Xalqaro turizm bozoridagi tendensiyalar va O’zbekistonda turizm - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	133.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Xalqaro turizm bozoridagi tendensiyalar va O’zbekistonda turizm

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON - 2024
1

MUN DA RIJ A :
KIRISH ............................................................................................ 3
I BOB. XALQARO TURIZM ........................................................ 4
1.1. Turizmga xorijiy mamlakatlar tomonidan berilgan ta’riflar
.......................................................................................................... 4
1.2. Dunyo mamlakatlarida turizm sohasining rivojlanish holati
.......................................................................................................... 7
1.3. Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish
tendensiyalari ................................................................................ 11
II BOB. O’ZBEKISTONDA TURIZM ....................................... 16
2.1. Xalqaro turizmni rivojlantirishda «Buyuk Ipak yo’li» va
xalqaro turizm yarmarkalarining o’rni ...................................... 16
2.2. O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish holati ......... 20
2.3. Xalqaro turizm bozorida O’zbekistonning ornini
rivojlantirish istiqbollari .............................................................. 26
XULOSA ........................................................................................ 30
ADABIYOTLAR ......................................................................... 31
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Hozirgi davrda Turizm dunyoning juda ko pʻ
mamlakatlarida ommaviy tus olgan. Odatda, Turizm turizm tashkilotlari orqali
turizm marshrutlari bo yicha uyushtiriladi. Turizmning juda ko p turlari va
ʻ ʻ
shakllari mavjud (ichki, xalqaro, havaskorlik turizmi, uyushgan turizm, yaqin
joyga sayohat, uzoqqa sayohat, bilim saviyasini kengaytirish maqsadidagi turizm,
toqqa chiqish, suv turizmi, avtoturizm, piyoda yuriladigan turizm, sport turizmi va
boshqalar).
Bugungi kunda global bozor bardoshlikning ortishi, texnologiyaning jadal
rivojlanishi turizm va iqtisodiy rivojlanishiga erishishga olib keldi. So’ngi
yillardagi pandemiya va sog’lig’ini saqlab qolish muammosi ta’sirida so’ngi
yillarda bu sohada biroz to’sqinliklar bo’ldi, ammo, hozir bu muammolar bartaraf
etildi. Endilikda bu sohada tiklanish jarayonida. Natijada sog’lomlashtirish va
rekreatsion turizmga talabni kattalashtirish sezildi.
Kurs ishining maqsadi. Xalqaro turizm bozoridagi tendensiyalar va
O’zbekistonning o’rni mavzusini puxta va mukammal o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
- Turizmga xorijiy mamlakatlar tomonidan berilgan ta’riflarni aniqlash;
- Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tendensiyalarini tahlil
qilish;
- O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish holatlarini o’rganish.
K u rs i sh i n i ng t a rki bi va haj m i . Kur s i s hi k i r i sh , i k ki t a bo b, xu l o sa v a
t a kl i f l ar , f o yd al an i l ga n ad ab i y ot l a r r o’ y xa t i l ar da n i bor at

3

I BOB. XALQARO TURIZM
1.1. Turizmga xorijiy mamlakatlar tomonidan berilgan ta’riflar
Turizm deganda jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan
sog lomlashtirish, ma rifiy, kasbiyamaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joydaʻ ʼ
(mamlakatda) haq to lanadigan faoliyat bilan shug ullanmagan holda 24 soatdan
ʻ ʻ
kam bo’lmagan va 365 kundan oshmagan holda sayohat qilishi tushuniladi.
O’zbekiston turizm bozorini shakllantirishda jahon turizm industriyasi
faoliyatining ilg’or jihatlarini, mehmonxonalar majmuasi, iste’molchilar
xohishining marketing tadqiqotini, turistik mahsulotlarni shakllantirish va ularni
taqdim etish borasidagi ilmiyamaliy tadqiqotlar natijalarini batafsil o’rganish lozim
bo’lmoqda.
Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirish bilan bog’liq
ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim
muassasalarida, jumladan, Ecole Hôtelière de Lausanne (Shveytsariya), Cornell
University (AQSH), Les Roches International School of Hotel Management
(Ispaniya), Oxford Brookes University (Buyuk Britaniya), Blue Mountains
International Hotel Management School (Avstraliya), University of Surrey (Buyuk
Britaniya), Moskva davlat universiteti (Rossiya), Samarqand iqtisodiyot va servis
instituti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti (O’zbekiston Respublikasi)
tomonidan olib borilmoqda.
Milliy turistik xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishga oid jahonda
olib borilgan tadqiqotlar natijasida qator, jumladan, quyidagi ilmiy natijalar
olingan:
- umumjahon tashkilotlari tomonidan tan olingan tamoyillarga asosan
milliy turizm xizmat bozorlarining istiqbolli turlari tasniflangan (Ecole Hôtelière
de Lausanne);
- turistik xizmat samaradorligini oshirish yuzasidan turistik klaster
tizimi asoslangan (Harvard Business School);
4

- xalqaro institutlar tavsiyalari bo’yicha turizm faoliyati rivojining
innovatsion yo’nalishlari ishlab chiqilgan (Oxford
Brookes University);
- jahon turistik-rekreatsion bozorini rivojlantirish tendensiyalari
asoslangan hamda prognozlashni innovatsion omillar asosida amalga oshirish
usullari taklif qilingan (University of Surrey);
- turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o’rnini aniqlashda BTTning
turizmda yordamchi hisoblar metodikasi ishlab chiqilgan (Moskva davlat
universiteti).
Dunyoda turizm xizmatlar bozori samaradorligini oshirish bo’yicha qator,
jumladan, quyidagi ustuvor yo’nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda:
- turizm bozorining tashkiliy-iqtisodiy omillarini innovatsion
rivojlanish asosida yanada aniqlashtirish;
- turizm xizmatlari eksportini uning yangi istiqbolli turlari (agrar va
vino turizmi, ekoturizm, malakaviy – ish turizmi va boshqalar) asosida
rivojlantirish; turizm sohasining subyektlari faoliyatini bozor sharoitida boshqarish
mexanizmini muvofiqlashtirish;
- turizm xizmatlar bozorini innovatsion texnologiyalar asosida
takomillashtirish.
Monte-Karlodagi Turizm akademiyasida berilgan ta’rif bo’yicha, « Turizm
– odamlarning sog’lig’ini tiklash, bo’sh vaqtida bilishga chorlaydigan,
qiziqishlarni qondirish uchun yoki kasbiyamaliy maqsadlarda vaqtinchalik yashash
joyida maosh to’lanadigan faoliyat bilan bog’liq bo’lmagan holda doimiy yashash
joyini vaqtincha tark etishining har qanday ko’rinishidir». Bu ta’rifda asosiy urg’u
tashrif buyuruvchilarning yashash joyidan tashqarida olib boradigan faoliyatiga
qaratilgan.
Turizm sohasidagi atamalar muammosi xalqaro tashkilotlar diqqatini ham
o’ziga tortadi. Manilada 1981-yilda qabul qilingan jahon turizmi haqidagi
deklaratsiyada ko’rsatilishicha, «Turizm davlatlarning ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy
5

va iqtisodiy sohalariga va ularning xalqaro munosabatlariga bevosita ta’sir
ko’rsatishi jihatidan xalqlar hayotida muhim rol o’ynaydigan faoliyat sifatida
tushuniladi».
Butunjahon turistik tashkiloti tomonidan 1981-yilda Madridda tashkil
etilgan xalqaro turizm konferensiyasi materiallariga asosan, turizm – bu turli
mintaqalar, yangi mamlakatlar bilan tanishish maqsadida amalga oshiriladigan va
bir qator mamlakatlarda sport bilan bog’liq bo’lgan faol sayohat turlaridan biridir,
deb hisoblanadi.
Bir guruh mualliflar ushbu tushunchaga ta’rif berishda V. Xunsiker - K.
Krapflar talqinidagi turizmning umumiy nazariyasiga tayanadilar: «Insonlarning
munosabatlari va ularning yashash joyidan tashqaridagi faoliyati doimiy yashash
tarziga aylanmasdan va mehnat haqi olish bilan bog’liq bo’lmagan holda kun
kechirishi natijasida kelib chiqadigan munosabatlar majmuasi». Turizmni bu
talqinda tushunish uning turoperatorlik va turagentlik faoliyatidan ancha keng
tushuncha ekanligidan dalolat bermoqda. Shuni alohida aytib o’tish kerakki, turizm
umumiy nazariyasiga berilgan bu ta’riflarda odamlarning doimiy yashash joyidagi
o’zaro munosabatlari va yashash joyidan tashqarida daromad olishi bilan bog’liq
bo’lgan munosabatlari hisobga olinmaydi.
O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonunida turizm
tushunchasiga quyidagi tarzda ta’rif berilgan: «Jismoniy shaxsning doimiy
istiqomat joyidan sog’lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa
maqsadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq to’lanadigan faoliyat bilan
shug’ullanmagan holda uzog’i bilan bir yil muddatga jo’nab ketishi (sayohat
qilishi)» bugungi kunda turizm tushunchasiga berilgan ta’riflarning maqbul
varianti hisoblanadi. 1
Hozirgi paytda turizm tushunchasiga nafaqat turli xil ta’riflar berilmoqda,
balki birini ikkinchisi bilan qiyoslab bo’lmaydigan ko’pgina hodisalarni ham
qo’shib yuborish holatlari kuzatilmoqda, jumladan, mahalliy tarmoqlar va jahon
iqtisodiyoti sohalari ham shu tizimga kiritilmoqda. Bir guruh olimlar turizmni
1
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 18.07.2019 yildagi O‘RQ-549-sonli
6

iqtisodiy hodisa sifatida turistik tur tushunchasi, ya’ni turoperator va turagentliklar
faoliyati bilan bog’laydilar. Bu nuqtayi nazarga rossiyalik ba’zi mutaxassislar ham
qo’shilishadi va «tashkilotlarning ayrim qismigina faqat turistlar uchun
mo’ljallangan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan», deb
ta’kidlaydilar. Bunday fikr tarafdorlari turizmni alohida soha sifatida ajratish
zaruriyati yo’q, deb hisoblaydilar.
Ammo shuni ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasida bu masala o’z
yechimini topgan bo’lib, milliy iqtisodiyotdagi ushbu holatni tartibga solish va
ilg’or xorijiy mamlakatlar tajribasini hisobga olish maqsadida O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2016-yil 2-dekabrdagi
―O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash
choratadbirlari to’g’risida gi qabul qilgan Farmoni tarixiy ahamiyatga ega bo’lib,‖
iqtisodiyotda birinchi marotaba turizm sohasiga strategik sektor maqomining
berilishi bilan ajralib turmoqda. 2
Bunday yondashuv turizmni – barcha hududlarni
va o’zaro bog’liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning yetakchi
kuchiga aylanishi lozim bo’lgan iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy
o’zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aylantirdi.
Shunday qilib, ―turizm kategoriyasi ma’lum darajada aniqlik kiritishni va
‖
yagona shakldagi tavsifga ehtiyoj borligini ko’rsatadi. Adabiyotlardagi ko’p sonli
turizm ta’riflarining mavjudligi, ushbu hodisaning serqirra ekanligidan dalolat
beradi.

1.2. Dunyo mamlakatlarida turizm sohasining rivojlanish holati

Birlashgan millatlar tashkilotining ―Xalqaro turizm barometri
‖
ko’rsatkichlariga asosan, 2016-yilda xalqaro kiruvchi turistik oqimning o’sish
darajasi 2015-yilga nisbatan 4,4 foizni tashkil etgan. Agar ushbu tendensiya
saqlanib qolsa, 2030-yilda dunyo bo’yicha xalqaro turistlar soni 1,8 mlrd. kishiga
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 05.01.2019 yildagi PF-5611-sonli qarori
7

yetadi. Shu sababli, turizm sohasi jahon iqtisodiyotining keyingi yuz yillikdagi
rivojlanishini belgilab beruvchi tarmoqlar qatoriga kiritilgan.
Xalqaro turizm sohasi jahon iqtisodiyotida borgan sari o’z mavqeyini
saqlab qolmoqda. Dunyo mamlakatlari o’rtasida xalqaro turizm ommaviylashib,
turistlar tashrifi oshib bormoqda.
BTTning so’nggi ma’lumotlariga ko’ra, xalqaro turizmning o’sishi 2016-
yilda 4,4% ga oshib, jami xalqaro tashriflar soni 1 milliard 235 millionni tashkil
etmoqda.
BTT Bosh kotibi Taleb Rifai ta’kidlaganidek, ―2016-yilda xalqaro turizm
yangi yuksaklikka yetdi. Samarali faoliyat sektori dunyoning juda ko’p joylarida
iqtisodiy rivojlanish va ish o’rinlarini yaratish uchun hissa qo’shdi. Shuning uchun,
bu mamlakatlarda sayohat, inson resurslari rivojlanishi va barqarorligiga
ko’maklashish, shu jumladan, sayyohlikning barqaror o’sishini rag’batlantirish
siyosati muhim ahamiyatga ega . ‖
Dunyo mamlakatlari bo’ylab neft narxlarining, valyuta kurslarining va
boshqa iqtisodiyotda katta ahamiyatga ega bo’lgan mahsulotlar narxlarining kuchli
tebranishi, mamlakatlar import salohiyatining pasayishi kabi omillarga
qaramasdan, o’tgan yillar davomida turizm barqaror rivojlanmoqda. 2016-yilda
xalqaro turistlar sonining eng katta o’sishi Osiyo va Tinch okeani mintaqasi
(+8%)ga to’g’ri keldi. Afrikada bir necha yillik susayishdan keyin jiddiy sakrash
amalga oshirilib, (+8%) o’sish qayd etildi. Amerika ijobiy dinamikasi esa (+4%)
o’sishni tashkil qildi. Yevropa esa umumiy hisobda (+2%) ni qayd etdi. Ammo
Yaqin Sharq turizmida pasayish ham kuzatildi. BTTning ma’lumotlari asosida
2017-yilda xalqaro turistlar soni dunyo bo’ylab 3-4% o’sishni qayd etmoqda.
Yevropada 2022-yilda xalqaro turizmning o’sishi 735 million turistni
tashkil etdi.
Fransiya hozirgi kunda Yevropada eng ko’p turistlar kelibketuvchi
mamlakat bo’lib hisoblanadi. 2022-yilda Fransiyaga tashrif buyurgan turistlarning
umumiy soni 93,8 mln. kishidan ortiq bo’ldi. Eng ko’p kelib-ketuvchi turistlar
Germaniya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Lyuksemburg mamlakatlarining
8

fuqarolaridir. Fransiyaga kelib-ketuvchi turistlarni jalb etuvchi asosiy turistik
resurslar mamlakatning xilma-xil, boy tabiiy, tarixiy resurslaridir.
2022-yilda Osiyo va Tinch okeani mintaqasida xalqaro turistlar soni (+7%)
o’sib, 308,4 millionga yetdi hamda 2015-yilga nisbatan 24 million kishiga oshdi.
Ammo hududlar bo’yicha o’sish turlicha raqamlarni aks etadi. Masalan,
Okeaniyada (+7%) va Janubi-sharqiy Osiyoda (+ 5%) o’sish darajasi qayd etilgan
bo’lsa, Janubiy Osiyo va Shimoli-sharqiy Osiyoda esa 4% ga ortdi.
Umuman olganda, Osiyo va Tinch okeani mintaqasi o’zining takrorlanmas
rekratsiya resurslari va tabiat manzaralari bilangina emas, balki yuqori darajadagi
servis xizmati bilan ham alohida ajralib turadi. Mintaqada turizmga sarflanadigan
xarajatlar miqdori Yevropa va Amerikaga nisbatan ancha kamligi bilan
belgilanadi. Xalqaro turistlar soni mintaqada 1970-yilga nisbatan 17 barobarga,
turizm sohasidan keladigan daromadlar esa 75 barobarga ko’payganligi bilan
ifodalanadi.
Shuni qayd qilish zarurki, Osiyo va Tinch okeani mintaqasi,
Amerikadagidek turistlar kelishi bo’yicha asosan bir submintaqada o’rnashgan.
Ammo turistlar kelishi darajasi ancha past bo’lib, ularning tarqalishi Sharqiy,
Janubi-sharqiy Osiyo va Okeaniya hududlarida bir tekisda tarqalgan.
Osiyo va Tinch okeani mintaqasida asosiy turistlar oqimi Sharqiy Osiyo,
ya’ni Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy (3/5 qismi) mamlakatlariga to’g’ri
keladi. Ikkinchi o’rinni esa Janubiysharqiy Osiyo (1/3) mamlakatlari egallaydi.
Avstraliya va Okeaniya hududlariga qariyb 10 % kiruvchi turistlar soni to’g’ri
keladi.
Hozirgi kunda Tinch okeani mintaqasi xalqaro turizm bozorida Xitoy Xalq
Respublikasi (XXR) alohida o’rinni egallaydi. Uning ulushiga butun mintaqaga
kiruvchi turistlarning 1/3 qismi, Syangan (Gonkong) va Tayvanni birgalikda
qo’shib hisoblaganda esa 50 %i to’g’ri kelmoqda.
Amerika qit’asining xalqaro turizmda tutgan salmog’i 16,1 % ni tashkil
etadi. 2022-yilda Amerikaga xalqaro turizmda kelganlar soni 2015-yilga nisbatan
6,5 millionga oshdi (+5,3 %) va 202,5 million turistni tashkil etdi. Ushbu natijalar
9

2015-yildagi yaxshi natijalarni takrorladi. AQSH dollari qadrining ko’tarilishi
Amerika Qo’shma Shtatlari aholisining yanada faol turizm bilan shug’ullanishiga
zamin yaratdi. Asosiy turistik yo’nalishlar Karib dengizi havzasi va Markaziy
Amerika davlatlariga to’g’ri keldi (bu hududlarda +7% o’sish kuzatildi). Janubiy
Amerika va Shimoliy Amerika (+4%) da ham o’sish kuzatildi.
So’nggi yillarda Amerikaning Karib havzasi, Markaziy Amerika va asosan
Janubiy Amerika turizmining mavqeyi tobora ko’tarilib bormoqda. Janubiy
Amerika xalqaro turistlarning tashrifi bilan alohida ajralib turadi. Chunki ushbu
mintaqa o’zining xilmaxil, takrorlanmas tabiiy resurslari, tarixiy yodgorliklari,
madaniyati, etnik turmush tarzi bilan ajralib turadi.
Afrika xalqaro turizm sohasi bo’yicha yuqori o’rinni egallamaydi, chunki
uning xalqaro turistlar tashrifi bo’yicha ulushi boryo’g’i 4,7 % ni egallaydi. Agar
1990-yilda butun Afrika mamlakatlariga kiruvchi turistlar soni 14,8 mln. kishi
bo’lgan bo’lsa, 2005-yilga kelib ularning umumiy soni 34,8 mln. kishiga, 2023-
yilga kelib esa 77,4 mln. ga yetdi.
Afrikada xalqaro turistlar sonining o’sishi (+7%) ni tashkil etdi, Shimoliy
Afrikada esa past natijalar qayd etilib, 8% ga pastladi. Janubiy Afrika mamlakatlari
hamda Saxarida o’sish (+ 13%) ga yetib, qit’ada eng yuqori natijalarni qayd etdi.
Afrika turizmining tahlili shuni ko’rsatadiki, mintaqaga tashrif buyuruvchi
turistlar bo’yicha birinchi o’rinni Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) egallaydi.
Janubiy Afrikada turizmga bo’lgan qiziqish borgan sari ortib, turistik servisni
takomillashtirish va uning xilma-xilligini oshirshga e’tibor kuchayib bormoqda.
Xorijiy mamlakatlardan kelayotgan sarmoyalarning bir qismi turizm industriyasini
rivojlantirishga yo’naltirilmoqda.
2022-yilda Janubiy Afrika Respublikasi mamlakatga kiruvchi turistlar soni
10 mln. kishidan ortiq bo’lgan. Keyingi o’rinlarni Marokko (10,3 mln. kishi),
Tunis (5,7 mln. kishi), Zimbabve (2,1 mln. kishi) kabi mamlakatlar egallaydi.
Xalqaro turizmdan keladigan tushum (daromad) bo’yicha ham birinchi o’rinni JAR
(7,910 mln. doll.) egallaydi. Keyingi o’rinlarni Marokko (6,548 mln. doll.), Tunis
10

(1,239 mln. doll.), Mavrikiy (1,572 mln. doll.), Tanzaniya (2, 135 mln. doll.) kabi
davlatlar egallaydi.
Yaqin Sharq mamlakatlariga 2021-yilda kelgan turistlar soni qariyb 61,76
mln. kishini tashkil qildi. Bu mintaqada xalqaro turizmda turistlar tashrifi bo’yicha
4,3 % ni tashkil qiladi. 199-2023-yillar davomida Yaqin Sharq mamlakatlariga
xorijiy turistlar kelib-ketishi jadal rivojlanib bormoqda. 2023-yilda xalqaro turistlar
soni Yaqin Sharqda 5,7% ga o’sdi va umumiy hisobda 67,5 million tashrifni
tashkil etdi. Ularning asosiy qismi Saudiya Arabistoni (18 mln. kishi), Birlashgan
Arab Amirligi (15 mln. kishi), Misr (5,2 mln. kishi), Iordaniya (3,8 mln. kishi),
Qatar (2,9 mln. kishi)ga tashrif buyurganlar.
Turizmdan keladigan daromad ham mintaqa bo’yicha 2022-yilda 69,3
mlrd. doll atrofida baholanadi. Turizmdan eng ko’p daromad olgan mamlakatlar
qatoriga BAA (19 mlrd. doll.), Saudiya Arabistoni (11 mlrd. doll.), Livan (6,8
mlrd. doll.), Iordaniya (4 mlrd. doll.) davlatlari kiradi. Yaqin Sharq mamlakatlari
turizmida diniy turizm sohasi alohida o’rin egallaydi. 3
1 . 3. Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tendensiyalari

Milliy va mintaqaviy turizmni rivojlantirish muammolarini yechishga
bag’ishlangan ilmiy ishlar va adabiyotlar tahlili, statistik ma’lumotlar, jumladan,
turizm va sayohatlar bo’yicha Butunjahon kengash (WTTC) materiallari va boshqa
manbalar tahlili jahon turizm taraqqiyotining umumiy tendensiyalarini aniqlashga
imkon beradi. Bu, o’z navbatida, O’zbekiston va uning mintaqalari turizm
industriyasining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Aynan, jahon turistik-
rekreatsion bozorini rivojlanish tendensiyalarini aniqlash va ularning ilmiy tahlili,
milliy va mintaqaviy turizmning istiqbolini prognozlash va rejalashtirish
jarayonlariga imkon yaratadi, ular aniq turistik-rekreatsion tizimni shakllantirish
dasturlarini va konsepsiyasini ishlab chiqishda hisobga olinadi. Ilmiy tadqiqotlar
rivojlangan davlatlarda xizmatlar sohasida yuz beradigan jarayonlarning ko’p
3
Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В.
Плеханова в г. Ташкенте, 2013, 248 с.‖
11

jihatdan umumiy xususiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi, shu sababli xorij
tajribasini mahalliy sharoitlarda qo’llash maqsadida batafsil o’rganish muhim
hisoblanadi.
Xalqaro darajada turistik xizmatlar bozorining rivojlanish tendensiyalarini
ko’rib chiqishda ko’pgina davlatlar uchun chiquvchi turistlar oqimining o’sishi,
jumladan, 2014-yildan keyingi davrda chiquvchi turizmning yuqori suratlarda
ko’payishi kuzatilmoqda. Chiquvchi oqimning yillik eng yuqori ko’payish
sur’atlari Birlashgan Arab Amirligida – 49,8 %, Kipr mamlakatida – 40,7 %,
Turkiya mamlakatida – 31,9 % ni tashkil qilmoqda.
Hajmi bo’yicha barqaror hisoblangan ekskursiya-tanishuv turizmi bo’yicha
Fransiya davlati ustun hisoblansa, AQSH va Germaniya davlatlari esa xizmat
maqsadidagi safarlar bo’yicha ustunlik qilmoqda.
Turizmni rivojlantirish bo’yicha o’nta yetakchi mamlakatlar qatoridan
Avstraliya chiqib ketadi, uning o’rnini Meksika davlati egallash ehtimoli mavjud.
Hozirgi vaqtda turizmdan eng yuqori daromadlarni yozgi dam olish davrida
turistlarni qabul qiladigan davlatlar olmoqda va bular Ispaniya, Gretsiya, Turkiya,
Kipr, Janubi-sharqiy Osiyo davlatlaridir. Bu mamlakatlar turistlarga dam olish
uchun mumtoz turto’plamlarni taqdim etmoqdalar. Rossiya davlati esa faqatgina
Qora dengiz sohillaridagina bunday dam olishni ta’minlash imkoniyatiga ega. Bu
yerda yozgi cho’milish mavsumi O’rta Yer dengizi mamlakatlariga qaraganda 2 oy
qisqaroq davom etadi. Qumli plyajlarning uzunligi bo’yicha Rossiya sohillari
Turkiya, Ispaniya, Afrikaning O’rta Yer dengizi mamlakatlari qirg’oqlaridan
o’nlab marotaba kichikdir. Dengiz suvining ekologik holati ham ijobiy emas, Qora
dengizning hozirgi holati ekologlarni birmuncha tashvishlantirmoqda, u yerda bir
nechta salbiy hisoblangan jarayonlar kuzatilmoqda.
Bugungi kunda jahon turizmini rivojlantirishda ayniqsa, quyidagi davlatlar
yetakchilik qilmoqda: Montenegro, Hindiston, Vyetnam, Angola, Laos, Chad,
Gvadelupa, Fidji, Uganda va Xitoy davlatlari. Turizm industriyasining bu
davlatlarda rivojlanishiga e’tiborning ortishi ularning iqtisodiyotiga o’zining ijobiy
12

ta’sirini o’tkazmoqda, ma’lumotlarni raqamlarda ifodalasak, jahon yalpi ichki
mahsulotiga bevosita 3,8% va bilvosita 10% qo’shilishiga ta’sir qiladi.
Rossiya turizm bozorini rivojlantirishning tajribasidan ma’lum bo’lishicha,
2015-yilda beshta yirik turistik kompaniya inqirozga uchragan. Bunga Rossiyada
kechgan turizm sohasining tizimli inqirozi sabab bo’ldi, chunki turoperatorlar
piramida tamoyili asosida moliyalashtirilmoqda, ya’ni fuqarolarning bugun
to’lagan puli ularning o’zi uchun emas, balki firmaning keyingi turistlari
xarajatlarini moliyalashtirish uchun ishlatilmoqda. Ularning tashrifi xarajatlarini
esa turfirmaning kelajakdagi mijozlari to’laydi. 4
Hozirgi vaqtda dunyodagi turistik firmalar o’z mahsulotini umuman
mijozlar ommasiga emas, balki imkoniyat darajasida aniq guruhlarning
ehtiyojlariga yo’naltirishga harakat qilmoqdalar. Zamonaviy turmahsulot bozorida
G’arb davlatlari dam olish uchun oilaviy turlarni, o’quvchilar uchun ekskursiyalar,
maxsus tashriflar, sarguzashtli va ov turlari, alohida soha xodimlari uchun maxsus
turlarni taklif qilmoqdalar. Turmahsulotni shunga o’xshash farqlanishi uning turli
komponentlari va xillarini subyektiv qiyosiy baholash muammosini tug’diradi, bu
esa mintaqa turistik resurslaridan maksimal foydalanuvchi optimal majmuali
turlarni shakllantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Jahonda turizm xizmatlar bozorini rivojlantirishning navbatdagi
tendensiyasi – turizm industriyasining davlat tomonidan ko’maklashish darajasini
oshirishdir. Bugungi kunda ko’pgina davlatlarda turistik mintaqaning mintaqaviy
brendlari shakllantirilgan, ba’zi davlatlar o’zining turmahsulotini umumjahon
turizm bozorida siljitishga ko’mak beradilar.
G’arb mamlakatlaridagi turistik kompaniyalarni rivojlantirishda davlatning
ko’magiga oid ayrim misollarni ko’rib chiqamiz. Masalan, o’z mintaqasida turistik
xizmatlarga bo’lgan talabni rag’batlantirish uchun Kipr hukumati viza tartibini
yengillashtirishga urindi. Hukumat xatti-harakatlari natijasida Kipr diplomatik
missiyasi elchixonasi Rossiya va boshqa davlatlarning vakillari uchun vizalarni
bepul qilib belgiladi.
4
Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996.
13

Turistik va rekreatsion xizmatlarni siljitish uchun Chexiya kuchli
marketing siyosatini olib bormoqda. Ular psixologlarni jalb qilib, yangi brend
ishlab chiqdilar. 2013-yilda Chexiya Respublikasi Milliy turistik boshqaruvi
(MTB) 50 dan ortiq tadbirlarni, shu jumladan, qator xizmat uchrashuvlari va
mavzuli taqdimotlarni tashkil qilmoqda. Mazkur tadbirlar dunyo bozorlarida
yetarli darajada tanish bo’lmagan Chexiya saroylari, kurortlari, YUNESKO
ro’yxatiga kiritilgan shaharlari va mintaqaning boshqa diqqatga sazovor joylariga
bag’ishlangan.
Shunday qilib, turistik xizmatlar bozorining faoliyat ko’rsatishidagi xorijiy
tajribalarning tahlili jarayonida quyidagi xalqaro turizm xizmatlar bozorini
rivojlantirish tendensiyalarini kiritish mumkin.
1. Turizm sohasini servislashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda, zero,
rivojlangan davlatlardagi aholining kattagina qismida XX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab fe’l-atvor va dunyoqarashda ayrim o’zgarishlar kuzatilmoqda,
avvalgi «iste’molchilik psixologiyasi» tushunchasi o’rniga jamoaviy psixologiya
shakllanishiga ishora qiluvchi «postindustrial jamiyat», «farovon jamiyat», «bo’sh
vaqt jamiyati» singari tushunchalar kirib keldi.
2. Bugungi kunda jahon turizm bozorida quyidagi maqsadli turistik
ko’rsatmalar ustun turadi: yangi taassurotlarning paydo bo’lishi va ularning tezda
o’zgarishi, guruhli yoki ikki kishi bo’lib dam olish, ichki sabablar tufayli yoki
tashqi ta’sirlarsiz o’z xohish istaklarini tezda qondirishga intilish, tabiat va
landshaft go’zalligidan bahra olish.
3. Aniq iste’molchilar fe’l-atvorining turizm industriyasiga ta’siri ostida
yuzaga keladigan turistik talabni chuqur o’rganish natijasida turistik mahsulotni
differensiyalash harakati kuchaymoqda.
4. Dunyoda turistik xizmatlar tizimli savdosi shakllanmoqda va faol
rivojlanmoqda hamda turizmni rivojlantirish sohasida franchayzingdan foydalanish
amaliyoti keng tarqalmoqda.
14

5. Internet turizmi sohasining ko’lami kengayib bormoqda, yil sayin
tarmoqda o’zining sahifasini tashkil etishga urinayotgan turli darajadagi turizm
bozori subyektlarining soni ortib bormoqda, mutaxassislarning baholashicha,
2018-yilga kelib barcha turistik mahsulotlarning uchdan bir qismi internet orqali
sotilishi bashorat qilinmoqda. 5
5
Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010.
15

II BOB. O’ZBEKISTONDA TURIZM
2 . 1. Xalqaro turizmni rivojlantirishda «Buyuk Ipak yo’li» va xalqaro
turizm yarmarkalarining o’rni

O’zbekiston xalqaro aloqalarining rivojlanishida turizm sohasi alohida
ajralib turadi. Mustaqillikdan oldin O’zbekiston aholisi sobiq markaz ruxsati
bilangina chet ellarda sayohat qilib kelar edi, xorijiy turistlar ham avval Moskvaga
kelib, so’ng O’zbekistonga tashrif buyurar edi. Buning ustiga, turizmdan
olinadigan barcha daromadlarni (shuningdek, valyuta daromadlarining ham
hammasini) to’g’ridan-to’g’ri sobiq markazga jo’natish majburiy edi. Xorijiy
turistlarga ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi O’zbekiston budjetidan qoplanar, buning
evaziga markazdan hech nima olinmas edi, natijada xalqaro turizmdan O’zbekiston
zarar ko’rar edi.
Mustaqillikka erishgandan so’ng, O’zbekiston hukumati xalqaro turizm
sohasining rivojlanishiga alohida e’tibor qarata boshladi va buning uchun mas’ul
bo’lgan yagona tashkilot tuzildi. O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning
rivojlanishi uchun mas’ul bo’lgan tashkilot «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasi
hisoblanar edi. Milliy kompaniyaning faoliyat yuritishi davomida respublikada
xalqaro turizmni rivojlantirishda katta o’zgarishlar amalga oshirildi. Oldinlari
turistlar uchun dam olish uylari, turistik bazalar, kempinglar zamonaviy talablarga
javob bera olmas edi, chunki ularni ta’mirlash, qayta qurish va jihozlash masalalari
sobiq markaz tomonidan ko’rib chiqilar edi.
Mustaqillikka erishgandan so’ng, bu holatga, shuningdek, xalqaro turizm
sohasidan olingan daromadning barchasini respublika tashqarisiga olib chiqib
ketilishiga chek qo’yildi. O’zbekiston xalqaro turizm sohasida bozor munosabatlari
amal qila boshladi, davlatning ko’plab turistik korxonalari xususiylashtirildi,
turistik mahsulot yaratish hamda shu kabi mahsulotga mustaqil narx belgilash
erkinligi yaratib berildi. Natijada turistik xizmatlar bozorida korxonalar o’rtasida
sog’lom raqobat yuzaga keldi. «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasining vujudga
16

kelishi va bu tashkilotning 1993-yili Butunjahon turizm tashkilotiga a’zo bo’lib
kirishi O’zbekiston xalqaro turizmi taraqqiyotida qo’yilgan ulkan qadam bo’ldi.
Respublikada xalqaro turizmni yangi bosqichga ko’tarish va samarali faoliyat
ko’rsatishiga mos keladigan yangi shart-sharoit va mexanizmlar vujudga keldi.
Xalqaro turizmning paydo bo’lish va shakllanish tarixini tahlil qilar
ekanmiz, savdo munosabatlarini o’rnatish, dam olish va sayohat bilan bir qatorda,
dunyo xalqlarining tarixi, madaniyati, urfodat va an’analarini o’rganish, bilish va
buning natijasida odamlar, elu elatlar o’rtasida hamjihatlik, bag’rikenglik
fazilatlarini mustahkamlash ham turizmning muhim tarkibiy qismi bo’lganiga yana
bir bor ishonch hosil qilamiz. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
aytganlaridek, ―Xalqaro turizmni rivojlantirish va uning samaradorligini
belgilaydigan eng muhim omillar, hech shubhasiz, butun dunyoda, turli
mintaqalarda, sayyohlarni qabul qiladigan har bir davlatda tinchlik, xavfsizlik,
siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat bo’lib qolmoqda . ‖
O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizmni rivojlantirish borasida ishlab
chiqilgan yana bir muhim hujjatlar qatoriga O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «Buyuk Ipak yo’li»ni qayta tiklashda
O’zbekiston Respublikasi ishtirokini avj oldirish va respublikada xalqaro turizmni
rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni hamda mazkur
farmonni amalga oshirish maqsadida e’lon qilingan
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 3-iyundagi
«O’zbekiston Respublikasida xalqaro turizmning zamonaviy infratuzilmasini barpo
etish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarorini xalqaro turizmni rivojlantirish dasturi
sifatida kiritish mumkin.
O’zbekiston xalqaro turizmining rivojlanishida «Buyuk Ipak yo’li» ning
tutgan o’rni va mohiyati nihoyatda cheksiz. Bir necha asrlar davomida ushbu
zaminning G’arb va Sharqida istiqomat qilgan xalqlarni Janubi-sharqiy Osiyodan
to O’rta Yer dengizi mamlakatlarigacha cho’zilgan va «Buyuk Ipak yo’li» deb
nom olgan savdo-sotiq yo’li bir-biri bilan bog’lab turar edi. Bu yo’lga «Ipak
Yo’li», deb nom berilishining asosiy sababi, bu yerda tashiladigan mahsulotlarning
17

asosiy qismi ipak matolari va mahsulotlari bo’lganligidandir. Ipak tayyorlash bilan
bog’liq bo’lgan sir-asrorlarni Xitoy ustalari ming yillar davomida boshqa
davlatlardan yashirib kelgan. Ammo «Buyuk Ipak yo’li» orqali tashilgan
mahsulotlar faqat ipakdangina iborat bo’lmay, balki bu yo’l orqali bronza, chinni,
jun, xomashyolar va ulardan tayyorlangan buyumlar ham bor edi. «Buyuk Ipak
yo’li» qariyb ikki ming yillik tarixga ega bo’lib, bu yo’l asosan Italiyadan tortib
Turkiya orqali Iroq va Eronga borgan. U yerdan esa Markaziy Osiyo hamda
Shimoliy Pomir orqali o’tib Qashqar va Yorkentgacha yetgan. Bu yerda yo’l ikkiga
ajralgan hamda shimol tomondan Takla-Makon sahrosini aylanib o’tib, Lobnor
ko’li yaqinida yana qo’shilgan va Xitoygacha borgan.
Buyuk Ipak yo’lida Turkiston hududi yetakchi rolni bajarib kelgan. Ushbu
hududdagi Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Xo’jand, Chorjuy kabi qator
shaharlar Ipak yo’lidagi asosiy manzillar bo’lgan. O’zbekiston o’zining qulay
geografik o’rni tufayli, bu tarixiy yo’lda markaziy o’rinni egallagan. «Buyuk Ipak
yo’li» ko’p asrlar davomida kishilik madaniyatining vujudga kelishida katta o’rin
egallagan. Uning tarixda tutgan o’rni hamda ahamiyatini tiklash, bu yo’lda xalqaro
turizmni rivojlantirish kabi maqsadlarni mo’ljallab, 1994-yilning oktabr oyida
Birlashgan millatlar tashkiloti va uning nufuzli tashkiloti YUNESKO ishtirokida
O’zbekistonda Butunjahon turistik tashkilotining kengashi bo’lib o’tdi. Kengash
a’zolari Ipak yo’li bo’ylab turizm faoliyatini tiklash va rivojlantirishga qaratilgan
Samarqand Deklaratsiyasini qabul qildi. 1995-yilning oktabr oyidan boshlab
Toshkent shahrida «Ipak yo’lida turizm» nomi bilan birinchi marotaba Xalqaro
turistik yarmarka o’tkazildi. Shundan keyin ushbu xalqaro turistik yarmarka har
yili muntazam ravishda o’tkazilib kelinmoqda.
Bu xalqaro turistik yarmarkalarda tuzilgan shartnoma va bitimlar xalqaro
turizmni yanada rivojlantirish, respublikaning xalqaro turizmga oid imkoniyatlarini
ishga solish hamda «Buyuk Ipak yo’li»ga xos bo’lgan qadimiy an’analarni
tiklashga keng yo’l ochib bermoqda. Toshkent shahridagi «O’zekspomarkaz»da
«Xalqaro turizm ko’rgazmasi – 2016» bo’lib o’tdi. Ko’rgazmada jami 855 ta
kompaniyalar va 43 ta davlatdan kelgan (Fransiya, Shveytsariya, Ruminiya,
18

Chexiya, Turkiya, Isroil, Italiya, BAA, Eron, Hindiston, Xitoy, Tailand,
Malayziya, Singapur, Rossiya, Ozarbayjon, Qozog’iston, Turkmaniston,
Qirg’iziston va boshqa davlatlar) 65 ta xorijiy kompaniyalar ham o’z xizmat turlari
bilan ishtirok etdi. 6
Har yilgi ko’rgazmalarga yangi, ta’lim, tibbiyot va geoturizm yo’nalishlari
kiritilmoqda. Ko’rgazmaga tashrif buyuruvchilar soni o’n uch ming nafardan oshib
ketdi. Yarmarka turistlarni qabul qilish va ichki turizm, ekoturizm, faol va
sarguzashtli turizm, ekskursiya va sog’lomlashtirish turizmi, turistik ma’muriyatlar
va milliy ofislar, turistik agentliklar va turoperatorlar, otellar, sanatoriya-kurort
majmualari, dam olish maskanlari, havo yo’llari va yo’lovchi tashuvchilar,
uyushmalar, ta’lim muassasalari, muzeylar, teatrlar, transport va sug’urta
kompaniyalari, onlayn-bronlashtirish tizimlari kabi keng qamrovga ega
ekspozitsiyalarni o’zida birlashtiradi. Shuningdek, xalqaro turistik yarmarka
yakunlariga ko’ra, yilning «Eng yaxshi turistik yo’nalishi», «Eng yaxshi turistik
kompaniya»,
«Eng yaxshi turistik imkoniyatlar». «Eng yaxshi ko’rgazma stendi»,
«O’zbekiston hududlari ichida eng yaxshi taqdimot», «Eng yaxshi hudud stendi»,
«Eng yaxshi mehmonxona taqdimoti» kabi nominatsiyalar bo’yicha g’oliblar
aniqlanib, diplom va esdalik sovg’alari topshiriladi.
Bundan tashqari, yarmarkaning ta’lim turizmiga bag’ishlangan yangi
bo’limi boshqa mavzuga oid yo’nalishlar ichida o’z bilimini yanada oshirishga
intiluvchi yosh avlod vakillari orasida katta qiziqish uyg’otmoqda. Unda
respublikamizda ushbu sohaga kadrlarni yetishtirib berayotgan yetakchi oliy va
o’rta maxsus o’quv yurtlari – Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, Samarqand
iqtisodiyot va servis instituti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti,
poytaxtdagi kasb-hunar kollejlari, ―Turizm sohasida malaka oshirish va qayta
tayyorlash respublika markazi Davlat unitar korxonasi vakillari ishtirok etib,‖
sayyohlik sohasida milliy kadrlarni tayyorlash tizimi bilan yaqindan tanishtirdilar.
6
Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011.
19

Yarmarka o’tkaziladigan kunlarda turizm muammolariga bag’ishlangan ananaviy
xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya va seminarlar o’tkaziladi.

2.2. O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish holati

Globallashuv sharoitida O’zbekistonda xalqaro turizm sohasini
rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar va shart-sharoitlar yuzaga kelganligi,
turizmning respublika iqtisodiyotiga yanada integratsiyalashuvi mamlakat
iqtisodiyotida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jahon iqtisodiyoti tajribalaridan
ma’lumki, xalqaro turizm sohasi mamlakat budjeti uchun zarur bo’lgan valyuta
tushumini ta’minlash, yangi ish joylarini vujudga keltirish va shu bilan birgalikda,
aholining turmush darajasini ko’tarish uchun xizmat qiladi. Respublikamiz xalqaro
turizm sohasidagi imkoniyatlarining kattaligi bilan qo’shni mamlakatlardan tubdan
farq qiladi.
O’zbekistonning geografik o’rni, nihoyatda qulay, tabiiy iqlim sharoitiga
ega ekanligi, insoniyat madaniy taraqqiyotida ham katta o’rin tutadi. O’zbekiston
betakror, ajoyib tarixiy arxitektura yodgorliklari, shirin-shakar mevalari, xilma-xil
milliy taomlari, ajoyib milliy an’analari, urf-odatlariga ega bo’lgan mehmondo’st
xalqiga ega. Bularning barchasi chet ellik turistlar e’tiborini o’ziga tortadi va ularni
O’zbekistonga yana qayta kelishiga undaydi.
Nufuzli olimlarning fikriga ko’ra, O’zbekiston davlatchiligining
shakllanish tarixi miloddan avvalgi ikki minginchi yillardan boshlangan va 3,5
ming yildan ziyod davrni qamrab oladi. Ko’hna Rim va Bobilning tengdoshi
hisoblangan, o’rta asrlar ilm-fani, san’ati va madaniyatining yirik markazlari
sifatida dunyoga dong taratgan va YUNESKOning Butunjahon merosi ro’yxatiga
kiritilgan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz shaharlari bu zaminda qadimgi
davlatchilikning shakllanish va rivojlanish markazlari bo’lib kelgan.
Qadimiy madaniyatlar beshigi bo’lgan bu shaharlarda ilk va keyingi o’rta
asrlardayoq ilm-fan, ta’lim-tarbiya sohalari, hunarmandchilik va savdo-sotiq keng
20

rivojlangan, muhtasham saroylar, masjid va madrasalar barpo etilgan. Bunday
go’zal shaharlarni bunyod etish uchun nafaqat mohir usta va quruvchilar, balki
matematika, astronomiya, fizika, arxitektura, geometriya, geodeziya, seysmologiya
va kimyo kabi fundamental fanlarni chuqur biladigan olimlarning bilim va tajribasi
ham kerak bo’lgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, xalqaro turizmning paydo bo’lish va
shakllanish tarixining tahlili savdo munosabatlarini o’rnatish, dam olish va sayohat
bilan bir qatorda, dunyo xalqlarining tarixi, madaniyati, urf-odat va an’analarini
o’rganish, bilish va buning natijasida odamlar, elu elatlar o’rtasida hamjihatlik,
bag’rikenglik fazilatlarini mustahkamlash ham turizmning muhim tarkibiy qismi
bo’lgan.
Xalqaro darajada turistik xizmatlar bozorining rivojlanish tendensiyalarini
ko’rib chiqishda ko’pgina davlatlar uchun chiquvchi turistlar oqimining o’sishi,
jumladan, 2014-yildan keyingi davrda chiquvchi turizmning yuqori sur’atlarda
ko’payishi kuzatilmoqda. Chiquvchi oqimning yillik eng yuqori ko’payish
sur’atlari Birlashgan Arab Amirligida – 49, 8%, Kipr mamlakatida – 40,7%,
Turkiya mamlakatida – 31,9% ni tashkil qilmoqda. 7
Dunyoda hajmi bo’yicha barqaror hisoblangan ekskursiyatanishuv turizmi
bo’yicha Fransiya davlati ustun hisoblansa, AQSH va Germaniya davlatlari xizmat
maqsadidagi safarlar bo’yicha ustunlik qilmoqda.
Xalqaro turizmni rivojlantirishda O’zbekistondagi siyosiy barqarorlik,
tinchlik- totuvlik muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda.
Xalqaro turizm sohasi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy
taraqqiyotining kuchli katalizatori bo’lib, chet el valyutasi va sarmoyalar oqimini
ta’minlaydi, unga yaqin sohalarning tez o’sishiga, aholi bandligi muammolarini hal
etishda yordam beradi va mamlakatning dunyo hamjamiyatidagi obro’sini oshiradi.
Boshqa sohalar bilan qiyoslaganda ancha kam sarf - xarajat bilan turizm sohasida
katta valyuta miqdori kelib tushishini ta’minlashi mumkin.
7
Asror Mo’min. Dunyo mo’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b.
21

Xalqaro turizm jahon iqtisodiyotida yuqori daromadli va jadal rivojlanib
boruvchi sohalardan hisoblanib, xalqaro ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy
aloqalarni mustahkamlashda muhim o’rin egallamoqda. Oxirgi yillar ichida jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davom etayotgan bo’lishiga qaramay, turizm
xizmatlari yuqori iste’mol talabi va yetarlicha barqarorligini saqlab qolmoqda.
Jahon amaliyotining ko’rsatishicha, turizm tarmog’ining rivojlanishi,
yuqori samaradorlikning rag’batlantirilishi iqtisodiyotning muhim sektorlarini,
ya’ni transport, aloqa, qurilish, savdo, qishloq xo’jaligi, iste’mol tovarlarini ishlab
chiqarish, mashinasozlik va boshqalarning o’sishiga olib keladi.
Dunyo tajribasiga nazar soladigan bo’lsak, rivojlangan bozor iqtisodiyoti
nafaqat bozorning ishlab chiqarish va tovar almashtirish omillarini, balki turli xil
xizmatlar bozorini ham o’z ichiga oladi. Zamonaviy iqtisodiyotning asosiy
harakatga keltiruvchi kuchi xizmat ko’rsatish sohasi bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi kunda xalqaro turizm jahon iqtisodiyotining yirik yuqori daromad
keltiruvchi va barqaror rivojlanib borayotgan tarmoqlaridan biridir. BMTning
Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) va Xalqaro valyuta fondi ma’lumotlariga
qaraganda, turizm industriyasi 2000-yildan boshlab jahonda eksport qilinadigan
xizmatlar, tovarlar va xizmat ko’rsatish bo’yicha avtomobilsozlik, kimyo va oziq-
ovqat sohalarini ortda qoldirib, yetakchi o’rinni egallab kelmoqda. Tarmoqning
yillik pul aylanmasi 900 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Ushbu tarmoq
dunyo bo’yicha 195 million kishini ish bilan ta’minlaydi, bu esa, jahon bo’yicha
8% aholi turizm sohasida ish bilan band bo’lganini ko’rsatadi. Har yili 935
milliondan ortiq turistlar dunyo bo’ylab sayohat qilishadi. Jahon turizm tashkiloti
mutaxassislari hisob-kitoblariga ko’ra, jahon bo’yicha turistlar oqimi yiliga 4-5 %
o’sishi kuzatilmoqda.
Xalqaro turizm dunyoning boshqa mamlakatlari singari O’zbekistan
iqtisodiyoti uchun ham muhim soha hisoblanadi. O’zbekistonga kiruvchi xorijiy
turistlarning aksariyati Toshkent – Samarqand – Buxoro – Xiva yo’nalishi
bo’yicha sayohat qiladilar.
22

Chunki O’zbekiston turizm infratuzilmasi aynan shu manzilgohlarda
yaxshiroq rivojlangan hamda Buyuk Ipak yo’liga taalluqli ko’pgina obyektlar
aynan shu joylarda saqlanib qolingan (O’zbekistonga guruhlarda tashrif
buyuruvchi turistlarning aksariyati Buyuk Ipak yo’li yo’nalishi doirasi
harakatlanadilar). Shuningdek, Surxondaryo, Qashqadaryo va Farg’ona vodiysi
viloyatlarida ham turistlarni jalb etishi mumkin bo’lgan ko’plab muhim turistik
jozibador manzillar mavjud bo’lsa-da, turistik infratuzilmaning rivojlanmagani
turistlarni bu yerga kelishiga to’sqinlik qilar edi. Bu kabi kamchiliklarni bartaraf
etish maqsadida hukumatimiz tomonidan Qamchiq dovonidan o’tuvchi yo’l qayta
ta’mirlandi, Surxondaryoga Samarqanddan va Toshkent shahridan Buxoro va
Samarqand shaharlariga turistlarni tashish uchun yangi elektrlashgan temir yo’l
qurildi, bu joylarda ko’plab turistik mehmonxonalar bunyod etilmoqda.
O’zbekistonga kiruvchi xorijiy turistik sayohatlar sonining o’sishiga ta’sir
etishi mumkin bo’lgan holatlar:
• O’zbekiston to’g’risidagi dastlabki va so’nggi taassurotlarni
qoldiruvchi bojxona xizmati xodimlarining turistlar bilan bo’lgan muomala
madaniyatini yaxshilash;
• mehmonxonalarda tayyorlanayotgan taomlarning zamonaviy
talablarga javob berishi;
• O’zbekiston ichidagi mehmonxona xizmatlari hamda transport
narxlarini asosiy raqobatchilarimizga nisbatan muvofiqlashtirish;
• turistik esdalik uchun xarid qilinadigan milliy suvenirlarimizning
xilma-xilligi oshirilib, yo’qolib ketgan bir qator hunarmandchilik turlarini tiklash
va qayta tashkil etish;
• targ’ibot masalalariga yetarlicha e’tibor berilib, xorijiy fuqarolarning
O’zbekiston to’g’risidagi ma’lumotlarining chegarasi kengaytirib borilmoqda,
bunda ayniqsa, Germaniya va Italiyalik biznes hamkorlarning vositachiligidan
samarali foydalanilmoqda;
23

• turistlar ixtiyoriga taklif etilayotgan tovar va xizmatlarning servis
sifati narxiga moslashtirish.
Yuqorida sanab o’tilganlarni bartaraf etish bilan birgalikda,
ko’rsatilayotgan turistik xizmatlarning sifatli bo’lishiga harakat qilinmoqda.
Shuningdek, chet ellarda O’zbekiston turizmini reklama qilishda barcha turistik
korxonalarning tashviqot-targ’ibot ishlari raqobatchilardan farq qiluvchi umumiy
mavzu ostida birlashtirilishi
O’zbekistonning xalqaro turizm bozorida o’z o’rnini mustahkam
egallashiga yordam beradi. Buning uchun o’zimiz egalik qilayotgan turistik
resurslarimizni yana bir bor qaytadan chuqur o’rganib chiqish, ulardan samarali va
barqaror foydalanish yo’llarini aniqlash va shu asosida Milliy turistik brendni
ishlab chiqish lozim bo’lmoqda. Shu sababli, Turizmni rivojlantirish davlat
qo’mitasi tomonidan o’lkamiz turistik resurslari o’rganib chiqilib, turistik
resurslarimizning maxsus kadastlari yaratilmoqda. O’zbekiston xalqaro turizmini
rivojlantirish uchun xizmat qila oladigan milliy resurslarning anchasi hali
ochilmagani katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi.
O’zbekistonda bozor munosabatlari sharoitida xalqaro turizmni
rivojlantirish chora-tadbirlari davlat tomonidan belgilangan bo’lib, iqtisodiy
aloqalarni yanada rivojlantirish uchun turli bitimlar, kelishuvlar amalga oshirilgan
va oshirilmoqda. Bugungi kunda xalqaro turizmni rivojlantirishda amalga
oshirilishi lozim bo’lgan ishlar qo’yidagilardan iborat bo’lmoqda:
• xalqaro turizmda kichik tadbirkorlik faoliyatidan keng foydalanish va
xalqaro bozorlarga chiqishga intilish;
• mahalliy axborot agentliklari orqali rivojlangan mamlakatlarni
O’zbekistonning turistik imkoniyatlari bilan yaqindan tanishtirishga harakat qilish;
• turizm sohasida ishlaydigan mutaxassislarni chet ellarda bir yilda
kamida bir marta malaka oshirishga jo’natish, o’qitish, ular uchun barcha
imkoniyatlarni yaratib, turistlarga sifatli xizmat ko’rsatishni yo’lga qo’yish;
24

• respublikamiz vakillarining Yevropa mamlakatlarida o’tkaziladigan
turistik xalqaro yarmarkalarda doimiy ravishda ishtirok etishini ta’minlash;
• xalqaro turistik tashkilotlar bilan axborot almashishni yaxshilash,
birgalikda faoliyat yurita oladigan davlatlar bilan qo’shma korxonalar tuzish va
ular faoliyatini keng yo’lga qo’yish;
• ichki turistik bozorda o’zaro raqobatni yanada kuchaytirish va boshqa
tadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga egadir. 8
Xalqaro turizmni rivojlantirish O’zbekiston iqtisodiyoti uchun g’oyatda
zarur bo’lib, uning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda turizm sohasi orqali
aholining moddiy farovonligini yaxshilash, ularni doimiy ish bilan ta’minlash
maqsadida yangi ish o’rinlari tashkil etilmoqda. O’zbekiston Respublikasida
xalqaro turizmning rivojlanishi, unga bo’lgan munosabatning ijobiy tomonga
siljishi bilan belgilanmoqda. Respublikamiz sharoitida, ayniqsa, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda turizmning imkoniyatlari boshqa sohalarga
qaraganda juda katta. Shu tufayli respublikadagi iqtisodiy barqarorlik va bozor
iqtisodiyotiga bosqichmabosqich o’tish jarayoni tadbirkorlarga keng yo’l ochishi
bilan birga, uni jadal rivojlantirish imkoniyatlarini tug’dirmoqda.
Jahondagi har bir davlatning iqtisodiy yuksalishida asosiy omillardan biri
tinchlik, osoyishtalik, barqarorlik va ijtimoiy adolatdan iboratdir. O’zbekiston
hozir Markaziy Osiyo mintaqasidagi iqtisodiyoti barqaror rivojlanib borayotgan
davlatlardan biri bo’lib, o’ziga xorijiy investorlarni, ishbilarmonlarni va turistlarni
jalb qiluvchi hududlardan biri hisoblanadi.
O’zbekistonning jahon turizm bozoridagi salohiyatiga baho beradigan
bo’lsak, uning Markaziy Osiyo davlatlari ichida eng yuqori imkoniyatlarga ega
ekanligini ko’ramiz, bu haqida respublika hududida mavjud bo’lgan yetti mingdan
ortiq qadimiy me’morchilik, monumental san’at yodgorliklari dalolat beradi.
O’zbekiston tarixiy me’morchilik yodgorliklarining umumiy soni bo’yicha
jahondagi yetakchi o’nta mamlakatlar qatoriga kiritilib, to’rtta yirik shaharlari
Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrizabz YUNESKO tomonidan jahon madaniyati
8
Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005.
25

yodgorliklari markazi sifatida tan olingan va xalqaro tashkilot tomonidan
muhofaza qilinadi .
O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishda tarixiy-madaniy obidalar
bilan bir qatorda dam olish va madaniy hordiq chiqarish uchun xizmat qiladigan
turistik obyektlarning ham mavjudligi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishda ziyorat turizmining ham katta
imkoniyatlari mavjud bo’lib, bu borada yurtboshimiz tomonidan Samarqand,
Buxoro, Toshkent shaharlaridagi muqaddas qadamjolar va yodgorliklarni ziyorat
qilishdan iborat bo’lgan “kichik haj” dasturini rivojlantirish va jadallashtirish zarur
ekanligi ta’kidlab o’tildi va bu borada ishlar jadal amalga oshirilmoqda.
2.3 . Xalqaro turizm bozorida O’zbekistonning ornini rivojlantirish
istiqbollari
Xalqaro turistik tashkilotlar va ularning O’zbekiston turizmini
rivojlantirishdagi o’rnini aniqlashda strategik ahamiyatga ega bo’lgan jarayonlarga
1993-yilda «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasi Butunjahon turizm tashkilotiga
(BTT) haqiqiy a’zo bo’lganini ta’kidlash lozim. Bu jarayon, o’z navbatida,
O’zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirishda muhim omil bo’lib xizmat qildi.
1994-yilda BMT ning YUNESKO tashkiloti hamda O’zbekiston hukumatining
tashabbusi bilan Samarqand shahrida Buyuk Ipak yo’lidagi shaharlarda xalqaro
turizmni rivojlantirish bo’yicha Samarqand Deklaratsiyasi qabul qilindi.
2014-yilda BTT Ijroiya kengashi 99-sessiyasining aynan Samarqand
shahrida bo’lib o’tishi ham xalqaro turistik tashkilotlar oldidagi O’zbekiston
turizmining nufuzini belgilaydi.
YUNESKO tashkiloti O’zbekistonning ―Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi ni amalga oshirishiga bevosita yordam ko’rsatish maqsadida bir qator oliy‖
o’quv yurtlarida YUNESKO kafedralari, shuningdek, YUNESKO maktablari
tashkil etgan. YUNESKO doirasida Abu Rayhon Beruniy (1973), Abu Ali ibn Sino
(1980) tavalludining ming yillik, Mirzo Ulug’bekning 600 yillik (1994), Amir
26

Temurning 660 yillik (1996) tantanalari nishonlandi. YUNESKO ning Parijdagi
bosh qarorgohida Amir Temur haftaligi o’tkazilib, «Temuriylar davrida fan,
madaniyat va maorifning gullab- yashnashi» mavzusida ilmiy konferensiya va
ko’rgazma tashkil etildi. Bu tadbirda O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.Karimov va Fransiya Prezidenti J.Shirak ishtirok etdilar (1996-yil 20–26-aprel).
Toshkent shahrining 2000 yilligi (1980), Xiva (1997), Buxoro (1997), Termiz
(2002) shaharlarining 2500 yilligi, Shahrisabz shahrining 2700 yilligi (2002),
Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi, Imom Buxoriynning 1225 yilligi (1998),
«Alpomish» xalq dostoni yaratilganligining 1000 yilligi (1999), «Avesto» kitobi
yaratilganligining 2700 yilligi (2001) nishonlandi. 9
YUNESKO rahnamoligida Samarqand shahrida «Sharq taronalari» xalqaro
musiqa festivali, Boysun tumanida folklor festivali o’tkazib kelinmoqda.
O’zbekistonning Birinchi Prezidenti I.Karimov insoniy ideallarni
e’zozlagani, madaniy qadriyatlarni tiklash va saqlashdagi, ilmiy merosni
o’rganishdagi xizmatlari uchun YUNESKO ning Abu Ali ibn Sino nomidagi oltin
medali bilan mukofotlangan (1998).
YUNESKOning ―Jahon merosi ro’yxatidan O’zbekistonning 31 ta tarixiy‖
yodgorliklari joy olgan bo’lib, ular quyidagilardan iborat (2.1-jadval).
2.1-jadval
YUNESKO “Jahon merosi” ro’yxatidagi O’zbekistonning tarixiy
yodgorliklari
№ Nomi Joylashishi Tashkil
etilgan sanasi YUNESKO
ro’yxatiga
kiritilgan
yili №
1 Shayx Muxtor
Vali maqbarasi Xorazm
viloyati XVI asr 1996 № 798
2 Xanbandi
to’g’oni Jizzax
viloyati X - XIII asr 1996 № 809
9
Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002.
27

3 Ak Astana - Baba
maqbarasi Surxandaryo
viloyati aniqlanmagan 1996 № 801
4 Chotqol
qo’riqxonasi Toshkent
viloyati 1947 - yil 2008 № 5285
5 Kanka
shaharchasi Toshkent
viloyati VI - VII asr 2008 № 5286
6 Shoxruxiya Toshkent
viloyati X - XI asr 2008 № 5287
7 Abdulxon Bandi
dambasi Jizzax
viloyati aniqlanmagan 2008 № 5288
8 Zomin tog’lari:
Zomin milliy
bog’i, Zomin Jizzax
viloyati XX asr 2008 № 5289
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, bugungi kunda YUNESKO ning «Jahon
merosi» ro’yxatidan tashqari «Jahon nomoddiy merosi xazinasi» ro’yxatiga
O’zbekistonning quyidagi nommodiy madaniy meros resurslari kiritilgan (2.2-
jadval). 10
2.2-jadval
YUNESKO «Jahon nomoddiy merosi xazinasi»ga kiritilgan nomoddiy
madaniy meros resurslari

Nomi Tavsifi Kiritilgan sanasi
Shashma
qom Vokal instrumental musiqasi
turlari (Tojikiston bilan birga) 2008
Boysun
viloyati
madaniy Boysun Surxondaryo viloyatining
noyob etnografik viloyati 2008
10
Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy‖
qo’llanma. –S., 2016.
28

makoni
Katta
Ashula Farg’ona vodiysining an’anaviy
qo’shiqxonligi 2009
Navro’z Sharq taqvimi bo’yicha yangi yil
bayrami (bahorgi teng kunlik)
(Azarbayjon, Hindiston, Eron,
Qirg’iziston, Pokiston, Turkiya
bilan birga) 2009
Askiya Xalq badiiy so’zamolligi 2014
Dorbozlik Dorbozlik san’ati: balandlikda
bajariladigan 30ga yaqin mashq va
o’yinlardan iborat 2014
IKAT Qo’l mehnatiga asoslangan o’ta
murrakab to’quvchilik texnikasi 2015
Palov O’zbek dasturxonining shox taomi
va ko’rki bo’lgan palov, u bilan
bog’liq urf-odat hamda an’analar 2016
29

XULOSA
Xulosa o’rnida aytadigan bo’lsak hozirgi paytda turizm tushunchasiga
nafaqat turli xil ta’riflar berilmoqda, balki birini ikkinchisi bilan qiyoslab
bo’lmaydigan ko’pgina hodisalarni ham qo’shib yuborish holatlari kuzatilmoqda,
jumladan, mahalliy tarmoqlar va jahon iqtisodiyoti sohalari ham shu tizimga
kiritilmoqda. Bir guruh olimlar turizmni iqtisodiy hodisa sifatida turistik tur
tushunchasi, ya’ni turoperator va turagentliklar faoliyati bilan bog’laydilar.
O’zbekiston hukumati turizm sohasini rivojlantirish uchun qator ishlab
chiqarish ishlarini olib bordi. Vizalarni soddalashtirish, qulay parvozlar va turistik
mamlakatni qulaylashtirish bo’yicha chora-tadbirlarga ko’proq turistlarni jalb
qilishga xizmat qildi.
O’zbekiston Markaziy Osiyoda madaniy va turizm bo’yicha davlat sifatida
o’z pozitsiyasini mustahkamladi. Ekologik turizm, hunarmandchilik va an’anaviy
turmush tarziga raqobatbardosh yo’nalishlar, ayniqsa, xalqaro turistlarni
qiziqtirayotgan yo’nalishlar orasida yetakchilikni qo’lga kiritdi.
O’zbekistonning xalqaro turizmda o’z o’rnini, bozor uchun mamlakatda
mahsulot ishlab chiqarishni to’liq ishga solish, xizmat ko’rsatish sifatini yaxshilash
va zamonaviy turizm yo’nalishlariga moslashish zarur. Shu bilan birga, xalqaro
tajriba va tendentsiyalardan o’rganish orqali O’zbekiston barqaror bardoshligini
aniqlash va xalqaro turizm bozorida yanada ko’proq ko’ringan davlatlardan biriga
aylanishi mumkin.
30

ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 18.07.2019 yildagi O‘RQ-549-sonli
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 05.01.2019 yildagi PF-5611-
sonli qarori
3. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал
ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В. Плеханова в г. Ташкенте, 2013, 248 с. ‖
4. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.:
ТашГУ, 1996.
5. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU,
2010.
6. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv
qo’llanma. – T.: TDIU, 2011.
7. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya,
2005.
8. Asror Mo’min. Dunyo mo’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b.
9. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002.
10. Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot fanidan elektron darslik
‖
yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016.
Internet saytlari
1. www.stategy.uz
2. www.lex.uz
3. www. davlatdasturi .uz
4. www.ziyonet.uz
31

Sotib olish