarning yalpi ravishda qabul qilishini talab
etsa, u holda shartnomaga izohlarni ham barcha ishtirokchilar tomonidan qabul
qilinishi taqozo etiladi. Boshqa hollarda ishtirokchilardan muayyan qismining
izohga nisbatan bildirgan e’tirozlari izoh bergan davlatning shartnomada ishtirok
etishiga monelik qilmaydi. Bir yil davomida izohga nisbatan e’tiroz bildirilmasa,
uni ishtirokchi qabul qilgan hisoblanadi. Xalqaro tashkilotning ta’sis hujjatiga
bildiradigan izohni tegishli davlatning qabul qilishi joizdir.
Izohning yuridik oqibatlari shartnomaga uni tuzgan tomonlar va qabul qilgan
tomonlar o’rtasidagi munosabatlarga daxldor o’zgartirishlar kiritishdan iboratdir.
Agar ayrim tomonlar izoh beruvchi davlat bilan o’zaro munosabatlariga daxldor
izohlarga e’tiroz bildirsa, u holda bunday qoida qabul qilinmaydi. Izoh boshqa
ishtirokchilar o’rtasidagi munosabatlarning o’zgarishiga olib kelmaydi.
8

Izohdan tashqari, davlatlar xalqaro shartnomaga bayonot ham berishi
mumkinki, bu bilan tegishli davlat shartnomadagi u yoki bu qoidaga o’z nuqtai
nazarini bildiradi. Shu bois, aksariyat hollarda ular talqin qiluvchi bayonotlar deb
ham ataladi. Izohlardan farqli o’laroq, bayonotlar xalqaro shartnoma mazmunini
o’zgartirmaydi va unga boshqa ishtirokchilar roziligi talab etilmaydi. U faqat
xalqaro shartnomani tayyorlagan davlatgagina majburiyat yuklaydi.
Xalqaro shartnomalarga qo’shilish boshqa davlatlar o’rtasida tuzilgan
shartnomaning majburiyligiga rozilik to’g’risidagi akt sanaladi. Qo’shilish
imkoniyati shartnomada ko’zda tutiladi yoki uning ishtirokchilari o’rtasida kelishib
olinadi. Qoidaga ko’ra, qo’shilishni ham ratifikatsiya qilish yoki tasdiqlash bilan
shug’ullanadigan organlar tomonidan amalga oshiradi.
Vena konventsiyasi og’zaki shartnomalarning yuridik kuchini inkor etmasada,
lekin faqat yozma shartnomalarga taalluqli hisoblanadi. «O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida»gi qonun ham xuddi shu
maqsadga qaratilgandir.
Xalqaro shartnomaning alohida shakli - ayni mazmundagi notalar almashish
yo’li bilan o’zaro kelishuvdir 4
.

4 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent:
«Adolat», 2006. – 154-b.

9

3. Xalqaro shartnomaning tarkibiy qismlari
«Xalqaro shartnoma tuzilishi» tushunchasini shartnoma nomi, uning
muqaddimasi, asosiy va xulosa qismlari, shartnoma tomonlarining imzolari tashkil
etadi.
Xalqaro shartnomalarning tuzilishi, odatda bir xil bo’ladi. Qoidaga ko’ra,
shartnoma uchta qismdan tashkil topadi:
birinchisi - muqaddima bo’lib, unda shartnomaning maqsad va printsiplari
ifodalanadi: muqaddima shartnomani sharhlashda ham katta ahamiyat kasb
etadi; ikkinchisi - asosiy qism - shartnoma mazmuni bayonidan iborat bo’ladi.
Shartnomaning asosiy qismi bo’limlarga, boblarga yoki qismlarga guruhlanishi
mumkin bo’lgan moddalarga bo’linadi. Ayrim shartnomalarda moddalarga,
shuningdek bo’limlarga (boblarga, qismlarga) alohida- alohida nomlar berilishi
mumkin;
uchinchisi - xulosa qismi - shartnoma majburiyligiga rozilik bildirish, uning
kuchga kirishi hamda tuzilgan yil va boshqa yakuniy qoidalardan tashkil topadi.
Mazkur qism hatto shartnoma kuchga kirishiga qadar ham majburiy hisoblanadi.
Aksariyat xalqaro shartnomalar ilovalarga ham ega bo’lib, ular odatda
shartnomaning asosiy qismi bilan bir xil huquqiy ta’sir kuchiga ega bo’ladi va
uning to’rtinchi, qo’shimcha qismi sifatida raqamli ko’rsatkichlar, formulalar va
xaritalarni o’zida jamlovchi tafsiliy qoidalardan iborat bo’ladi 5
.
Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1989 yil 10 noyabrdagi
Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo’yicha Bosh konferentsiyasi
25sessiyasida «Texnikaviy va kasb-hunar ta’limi to’g’risida»gi konventsiya qabul
qilinib, uning Muqaddima qismi «Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo’yicha
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh konferentsiyasi 17 oktyabrdan 16
noyabrgacha Parijda bo’lib o’tgan 25 sessiyasiga to’planib,
5 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat»,
2006. – 54-b.

10

Tashkilot Ustaviga ko’ra ta’limni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirishni
o’zining asosiy majburiyati deb eslatgan holda,
Shu bilan birga Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 23 va
26moddalarida qayd etilgan mehnat qilish va ta’lim olish huquqlari printsiplariga
asosan hamda Parijda 1960 yil 16 dekabrda qabul qilingan Ta’lim sohasida
kamsitishni bartaraf etish konvetsiyasi printsiplari, 1966 yil 16 dekabrda
N ь yuYorkda qabul qilingan Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar hamda
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktlar, Birlashgan Millatlar
Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan 1979 yil 18 dekabrda qabul qilingan
Ayollar kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi
konventsiyani inobatga olgan holda,
Texnikaviy va kasb-hunar ta’limi rivojlanishi turli davlatlar orasida tinchlik
va do’stona munosabatlar o’rnatishda ko’maklashishini tan olgan holda,
1974 yilda Bosh konferentsiyaning o’n sakkizinchi sessiyasida Texnikaviy va
kasb-hunar ta’limi haqidagi tavsiyanoma hamda Xalqaro hamkorlik, tinchlik va
o’zaro totuvlik ruhida tarbiyalash va inson huquqlari va asosiy erkinliklarini
e’zozlash ruhida tarbiyalash tavsiyanomasini ta’kidlagan holda,
1976 yil Bosh konferentsiya tomonidan qabul qilingan Ta’lim jarayonini katta
yoshdagi kishilar o’rtasida rivojlantirish haqidagi tavsiyanoma qoidalarini inobatga
olgan holda hamda 1966 yilda Maxsus hukumatlararo konferentsiyada qabul
qilingan O’qituvchilar sharoitlari haqidagi tavsiyanomani ham ta’kidlagan holda,
Ta’lim bo’yicha xalqaro konferentsiyaning tegishli tavsiyanomalarini
inobatga olgan holda,
1975 yilda Xalqaro mehnat konferentsiyasining oltmishinchi sessiyasida
qabul qilingan, Inson resurslarini rivojlantirish to’g’risidagi konventsiya (N 142) va
Tavsiyanoma (N 150) qoidalariga urg’u bergan holda,
YuNESKO hamda Xalqaro mehnat tashkiloti o’rtasida tegishli hujjatlarni
ishlab chiqish chog’idagi o’zaro hamkorlikni istiqbolda samarali hamkorlik
11

maqsadlarini ko’zda tutuvchi qo’shma maqsadlarga yo’naltirish kerakligini
ta’kidlagan holda,
Ayollar va qizlar o’rtasida texnikaviy va kasb-hunar ta’limini rivojlantirish
masalasiga jiddiy urg’u berish zarurligini ta’kidlagan holda,
Ta’lim tizimi, ijtimoiy iqtisodiy shart-sharoit ayniqsa rivojlanayotgan
mamlakatlarda turli xil ekanligini va bu masala alohida e’tibor va choralar talab
qilishini e’tirof etgan holda,
Yuqoridagi kabi shart-sharoitning turli bo’lishiga qaramasdan, texnikaviy va
kasb-hunar ta’limini rivojlantirishda bir xil maqsad va o’xshash muammolardan
kelib chiqilayotganini inobatga olib, bu borada yagona me’yorlar ishlab chiqish
zaruriyati mavjud, deb hisoblagan holda,
Texnika, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish sur’atlari jadallashgani yoshlarga
hamda katta yoshdagilarga berilayotgan texnikaviy va kasb-hunar ta’limini
rivojlantirishni taqozo qilishini tan olgan holda,
Texnikaviy va kasb-hunar ta’limi, bir tomondan alohida kishilarni va ikkinchi
tomondan jamiyatni rivojlantirish bilan bog’liq global maqsadlarga
yo’naltirilganini tan olgan holda,
Texnikaviy va kasb-hunar ta’limi masalasida axborot almashish zarurligi
hamda ushbu sohada xalqaro hamkorlikni qo’llab-quvvatlash zarurligiga amin
bo’lgan holda,
Xalqaro shartnomalar texnikaviy va kasb-hunar ta’limini rivojlantirishda
xalqaro hamkorlikni qo’llab-quvvatlashda foydali ekaniga amin bo’lgan holda,
1989 yil o’ninchi noyabrda ushbu Konventsiyani qabul qildi 6
» degan
mazmunda bayon etilgan. Ushbu Konventsiya 15 moddadan iborat bo’lib,
14moddasining mazmuni quyidagicha: « Ushbu Konventsiya ingliz, arab, ispan,
xitoy, rus va frantsuz tillarida tuzilgan va shu bilan birga, olti tilda tuzilgan hujjat
bir xil yuridik kuchga ega». Ko’pincha shartnomalarning yuridik ahamiyati
yuzasidan shunday moddalar kiritiladi.
6 YUNESKO xalqaro me’yoriy hujjatlari to’plami. T.: Adolat, 2004, 55-bet.
12

Xalqaro shartnoma unda ko’rsatilgan muddat mobaynida amal qiladi. Muddati
belgilanmagan shartnomalar ham mavjud bo’lib, masalan, ular sirasiga huquqiy
rejim o’rnatuvchi umumiy shartnomalar, kodifikatsion konventsiyalar kiradi.
Xalqaro shartnomaning amal qilish muddati unda ko’rsatilgan shartlar asosida
yoki o’zaro kelishuv bo’yicha uzaytirilishi mumkin. Shartnoma muddatini bunday
uzaytirish prolongatsiya deb ataladi. U shartnoma muddati tugashiga qadar amalga
oshirilishi zarur. Shundan so’ng shartnoma harakatini davom ettirish mumkin.
Bunday aktsiya renovatsiya deyiladi. Renovatsiya ishtirokchilarning roziligi
bo’yicha amalga oshiriladi.
Muddatni uzaytirish uchun shartnoma qoidalariga ko’ra hech qanday
harakatni amalga oshirish talab etilmasa, u avtomatik prolongatsiya, deb
nomlanadi. Agar bunda tegishli harakatni amalga oshirish taqozo etilsa, u
tashabbusli prolongatsiya deyiladi.
Xalqaro shartnomani qayta ko’rib chiqish tuzatishlar yordamida amalga
oshiriladi. Tuzatishlar shartnoma mazmunini o’zgartirib yuborishi mumkinligi
bois, ular ishtirokchilarning roziligi asosidagina qabul qilinadi. Agar ishtirokchilar
shartnomani qayta ko’rib chiqish borasida boshqacha muayyan tartib-qoidalar
xususida ahdlashib olmagan bo’lsa, u holda shartnomani tuzish chog’ida
qo’llaniladigan qoidalardan foydalaniladi 7
.

4. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risidagi
qonuni
7 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat»,
2006. – 166-b.
13

«O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida»gi qonuni
1995 yil 22 dekabrda qabul qilingan 8
. Ushbu qonun O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalarini tuzish, bajarish, to’xtatish, to’xtatib turish va denonsatsiya
qilish tartibini belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari xalqaro huquqning
umum e’tirof etgan printsiplari va normalariga, O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga, shuningdek ushbu qonunga hamda shartnomaning o’z
qoidalariga muvofiq tuziladi, bajariladi, to’xtatiladi, to’xtatib turiladi va
denonsatsiya qilinadi. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini
tuzish, bajarish, to’xtatish, to’xtatib turish va denonsatsiya qilishning ushbu qonun
bilan belgilangan tartibi ularning turi, shakli va nomlanishidan qat’i nazar,
O’zbekistonning barcha xalqaro shartnomalariga nisbatan qo’llaniladi. O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomasini bajarish maqsadida O’zbekiston
Respublikasi qonunini, Oliy Majlis qarorini qabul qilish, O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmonini yoki O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorini,
farmoyishini chiqarish lozim bo’lgan hollarda, manfaatdor vazirliklar va idoralar,
Adliya vazirligi va Tashqi ishlar vazirligi bilan kelishilgan holda shunday hujjat
qabul qilish to’g’risida belgilangan tartibda taklif kiritadilar.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi respublikaning bir yoki
bir necha davlat, xalqaro tashkilot yoxud xalqaro huquqning boshqa sub’ektlari
bilan xalqaro munosabatlar sohasidagi huquq va majburiyatlariga doir teng huquqli
va ixtiyoriy kelishuvidir. Xalqaro shartnomalar: shartnoma, bitim, konventsiya,
protokol, memorandum, deklaratsiya, xatlar va notalar almashuvi deb nomlanishi
va shunday ko’rinishda tuzilishi, shuningdek boshqacha nomlanishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari unda ishtirok etuvchi
sub’ektlarning soniga qarab, ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnomalar
8 «O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida» O’zbekiston Respublikasining qonuni,
1995 yilda 22 dekabrda qabul qilingan // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 1995. -№12. -
262- m.

14

bo’ladi. Xalqaro shartnomalar mazmuniga qarab iqtisodiy, siyosiy, huquqiy
shartnomalar bo’lishi, shuningdek boshqa masalalar tuzilishi mumkin. Muddatiga
qarab shartnomalar muddatli va muddatsiz bo’ladi. Xalqaro shartnomalar boshqa
turlarda ham tuzilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasining tili O’zbekiston
Respublikasining davlat tili va ahdlashayotgan boshqa tomon (tomonlar)ning tili
hisoblanadi. Xalqaro shartnoma sub’ektlarining kelishuviga muvofiq, boshqa til
shartnoma tili deb tanlanishi mumkin. Xalqaro shartnoma matni qaysi tilda tuzilgan
bo’lsa, u ushbu shartnoma matnida ko’rsatiladi, uning autentligi va rasmiyligi
belgilanadi. Xalqaro shartnomalar, qoida tariqasida, yozma shaklda tuziladi.
Davlatning siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy, huquqiy va boshqa
sohalardagi faoliyati O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasining ob’ekti
bo’lishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini tuzish huquqi
davlatga tegishlidir. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
quyidagicha tuziladi:
birinchidan, O’zbekiston Respublikasi nomidan - davlatlararo shartnomalar;
ikkinchidan, O’zbekiston Respublikasi Hukumati nomidan - hukumatlararo
shartnomalar; uchinchidan, O’zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari
nomidan -
idoralararo shartnomalar.
O’zbekiston Respublikasi nomidan xalqaro shartnomalarni tuzish
to’g’risidagi takliflar - O’zbekiston Respublikasining Prezidenti, O’zbekiston
Respublikasining Hukumati tasarrufudagi masalalar bo’yicha O’zbekiston
Respublikasi nomidan xalqaro shartnomalarni tuzish to’g’risidagi takliflar esa -
O’zbekiston Respublikasi Hukumatiga kiritiladi.
O’zbekiston Respublikasi nomidan xalqaro shartnomalarni tuzish
to’g’risidagi takliflar O’zbekiston Respublikasining Prezidentiga Tashqi ishlar
vazirligi kiritadi. Boshqa vazirliklar va idoralar o’zlarining vakolatlariga kiradigan
15

masalalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi nomidan xalqaro shartnomalar tuzish
to’g’risidagi takliflarini tashqi ishlar vazirligi bilan birga yoki u bilan kelishilgan
holda, O’zbekiston Respublikasining Prezidentiga kiritadilar.
O’zbekiston Respublikasining Hukumati nomidan O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarini tuzish to’g’risidagi takliflarini
O’zbekiston Respublikasining Hukumatiga Tashqi ishlar vazirligi kiritadi. Boshqa
vazirliklar va idoralar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini tuzish
to’g’risidagi takliflarni O’zbekiston Respublikasining Hukumatiga Tashqi ishlar
vazirligi bilan birga yoki u bilan kelishilgan holda, mustaqil ravishda esa ushbu
+onunda nazarda tutilgan hollardagina kiritadilar.
Vazirliklar va idoralarning idoralararo shartnomalar tuzish to’g’risidagi
takliflar kiritish tartibini O’zbekiston Respublikasining Hukumati belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini tuzish to’g’risidagi takliflar
O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga yoki O’zbekiston Respublikasining
xukumatiga kiritulgunga qadar Adliya vazirligi, shuningdek boshqa manfaatdor
vazirliklar va idoralar bilan kelishib olinadi. Xalqaro shartnomani tuzish
to’g’risidagi taklif shartnoma loyihasini yoki uning asosiy qoidalarini, uni tuzish
maqsadga muvofiq ekanligining asoslarini, shuningdek zarurat bo’lganda,
shartnoma tuzishdan kelib chiqishi mumkin bo’lgan moliyaviy-iqtisodiy
oqibatlarga berilgan bahoni o’z ichiga olishi kerak. Zarur hollarda, xalqaro
shartnoma loyihasini tuzish yoki ko’rib chiqish uchun manfaatdor vazirliklar va
idoralarning vakillari, mutaxassislar va mustaqil ekspertlardan iborat komissiya
tuziladi.
Tashqi iqtisodiyot masalalari bo’yicha, shu jumladan savdo-iqtisodiy
hamkorlik va texnikaviy yordam ko’rsatish masalalari bo’yicha O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarini tuzish to’g’risidagi takliflarni
O’zbekiston Respublikasining Hukumatiga Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi
mustaqil ravishda, ayni bir paytda Tashqi ishlar vazirligini ogohlantirgan holda,
kiritadi. Boshqa vazirliklar va idoralar tashqi iqtisodiy faoliyat masalalari bo’yicha
16

xalqaro shartnomalar tuzish to’g’risidagi takliflarni O’zbekiston Respublikasi
Hukumatiga Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi bilan birga yoki u bilan kelishilgan
holda kiritadilar.
Muzokaralar olib borish to’g’risidagi va O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalarini imzolash to’g’risidagi qarorlar:
birinchidan, O’zbekiston Respublikasi nomidan tuziladigan shartnomalarga
nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasi
Hukumati tasarrufidagi masalalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi nomidan
tuziladigan shartnomalarga nisbatan esa - O’zbekiston Respublikasining Hukumati;
ikkinchidan, O’zbekiston Respublikasining Hukumati nomidan tuziladigan
shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Hukumati; uchinchidan,
idoralararo shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Hukumati
belgilaydigan tartibda qabul qilinadi.
Muzokaralar olib borish va O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalarini imzolash vakolatlarini:
1) O’zbekiston Respublikasi nomidan tuziladigan shartnomalarga
nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasining
Hukumati tassarufiga tegishli masalalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi
nomidan tuziladigan shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston Respublikasining
Hukumati;
2) O’zbekiston Respublikasi Hukumati nomidan tuziladigan
shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Hukumati beradi;
3) idoralararo shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston Respublikasining
Hukumati belgilaydigan tartibda beriladi. Muzokaralar olib borish va O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarini imzolash vakolatlari belgilangan yozma
shaklda beriladi.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’i sifatida xalqaro
munosabatlarda O’zbekiston Respublikasi nomidan ish ko’radi va xalqaro-huquqiy
normalar hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, maxsus
17

vakolatlarsiz muzokaralar va O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalarini imzolaydi. Tashqi ishlar vaziri ham maxsus vakolatlarsiz
muzokaralar olib borishga va O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalarini imzolashga haqlidir. O’zbekiston Respublikasining chet eldagi
diplomatik vakolatxonasining boshlig’i yoki O’zbekiston Respublikasining xalqaro
tashkilot yoki konferentsiya qoshidagi vakolatxonasining boshlig’i diplomatik
vakolatxona joylashgan davlat bilan yoki shu xalqaro tashkilot, konferentsiya
doirasida maxsus vakolatlarsiz xalqaro shartnoma tuzish to’g’risida muzokaralar
olib borishga haqli. Vazir yoki idora rahbari o’z vakolati doirasida maxsus
vakolatlarsiz muzokaralar olib borish va idoralararo shartnomalarni imzolashga
haqli.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarini Oliy Majlis ratifikatsiya qiladi.
quyidagilar: O’zbekiston Respublikasining hamkorlik va o’zaro yordam
to’g’risidagi shartnomalari; O’zbekiston Respublikasining mudofaa qobiliyatiga
daxldor masalalar bo’yicha shatrnomalari; kuch ishlatishdan yoki kuch ishlatish
bilan tahdid qilishdan o’zaro voz kechish to’g’risidagi shartnomalar; tinchlik
shartnomalari va kollektiv xavfsizlik shartnomalari; O’zbekiston Respublikasining
boshqa davlatlar bilan hududiy chegaralanishi to’g’risidagi shartnomalar;
O’zbekiston Respublikasining davlatlararo ittifoqlarda, xalqaro tashkilotlarda va
boshqa birlashmalarda ishtiroki to’g’risidagi shartnomalar; ijrosi amaldagi
qonunlarni o’zgartirilishini yoki yangi qonunlar qabul qilinishini taqozo etadigan,
shuningdek O’zbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilganidan
boshqacha qoidalarni belgilaydigan xalqaro shartnomalar ratifikatsiya qilinadi.
Tuzish vaqtida tomonlar kelgusida uni ratifikatsiya qilish to’g’risida kelishib olgan
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari ham xuddi shunday
ratifikatsiya qilinadi.
Oliy Majlis O’zbekiston Respublikasining boshqa xalqaro shartnomalarini
ham ratifikatsiya qilishi mumkin.
18

O’zbekiston Respublikasining Hukumati yoki u vakolat bergan organlarning
xalqaro moliya institutlari bilan tuzgan O’zbekiston Respublikasining xalqaro
zayom va kafolatli shartnomalari ratifikatsiya qilinmaydi va O’zbekiston
Respublikasi uchun imzolangan paytdan e’tiboran kuchga kiradi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga muvofiq imzolangan
xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish to’g’risidagi takliflarni Oliy Majlisga
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti kiritadi. O’zbekiston Respublikasi
Hukumatining qaroriga muvofiq imzolangan O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalarini ratifikatsiya qilish to’g’risidagi takliflarni Oliy Majlisga
O’zbekiston Respublikasi Hukumati kiritadi va bu haqda tegishli qaror qabul
qiladi. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini ratifikatsiya qilishga
kiritish to’g’risidagi takliflari Tashqi ishlar vazirligi mustaqil ravishda yoki agar
shartnoma boshqa vazirliklar va idoralarning vakolatlariga kiradigan masalalarga
daxldor bo’lsa, ular bilan kelishilgan holda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
yoki O’zbekiston Respublikasi Hukumatiga kiritadi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasini ratifikatsiya qilish
to’g’risidagi Oliy Majlisning to’xtami qaror shaklida qabul qilinadi.
Ratifikatsiya yorlig’i Oliy Majlis xalqaro shartnomani ko’rib chiqqanligidan
guvohlik beruvchi va xalqaro shartnoma O’zbekiston Respublikasi uchun
majburiyligiga rozi ekanligini ifodalovchi maxsus hujjatdir. Ratifikatsiya
yorlig’ining shakli Tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga binoan, O’zbekiston
Respublikasining Prezidenti belgilaydi. Ratifikatsiya yorlig’i Oliy
Majlisning xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish to’g’risidagi qaroriga
asosan, O’zbekiston Respublikasining Prezidenti imzolaydi, uning muhri Tashqi
ishlar vazirining imzosi bilan tasdiqlanadi 9
.
Ratifikatsiya yorliqlarini almashish, O’zbekiston Respublikasi xalqaro
shartnomalarni ratifikatsiya qilganligi to’g’risidagi yorliqlarni saqlash uchun
9 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat»,
2006. – 186-b.
19

depozitariylarga topshirishni Tashqi ishlar vazirligi yoxud uning topshirig’iga
binoan, O’zbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonasi yoki O’zbekiston
Respublikasining xalqaro tashkilot huzuridagi vakolatxonasi amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasining ratifikatsiya qilinmaydigan, lekin ularning
tasdiqlanishi (qabul qilinishi) ni nazarda tutuvchi xalqaro shartnomalarni tasdiqlash
(qabul qilish):
1) O’zbekiston Respublikasi nomidan tuziladigan shartnomalarga
nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Prezidenti, O’zbekiston Respublikasining
Hukumati tasarrufidagi masalalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi nomidan
tuziladigan shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston Respublikasining Hukumati;
2) O’zbekiston Respublikasining Hukumati nomidan tuziladigan
shartnomalarga nisbatan, - O’zbekiston Respublikasining Hukumati amalga
oshiradi;
3) idoralararo shartnomalarga nisbatan esa - O’zbekiston Respublikasi
Hukumati belgilaydigan tartibda amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarga qo’shilishi to’g’risidagi
qarorni:
1) ratifikatsiya qilinadigan shartnomalarga nisbatan - Oliy Majlis;
2) ratifikatsiya qilinmaydigan, ularga qo’shilish O’zbekiston
Respublikasi nomidan amalga oshiriladigan shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston
Respublikasining Prezidenti, ratifikatsiya qilinmaydigan, ularga qo’shilish
O’zbekiston Respublikasining Hukumati tasarrufidagi masalalar bo’yicha
O’zbekiston Respublikasi nomidan amalga oshiriladigan shartnomalarga nisbatan-
O’zbekiston Respublikasining Hukumati;
ratifikatsiya qilinmaydigan, ularga qo’shilish O’zbekiston Respublikasining
Hukumati nomidan amalga oshiriladigan shartnomalarga nisbatan - O’zbekiston
Respublikasining Hukumati qabul qiladi;
3) idoralararo shartnomalarga nisbatan esa - O’zbekiston
Respublikasining Hukumati belgilaydigan tartibda qabul qilinadi.
20

O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomani yoki uning bir qismini u
kuchga kirgunga qadar vaqtincha qo’llashi mumkin, agar shartnomada bu hol
nazarda tutilgan yoki shartnomani imzolagan tomonlar bilan shunday shartlashuvga
erishilgan bo’lsa. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomani yoki uning
bir qismini vaqtincha qo’llash to’g’risidagi qarorni xalqaro shartnomani imzolash
haqida qaror chiqargan organ qabul qiladi.
Xalqaro shartnomalar O’zbekiston Respublikasi uchun ushbu +onunga
muvofiq, shartnomada nazarda tutilgan yoki ahdlashuvchi tomonlar o’rtasida
kelishilgan tartibda va muddatlarda kuchga kiradi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini imzolash, ratifikatsiya
qilish, tasdiqlash, qabul qilish yoki shartnomalarga qo’shilish vaqtida shartnoma
shartlari va xalqaro huquqning tegishli normalariga rioya qilingan holda
shartnomalarga doir qo’shimcha shartlar qo’yilishi mumkin. Qo’shimcha shartlar
qanday qo’yilgan bo’lsa, shunday tartibda istalgan vaqtda olib tashlanishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini e’lon qilish tartibini
O’zbekiston Respublikasining Hukumati belgilaydi. O’zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalari, ularning autentik matnlari chet
tillarda tuzilgan bo’lsa, davlat tilida e’lon qilinadi. O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalari boshqa tillarda ham e’lon qilinishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Kotibiyatida va boshqa xalqaro tashkilotlarning tegishli organlarida
ro’yxatdan o’tkazishni Tashqi ishlar vazirligi amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga O’zbekiston
Respublikasi xalqaro huquq normalariga muvofiq, qat’iy va majburiy ravishda
rioya etmog’i lozim.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasiga muvofiq respublika tuzgan shartnomalar, bitimlar va u qabul
qilgan majburiyatlarga rioya etilishini ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasining
Hukumati O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini bajarish chora-
21

tadbirlarini ishlab chiqadi va O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
bo’yicha majburiyatlarning bajarilishi uchun mas’uliyat yuklatiladigan vazirliklar,
idoralar va mansabdor shaxslarni belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi Hukumati,
vazirliklar va idoralar, O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari bilan
tartibga solinadigan masalalar vakolat doirasiga kiradigan boshqa davlat organlari
shartnoma bo’yicha O’zbekiston qabul qilgan majburiyatlarning bajarilishini
ta’minlaydilar, bunday shartnomalardan kelib chiquvchi O’zbekiston
Respublikasiga tegishli huquqlarning amalga oshirilishini va shartnomalarning
boshqa ishtirokchilarining o’z majburiyatlarini bajarishini kuzatib boradilar.
O’zbekiston Respublikasi Hukumati O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalari bo’yicha majburiyatlarning bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshiradi. O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining bajarilishini Tashqi
ishlar vazirligi kuzatib boradi.
O’zbekiston Respublikasi nomidan va O’zbekiston Respublikasi Hukumati
nomidan tuzilgan O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining asl
nusxalari (tasdiqlangan nusxalari, rasmiy tarjimalari) saqlash uchun ular
imzolangan (tasdiqlangan nusxalari, rasmiy tarjimalari depozitariydan olingan)
kundan e’tiboran ikki haftalik muddat ichida Tashqi ishlar vazirligiga topshiriladi,
bu hujjatlarning nusxalarini esa, ular kuchga kirgan kundan e’tiboran ikki haftalik
muddat ichida Tashqi ishlar vazirligi tegishli vazirliklar va idoralarga yuboradi.
O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining asl nusxalarini saqlash
tartibini tashqi ishlar vaziri tasdiqlaydi. Idoralararo shartnomalarning asl nusxalari
tegishli vazirliklar va idoralarning arxivlarida saqlanadi, bu shartnomalarning
tasdiqlangan nusxalari ular imzolangan (tasdiqlangan nusxalari, rasmiy tarjimalari
depozitariydan olingan) kundan e’tiboran ikki haftalik muddat ichida Tashqi ishlar
vazirligiga yuboriladi. Ko’p tomonlama xalqaro shartnomalar depozitariysi
vazifalarini, agar mazkur shartnomalarning shartlariga muvofiq, bunday vazifa
O’zbekiston Respublikasiga yuklatilgan bo’lsa, Tashqi ishlar vazirligi bajaradi.
Ko’p tomonlama xalqaro shartnomalarning depozitariysi vazifasini bajaruvchi
22

xorijiy davlat organlari, xalqaro tashkilotlar yoki ularning bosh ijrochi mansabdor
shaxslari bilan yozishmalarni Tashqi ishlar vazirligi olib boradi.
Xalqaro shartnomani to’xtatish yoki O’zbekiston Respublikasining undan
chiqishi:
1) shartnoma qoidalariga muvofiq;
2) shartnomaning boshqa ishtirokchilari bilan maslahatlashuvlar asosida
istalgan vaqtda amalga oshirilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida uni to’xtatish
to’g’risida qoida bo’lmasa va uni denonsatsiya qilish yoki undan chiqish nazarda
tutilmagan bo’lsa, bu shartnoma denonsatsiya qilinmaydi va undan chiqishga yo’l
qo’yilmaydi, agar:
1) xalqaro shartnoma ishtirokchilari shartnomani denonsatsiya qilish yoki
undan chiqish imkoniyatini yaratish niyatida bo’lganlari belgilab qo’yilgan bo’lsa;
2) shartnoma xususiyati uni denonsatsiya qilish yoki undan chiqish
huquqni nazarda tutmaydigan bo’lsa.
O’zbekiston Respublikasi shartnomani denonsatsiya qilish yoki undan
chiqish niyatini kamida o’n ikki oy oldin xabar qiladi.
Xalqaro shartnomaning amal qilishini O’zbekiston Respublikasi
shartnomaning hamma ishtirokchilariga yoki shartnomaning alohida ishtirokchisiga
nisbatan to’xtatib turish:
1) shartnoma qoidalariga muvofiq;
2) shartnomaning boshqa ishtirokchilari bilan maslahatlashuvlar asosida
istalgan vaqtda amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi, agar uning barcha
ishtirokchilari xuddi shu masala bo’yicha keyingi shartnomani tuzgan bo’lsalar va:
1) ushbu masalaning keyingi shartnoma bilan tartibga solinishi shu
shartnoma mazmunidan kelib chiqsa yoki shundayligi qisqacha tarzda belgilangan
bo’lsa;
23

2) O’zbekiston Respublikasining keyingi shartnomasi qoidalari oldingi
shartnoma qoidalariga zid bo’lsa va ikkala shartnomani bir vaqtda qo’llash
mumkin bo’lmasa, bekor qilingan hisoblanadi.
Undan oldingi shartnomaning amal qilishi faqat to’xtatib turilgan
hisoblanadi, agar uning ishtirokchilari shunday niyatda ekanliklari keyingi
shartnoma mazmunidan kelib chiqsa yoki shundayligi boshqacha tarzda
belgilangan bo’lsa.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasini ushbu shartnoma
ishtirokchilaridan birontasining jiddiy buzishi shartnomaning butunlay yoki qisman
amal qilishini to’xtatish yoki to’xtatib turish uchun O’zbekiston Respublikasiga bu
buzishni asos qilib ko’rsatish huquqini beradi. Xalqaro shartnomaning jiddiy
buzilishi quyidagilardan iborat:
1) xalqaro huquq normalariga zid tarzda shartnomadan voz kechish;
2) shartnoma ob’ekti va maqsadining amalga oshishi uchun katta
ahamiyatga ega bo’lgan qoidaning buzilishi.
O’zbekiston Respublikasi nomidan, O’zbekiston Respublikasining Hukumati
nomidan tuzilgan O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining amal
qilishini to’xtatish, denonsatsiya qilish yoki to’xtatib turish to’g’risidagi takliflarni
tegishli tarzda Tashqi ishlar vazirligi mustaqil ravishda yoki boshqa vazirliklar va
idoralar bilan kelishilgan holda O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga yoki
O’zbekiston Respublikasi Hukumatiga kiritadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat masalalari
bo’yicha O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining amal qilishini
to’xtatish, denonsatsiya qilish yoki to’xtatib turish to’g’risidagi takliflarni Tashqi
iqtisodiy aloqalar vazirligi O’zbekiston Respublikasi Hukumatiga kiritib, ayni
paytda Tashqi ishlar vazirligini xabardor qilishga haqlidir. Boshqa vazirliklar va
idoralar xalqaro shartnomalarning amal qilishini to’xtatish, denonsatsiya qilish
yoki to’xtatib turish to’g’risidagi takliflarni Tashqi ishlar vazirligiga kiritadilar.
O’zbekiston Respublikasi nomidan tuzilgan O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalarini to’xtatish, denonsatsiya qilishni O’zbekiston Respublikasi
24

Prezidentining taqdimnomasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Hukumati
tasarrufidagi masalalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi nomidan tuzilgan
shartnomalarni esa, - O’zbekiston Respublikasi Hukumatining taqdimnomasiga
muvofiq, Oliy Majlis amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasi Hukumati nomidan tuzilib, ratifikatsiya qilingan
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini to’xtatish, denonsatsiya
qilishni O’zbekiston Respublikasi Hukumatining taqdimnomasiga muvofiq, Oliy
Majlis amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasining
to’xtatilishi, denonsatsiya qilinishi, agar shartnomada boshqacha hol nazarda
tutilmagan bo’lsa yoki uning o’zga ishtirokchilari bilan boshqacha kelishilmagan
bo’lsa, O’zbekiston Respublikasini shartnomalarni bajarish majburiyatidan ozod
qiladi va shartnomaning amal qilishi davomida paydo bo’lgan O’zbekiston
Respublikasining huquq va majburiyatlariga ta’sir etmaydi.
O’zbekiston Respublikasi Hukumati nomidan tuzilgan va ratifikatsiya
qilinmaydigan xalqaro shartnomalarni, shuningdek Hukumatning qaroriga asosan
qo’shilingan shartnomalarni to’xtatish, denonsatsiya qilishni O’zbekiston
Respublikasi Hukumati amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalari amal qilishining to’xtatib turilishi, agar shartnomada boshqacha hol
nazarda tutilmagan yoki uning ishtirokchilari bilan boshqacha kelishilmagan
bo’lsa, O’zbekiston Respublikasini shartnoma to’xtatib turilgan muddat davomida
uni bajarishdan ozod qiladi.
2004 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi va Tashqi ishlar vazirligi bilan
birgalikda «O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’plami» davriy
nashrida chop qilindi va ochiq obuna yo’li bilan tarqatildi 10
.

10 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasida Adliya vazirligi faoliyatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2003 yil 27 avgustda qabul qilgan qarori.
25

Xulosa
XXI asrdagi tarixiy taraqqiyot barcha mamlakatlarni yagona jahon
hamjamiyati bilan bog’lab, globallashuv jarayonining tobora chuqurlashuvi bilan
xarakterlanadi. Nafaqat tinchlik, balki insoniyatni omon qolmog’ining o’zi ham
davlatlarning keng hamkorligiga bog’liq. Dunyoda bo’layotgan o’zgarishlar yangi
dunyo tartibi va tegishli huquqiy tartibotni yaratilishini talab qilmoqda. BMT
davlatlarni «yo’naltirilgan adolatli xalqaro tartibot va demokratiyaga
ko’maklashishni xalqaro hamkorlikni rivojlantirish yo’li bilan davom ettirishga»
chaqiradi. Bugun hatto qudratli davlat ham yakka holda o’z fuqarolarining va
o’zining xavfsizligini ta’minlay olmaydi. Shu faktni anglab yetish milliy va xalqaro
26

xavfsizlik kontseptsiyasini qayta ko’rib chiqishga olib keladi. Bu bo’lajak
o’zgarishlarning muhim xarakteri haqida guvohlik beruvchi muhim nuqtai
nazardir. Yangi jahon tartiboti va uning amal qilishini ta’minlovchi qurol xalqaro
huquqdir. Shu bois BMTning eng asosiy hujjatlarida xalqaro munosabatlarda
huquqning ustunligini ta’minlash ahamiyatining ta’kidlanishi tasodifiy emas.
Nafaqat davlatlar orasidagi munosabatlarda, balki ularning ichki hayotida ham
xalqaro huquqning roli o’sib bormoqda. Globallashuv kelajakda jamiyat hayotini
baynalminallashtirishga, xalqaro aloqalar rolining o’sishiga olib keladi. Shunga
muvofiq ravishda xalqaro huquqning davlat hayotiga va qisman uning huquqiga
ta’siri kuchayadi.
Shuning uchun talabalarga xalqaro-huquqiy bilimlar nihoyatda zarur.
Ma’lum darajada bu bilimlar har qanday ta’limning tarkibiy qismiga aylanishi
kerak. Busiz xalqaro hayot taraqqiyotida yo’l topishning iloji yo’q. Xullas, xalqaro
huquq jismoniy va yuridik shaxslar manfaati va huquqi himoyasida tobora katta
ahamiyatga ega bo’lib bormoqda.

Foydalangan adabiyotlar:

1. Odilqoriev . X . T , Ochilov B . E . Xozirgi zamon xalqaro huquqi . Darslik. – JIDU,
2002.
2. Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari:
Darslik. – Toshkent: «Adolat», 2006.
3. Xalqaro gumanitar xuquq. Toshkent, “Adolat”, 2000.
4. A. Saidov. Xalqaro xuquq. “Adolat”, 2001.
5. X. T. Odilkoriyev, B. E. Ochilov - Xozirgi zamon xalkaro huquqi T.: 2002.
6. A. Mamatkulov. Xalqaro huquq. T., Adolat, 1997.
27

7. G. Matkarimova. Xalqaro huquq va O’zbekiston huquqiy tizimi. T., TDYuI,
1999.
8. G. Matkarmova. Nizolarni tinch hal qilish vositalari. T., TDYuI, 2006.

Internet saytlari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. uz
4. www. edu. uz 5. tdpu-INTRANET. Ped
6. www.bilim.uz.
7. www.gov.uz.

28

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi

Sotib olish