Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	284.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	03 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Т OSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI

“ Iqtisodiyot ” fakulteti “ Makroiqtisodiy tahlil va
progzozlashtirish ” kafedirasi
Ro’yxatga olindi № __________ Ro’yxatga olindi № __________
“__ __ __” ____ ____ ___ 2022 y . “__ __ __” ____ ____ ___ 2022 y.
“ IQTISODIYOT ” FAKULTETI
“ MAKROIQTISODIY TAXLIL VA PROGNOZLASHTIRISH ”
KAFEDIRASI
“ GLABAL IQTISODIY RIVOJLANISH ” fanidan
KURS ISHI
Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga
soluvchi xalqaro tashkilotlar
1

REJA:
Kirish………………………………………………………………………………3
1. Xalqaro valyuta tizimining mohiyati va strukturasi……………………………..6
2.Xalqaro valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanish
bosqichlari………………………………………………………………………...17
3. Xalqaro rezerv valyuta
birliklari………………………………………………..29
4. Yevropa valyuta tizimi…………………………………………………………35
Xulosa…………………………………………………………………………….40
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………42

2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasi o’z
mustaqiligiga erishganidan so’ng bozormunosabatlari asosida o’z rivojlanish
yo’lini tanlar ekan, zamonaviy moliyaviybozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo
bo’la boshladi.
«O‘zbekiston» xalqaro anjumanlar saroyida 7 dekabr kuni O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning 26 yilligiga bag‘ishlangan
tantanali tadbir bo‘lib o‘tdi.
Tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, investorlar uchun keng
sharoitlar yaratish, ayniqsa, inflyatsiya darajasini pasaytirish bo‘yicha oldindagi
muhim vazifalarni ko‘rsatib o‘tdi.
«Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo‘lsak, dunyodagi
rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo‘lsak, yuzaki emas,
balki qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga
o‘tishimiz shart. Yagona yo‘limiz shu. Bu – Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo‘l
yo‘q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat’iy davom ettiramiz va ular albatta
o‘zining ijobiy natijasini beradi», deya Shavkat Mirziyoyevning so‘zlarini keltirdi
prezident matbuot xizmati. 1
2020 yilda joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha so’mni xorijiy valyutalarga erkin
konvertirlashni joriyetilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, shu jumladan,
tijorat banklariningvalyuta operatsiyalarining sezilarli darajada oshishiga olib
keldi. Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turlimamlakatlar
fuqarolari bo’lmish yuridik hamda jismoniy shaxslarning pulshaklidagi talablari va
majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro hisobkitoblarning xususiyatli tomoni
shundaki, ushbu hisob-kitoblarda baho va to’lovvalyutasi sifatida odatda xorijiy
valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha umum tanolingan hamda barcha davlatlarda
1
Shavkat Mirziyoyev. Asarlar. 1-Jild. MILLIY TАRАQQIYOT YO LIMIZNIʼ
QАTIYAT BILАN DАVOM ETTIRIB, YANGI BOSQICHGА KO TАRАMIZ
ʼ ,
“O’zbekiston”-2019.
3

qabul qilinishi lozim bo’lgan jahon kredit pullarimavjud emas. Shu bilan
birgalikda har qanday mustaqil mamlakatda qonuniyto’lov vositasi sifatida uning
milliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo, xizmatlar, kreditlar,
investitsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar hamda davlatlararoto’lovlardagi muhim
shartlardan biri bo’lib to’lovchi yoki benefetsiar shaxstomonidan xorijiy valyutani
sotib olish yoxud sotish shaklidagi bir valyutaniboshqa bir valyutaga
ayirboshlanishi hisoblanadi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, bozor iqtisodiyoti
sharoitida xalqaro valyutamunosabatlari bozor va davlat tomonidan tartibga solib
turiladi.
Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning kurslari
nisbatishakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat qonuni, talab va
taklifqonunlariga bo’ysunadi. Valyuta bozorlarida raqobatchilik sharoitida
buqonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati nisbiy tenglik tovarlar,
xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’liq bo’lgan
jahonxo’jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini
ta’minlaydi. Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’zgarishi
sabablari orqaliiqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining
imkoniyatlarito’g’risida ma’lumot oladilar. O’tgan yili bank tizimini yanada
mustahkamlash, banklarning kapitallashuvdarajasini oshirish va investitsiyaviy
faolligini kengaytirish ta’minlandi. Banktizimining jami kapitali 2014 yilga
nisbatan 23,3 foiz ko’payib, 7 trillion 800 milliard so’mga etdi. So’nggi 5 yilda
mazkur ko’rsatkich 2,4 barobar o’sdi. Banktizimi kapitalining etarlilik darajasi
qariyb 24 foizni tashkil qildi. Bu umumiyqabul qilingan xalqaro standartlardan 3
marta, bank likvidligi esa eng yuqoriko’rsatkichlardan 2 marta ko’pdir. Jahon
miqyosida savdo-sotiq ishlarining o’sish sur’ati sezilarli darajadasustlashgani,
eksport qilinadigan eng muhim tovarlarga nisbatan tashqi talabningkamayishi va
narxlarning pasayishiga qaramasdan, biz tashqi savdo aylanmasidaijobiy saldoga
erishdik. Bu esa davlatimizning oltin-valyuta zaxirasini oshirishimkonini berdi1
4

Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi bir-birini
to’ldiribkeladi. Bozor tomonidan tartibga solish esa valyuta munosabatlarini
tartibgasolishdagi salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgandir. Bu ular
o’rtasidagifoyda va zararlar bilan belgilanadi. Inqirozlar, urushlar, urushdan
keyingivaziyatlarda davlat tomonidan tartibga solish ustunlik qiladi. Valyuta
iqtisodiyvaziyat yaxshilanishi bilan esa valyuta operatsiyalarining erkinligi
vujudga kelib, bu sohada bozor raqobati qo’llab-quvvatlanadi. Ammo har doim
davlat valyutamunosabatlari ustidan nazorat qilish va tartibga solish maqsadida o’z
valyutanazoratini saqlab qoladi. Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish
maqsadida valyutakursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini
qo’llash orqaliso’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich
pasaytirishchoralari ko’rildi.
Kurs ishi mavzusining ob’ekti: Valyuta bozorini tartibga solish, xalqaro
valyuta bozorining bugungi kundagi holati, Valyuta kurslarini tartibga solish
vositalarini o’rganish ob’ekti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Mamlakatda Xalqaro iqtisodiyotni rivojlantirishda
valyuta bozorini tartibga solishni takomillashtirish xususiyatlarini ochib berishdan
iborat.
Kurs ishining predmeti: Xalqaro valyuta bozorini davlat tomonidan tartibga
solish usullari xalqaro valyuta bozorining bugungi kundagi holati darajalari
predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari: Kurs ishida qo’yilgan maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilab olingan:
 Xalqaro valyuta tizimining mohiyati va strukturasi
 Xalqaro valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanish bosqichlari
 Xalqaro rezerv valyuta birliklari
 Yevropa valyuta tizimi
Kurs ishining tarkibi : Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish 4 ta savol, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

1.Xalqaro valyuta tizimining mohiyati va strukturasi
Valyuta bozorlari - bu talab va taklif asosida turli xil valyutalar oldi-sotdi
qilinadigan rasmiy markazlardir. Ya‘ni, valyuta bozori - bu chet el valyutasini oldi-
sotdisini va chet el valyutasidagi qimmatbaho qog‘ozlarni, hamda valyutaviy
kapitalni investitsiya qilish munosabatlarini amalga oshiruvchi iqtisodiy
munosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi.
Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi borasida
shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro almashuviga
xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir. Yoki davlatlar, jahon
valuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident
shaxslari orasida valutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish va boshqa
shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir. 2
Valuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining
huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda davlatning ichki qonun va qoidalari
hisoblanadi. Valuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda
to’lov balansi, valuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Valuta munosabatlarining holati quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
 milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi;
 siyosiy ahvol;
 jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolar va
ularning rivojlanish tendensiyalari.
Valuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
2
O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risidagi ”Qonuni.-T.:”O’zbekiston”,2018.21dekabr.
6

Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko’rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy
shaxslardir.
Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy
shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va
kompaniyalarining filiallari va shu kabilar.
Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valuta
munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir.
Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valuta bozorlarida nafaqat o’z
manfaatlari, balki o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik
tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning
moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijorat maqsadlari uchun jahon
moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochgan.
Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra hamda turli maqsadlarda
xorijiy valutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan, agar tijorat bankining mijozi
eksportyor bo’lsa, u xorijiy valutada tushum oladi va valuta kursining tebranishi
oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valutada olingan
tushumni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Shu sababli, u mazkur eksport tushumini
sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi importyor
bo’lsa, kontragenti bilan tuzgan o’zaro shartnoma shartlariga muvofiq, belgilangan
muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan miqdorda
xorijiy valuta zarur bo’ladi. Shunga muvofiq, mijoz o’z bankiga xorijiy valuta
sotib olish maqsadida murojaat qiladi.
Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valutaga bo’lgan o’z zaruriy
ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valuta bozorida oldi-sotdi baholarining
farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valutalarni sotib olish va sotish, valuta
kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valuta risklarining oldini olish
7

maqsadida xejerlash bilan bog’liq turli valuta operatsiyalarini amalga oshirish kabi
harakatlarni keltirish mumkin.
Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi.
Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan,
O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish
maqsadida 1993-yil 7-mayda «O’zbekiston Respublikasi hududida valuta
munosabatlarini tartibga solish to’g’risida»gi Qonun qabul qilingan. 3
003-yil
dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar
harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik
yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo’riqnomalari
mavjud.
1-rasm
2017-yil sentabr-dekabr oylarida so’mning AQSH dolloriga nisbatan
ayrboshlash kursi o’zgarishi dinamikasi
Zamonaviy sharoitda valuta jarayonlarini tartibga solish valuta cheklovlari va
soliqlarni hisobga olmagan holda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq.
3
O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi ”Qonuni.:-
T.:”O’zbekiston”, 2019. 25-aprel.
8

Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko’p emas, ular
rasmiy intervensiya deb atalmish valuta bozori mexanizmiga to’g’ridan to’g’ri
aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan
iborat.
Valuta jarayonining muvozanatsizligi, valuta kurslarining nazoratsiz ko’tarilishi
va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Jumladan:
 birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnatkashlar iqtisodiy
ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya;
 milliy valuta kursining nisbatan o’sganligi oqibatida mamlakat tashqi
raqobatdoshligining pasayishi;
 valuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviy holatining
muvozanatsizligi;
 rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shu kabilar.
Valuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog’liq harakatlari
amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy jarayonlar o’zaro
chambarchas bog’liq va hamma vaqt u bilan bog’liq qo’shimcha salbiy oqibatlar
bo’lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga solgan holda
boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Valuta bozorida davlat vakillari sifatida ko’p hollarda zimmasiga mamlakatda
pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy bank maydonga
chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valuta operatsiyalari bilan bog’liq
xizmatlarni ko’rsatishi mumkin yoki milliy valutaga bo’lgan talab va taklif
balansini o’zgartirish maqsadida xorijiy valutalarning oldisotdi operatsiyalari bilan
ham shug’ullanishi mumkin.
Hozirgi sharoitda rasmiy valuta intervensiyasi deganda davlatning valuta
bozoridagi valutaga bo’lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o’zgartira
oladigan, bir maqsadga yo’naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda
valuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valutaning milliy valutaga nisbatan oldi-
9

sotdisi bilan bog’liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat
tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, Xalqaro Valuta Fondi bilan munosabatlar, valuta
zaxiralari bo’yicha foiz to’lovlari, xorijiy valutada olingan qarzlar va shu kabilar).
Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valuta bozorida
muvozanatli sharoitni ta’minlash, valuta kurslarining keskin tebranishi ehtimolini
bartaraf qilishdir. O’z navbatida, valuta bozorining barqarorligi mamlakatning
tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlashi lozim.
Har qanday davlat o’z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan, tashqi iqtisodiy
aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib chiqqan holda o’z
valuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi.
Amaliyot shuni ko’rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valuta bozoridagi
o’z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko’zlamoqda. Shu bilan birga,
ular tomonidan valuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini o’zgartirishga
urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valuta zaxiralari bilan
operatsiyalar o’tkazishda ko’plab davlatlarning ehtiyotkorligi ko’zga
tashlanmoqda.
Valuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan
mustahkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish
shaklidir.
Valuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan,
xalqaro valuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir.
Valuta tizimi – xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan
shakllangan, valuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Valuta tizimini valuta, valuta munosabatlari, valuta munosabatlarini amalga
oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar
yig’indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin.
Valuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o’rni jamiyat iqtisodiy
tizimi bilan belgilanadi.
10

Valuta qonunchiligi – mamlakat ichki valuta qiymatliklari bilan, bir mamlakat
tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari
o’rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan
mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valutalar hamda boshqa valuta
qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilishini
tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir.
Har qanday mamlakatning iqtisodiyotini rivojlangan moliya-kredit bozorisiz
tasavvur etish mumkin emas. Bu moliya bozorlarida sotuvchi va xaridorlar pul-
kredit mablag‘larini va investitsion qimmatliklarni iqtisodiy munosabatlar orqali
ayirboshlash yuzaga kelishini, ya‘ni ulaniing tannarxini va iste‘mol qiymatini
namoyon qiladi. Valyuta kurslarining oldindan aytib bo'lmaydigan tebranishlari
bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy beqarorlikni yumshatish uchun bir qator davlatlar
hukumati valyuta kursining qiymatiga bozor intervensiyasi yoki rasmiy valyuta
kursini (direktiv usuli) belgilash orqali ta'sir qiladi. Valyuta kursining o'rnatilishi,
ya'ni. valyuta almashinuvining nisbatlarini aniqlash valyuta kotirovkasi deyiladi.
Valyuta kotirovkalarining ikkita usuli mavjud: oldinga va orqaga. Rasmiy valyuta
kurslari o'rnatilganda deyarli har doim ortiqcha talab yoki ortiqcha taklif bo'ladi.
4
Rasmiy valyuta kursi bozorda mavjud bo'lganidan past bo'lgan sharoitda, xo'jalik
yurituvchi sub'ektlar (jismoniy shaxslar) har doim operatsiyalarni amalga oshirish
uchun zarur bo'lgan miqdorda valyuta sotib ololmaydilar. Rasmiy kurs bozor
kursidan yuqori bo'lgan sharoitda eksport qiluvchilar valyuta tushumini sotishda
qiyinchiliklarga duch kelishadi va shu munosabat bilan eksport operatsiyalari
samaradorligi pasayadi. Rasmiy valyuta kursining ob'ektiv muqarrarligi bilan
o'rnatilishi qora bozordagi muomala kursining paydo bo'lishiga olib keladi.
Dilerlik qilayotgan qora bozorning o'zi ba'zida mamlakat tashqarisidagi dilerlik
operatsiyalariga olib keladi va bu operatsiyalarda belgilangan kurs offshor valyuta
kursi deb ataladi. Rasmiy valyuta kurslarini belgilaydigan davlat, qoida tariqasida,
4
Г.Г. Назарова, Н.Х. Ҳайдаров Халқаро иқтисодий муносабатлар. Тошкент,
ТДИУ, 2005, 272 б.
11

valyutaning mamlakatga va undan tashqarida harakatlanishiga cheklovlar va
taqiqlarni kiritadi.
Bozorda mavjud bo'lgan talab va taklif asosida davlat milliy valyutaning
kotirovkasini belgilagan sharoitda o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud.
O'zgaruvchan valyuta kursi, o'z navbatida, valyuta xavfining oshishiga olib keladi
va global moliyaviy inqirozlarning milliy sanoatga ta'sirini belgilaydi. Milliy
valyuta kursi barqarorligini saqlash uchun o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi
mavjud bo'lgan mamlakatlarning milliy banklari milliy valyuta bozoriga
aralashadilar. Valyuta kurslarini berilgan parametrlarda ushlab turishga imkon
beradigan o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimidagi valyuta aralashuvlari. Valyuta
aralashuvi mexanizmining o'zi ortiqcha (yoki etishmovchilik) bo'lgan paytda
mamlakat valyuta birjasida katta miqdordagi valyutani sotib olish (yoki sotish) dan
iborat.
Valyuta intervensiyalari Milliy banklarda etarlicha katta miqdordagi oltin-
valyuta zaxiralarining mavjudligini taxmin qiladi, ularning yordami bilan
mamlakat hukumati davlat valyuta bozorida milliy valyutaning barqaror kursini
ushlab turishi mumkin. Milliy valyuta birjasida valyutani to'g'ridan-to'g'ri sotib
olish (sotish) bilan bog'liq valyuta aralashuvlari to'g'ridan-to'g'ri valyuta
aralashuvlari deb ataladi. To'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlaridan tashqari, davlat
ham bilvosita valyuta aralashuvlarini amalga oshirishi mumkin. Bilvosita valyuta
intervensiyalariga quyidagilar kiradi: amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati,
soliq-byudjet siyosati, tahdid va va'dalar bilan manipulyatsiya va hk. Valyuta
kurslarini tartibga solish bo'yicha hukumat tomonidan olib borilayotgan sa'y-
harakatlar (ham siyosat, ham bozorga asoslangan holda) boshqa mamlakatlar
hukumatlari bilan kelishilgan holda eng samarali bo'ladi. Zamonaviy sharoitda eng
ilg'or tizim - bu Evropa Ittifoqi mamlakatlarining Iqtisodiy va Valyuta Ittifoqi
tarkibidagi "Evropa valyutasi iloni" tizimi bo'lib, u milliy valyutalar va evro
o'rtasida qat'iy aloqani o'rnatgan. Kelgusida MDH davlatlari tomonidan shunga
12

o'xshash xalqaro shartnomani qabul qilish ehtimoli katta bo'lib, uning asosini ikki
mamlakat - Rossiya va Belorusiya o'rtasida valyuta bitimi tashkil etadi.
Valyuta bozori tartibga solish moliya bozorining muhim va asosiy qismini
tashkil qiladi. Valyuta bozorlari - jahon xo‘jaligining ajralmas bulagi bo‘lib
hisoblanadi. Valyuta bozorlarida banklar va kompaniyalar valyuta operatsiyalarini,
ya ‘ni valyutalarning oldi-sotdisini amalga oshiradilar. Valyuta bozorlaridagi
operatsiyalarning asosi bo‘lib, tashqi savdo bo‘yicha xalqaro hisob-kitoblar,
xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el
valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog‘liq boshqa hisob-kitob operatsiyalari
hisoblanadi. Hozirgi zamon valyuta bozorlari asosan 1944 yildan keyin, ya‘ni
Bretton-Vuds valyuta tizimidan keyin yuzaga kelgan. Bu valyuta bozorlarining
o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular zamonaviy elektron aloqalar orqali
bir-biri bilan uzviy bog‘langan. Turli mamlakatlarda joylashgan xalqaro valyuta
bozorlari valyutalarni oldi-sotdi qilish jarayonida bir-biriga nisbatan doimiy
ta‘sirda bo‘ladi. Jahon valyuta bozorlari asosan valyutaviy cheklashlar bo‘lmagan
yoki zaif tarzda mavjud bo‘lgan mamlakatlarda joylashgan. Valyuta bozorlarining,
asosan, 3 turini ko‘rsatish mumkin: Valyuta bozori:
Milliy valyuta bozori
Hududiy valyuta bozori
Jahon valyuta Bozorlar
2-rasm.
Valyuta bozorini tartibga solish bo’yicha ko’rsatkichlar
13

Valyuta bozorida tartibga solish sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif, bir-
biri bilan uchrashadi. Sotib oluvchi yoki sotuvchi sifatida qatnashayotgan har
qanday iqtisodiy sub‘ekt, ya‘ni davlat, xo‘jalik sub‘ekti yoki fukaro o‘zining
moliyaviy kizikishlariga ega bo‘ladi. Bu moliyaviy kizikishlar bir-biri bilan mos
kelishi ham, mos kelmasi ham mumkin. Manfaatlar bir-biri bilan mos kelgan
taqdirda, valyuta qimmatliklarini oldi-sotdisi haqida bitim tuziladi. Shuning uchun,
valyuta bozori valyuta qimmatliklarini sotuvchi va xaridorningkizikishlarini
namoyon qiluvchi o‘ziga xos iqtisodiy instrument hisoblanadi. Funktsional nuqtai
nazardan qaraganda, valyuta bozorlari o‘z vaqtida xalqaro hisob-kitoblarni, valyuta
risklarini sug‘urtalashni, valyuta zahiralarini diversifikatsiyalashni, valyuta
interventsiyasini amalga oshiradigan va valyuta bozorida qatnashuvchilarning
kurslari o‘rtasidagi farq natijasida keladigan daromadni o‘zida namoyon qiladi.
Institutsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari vakolatli banklarning,
investitsion kompaniyalarning, birjalar, brokerlik idoralari, chet el banklari
tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarini o‘zida namoyon qiladi.
Tashqiliy-texnik nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozori jahonning turli
mamlakatlari bilan xalqaro hisob-kitoblar va boshqa valyuta operatsiyalarini bir-
birini o‘zaro bog‘lovchi telegraf, telefon, teleks, elektron aloqa vositalari va shu
kabi kommunikatsiya tizimlari yig‘indisini o‘zida namoyon qiladi.Valyuta
bozorida sotuvchi va xaridor o‘rtasida chet el valyutasini oldi-sotdi qilishda dallol
bo‘lib, faqatgina banklar qatnashadilar.
Valyuta bulimining asosiy vazifasi bo‘lib, o‘zining mijozlariga ma‘lum bir
valyutadagi aktiv va kapitallarini boshqa bir xorijiy valyutaga konvertirlashni
ta‘minlash hisoblanadi. Bu jarayon «naqd bitim», ya‘ni spot operatsiyasi yoki
«muddatli bitimlar», ya‘ni ularning keng tarqalgan shakli - forvard operatsiyalari
shaklida bo‘lishi mumkin. Jahonning barcha moliya markazlarida ma‘lum bir
valyutaga narxlarning o‘rnatilish diapozoni bir xil tartibda o‘rnatilishi an‘anaviy
tus olganligi, banklar faoliyatini bu sohaga birlashuvining o‘rnatilishiga olib
keladi. Ayni bir moliya markazida ma‘lum bir qisqa vaqt oralig‘ida bozor stavkasi
14

o‘rtacha stavkadan sezilarli darajada farq kilsa, u holda turli narxlar natijasida
foyda olish maqsadida jarayonni amalga oshiruvchi valyuta arbitraji orqali tartibga
solinadi. Shu orqali valyuta biznesi pul tizimini muhim tartibga soluvchisi sifatida
harakat qiladi. 5
Odatda, umummilliy ahamiyatga ega bo‘lgan yirik banklar, shu
jumladan, bir qator mahalliy banklar mahalliy biznesga xalqaro hisob-kitoblar
bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi malakali mutaxassislar bilan ta‘minlangan valyuta
bulimiga ega bo‘ladilar. O‘z mijozining hisob-kitob bo‘yicha topshiriq-larini
bajaradigan va o‘z mablag‘lari hisobiga katta operatsiyalami amalga
oshirmaydigan kichik banklar valyuta bo‘yicha mutaxassisga ehtiyoj sezmaydi.
Bunday holatda, bankka shu soha bo‘yicha umumiy bilimga ega bo‘lgan
mutaxassisning o‘zi kifoya qiladi. Chunki, bunda uning roli mijozning topshirigini
bajarishi uchun boshqa bank bilan hamkorlik qilishdagina namoyon bo‘ladi. Jahon
valyuta bozorida valyuta oldi-sotdisi tunu-kun amalga oshiriladi. Bunga asosiy
sabab, jahon hududiy valyuta bozorlarining turli soat millarida joylashganligi bilan
bog‘liqdir.
Hozirgi vaqtda Osiyo - Tokio, Gonkong, Singapur, Melburndagi markazlari
bilan, Yevropa - London, Frankfurt-na Mayne, Tsyurix, Amerika - Nyu-York,
Chikago, Los-Andjeles valyuta bozorlari jahon valyuta bozorlarining asosiy
q ismini egallagan. Jahonning hududiy valyuta bozorlarida odatda barcha valyutalar
katirovka qilinmaydi, balki faqatgina, ushbu bozorda qatnashayotganlarga kerakli
bo‘lgan valyutalar, ya‘ni mahalliy pul belgilari va bir qator yetakchi erkin
konvertirlanadigan valyutalar, birinchi navbatda, zahira valyutalar (AQSH dollari,
Yaponiya ienasi, evro, Shveytsariya franki va shu kabi valyutalar)dan keng
foydalaniladi. Bunda, tabiiy xolki, yetakchi, ya‘ni zahira valyutalar kursining
o‘zgarishi natijasida turli bozorlarda, yoki bitta bozorda kotirovka
qilinayotganvalyutalar, turli vaqtlarda bir xil narxni saqlasada, ularning kursida
5
Муаллифлар гуруҳи. Ўзбекистонда бизнес кейслар: Ўзбекистон
Республикасидаги бизнес таълимотида “Кейс – Стади” услубининг
қўлланиши. Ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2016. – 645 б.
15

biroz tebranishni kuzatish mumkin. Valyuta kurslarining bunday tebranishlari
valyuta bozorida valyuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi
chayqovchilardaromadining manbasini tashkil qilishga xizmat qiladi. Valyuta
operatsiyalari vujudga kelishi uchun ob‘ektiv asos bo‘lib, tashqi savdo, kapitallar
va kreditlaming harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti y uzaga kelishi
eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga asosiy sabab bo‘ladi. Valyuta
operatsiyalarining keng ko‘lamda rivojlanishi tijorat banklariga ushbu bozorda
erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkoniyat tugdiradi.
Shuni alohida ta‘kidlab o‘tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda
ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib bo‘lmaydi.
Demak, mamlakatlar o‘rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi
yuz beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy
iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti bilan integratsiyalashuvida namoyon bo‘ladi.
2. Xalqaro valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanish bosqichlari
Valyuta kurslarining oldindan aytib bo'lmaydigan tebranishlari bilan bog'liq
bo'lgan iqtisodiy beqarorlikni yumshatish uchun bir qator davlatlar hukumati
valyuta kursining qiymatiga bozor intervensiyasi yoki rasmiy valyuta kursini
(direktiv usuli) belgilash orqali ta'sir qiladi.
O’zining rivojlanish davrida Xalqaro valyuta tizimi mos ravishda to’rtta xalqaro
valyuta tizimlarini namoyon qiluvchi to’rt bosqichni bosib o’tdi. “Oltin standart”
dеb ataluvchi birinchi tizim stixiyali ravishda XIX asr oxirida vujudga kеldi. Unda
qator davlatlarning valyutalari o’z davlatlarining ichki bozorida oltinga erkin
ayriboshlanar edi. Oltin standart tizimi quydagilar bilan ajralib turadi:
1. valyuta birligining ma'lum oltin qiymatiga egaligi;
2. valyutaning oltinga konvеrtatsiyalanishi alohida bir davlatning ichida ham
tashqarisida xam ta'minlanadi;
3. oltin quymalar erkin ravishda tangalarga almashtirilishi mumkin;
16

4. oltin erkin eksport va import qilinadi, xalqaro oltin bozorlarida sotiladi;
5. milliy oltin zaxirasi va ichki pul taklifi o’rtasida kuchli nisbatning
saqlanishi.
Oltin standartga asoslangan xalqaro xisob-kitoblar mеxanizmi qayd qilingan
kursni o’rnatadi. Oltin tanga, oltin quyma, oltin dеviz standartlari oltin
standartlarning turlaridir. Oltin standartning bir turidan ikkinchisiga evalyutsion
o’tish xalqaro kapitalistik tizimining rivojlanishi mobaynida ro’y bеrardi.
Kapitalistik xo’jalik faoliyatining asta-sеkin murakkablashuvi, jahon xo’jaligi
aloqalarining kеngayishi va chuqurlashuvi, davriy ravishda takrorlanayotgan
iqtisodiy inqirozlar iqtisodiyotni tartibga solishni, davlatning iqtisodiy jarayonlarni
boshqarishga aralashuvini kuchaytirishni ob'еktiv zaruratga aylantirdi. Davlatning
iqtisodiyotga aralashuvining kuchaytirib borish bilan erkin raqobatchilik
kapitalizm rivojlanishining alomatlariga javob bеruvchi oltin standart mеxanizmi
bilan aniqlanadigan qayd qilingan valyuta kursi tartibga solinuvchi bir-biri bilan
bog’liq valyuta kurslari tizimiga o’zgara boshladi.
3-rasm
Yevro va Rubl kurslarining ayirboshlash dinamakasi
Ikkinchi tizim – Gеnuya konfеrеntsiyasi (1922y.) qarorlari natijasida vujudga
kеlgan – “oltin-dеviz” standarti tizimidir. Kеyinchalik u ko’pchilik kapitalistik
17

davlatlar tomonidan tan olingan. Bunda banknotalar oltin emas, balki kеyinchalik
oltinga almashtirilishi mumkin bo’lgan boshqa davlatlar dеvizi (banknota, vеksеl,
chеklar)ga almashtiriladi. Dеviz valyuta sifatida dollar va funt stеrling tanlandi.
“Oltin-dеviz” standarti amalda tartibga soluvchi valyuta kurslari standarti tizimi
avvalo oltin valyuta standarti tizimiga o’tish pillapoyasi bo’ldi. Oltin-valyuta
standarti tizimi 30-yillarda tashkil topdi va 50-yillar oxirida to’liq shakllandi. Bu
tizim sharoitida kog’oz pullar oltinga almashtirilmaydigan bo’ldi. 1944 yilda bo’lib
o’tgan Brеtgon-Vuds (AQSh) xalqaro konfеrеntsiyasida bu tizim xuquqiy
maqomni oldi. Brеtton-Vuds valyuta tizimining o’ziga xos tomonlari
quyidagilardir: 6
oltin davlatlar orasida yakuniy pul xisob-kitoblari funktsiyasini saqlab qoldi;
oltin bilan bir qator turli davlatlar valyutalari qiymati o’lchovi, shuningdеk
to’lovning xalqaro krеdit vositasi sifatida tan olingan AQSh dollari rеzеrv
valyuta bo’ldi;
dollar boshqa davlatlar markaziy banklari va xukumat idoralari tomonidan
AQSh xazinasida 1 troya untsiya (31,1g.)ga 35 AQSh dollar bo’lgan kurs
(1944y) bo’yicha oltinga almashtirilardi. Bundan tashqari xukumat organlari
va xususiy shaxslar oltinni xususiy bozorda sotib olishlari mumkin.
Oltinning valyuta qiymati rasmiy qiymat asosida shakllanardi va 1988
yilgacha sеzilarli o’zgarmadi;
valyutalarni bir-biriga tеnglashtirish va ularning o’zaro almashuvi oltin va
dollarda bеlgilangan rasmiy valyuta paritеtlar asosida amalga oshirilgan;
xar bir davlat o’z valyutasining boshqa valyutaga nisbatan kursini barqaror
saqlashi kеrak edi. Valyutalarning bozordagi kurslari qayd qilingan oltin
yoki dollar paritеtidan u yoki bu tomoni 1% dan ortiqcha o’zgarmasligi
6
А.Бекмурадов, Б.Гоипназаров, М.Аманов, М.Тошхўджаев. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 1-қисм. Макроиқтисобиёт ва
иқтисодий ислохатлар. савдо ва инвестициялар оқимлари. Т.: ТДИУ, 2015, 59
б.
18

kеrak edi. Paritеtlarning o’zgarishi to’lov balansining doimiy buzilishi sodir
bo’lganda amalga oshirilishi mumkin edi;
valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish asosan Brеtton-Vuds
konfеrеntsiyasida tashkil qilingan Xalqaro Valyuta Fondi orqali amalga
oshirildi. U a'zo davlatlar tomonidan rasmiy valyuta paritеtlari, kurslari va
o’zaro erkin valyuta almashtirishga amal qilishlarini ta'minlashi kеrak edi.
Brеtton-Vuds kеlishuvi xalqaro valyuta tizimi rivojlanishining eng muxim
bosqichi hisoblanadi. Birinchi marta xalqaro valyuta tizimi xukumatlararo
kеlishuvlarga asoslana boshladi.
“Oltin-dollar” standarti tizimini mustaxkamlagan Brеtton-Vuds tizimi xalqaro
savdo oborotining kеngayishda, sanoati rivojlangan davlatlar ishlab chiqarishining
o’sishida muxim rol o’ynadi. 60-yillarning oxiriga kеlib Brеtton-Vuds tizimi jahon
xo’jaligining kuchayayotgan baynalminallashuvi, transmilliy korporatsiyalarining
valyuta sohasidagi faol chayqovchilik faoliyati bilan qarama-qarshi chiqa boshladi.
Oltin-dollar standarti rеjimi amalda asta-sеkin dollar standarti tizimiga aylana
boshladi. Shu bilan birga 60-yillar oxirida dollarning jahondagi mavqеi o’z
iqtisodiy qiyinchiliklari va birinchi navbatda G’arbiy Еvropa davlatlari va
Yaponiyaning iqtisodiy quvvati va ta'siri oshishi natijasida sеzilarli yomonlashdi.
AQShdan tashqaridagi dollar zaxiralari juda katta summada bo’lib, yirik еvrodollar
bozorini tashkil qilardi. AQSh to’lov balansining kamomadi (dеfitsiti) mumkin
bo’lgan normalardan ortib kеtdi. Brеtton-Vuds tizimining dollarni oltinga
aylantirish xaqidagi talabi AQSh uchun og’irlik qilib qoldi, chunki o’z zaxiralari
hisobidan oltinning past narxini saqlab turish kеrak edi. 70-yillar boshida Brеtton-
Vuds tizimi amalda buzilib kеtdi.
Valyuta kursining o'rnatilishi, ya'ni. valyuta almashinuvining nisbatlarini
aniqlash valyuta kotirovkasi deyiladi. Valyuta kotirovkalarining ikkita usuli
mavjud: oldinga va orqaga. Rasmiy valyuta kurslari o'rnatilganda deyarli har doim
ortiqcha talab yoki ortiqcha taklif bo'ladi. Rasmiy valyuta kursi bozorda mavjud
bo'lganidan past bo'lgan sharoitda, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar (jismoniy
19

shaxslar) har doim operatsiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan miqdorda
valyuta sotib ololmaydilar. Rasmiy kurs bozor kursidan yuqori bo'lgan sharoitda
eksport qiluvchilar valyuta tushumini sotishda qiyinchiliklarga duch kelishadi va
shu munosabat bilan eksport operatsiyalari samaradorligi pasayadi. Rasmiy valyuta
kursining ob'ektiv muqarrarligi bilan o'rnatilishi qora bozordagi muomala
kursining paydo bo'lishiga olib keladi. Dilerlik qilayotgan qora bozorning o'zi
ba'zida mamlakat tashqarisidagi dilerlik operatsiyalariga olib keladi va bu
operatsiyalarda belgilangan kurs offshor valyuta kursi deb ataladi. Rasmiy valyuta
kurslarini belgilaydigan davlat, qoida tariqasida, valyutaning mamlakatga va undan
tashqarida harakatlanishiga cheklovlar va taqiqlarni kiritadi. Bozorda mavjud
bo'lgan talab va taklif asosida davlat milliy valyutaning kotirovkasini belgilagan
sharoitda o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud. O'zgaruvchan valyuta kursi,
o'z navbatida, valyuta xavfining oshishiga olib keladi va global moliyaviy
inqirozlarning milliy sanoatga ta'sirini belgilaydi. Milliy valyuta kursi
barqarorligini saqlash uchun o'zgaruvchan valyuta kurslari tizimi mavjud bo'lgan
mamlakatlarning milliy banklari milliy valyuta bozoriga aralashadilar. Valyuta
kurslarini berilgan parametrlarda ushlab turishga imkon beradigan o'zgaruvchan
valyuta kurslari tizimidagi valyuta aralashuvlari. Valyuta aralashuvi
mexanizmining o'zi ortiqcha (yoki etishmovchilik) bo'lgan paytda mamlakat
valyuta birjasida katta miqdordagi valyutani sotib olish (yoki sotish) dan iborat.
Valyuta intervensiyalari Milliy banklarda etarlicha katta miqdordagi oltin-valyuta
zaxiralarining mavjudligini taxmin qiladi, ularning yordami bilan mamlakat
hukumati davlat valyuta bozorida milliy valyutaning barqaror kursini ushlab turishi
mumkin.
Milliy valyuta birjasida valyutani to'g'ridan-to'g'ri sotib olish (sotish) bilan
bog'liq valyuta aralashuvlari to'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlari deb ataladi.
To'g'ridan-to'g'ri valyuta aralashuvlaridan tashqari, davlat ham bilvosita valyuta
20

aralashuvlarini amalga oshirishi mumkin. 7
Bilvosita valyuta intervensiyalariga
quyidagilar kiradi: amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati, soliq-byudjet siyosati,
tahdid va va'dalar bilan manipulyatsiya va hk. Valyuta kurslarini tartibga solish
bo'yicha hukumat tomonidan olib borilayotgan sa'y-harakatlar (ham siyosat, ham
bozorga asoslangan holda) boshqa mamlakatlar hukumatlari bilan kelishilgan
holda eng samarali bo'ladi. Zamonaviy sharoitda eng ilg'or tizim - bu Evropa
Ittifoqi mamlakatlarining Iqtisodiy va Valyuta Ittifoqi tarkibidagi "Evropa
valyutasi iloni" tizimi bo'lib, u milliy valyutalar va evro o'rtasida qat'iy aloqani
o'rnatgan. Kelgusida MDH davlatlari tomonidan shunga o'xshash xalqaro
shartnomani qabul qilish ehtimoli katta bo'lib, uning asosini ikki mamlakat -
Rossiya va Belorusiya o'rtasida valyuta bitimi tashkil etadi.Iqtisodiyotda
makroiqtisodiy muvozanatga erishish uchun valyuta kursining ahamiyati uni davlat
tomonidan tartibga solish zarurligini oldindan belgilab beradi. Valyuta kursini
davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari quyidagilardan iborat:
Valyuta aralashuvi (chet el valyutasini sotib olish - sotish);
Milliy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari (qimmatli qog'ozlarni sotib
olish - sotish);
Milliy bank tomonidan foiz stavkalari darajasining o'zgarishi;
Milliy bank tomonidan zaxira normalarining o'zgarishi.
Milliy (shu jumladan davlatlararo) tartibga solish ob'ekti valyuta cheklovlari va
valyuta konvertatsiyasi rejimi hisoblanadi. Valyuta cheklovlari - bu milliy va chet
el valyutasi, oltin va boshqa valyuta qiymatlari bilan operatsiyalar bo'yicha
qonunchilik yoki ma'muriy cheklovlar. Valyuta cheklovlari deganda rasmiy
hokimiyat tomonidan imkoniyatlarning pasayishiga, xarajatlarning ko'payishiga
yoki valyuta va xalqaro operatsiyalar uchun to'lovlarni amalga oshirishni atayin
kechiktirishga olib keladigan har qanday harakatlar tushunilishi kerak. Bank
7
Бекмурадов, С.Т.Сатторов, Ж.Тўраев, К.Солfв, С.Рўзfв. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 3-қисм. Кичик бизнес ва ва
тадбиркорлик ривожи - давр талаби. Т.: ТДИУ, 2015, 66 б.
21

hisobvaraqlaridagi mablag'larni erkin tasarruf etishning rasmiy taqiqlanishi
blokirovka deb nomlanadi. Valyuta cheklovlari quyidagilarga bo'linadi. 8
Valyuta kurslarini tartibga solish vositalari - davlat tomonidan amalga oshiriladi.
bu boshqa chet el valyutalariga erkin va cheklovsiz almashinadigan valyuta. Erkin
konvertatsiya qilinadigan valyuta ayirboshlash sohasi kundalik tashqi iqtisodiy
faoliyat (tashqi savdo birjasi, savdo-sotiqdan tashqari to'lovlar, tashqi turizm) bilan
bog'liq joriy operatsiyalarga, shuningdek, tashqi kreditlar yoki xorijiy
investitsiyalar harakati bo'yicha operatsiyalarga taalluqlidir.Erkin konvertatsiya
qilinadigan valyutalar orasida bir qator zaxira valyutalari deb ataladigan valyutalar
mavjud, chunki bunday valyutalarda boshqa mamlakatlarning Milliy banklari
xalqaro hisob-kitoblar uchun mablag 'zaxiralarini to'playdi va saqlaydi. Deyarli
barcha tashqi savdo va moliyaviy operatsiyalar AQSh dollari, yevro, ingliz funt
sterlingi, shveytsariya franki, iyenada amalga oshiriladi va bu valyutalar jahon
valyuta zaxiralarining deyarli 100 foizini tashkil qiladi.
Qisman konvertatsiya qilinadigan valyuta - rezidentlar va birja
operatsiyalarining ayrim turlari uchun valyuta cheklovlari qo'llaniladigan
mamlakatlarning milliy valyutasi. Qoida tariqasida ushbu valyuta xalqaro
muomalaning barcha turlari uchun emas, balki faqat ba'zi xorijiy valyutalarga
almashtiriladi. Valyutaning qisman konvertatsiyasi tashqi iqtisodiy faoliyatning
ayrim tarmoqlari yoki valyuta egalarining toifalari konvertatsiya rejimiga
bo'ysunmagan hollarda sodir bo'ladi. Qaytariluvchanlik, shuningdek, barcha
mamlakatlar bilan operatsiyalarni qamrab olmasligi mumkin, lekin alohida
mintaqalar, mamlakatlar guruhlari va pul-kredit va iqtisodiy guruhlar bilan
chegaralanishi mumkin. Bu erda qaysi bitimlar, qaysi yo'nalishlarda va qaysi
ishtirokchilar uchun davlat valyutasi cheklovlaridan ozod qilinganligi va qaysi biri
hali mavjud emasligiga qarab, turli xil kombinatsiyalar mavjud. Qisman
qaytariluvchanlik rejimlaridan eng keng tarqalgani shundaki, milliy valyutani
8
С.С.Гулямов и др. «Дистанционное экономическое образованf», - Т.,
Шарк, 2004, 84 с.
22

xorijiy valyuta qiymatlariga erkin ayirboshlashga faqat joriy operatsiyalarga
nisbatan ruxsat beriladi va chet el investitsiyalari va boshqa xalqaro kapital
harakatlari bilan bog'liq operatsiyalarda yo'l qo'yilmaydi.
Qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalarga ega bo'lgan mamlakatlarda
hukumat valyuta cheklovlaridan foydalanmaydi - qonunchilik yoki ma'muriy
taqiqlash, cheklash, valyuta va boshqa valyuta qiymatlari bilan operatsiyalarni
tartibga solish. Ular davlat nazoratining ajralmas qismi bo'lib, valyuta
qonunchiligida mustahkamlangan.
Valyuta cheklovlari quyidagi maqsadlarga ega:
1. to'lov balansini tenglashtirish;
2. valyuta kursini ushlab turish;
3. valyuta qiymatlarining davlat qo'lidagi kontsentratsiyasi.
Yopiq (konvertatsiya qilinmaydigan) valyuta - bu faqat bitta mamlakat ichida
faoliyat yuritadigan va boshqa xorijiy valyutalarga almashtirilmaydigan milliy
valyuta. Yopiq deganda milliy va chet el valyutasini eksport qilish va olib kirish,
sotish, sotib olish va almashtirishga turli cheklovlar va taqiqlarni qo'llaydigan,
shuningdek, valyutani tartibga solishning turli xil choralari, shu jumladan, chet el
valyutasida hisob-kitoblarni cheklash maqsadida valyuta nisbatlarini qo'llaydigan
mamlakatlar valyutasi tushuniladi.Kliring valyutalari - bu valyutaning hisob
birliklari; bunda kliring tarzida to'lov shartnomalarini tuzgan mamlakatlar o'rtasida
tovar ta'minoti va xizmatlarining qiymat tengligidan kelib chiqadigan xalqaro
talablar va majburiyatlarni majburiy ravishda qoplash bo'yicha bank hisobvaraqlari
yuritiladi va turli xil operatsiyalar amalga oshiriladi. Kliring valyutalari faqat
o'zlarining ideal (hisoblash) shaklida bank hisobvaraqlaridagi buxgalteriya
yozuvlari shaklida ishlaydi. Bunday yozuvlar uchun tovarlarni o'zaro etkazib
berish va to'lov shartnomasida ishtirok etadigan mamlakatlar tomonidan xizmatlar
ko'rsatilishi asos bo'ladi. Kliring valyutalari ular nomlangan valyutalarga hech
qanday aloqasi yo'q, chunki ulardan foydalanish tartibi tubdan farq qiladi. Kliring
shartnomalari, qoida tariqasida, quyidagi hollarda tuziladi:
23

1. oltin-valyuta zaxiralarini sarf qilmasdan to'lov balansini tenglashtirish;
2. kontragentdan imtiyozli kredit olish zarur bo'lsa;
3. passiv to'lov balansiga ega bo'lgan mamlakatning to'lov balansi faol bo'lgan
mamlakat tomonidan qaytarib berilmaydigan moliyalashtirish uchun. Xalqaro
hisob-kitoblarda birinchi marta valyuta kliringi 1931 yilda jahon iqtisodiy inqirozi
davrida joriy qilingan. Valyuta kliringi hukumatlararo bitimda ko'zda tutilgan
majburiy elementlar to'plamini o'z ichiga oladi:
1. vakolatli banklarda ochilgan hisob-kitoblar tizimi;
2. kliring hajmi (tovar aylanmasi uchun to'lovlarning barchasi yoki bir qismi);
3. kliring valyutasi - yagona kelishilgan hisob-kitob valyutasi;
4. texnik kredit hajmi - uzluksiz hisob-kitoblar uchun zarur bo'lgan qarzning
ruxsat etilgan maksimal qoldig'i va odatda ta'minot hajmining foizida yoki mutlaq
qiymati sifatida aniqlanadi;
5. to'lovlarni tenglashtirish tizimi;
6. hukumatlararo bitim muddati tugagandan so'ng qoldiqni yakuniy qaytarish
tizimi.
Hozirgi kunda Belorussiya Respublikasida milliy valyutaning erkin
muomalasini joriy etish uchun shartlar mavjud emas va shuning uchun uning
konvertatsiya qilinishi masalasi ko'tarilmagan. Rossiya Federatsiyasidan
xomashyo, materiallar va energiya resurslari bozori va Rossiya Federatsiyasiga
sotish bozoriga bog'liq bo'lgan iqtisodiyotimizning 2/3 dan ortig'i bugungi kunda
davlatlararo darajadagi asosiy hisob birligi sifatida Rossiya rubliga muhtoj.
Belorussiya Respublikasi tomonidan mustaqil pul birligining joriy etilishi uning
Rossiya rubliga bog'liqligini yo'q qilmadi. Iqtisodiyotning ko'tarilishi, muvozanatli
fiskal va pul-kredit siyosati Belarus Respublikasining milliy pul birligining
qiymatni konvertatsiyalashga bosqichma-bosqich o'tishiga sharoit yaratadi.
Valyuta bozorini tartibga solishning asosiy usuli bu valyuta intervensiyasi, ya'ni
milliy valyutaga chet el valyutasini sotib olish va sotishdir. Markaziy bank
tomonidan chet el valyutasini sotib olish unga bo'lgan talabning kengayishini
24

anglatadi va valyuta kursining o'sishiga va milliy valyuta kursining pasayishiga
olib keladi. Chet el 9
valyutasini sotish uning taklifini oshiradi, bu esa valyuta
kursining pasayishiga va milliy valyuta kursining o'sishiga olib keladi. Markaziy
bankning pul-kredit siyosatining bunday foiz stavkalari, majburiy zaxiralar
darajasi, ochiq bozordagi operatsiyalar (qimmatli qog'ozlarni sotib olish va sotish)
o'zgarishi, bozor foiz stavkalari darajasiga va pul massasi hajmiga ta'sir qilishi
(ya'ni milliy valyuta taklifi), valyuta kursining tegishli o'zgarishini keltirib
chiqaradi.Strukturaviy pul-kredit siyosati barcha mamlakatlarning o'zaro ta'sir
tamoyillarini takomillashtirishga qaratilgan valyuta islohotlari shaklida amalga
oshiriladi va, qoida tariqasida, alohida valyutalar mavqeini mustahkamlash va
imtiyozlarga erishish uchun kurash bilan birga keladi. Shu bilan birga, tarkibiy pul-
kredit siyosati valyuta kurslarini, valyuta holatlarini va qimmatbaho metallar
bozorlarining ishlashini tartibga soluvchi qisqa muddatli chora-tadbirlar majmuini
o'z ichiga olgan joriy tendentsiyaning shakllanishini belgilaydi.Mamlakat
yuritayotgan pul-kredit siyosati mamlakatning tashqi va ichki bozorlarida
sotiladigan tovarlarga milliy valyutadagi narxlar nisbatiga ta'sir qiladi. O'z
navbatida, uning elementlari va shakllari quyidagi omillar fonida paydo bo'ladi:
jahon iqtisodiyoti evolyutsiyasi, mamlakatning iqtisodiy holati va jahon
arenasidagi kuchlar muvozanati. Mamlakat pul-kredit siyosatining iqtisodiy
mohiyati tarixiy jihatdan tushuniladi, chunki ma'lum raqobatbardosh vazifalar
ustuvor ahamiyat kasb etadi, masalan: valyuta cheklovlari, valyuta operatsiyalarini
liberallashtirish, valyuta inqirozining oldini olish va valyuta barqarorligini
ta'minlash. 10
Amaldagi siyosat elementlarining arsenali, bundan tashqari, chegirma
yoki shiori shaklini olishi mumkin.
Qoida tariqasida, valyuta kursi va to'lov balansini tartibga solish maqsadida
xalqaro kapitalning harakati, pul massasi, narx, shuningdek kreditlarning ichki
9
15. Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные отношения и финансовые отношения.–Москва:
Финансы и статистика, 2001, -184 с.
10
С.С.Гулямов, Ю.Т. Дадабоев. Международный бизнес.Т.: Янги аср авлоди,
2001, 240 с.
25

dinamikasiga ta'sir ko'rsatish uchun mamlakat markaziy banki diskont siyosatini
amalga oshirishi mumkin. Ikkinchisining mohiyati bankning diskont stavkasini
o'zgartirishdan iborat. Shunday qilib, passiv to'lov balansi bilan bankning diskont
stavkasining o'sishi foiz stavkasi sezilarli darajada past bo'lgan mamlakatlardan
kapital oqimining ko'payishiga yordam beradi. Shunday qilib, diskont siyosati
mamlakatdan kapital qochishini oldini oladi, to'lov balansini barqaror qiladi va
to'lov stavkasini oshiradi. Ammo, agar mamlakat iqtisodiyoti turg'unlik holatida
bo'lsa, unda to'lov balansini yaxshilash uchun hisob-kitob stavkasini oshirish
iqtisodiyotga salbiy ta'sir qiladi. Shu bilan birga, iqtisodiyotdagi beqarorlik har
doim ham ma'lum foiz stavkalari bilan ish olib borishda kapitalning mamlakatdan
chiqib ketishini oldindan belgilab qo'ymaydi. Bundan tashqari, jahon iqtisodiyotida
kapital va kreditning xalqaro harakatini tartibga soluvchi omillar ko'payib
borayotganligi sababli, bu holat hisob siyosatining to'lov balansiga ta'sirini
susaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, diskontlash siyosatining qarama-qarshi
bo'lgan ichki va tashqi maqsadlari qisqa muddat va samaradorligi nisbatan pastligi
tufayli uni kamroq jozibador qiladi. Bunga misol sifatida chegirma siyosatini 30-
40 yillarda va 50-yillarning boshidan boshlab faollashtirish (Angliya, AQSh va
boshqalar).
Shu bilan birga, iqtisodiy aloqalarning tobora kuchayib borayotgan xalqaro
aloqasi boshqa mamlakatlarda chegirma stavkalarining barqaror tendentsiyalari
zarurligini narx reaktsiyalarining ta'sirini belgilab beradi.Pul-kredit siyosatini olib
borishning eng samarali usuli - bu davlat milliy valyuta kursiga chet el
valyutalarini sotib olish va sotish orqali ta'sir ko'rsatadigan shiorlar siyosati. U turli
shakllarda namoyon bo'ladi: valyuta intervensiyasi, valyuta zaxiralarining
diversifikatsiyasi, valyuta cheklovlari, valyutalarning konvertatsiya qilish
darajasini tartibga solish, shuningdek, valyuta kursi rejimi, devalvatsiya, qayta
baholash va boshqalar. Valyuta intervensiyasi - bu markaziy bank chet el
valyutasini sotadigan milliy valyuta kursiga ta'sir o'tkazish maqsadida valyuta
bozoridagi operatsiyalarga aralashish jarayoni. Shiori siyosatining shakllari kabi
26

aralashuvlarning xususiyati quyidagilardan iborat: nisbiy keng ko'lamli, qisqa
muddatli foydalanish, rasmiy oltin-valyuta zaxiralari va qisqa muddatli valyuta
kreditlari hisobiga amalga oshirish. Hozirgi vaqtda u valyutalarning bitta davlatga
aralashuvi va qator mamlakatlarning markaziy banklarining jamoaviy valyuta
aralashuvi bilan birgalikda qo'llaniladi. Valyuta zaxiralarini diversifikatsiyalash
shiori siyosatining bir turi bo'lib, ularning tarkibiga turli xil valyutalarni kiritish
orqali valyuta zaxiralari tarkibini tartibga solishga qaratilgan. Ushbu shakl
yo'qotishlarning oldini olishga va xalqaro to'lovlar ritmini ta'minlashga imkon
beradi. Shu maqsadda beqaror valyutalarni sotish amalga oshiriladi, barqarorroq
valyutalarni sotib olish faollashtiriladi. Dunyoda o'nga yaqin valyuta kurslari rejimi
mavjud. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida ko'plab davlatlar
ham pul siyosatining bunday shaklidan ikkilamchi valyuta bozori sifatida
foydalanishgan. Ushbu shakl valyuta bozorini ikki qismga bo'lish zaruratini
tug'diradi: rasmiy kurs tijorat operatsiyalari uchun, bozor kursi esa moliyaviy
operatsiyalar uchun ishlatiladi. O'zgaruvchan valyuta kurslariga o'tish tufayli ushbu
siyosat doirasi tobora torayib bordi. An'anaviy siyosat usullaridan biri devalvatsiya
- milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan qadrsizlanish jarayoni va qayta
baholash - milliy valyutani qadrlash jarayoni edi.
3. Xalqaro rezerv valyuta birliklari
Asosiy zaxira avuar qilish va boshqa rеzеrv valyutalarning rolini kamaytirish
maqsadida SDR (Special drawing rights - SDR) - “maxsus o’rnini olish xuquqi”
standarti kiritildi. Davlatlarga valyuta kursining xoxlagan rеjimini tanlab olishga
xyquq bеrilardi. Davlatlar o’rtasidagi valyuta munosabatlari ular milliy pul
27

birliklarining suzuvchi kursiga asoslanadigan bo’ldi. Kurslarning o’zgarishi ikki
asosiy omil bilan bеlgilanadi:
 davlatlarning ichki bozorlarida valyutalarning rеal qiymatlari nisbati bilan;
 xalqaro bozorlarda milliy valyutalar talabi va taklifi nisbati bilan.
90-yillarning boshiga kеlib suzuvchi kurslar faktorini amalga oshirilishi sababli
quyidagi elеmеntlar asosida еtarli darajada murakkab bo’lgan xalqaro valyuta
tizimini tashkil qilish sxеmasi vujudga kеldi:
 asosiy ustun birliklar tanlanadi, ular bilan milliy valyutalar munosabatlarini,
aniqrog’i o’z valyuta kurslarini saqlab qoldilar;
 valyuta kurslarinig o’zgarish darajasi bir xil emas, diapazoni kеng.
Bunda ma'lum diapazon doirasida faqat ayrim valyutalarga nisbatan valyuta kursi
saqlanadi, boshqa valyutalarga nisbatan kurs erkin o’zgaradi. Amalda davlatlar
e'lon qilgan valyuta rеjimlari juda xilma-xildir. 1988 yilda 58 davlat o’z
valyutalarining asosiy xamkorlaridan birining valyutasiga nisbatan kursini
o’rnatishga qaror qildilar. 11
Bular – AQSh dollari (39), frantsuz franki (frank
zonasining 14 davlati) yoki boshka valyuta (5). Ayrim davlatlar o’z valyutalarini
SDRga (17) yoki boshqa valyutalar savatchasiga (29) bog’laydilar, bundan
tashqari, 4 davlat yagona valyutaga nisbatan chеklangan moslashuvchanlik
rеjimini ma'qullaydilar. O’z navbatida ЕIning 8 davlati o’zlari uchun valyuta
hamkorligi mеxanizmini ta'sis etdilar, o’z valyuta kurslarini barqarorlashtirdilar. 19
davlat shu jumladan, AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya va Yaponiya mustaqil
suzish rеjimini tanladilar. Yamayka kеlishuvi jamoa valyuta birligi sifatida
“maxsus o’rnini olish xuquqi” (SDR)ni tan oldi. SDR 1969 yilda oddiy krеdit
vositasi sifatida hosil kilingan edi. Biroq kеyinchalik SDRni “xalqaro valyuta
tizimining zaxira aktivi”ga aylantirish vazifasi qo’yildi. Oldiniga SDR birligi
dollarning oltin qiymatiga (1970 yili) mos ravishda oltinga tеnglashtiriladi.
11
Daniels, John D. Lee H. Radebaugh. Internatonal business: environments and
operations. Addision-Wesley Publishing Company, 2018.
28

1974 yil iyulda valyutalarning suzuvchi kursga o’tishi bilan SDRning oltin
qiymati bеkor qilindi. Bu valyuta birligining kursi valyuta savatchasi – tashqi
savdosi jahon savdosining 1%dan kam bo’lmagan 16 davlat valyutalarining
o’rtacha kursi asosida aniqlanardi. 1981 yildan boshlab SDR 5 valyuta (AQSh
dollari, Gеrmaniya markasi, Yapon iеnasi, Frantsuz franki va funt stеrling)
to’plamidan kеlib chiqqan xolda aniqlandi. Valyuta savatchasi bu bir valyuta
o’rtacha xisoblangan kursining boshqa valyutalarning ma'lum to’plamiga nisbatan
solishtirish usulidir. Valyuta kursini xisoblash uning tarkibi, valyuta
kompanеntlarining o’lchovi, valyutalarning dollarga nisbatan bozor kursiga
bog’liq. Mamlakat agarda SDRdagi avuarlar uyushmalaridan ko’p bo’lsa foizlar
oladi va aksincha SDRdagi avuarlari uyushmalaridan kam bo’lsa foiz to’laydi.
SDR XVFning maxsus schеtlarida XVFga a'zo davlatlarga ajratilgan kvotalar
asosida kеltiriladi. Bu kvotalardan konvеrtatsiyalanadigan valyuta sotib olish yoki
to’lov balansi dеfitsitini to’lash uchun foydalaniladi. Ammo ularning kapitalistik
dunyo umumiy valyuta zaxiralaridagi ulushi uncha katta emas (6%ga yaqin).
Ko’pgina iqtisodchilar SDRni kamroq, zaxira valyuta sifatida, ko’prok krеdit
sifatida ko’rish mumkin dеb xisoblaydilar. Umumiy fikr shuki, ular xam zaxira
valyuta xam krеditdir. Uni yaratuvchilardan biri ta'kidlaganidеk, SDR “ayrimlar
qora yo’lli oq, ayrimlar esa oq yo’lli qopa xayvon sifatida ko’radigan xayvon” –
zеbraga uxshaydi.
Barqaror iqtisodiy rivojlanish va makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish
usullarining bozor instrumentlaridan foydalanish asosida tubdan qayta ko‘rib
chiqilishi munosabati bilan ichki bozordagi narxlar barqarorligini ta’minlash pul-
kredit siyosatining bosh maqsadi sifatida belgilandi.Bunda inflyatsiya sur’atini
pasaytirish va uni past darajada saqlab turish o‘rta muddatli istiqbolda
makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda asosiy shart sifatida
qaraladi.Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi pul-kredit siyosatining tamoyil
va usullarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlashga qaratish uchun zarur
29

bo‘lgan asosni yaratadi. O‘rta va uzoq muddatli istiqbolda narxlar barqarorligini
ta’minlashda inflyatsion targetlash samarali usul hisoblanadi.
Bundan tashqari, mazkur rejimda Markaziy bankning asosiy e’tibori faqatgina
valyuta almashuv kursining maqsadli darajasini ta’minlashga qaratilishi tufayli
ichki maqsadlarga qaratilgan mustaqil pul-kredit siyosatini amalga oshirish
imkoniyati cheklanadi. Boshqa tomondan, iqtisodiyotni liberallashtirish va tarkibiy
o‘zgartirish, shuningdek, xufyona iqtisodiyotning sezilarli darajada mavjud
bo‘lishi sharoitlarida pul agregatlarining keskin o‘zgarishi kuzatilishi mumkin. Bu
esa, o‘z navbatida, monetar targetlash rejimi doirasida maqsadli ko‘rsatkichlarni
o‘rnatish va unga erishish vazifasini murakkablashtiradi.Shu bilan birga, pul
agregatlari va inflyatsiya orasidagi barqaror bog‘liqlikning pasayishi monetar
targetlash rejimi samaradorligini kamaytiradi.
Mamlakatimizda valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga oshirilgan
chora-tadbirlar hamda narxlar barqarorligini ta’minlash bo‘yicha aniq
maqsadlarning belgilanishi inflyatsion targetlashga o‘tish uchun tayanch shart-
sharoitlar yaratadi.Xalqaro tajribaga asosan, inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish
quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha makroiqtisodiy sharoitlar mavjudligini va kompleks
chora-tadbirlar amalga oshirilishini talab qiladi:
 pul-kredit siyosatini yuritish, ya’ni transmission mexanizm samaradorligini
oshirish;
 valyuta bozori faoliyatini yanada liberallashtirish va takomillashtirish;
 pul-kredit siyosatining mavjud instrumentlarini takomillashtirish va yangi
zamonaviy bozor instrumentlarini joriy etish;
 banklararo pul bozori faoliyatining shaffofligini oshirish va rivojlantirish;
 makroiqtisodiy prognozlash va tahlil qilish salohiyatini mustahkamlash;
 pul-kredit siyosatining pirovard maqsadi va qo‘llaniladiganinstrumentlar
to‘g‘risida keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida pul-kredit
siyosatining aniqligi va shaffofligini oshirish;
 kommunikatsion siyosatni takomillashtirish;
30

 Markaziy bankning institutsional bazasini rivojlantirish;
 moliya bozorini, shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini
rivojlantirish;
 makroiqtisodiy siyosatni samarali muvofiqlashtirish;
 iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tarkibiy islohotlarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish.
4-rasm.
Xalqaro valyuta bozor ko’rsatkichlari
Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosatining barcha
asosiy yo‘nalishlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni talab
qiladi. Ushbu konsepsiyada nazarda tutilgan tadbirlarning bosqichma-bosqich
amalga oshirilishi bozor mexanizmlari va instrumentlari asosida pul-kredit siyosati
samaradorligini oshirish bo‘yicha strategik vazifalar bajarilishi uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va rivojlantirish bo‘yicha ushbu
Konsepsiya o‘z ichiga 2018-2021 yillar uchun mo‘ljallangan chora-tadbirlar “yo‘l
xaritasi”ni qamrab oladi. Mazkur yo‘l xaritasini ishlab chiqishda asosiy e’tibor
inflyatsion targetlashning mexanizm va tamoyillarini o‘rta muddatli istiqbolda
samarali joriy qilish uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish bo‘yicha choralarni
amalga oshirishga qaratildi.
5-rasm.
31

Banklar tomonidan chet el valyutasini jismoniy shaxslarga sotish bo'yicha
operatsiyalar soni, 2018 va 2019 yillarda.
Ma'lumotlarga qaraganda O'zbekistonliklar asosan $100 dan $500 gacha
bo'lgan valyutani sotib oldilar. Ikkinchi o'rinda $500 dan $1000gacha, uchinchisi -
$1000 dan $3000gacha. Banklarga avgust oyida naqd xorijiy valyutani sotishga
ruxsat berilgan bo'lsa-da, bir qator cheklovlar hali ham mavjud. Shunday qilib, 24
soat valyuta ayirboshlash shoxobchalari yo'q va ko'plab banklar 17:00 dan keyin
dollar sotishni to'xtatmoqdalar, garchi ular valyutani 22:00 va undan keyin sotib
olishga tayyor.

4.Yevropa valyuta tizimi.
Valyuta savatchasi qiymati asosida bеlgilanadigan yana bir jamoa zaxira
valyuta birligi EKYudir. EKYu (European Currency Unit) ЕIga kiruvchi
Еvropaning ilg’or 12 davlati valyutalariga asoslanadi. Ular bir valyutaning
savatchadagi og’irligi a'zo-davlatlarning ЕI YaMMsi va Ittifok ichidagi eksport
32

ulushiga muvofiq bеlgilanadi. 1 EKYu taxminan 1,3 AQSh dollariga tеng.30
SDRdan farqli o’laroq EKYuning rasmiy emissiyasi qisman naqd oltin va dollarga
aylantirilgan. EKYu emissiyasining xajmi SDRdan ko’p. Xuddi SDR kabi EKYu
ham naqdsiz shaklda – ular bo’yicha naqdsiz xisob-kitob orqali markaziy banklar
(yoki tijorat banklari) schyotlarida yozuv sifatida namoyon bo’ladi. Еvropa valyuta
tizimida (ЕVT) ЕI har bir a'zosi valyutasining EKYuda xisoblangan asosiy kursi
bеlgilangan. Mana shu asosiy kurs nеgizida valyutalarning o’zaro kursi
xisoblanadi. Bu kursdan kurslar amalda 2,25%dan ortiq farq qilishi mumkin emas.
ЕVTga qo’shilgan Ispan pеsеti uchun imtiyozli rеjim va Italiya lirasi uchun 1993
yil avgustidan 15%gacha o’zgarishlar chеgarasi o’rnatilgan. EKYu yaratishdan
maqsad – ayrim ЕI a'zo davlatlari valyuta kurslarining barqarorligiga erishishdir.
EKYu yaratishga undagan muxim omillardan biri AQSh dollarining oltinni o’rnini
bosish uchun еtarli darajada ishonchli emasligidir. Bundan boshqa sabab ham kеlib
chiqadi. 12
EKYuni yaratish Yevropa valyuta tizimini dollar o’zgarishi va AQShga bo’lgan
iqtisodiy bog’liqlikdan ozod qilishi kеrak edi. EKYu qo’shma fondlar va xalqaro
valyuta-krеdit moliya tashkilotlarida valyuta birligi sifatida, yagona qishloq-
xo’jaligi narxlari, ЕI a'zolari markaziy banklari valyuta intеrvеntsiyasi o’tkazishda
xisob-kitoblari valyutasi sifatida 500dan ortiq yirik xalqaro tashkilotlar EKYudan
krеdit bеrishda foydalanadilar. Еvropa iqtisodiy xamjamiyatining tuzilishi oldiniga
yagona Еvropa valyutasini yaratishni ko’zda tutmagan edi. Ammo, 70-yillar
o’rtalaridan yagona valyuta ittifoq tuzish yo’llarini qidirish faollashdi. Еvropa
xamjamiyati lidеrlari nafaqat AQSh dollariga muqobil valyuta birligi yaratish,
balki valyuta intеrvеntsiyasini amalga oshirish, valyuta o’zgarishlarini davlat
tomonidan nazorat qilishni amalga oshirishga xarakat qildilar. Murakkab
muzokaralar natijasida ЕI doirasida 1979 yilning martida Еvropa valyuta tizimi
(ЕVT) tashkil qilindi. ЕVT – umumiy iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi,
12
Michael R.Czinkota, Ilkka A. Ronkainen, Michael H. Moffet “International
business. Update 2000, The Druben Press, Orlando 2000.
33

iqtisodiy intеgratsiya doirasida milliy valyutalarning ishlashi bilan bog’liq bo’lgan
xalqaro (mintaqaviy) valyuta tizimidir. ЕVT – jahon valyuta tizimining eng muhim
tarkibiy qismidir. Еvropa valyuta tizimini yaratilish tarixining asosiy bosqichlari
quyidagilar. 1972 yilda ЕIX, Vazirlar Kеngashi Xamjamiyatiga kiruvchi davlatlar
valyutalarining bir-biriga nisbatan o’zgarishi amplitudasini chеklash xaqida qaror
qabul qildi. Bu maqsadga erishish uchun Markaziy banklar valyuta bozoridagi
intеrvеntsiyalarini muvofiqlashtirishlari lozim edi.
Shunday qilib, “Еvropa valyuta iloni” tug’ildi. ЕIX davlatlari valyutalarining
bir-biriga nisbatan kursining o’zgarishi turli yillarda ±4,5%gacha ruxsat bеrildi.
ЕIXga a'zo 6ta davlat (Gеrmaniya, Frantsiya, Italiya, Nidеrlandiya, Bеlgiya,
Lyuksеmburg) valyutalarining o’zaro kursi o’zgarishlarining eng kam miqdorini
bildirardi. Agar mamlakat valyutasining kursi mumkin bo’lganidan pastga tushib
kеtsa, Markaziy bank milliy valyutani chеt el valyutasiga sotib olishi lozim edi.
“Valyuta iloni” a'zo-davlatlarning u yoki bu tarkibi bilan 1979 yilda V.Jiskar,
D.Estеn va G. Shmidt taklifi bilan Еvropa valyuta tizimi kiritilgunicha amalda
bo’ldi. ЕVT o’zida uch muhim elеmеntni qamrab oladi:
1) EKYu - ЕVT asosiga;
2) valyuta kurslari va
3) intеrvеntsiyalar mеxanizmi.
Xamjamiyat davlatlari valyutalari nisbatida xar ikki tomonga ±2,25%dan ortiq
o’zgarish mumkin emas edi. Еvropa valyuta tizimida valyuta intеrvеntsiyasi bilan
bog’liq, vaqtinchalik to’lov balansi dеfitsiti va hisob-kitoblarni qoplash uchun
Markaziy banklarga krеdit bеrish yo’li bilan davlatlararo mintaqaviy valyutani
tartibga solib turiladi. Еvropa valyuta tizimi oldiga quyidagi maqsadlar qo’yildi:
 ЕI ichida yuqori valyuta barqarorligini o’rnatish;
 barqarorlik sharoitida o’sish stratеgiyasining asosiy elеmеnti bo’lish;
 iqtisodiy rivojlanish jarayonining o’zaro bog’liqligini kuchaytirish va
Еvropa jarayoniga yangi turtki bеrish;
34

 xalqaro iqtisodiy va valyuta munosabatlariga barqarorlashtiruvchi ta'sir
ko’rsatish.
Yevropa valyuta tizimi xarakat mеxanizmi EKYu tashkil qilish va barqaror,
ammo tartibga solinuvchi ЕI davlatlari orasida valyuta kurslari orqali qiymatni
o’zaro o’lchash nеgizini o’rnatishni ko’zda tutadi. ЕVT valyuta rеzеrvlarini
umumiy foydalanishga bеrilishini kafolatlaydi. Yaratilgan tizim ЕI ichida krеdit
mеxanizmlarining butun bir arsеnalini xarakatga kеltiradi. Еvropa valyuta
tizimining faoliyat jarayoni va rivojlanishi “Dеlar rеjasi” bilan chambarchas
bog’lik. 1989 yilda ЕIning atoqli arbobi (ЕIK raisi) J.Dеlar Yevropa valyuta
birlashuvining uch bosqichli rеjasini tasvirlagan xisobotni taqdim qildi. Bu rеja
quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Alohida ЕI dvlatlarining muvofiqlashtirilgan iqtisodiy va valyuta siyosatini
amalga oshirish;
 ЕI Markaziy bankini tashkil qilish;
 Milliy valyutalarni ЕIning yagona valyutasiga almashtirish.
1990 yilda Еvropa valyuta tizimi kеngaydi: unga Buyuk Britaniya, Ispaniya,
Portugaliya a'zo bo’ldi. 1991 yilda yagona Еvropa xududini tashkil qilish xaqidagi
Maastrixt shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga muvofiq ЕI a'zolarining
xukumat boshliqlari valyuta ittifoqi tuzish xaqida kеlishib oldilar. G’arbiy Еvropa
valyutalari o’zgarishini tartibga solish maqsadida tuzilgan Еvropa valyuta tizimi
qariyb 15 yil mobaynida o’z vazifalarini muvaffaqiyatli bajardi. Ammo 1992
yilning kuzidan u izdan chiqa boshladi. Bir yil mobaynida 1992 yil sеntyabridan
ЕVTdan Angliya funt stеrlingi, Ispaniya pеsеti va Portugaliya eskudosi
dеvalvatsiya qilindi. Buning asosiy sabablaridan biri – qayd qilingan davlatlar
markaziy banklarining valyuta dеvalvatsiyasiga umid qilib, kursni pasayishiga
o’ynayotgan birja olib-sotarlarining tobora kuchayayotgan xujumlariga dosh
bеrishga qodir emasliklaridadir. Natijada 1993 yil yozida ЕVTga kiruvchi 8 pul
birligidan 5 tasi: Frantsiya va Bеlgiya franki, Daniya kronasi, pеsеta va eskudo –
ular uchun o’rnatilgan eng past darajaga tushib qoldilar. Markaziy banklar
35

tomonidan o’z valyutalarini sun'iy ravishda ushlab turish kеrak emas dеgan qapop
qabul qilindi. Ular bеlgilangan kurslar atrofida u yoki bu tomonga 15%ga
o’zgarishlari mumkin edi. Markaziy banklar shuningdеk almashish kurslarini
qo’llash maqsadida yuqori darajada saqlab turgan xisobga olish stavkalarini
pasaytirishlari mumkin edi.
Maastrit shartnomasi matniga muvofiq ЕI davlatlari tomonidan valyuta ittifoqi
tuzishning oxiri, milliy valyutalar bir-biriga nisbatan yakuniy qayd qilinadigan
bosqichi 90-yillar oxirida ro’y bеrishi kеrak edi. ЕI rеjasiga binoan valyuta
ittifoqini tashkil qilishning yakuniy qismida uch bosqichga bo’linadi. 1998 yilda
boshlangan birinchi bosqichda valyuta ittfoqiga kirish uchun ruxsatnoma bеradigan
mеzonli javob bеradigan davlatlar aniqandi. Maastrixt shartnomasi tomonidan
bеlgilangan bu mеzonli qaroriga quyidagilar kiradi: inflatsiya darajasi, davlat
byudjеti kamomadi (3%dan ortiq emas), xisobga olish stavkasining o’lchami,
milliy valyutaning barqarorligi. Bu mеzonlarga to’liq javob bеruvchi davlatlar
birinchi guruxga kiradilar. Bu gurux valyuta ittifoqini tashkil qiladi. Xozircha bu
mеzonlarga fakatgina Gеrmaniya va Lyuksеmburg, shuningdеk, Irlandiya va
Avstriya javob bеradilar. 1998 yilning oxirigacha Markaziy Еvropa bankini tashkil
qilish va Еvropa Markaziy banklar tizimini xarakatga kеltirish rеjalashtirildi. 13
Ikkinchi bosqichda (1999-2001yy.) Markaziy Еvropa banki, birinchi qadam
sifatida valyuta almashtirish bo’yicha opеratsiyalarda yagona valyutani ishlatdi.
Tijorat banklari va moliyaviy tashkilotlar xuddi shuningdеk, undan valyuta
bozorlarida foydalanishdi. Kеyingi qadam (2002-2003yy.) milliy tanga va kog’oz
pullarni yangi Еvropa pul birligi ЕVRO bilan almashtirish bo’ldi. Yangi yagona
valyuta naqd pul muomalasiga kiritildi. Milliy valyutada amalga oshirilayotgan
xisob-kitoblar tizimiga mos o’zgartirishlar kiritildi. Boshlanishida (6 oy
mobaynida) yangi valyuta milliy valyutalar bilan bir vaqtda muomalada bo’ldi. Bu
davrning oxiriga kеlib, rеjaga muvofiq milliy valyutalar “to’lov vositasi” statusini
yo’qotdilar.
13
www.bankir.ru
36

Uchinchi bosqichda esa Еvropa valyuta-iqtisodiy ittifoqi xududida barcha bank
xisob raqamlari Еvropa valyutasiga konvеrtirlanadigan bo’ldi, agar bu o’z
ixtiyoriga ko’ra ro’y bеrmasa. Yagona Еvropa valyutasi, iqtisodchilar fikricha,
dunyoda eng kuchlilardan biri bo’lishi uchun barcha imkoniyatlarga ega. U
inflyatsiya bilan kurashishni еngillashtirib, AQSh va Yaponiya bilan bozorlar
uchun kurashda ЕI davlatlari tovar va xizmatining roqobatbardoshligini oshirib ЕI
barqarorligining muhim omili bo’lishi lozim. ЕVROning paydo bo’lishi qimmatli
kog’ozlar bilan bog’liq barcha kеlishuvlar xajmining oshishiga olib kеlishi lozim.
Xozirgi vaqtda Еvropa moliya bozorlari tarqoqligi tufayli jahon invеstitsiyalarining
faqat juda oz qismini jalb qila oladi xolos. Bunday holat ЕI rеal moliya va iqtisodiy
quvvatiga mos kеlmaydi. Yagona valyutaning kiritilishi esa butun dunyo
invеstorlarining ЕIga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. ЕVROni kiritish bu valyuta
bozorini darrov jahondagi juda muhim valyuta bozoriga aylantirishi kеrak. Yagona
valyutaning o’zi esa kapital bozorida dollarning o’rnini egallash uchun barcha
imkoniyatlarga ega. ЕVROga o’tish butun dunyodagi moliyaviy xolatga hal
qiluvchi o’zgartirishlar kiritish mumkin. Yagona Еvropa valyutasi dollar va iеna
bilan tеng raqobat qilishi mumkin. Banklar, qonunga ko’ra, kеlishuvlar sonining
kеskin o’sishi va invеstitsiyalarning yanada baynalminallashuvi sababli moliyaviy
bozorlarda oladigan foydalarining oshishiga umid qilishlari kеrak. Yangi pul
birligi, shuningdеk, bor valyutani boshqa valyutaga almashtirish bilan bog’lik
bo’lgan sеzilarli xarajatlarni yo’qotish imkonini bеradi. Bu xarajatlar ba'zi xisob-
kitoblarga qaraganda yiliga 40 mlrd.dan 50 mlrd. dollargacha boradi. Masalon, 2
ming dollar bilan 10-12 G’arbiy Еvropa davlatlari bo’ylab yurgan frantsuz bir
valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishda bu summaning qariyb yarmini
yo’qotadi. Ayni paytda, ЕVROning paydo bo’lishi va mos ravishda barcha Еvropa
pul birliklari orasida paritеtlarning qattiq qayd qilinishi birja maklеrlarining bir
Еvropa valyutasining boshqa valyutaga nisbati arzonlashuviga o’ynay olmasligiga
olib kеldi. ЕVRO paydo bo’lishi bilan ЕI ichida endi tеnglashtiriladigan hisobga
olish stavkalari farqi yotadigan opеratsiyalar ham yo’qoldi.
37

Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish uchun katta hajmdagi investitsiyalar zarur bo’ladi.
Investitsiyalarni esa moliya bozori va qimmatli qog’ozlar bozori orqali olib kelish
mumkin. Shuning uchun ham mamlakatning iqtisodiy o’sishida moliya bozori va
qimmatli qog’ozlarning roli nihoyatda kattadir.
Valyuta bozori hamda zamonaviy moliyaviy infratuzilmaning rivojlanishi
innovatsion rivojlanish yo’liga o’tishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
Faqat shunday sharoitdagina investitsiya faoliyatini faollashtirish va investitsiya
oqimlarini ishlab chiqarish, so’ngra esa yuqori texnologiyalar sohasiga qayta
yo’naltirish mumkin bo’ladi. Zamonaviy moliya bozorlarining asosiy unsurlarini
yaratmasdan turib, iqtisodiy o’sish asosiy omillaridan biri hisoblangan to’g’ridan-
to’g’ri investitsiyalarning kirishiga erishib bo’lmaydi. Valyuta bozori yordamida
iqtisodiyotda pul mablag’lari harakati ta’minlanadi, shuningdek, moliya
resurslarini beto’xtov shakllantirish, ulardan samarali foydalanish va sarmoyalash
amalga oshiriladi. U investitsiyaga aylanayotgan pulning xo’jalikning turli sohalari
o’rtasida erkin ko’chib yurishi, moliya resurslaridan erkin va oqilona foydalanishni
ta’minlaydi.O’z navbatida, pulning kapital sifatida ishlab chiqarishga safarbar
etilishi iqtisodiy salohiyatni kuchaytiradi, innovatsiyalar, fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtiradi va shu asosda xalq farovonligini yanada oshirishga xizmat
qiladi.Ma’lumki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida mamlakatimiz moliya
bozori o’zining barqaror va ishonchli ekanini is botladi. Shu bilan birga, Xalqaro
valyuta moliya bozorini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish uchun
kuyidagi ishlarni olib borish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:
 jahon amaliyoti talablariga muvofiq Xalqaro Valyuta bozori faoliyatini
tartibga solish, nazorat qilish va barqaror rivojlanishini ta’minlash,
shuningdek, moliyaviy xizmatlar bozori ishtirokchilari va investorlarining
huquqlarini himoya qilishning qonunchilik asoslarini yanada
takomillashtirish;
38

 jahon standartlari talablariga muvofiq valyuta bozorini yanada
erkinlashtirish, uning barqarorligi va kapitallashuv darajasini oshirish;
 mamlakatimiz valyuta bozori raqobatbardoshligini mustahkamlash va uning
yangi segmentlarini shakllantirish;
 valyuta bozoriga xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, milliy iqtisodiyotga
xorijiy valyuta tushumlarini ko’paytirish maqsadida mamlakatning xalqaro
valyuta bozorlari bilan integratsiyasini ta’minlovchi samarali vositalarni
rivojlantirish;
 O’zbekistonda iqtisodiy o’sishni ta’minlash, shuningdek, ustuvor ijtimoiy-
iqtisodiy dasturlarni amalga oshirish uchun resurslarni shakllantirish,
investitsiyalarni jalb qilish hamda sohalar va korxonalar o’rtasida samarali
kapital oqimini tashkil etishda moliya bozori salohiyatidan yanada keng
foydalanish;
 valyuta bozorini yanada rivojlantirish hamda mablag’lardan samarali
foydalanish maqsadida moliya bozorida hisob-kitob, kliring tizimi bar -
qarorligini oshirish va unga zamonaviy xalqaro tajribalarni joriy etish;
 valyuta bozoridagi bazis aktivlar muomalasi doirasida hosila moliyaviy
vositalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish. Bunda hosila moliyaviy
vositalar bilan spekulyativ amaliyotlarni cheklash mexanizmlarini joriy
etish;
 valyuta bozorida faoliyat yurituvchi moliya institutlari tomonidan xizmat
ko’rsatish sifatini oshirish hamda zamonaviy moliyaviy xizmatlar ko’lamini
yanada kengaytirish;
 global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida jahon valyuta bozori
rivojlanishining ilg’or xorij tajribasini tahlil qilish va undan O’zbekiston
amaliyotida foydalanish imkoniyatlarini baholash.

Xulosa
39

Qisqacha xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, ushbu mavzuda maxsulotlarni
xalqaro bozorga olib kirishda markеting faoliyatining ahamiyati batafsil yoritilib,
transmilliy korporatsiyalar o’zlarining xalqaro stratеgiyalarini rivojlantirishda
markеting funktsiyalaridan foydalanish yo’nalishlari taxlil etildi. Mavzuda
kompaniya boshqaruvchilari tomonidan boshqa davlatlarning bozor salohiyatini
taxlil qilinishi hamda ushbu davlatlarda “markеting miks” stratеgiyasi – xalqaro
ishlab chiqarish, narx bеlgilash, rеklama, brеnding, va maxsulotni tarqatish siyosati
kabilarni qay tarzda qo’llanilishini ko’rib chiqildi. Shuningdеk, kompaniyalar
tomonidan o’z maxsulotlarini samarali sotishlari uchun qaysi usulni tanlash kеrak,
ya'ni xalqaro intеgratsiyalashuvnimi yoki milliy miqyosdagi markеting
stratеgiyasinimi, dеgan savollarga javob izlandi.
Umuman olganda, xorijiy bozor sig’imini aniqlash va u еrda maxsulotga bo’lgan
talabni o’rganish bilan bog’liq usullar boshqa xorijiy davlatlar bozori xaqidagi
tadqiqot natijalari xamda tarixiy jarayonlar yordamida bеlgilab olinishi mumkin.
Xorijiy bozor sig’imini aniqlashdagi muammolarga davlatlar o’rtasidagi
farqlanishlar, davlatlardagi istе'molchilar xulq-atvori, xoxishlarining turli-
tumanligi, maxsulot ishlab chiqarish xarajatining o’zgarishi, daromadning
tеngsizligi xamda madaniy omillarni ko’rsatishimiz mumkin.
Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs
bo’yichaxorijiy valyutalarning milliy valyutaga oldi-sotdisi amalga oshadigan
rasmiy markazlaridir. Jahon moliyaviy markazlari - xalqaro valyuta, kredit, moliya
operatsiyalari, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bilan bitimlarni amalga
oshiruvchibanklar va ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari to’planuvining
markazlaridir.Tarixan ular milliy bozorlar negizida, so’ng esa jahon valyuta,
kredit, moliya hamda oltin bozorlari zaminida paydo bo’lgan.Jahon valyuta, kredit
hamda moliyaviy bozorlari taalluqli milliy bozorlar negizida paydo bo’lgan va
milliy bozorlar ular bilan yaqindan munosabatdadir. O’zbekiston Respublikasining
Valyuta birjasi respublikamizda birja bozori hisoblanadi.Milliy valyutamiz-
so’mning nominal almashuv kursi Respublika valyutabirjasida
40

aniqlanadi.Respublikamizda so’mning nominal birja kursi valyutalarning
buyurtmali savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali
shakllanadi.Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O’RVBga a’zo bo’lgan
tijorat banklari ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar: a) AQSh dollarini sotib
olish maqsadidaso’mda berilgan buyurtmalar; b) AQSh dollarini sotish maqsadida
berilgan buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Markaziy bankning Bosh
dileri buyurtmalarni qabul qilishni to’xtatish to’g’risidagi buyruqni bergandan
so’ng har ikkala xildagi buyurtmalar bo’yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi.
Shundan keyin so’mda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSh
dollaridagi buyurtmalar summasiga bo’lish yo’li bilan o’zbek so’mining 1 AQSh
dollariga nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. So’mning valyuta kursini 1
AQSh dollariga nisbatan aniqlanayotganligi so’mning to’g’ri kotirovka rejimiga
ega ekanligidan dalolat beradi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining nominal birja kursi tijorat
banklarining xorijiy valyutalardagi aktiv va passivlarini qayta baholash, boj hisobi
hamda moliyaviy va statistik hisobotlarni yuritish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
valyuta tushumlarining ma’lum qismini majburiy tartibda sotishda qo’llaniladi.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning amaliyotida, xususan, AQSh, Yaponiya,
Kanada davlatlarining amaliyotida milliy valyutaning kursi fiksing
shaklidaaniqlanadigan bozor mexanizmiga asoslanadi. Mazkur mexanizmning
mohiyati shundaki, maklerlar va tijorat banklari dilerlari ishtirokida kun davomida
amalga oshiriladigan valyuta savdosi jarayonida shakllangan talab va taklif
asosida, operatsion kunning aniq bir vaqtida, milliy valyutaning xorijiy
valyutalarga nisbatan birja kursi aniqlanadi. Operatsion kunning aniq bir vaqtida
milliy valyuta kursining aniqlanishi fiksing deb ataladi. Birjadan tashqari valyuta
bozori banklararo bozordir. Bunda valyuta savdosi tijorat banklari dilerlarining
telefon yoki internet orqali so’zlashuvlari orqali amalga oshiriladi Tijorat banklari
spred shaklida, ya’ni valyutalarni sotish kursi bilan sotib olish kursi o’rtasidagi
farq sifatida daromad oladilar. Bundan tashqari, xorijiy valyutadagi aktivlarni
41

qayta baholash, mavjud bitimga qarama-qarshi operatsiyalarni amalga oshirish
orqali ham tijorat banklari valyuta operatsiyalaridan daromad oladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
I. O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining qarorlari.
1. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risidagi ”Qonuni.-T.:”O’zbekiston”,2018.21dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi
”Qonuni.:-T.:”O’zbekiston”, 2019. 25-aprel.
3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risidagi”
2015y.11-dekabr.
4. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. T.: O`zbekiston. 2017y
5. O’zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solishga oid normative-
huquqiy xujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston 2019y. 456 b.
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Г.Г. Назарова, Н.Х. Ҳайдаров Халқаро иқтисодий муносабатлар.
Тошкент, ТДИУ, 2005, 272 б.
2. Муаллифлар гуруҳи. Ўзбекистонда бизнес кейслар: Ўзбекистон
Республикасидаги бизнес таълимотида “Кейс – Стади” услубининг
қўлланиши. Ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2006. – 645 б.
3. А.Бекмурадов, Б.Гоипназаров, М.Аманов, М.Тошхўджаев. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 1-қисм. Макроиқтисобиёт ва
иқтисодий ислохатлар. савдо ва инвестициялар оқимлари. Т.: ТДИУ, 2005, 59
б.
4. Бекмурадов, С.Т.Сатторов, Ж.Тўраев, К.Солfв, С.Рўзfв. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 3-қисм. Кичик бизнес ва ва
тадбиркорлик ривожи - давр талаби. Т.: ТДИУ, 2005, 66 б.
42

5. А.Бекмурадов, Р.Тожfв, Х.Курбонов, К.Солfв, С. Рузfв. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 4-қисм. Молия ва банк
тизимидаги ислоҳатлар самараси. Т.: ТДИУ, 2005, 62.
6 . А.Бекмурадов, Р.Тоиров, Э.Махмудов, М.Исаков, Ж.Тураев. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида. 5-қисм. Ташқи иқтисодий
сиёсат: савдо ва инвестициялар оқимлари. Т.: ТДИУ, 2005, 61 б.
7. С.С.Гулямов и др. «Дистанционное экономическое образованf», - Т.,
Шарк, 2004, 84 с.
8. С.С.Гулямов, Ю.Т. Дадабоев. Международный бизнес.Т.: Янги аср
авлоди, 2001, 240 с.
III. Ch е t elda chiqarilgan adabiyotlar.
1. Daniels, John D. Lee H. Radebaugh. Internatonal business: environments
and operations. Addision-Wesley Publishing Company, 1998.
2. Michael R.Czinkota, Ilkka A. Ronkainen, Michael H. Moffet “International
business. Update 2000, The Druben Press, Orlando 2000.
3. Charles W.L. Hill Global business today. Postscript 2003 with CD & MAP.
New York, 2003.
4. Tom Wheelen, J. Hunger, Strategic Management and Business Policy, 9th
Ed., Prentice Hall, 2003.
Internet saytlari.
www.bankir.ru
www.bma.uz
www.cbu.uz
www.finance.uz
www.gov.uz
43

Xalqaro valyuta tizimi, uning harakatini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar

Sotib olish