Xalqaro valyuta tizimlari va ularning o'zgarishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	35
Дата загрузки	18 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Xalqaro valyuta tizimlari va ularning o'zgarishi

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Xalqaro valyuta tizimlari va ularning
o’zgarishi
Bajardi: ________________________
Guruh: _____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

Xalqaro valyuta tizimlari va ularning o’zgarishi
Reja
Kirish 3
1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy
ishtirokchilari 4
2. Xalqaro valyuta munosabatlari va valyuta tizimi, jahon valyuta tizimining
rivojlanish bosqichlari 11
3. Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlari 2 4
Xulosa 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 32
2

Kirish
O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini zamonaviy modernizatsiyalashʼ
bosqichida mamlakatning xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tashkil qilish va
tartibga solish borasida katta yutuqlarga erishildi. Xususan, tashqi savdo
aylanmasining ijobiy salьdosi ta minlandi, xalqaro moliya institutlari bilan
ʼ
samarali hamkorlik yo lga qo yildi. Eng muhimi - davlat tashqi qarzining me yoriy
ʼ ʼ ʼ
darajadan oshib ketishiga yo l qo yilmadi.
ʼ ʼ
Bozor iqtisodiyotini asoslarini yaratish va rivojlantirish borasida amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tobora rivojlanish va byudjet munosabatlariga
ta’sir etishining muhim omili bo`lgan byudjet va moliya tizimi ham shu tarzda
isloh etishni, uning barqarorligi va samaradorligini oshirishni talab qiladi.
D unyo miqyosida xalqaro valyuta-kredit munosabatlari sohasida jiddiy,
olamshumul o zgarishlar yuz bermoqdaki, mazkur holat halqaro valyuta-kredit
ʼ
munosabatlariga bag ishlangan yangi ilmiy tadqiqotlar olib borish, darsliklar va
ʼ
o quv qo llanmalar yozish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda.So nggi yillarda
ʼ ʼ ʼ
xalqaro valyuta munosabatlarida sezilarli o zgarishlar
ʼ kuzatildi: jumladan, tashqi
bozorlardagi valyutalar va ularning tovar ta minoti o rtasidagi aloqadorlik
ʼ ʼ
yo qoldi; bozor ishtirokchilari uchun
ʼ valyutalarning likvidliligi, ularning tovarga
ayirboshlash qobiliyatidan ko ra muhimroq ahamiyat kasb eta boshladi;
ʼ
mamlakatlarning to lov balansidagi
ʼ kapitallar va kreditlar harakati joriy
operatsiyalar harakatidan hajm bo yicha ko payib, o rnini almashtirdi; rezerv
ʼ ʼ ʼ
valyuta maqomi uchun rivojlangan mamlakatlar o rtasida raqobat kuchaygani
ʼ
kuzatildi. Har bir davlat o z valyuta kursi rejimini barqarorligini ta minlash uchun
ʼ ʼ
yuqori likvidlilikka ega bo lgan xorijiy valyutalarni zaxira sifatida yig ishlariga,
ʼ ʼ
zarurat tug ilganda esa, ular hisobidan kurs shakllannishi jarayoniga
ʼ
aralashishlariga to g ri keldi.
ʼ ʼ
3

Shu kabi holatlar xalqaro valyuta tizimida keskin islohotlarni taqozo etadi.
Hozirgi kunda, jahon moliya tizimiga kriptovalyutalarni ta sirini, ularniʼ
tebranuvchanligini prognoz qilish va kelajakdagi istiqbolini o rganish maqsadida
ʼ
o nlab, yuzlab tadqiqotlar amalga oshirilmoqda.
ʼ
1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy
ishtirokchilari
Har qanday davlat iqtisodiyotida pul muhim ahamiyat kasb etadi. Pul
munosabatlari jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste’mol singari
jarayonlarini qamrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit
yaratib beradi. Pul va iqtisod o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan elementlardir. Agar
jamiyat iqtisodiyotida muammolar paydo bo’lsa, albatta bunday muammolar
jamiyatning pul muomalasida o’zining salbiy aks ta’sirini topadi. Shuning uchun
pulni jamiyat iqtisodiy hayotining barometri deb bejiz aytishmagan.
Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul tovar ekvivalenti sifatida mavjud bo’lib,
iste’molchilarni muomalaga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. qog’oz pullar esa
haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodachisi yoki vakilidir.
Har qanday mustaqil davlat o’z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun
milliy pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o’zining nomi va ma’lum bir
muomala tarixiga ega.
Ushbu kursimizni o’rganishda doim pul va valyuta atamalariga murojaat
etishga to’g’ri keladi. Shu sababli boshidanoq pul va valyuta qanday kategoriyalar,
ikkalasi ham bir narsami yoki har xil narsa ekanligini aniqlab olish zarur. Iqtisodiy
nazariyadan biz "pul" nima ekanligini yaxshi bilamiz. Valyuta ham pul, ammo
hamma vaqt ham pul valyuta bo’lavermaydi. Agarda muayyan bir davlatning
milliy pul birligi jahon bozorida davlatlar o’rtasida pul (muomala, to’lov va
jamg’arish vositasi) sifatida ishlatilsa, ya’ni pulning funksiyalarini bajarsa, u
valyutaga aylanadi.
4

Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi
davlatlarning milliy pul birliklaridir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari
"dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Yapon "ienasi" va
boshqa shu kabilar.
Muayyan bir davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu
davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir.
Masalan, AQSh "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari",
Fransiya "yevro", Yapon "ienasi", Turkiya "lira"si va shu kabi erkin muomalada
yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyuta bo’ladi, o’z
navbatida O’zbekiston "so’m"i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’lib
hisoblanadi.
Har bir suveren davlat o’z pul birligiga ega bo’lib, faqat shu mamlakatdagina
bu pul birligiga muayyan ne matlarni sotib olish mumkin. Boshqa‟
mamlakatlarning ham o’z pul birliklari mavjud va faqat shu davlatlarda ular
qonuniy harakatda bo’ladi. Qolgan barcha boshqa valyuta deb nomlanuvchi pullar
maxsus nazorat ostida amal qiladilar.
Rus iqtisodchi olimi V.S. Safonovning ta rifiga ko’ra, «
‟ currency» atamasi
banknotalar va tangalar ko’rinishidagi pullar ma nosini anglatadi
‟ 1
. Xorijiy valyuta
uchun foreign currency atamasi ishlatiladi. Jahon valyuta bozori – bu foreign
currency exchange market dir, yoki oddiy qilib aytganda, FOREX.
Valyutalarning turli klassifikastiyasi mavjud bo’lib, asosan ularni uch
guruhga ajratishadi. Bular jahon valyuta bozorining barcha segmentlarida hech
qanday cheklovlarsiz amal qiladigan valyutalardir. Ular cheklanmagan miqdorda
va turli joriy va muddatli bitimlar bo’yicha to’liq konvertirlana oladilar. Bunday
turdagi valyutalar ichida katta beshlik ni ajratib ko’rsatish lozim. Ularga AQSh
dollari (USD), Yevro (EUR), Shveysariya franki (CHF), Yaponiya ienasi (JPY) va
Angliya funti (GBP) kiradi.
Asosiy valyutalarga shuningdek, Kanada dollari (CAN) va boshqa bir nechta
valyutalar (masalan, Avstraliya dollari AUD) ham kiritiladi. Ikkilamchi valyutalar
1
В.С.Сафонов. "Валютный дилинг", изд. АО "Консалтбанкир", М.: 2004. стр-31.
5

odatda erkin muomalada bo’ladi, biroq vaqti-vaqti bilan ba’zi muammolar yuzaga
kelishi mumkin. Masalan, bularga likvidlikning yetarli darajada emasligi (ya ni,‟
xarid qilish va sotish bilan bog’liq qiyinchiliklar), hosilaviy moliyaviy
instrumentlarning (xususan, fyucherslarning) qo’llanilishi bilan bog’liq boshqa
to’siqlarni kiritish mumkin.
Valyutalarning mazkur sirasiga Irlandiya, Singapur, Grestiya, Shvestiya,
Daniya, Oman, Quvayt, Hindiston kabi davlatlar valyutalari kiritiladi.
Ekzotik valyutalar bo’yicha doimo kotirovkalar mavjud, biroq ba’zida
operatsiyalar miqyosi, muddatli bitimlar bozori bo’yicha (agar u umuman mavjud
bo’lsa) katta cheklovlarning bo’lishi ehtimoli bor; shuningdek, muayyan davlatlar
tomonidan ularning keng savdosiga qarshi qonuniy cheklovlar ham o’rnatiladi.
Mazkur guruhga Indoneziya, Tailand, Gonkong, Malayziya, Vetnam, Fillipinalar
kabi mamlakatlar valyutalarini kiritish mumkin.
Hozirgi kunda yangi paydo bo’luvchi bozorlar valyutalari ham yuzaga
keldi. Bular Chexiya, Slovakiya, Polsha, Rossiya, Janubiy Amerika va JAR
mamlakatlari pul birliklaridir.
Qavslar ichidagi valyutalarning belgilanishi SWIFT tizimi foydalanuvchilari
tomonidan qabul qilingan kodirovka bo’yicha amalga oshiriladi. Qisqacha
aytganda, banklar tomonidan foydalaniladigan mazkur axborot tizimi xizmat
xabarlarining xavfsiz yetkazilishini ta’minlaydi.
Jahon amaliyotida moliyaviy bozorlar faoliyatida standartlashtirish xalqaro
tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan, lotin tilidagi uchta harfdan iborat
valyutalarning quyidagi belgilanishlari qabul qilingan bo’lib, ular xalqaro va
mahalliy amaliyotda keng qo’llaniladi (ISO 4217 standarti – International
Organization for Standartization):
1- jadval
Valyutalarning xalqaro amaliyotda belgilanishi
AUD Avstraliya dollari
BRL Braziliya reali
6

BYR Belorussiya rubli
CAD Kanada dollari
CHF (SFR) Shveysariya franki
CNY Xitoy yuani (renminbi)
EUR Yevro
GBP (STG) Angliya funt sterlingi
ILS Isroil shekeli
INR Hindiston rupiyasi
JPY Yaponiya ienasi
KZT Qozog’iston tengesi
MXP Meksika pesosi
NZD Yangi Zelandiya dollari
RUB Rossiya rubli
SGD Singapur dollari
TRL Turkiya lirasi
UAH Ukraina grivnasi
USD AQSh dollari
UZS O’zbekiston so’mi
ZAR Janubiy Afrika rendi
Xorijiy valyuta bilan deviz tushunchasi bog’liqdir. Deviz - bu, xorijiy
valyutadagi har qanday vositadir.
Qabul qilingan Xalqaro qoidalarga asosan har bir davlatning valyutasi 3 harf
bilan belgilanadi. Bunda ushbu harflarning birinchi 2 tasi mamlakatni, 3- esa
valyuta nomini belgilaydi. Masalan, US - Qo’shma Shtatlar, D - dollar yoki GB -
Buyuk Britaniya, P - paund. Ushbu belgilanishlar valyutalar kodlari deb ataladi.
Ayrim davlatlar valyutalarining SVIFT kodlari ushbu mavzuning ilovasida
keltirilgan.
Valyutalar jahon bozorida o’zlarining muomalada bo’lish xususiyatlariga
ko’ra erkin muomalada yuradigan, muomalasi qisman yoki butunlay cheklangan,
7

yopiq yoki ekzotik valyutalarga bo’linadi. Ba’zi bir davlatlarning milliy pul
birliklarini mazkur davlatlarda valyuta munosabatlari borasida mavjud va
harakatda bo’lgan qonun-qoidalariga asosan xorijga chiqishi hamda u yerda
muomalada bo’lishi chegaralanadi.
Jahon bozorining paydo bo’lishi, xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashishi, ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi, jahon xo’jaligi tizimining
shakllanishi, xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi sharoitida
xalqaro valyuta munosabatlari rivojlandi. Xalqaro valyuta munosabatlari - bu,
valyutani jahon xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy
xo’jaliklar faoliyat natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rasatadigan
ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir. 2

Valyuta munosabatlarining ayrim elementlari qadimgi dunyoda, qadimgi
Gretsiya va Rimda veksel hamda sarroflik ishi shakllarida paydo bo’lgan. Ushbu
munosabatlar hisob-kitoblar o’tkaziladigan veksellar (tratta) bilan amalga oshgan
Lion, Antverpen o’rta asr "veksel yarmarkalari" va G’arbiy Yevropaning boshqa
savdo markazlarida rivojlandi. Feodalizm va kapitalistik ishlab chiqarish
uslubining shakllanishi davrlarida banklar orqali amalga oshadigan xalqaro hisob-
kitoblar tizimi shakllana boshladi.
Xalqaro valyuta munosabatlari moddiy ishlab chiqarish jarayoniga, ya’ni
birlamchi ishlab chiqarish munosabatlariga hamda taqsimot, almashuv va iste’mol
jarayonlariga aloqador bo’lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oladi.
Valyuta munosabatlari va takror ishlab chiqarish o’rtasida bevosita (to’g’ridan-
to’g’ri) hamda oqibat xarakteridagi (qaytma) aloqalar mavjud. Ularning obyektiv
asosi bo’lib tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni vujudga
keltiruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligi muomalasida amal
qilish jarayonida va xalqaro aloqalar sohasiga xizmat ko’rsatishda o’ziga hos pul
2
Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной
Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с.
8

munosabatlarining yig’indisidir, 3
yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining
subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari o’rtasida
valyutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish hamda boshqa shu kabi
jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir.
Valyuta munosabatlari - bu xalqaro aloqalarga xizmat ko’rsatuvchi va jahon
xo’jaligida valyuta muomalasi jarayonida vujudga keladigan o’ziga hos pul
munosabatlarining majmuidir. Valyuta munosabatlari jahon valyuta tizimining
asosi bo’lib xizmat qiladi. Ularning shakllanish jarayonlarini o’rganish
O’zbekiston uchun nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir.
Valyuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining
huquqiy asoslari bo’lib xalqaro kelishuvlar va ichki davlat qonun-qoidalari
hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov
balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali dunyo iqtisodiyotiga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Valyuta munosabatlarining ahvoli quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga;
siyosiy ahvolga;
jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolarga va
ushbu muammolarning rivojlanish tendensiyalariga.
Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
Rezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashayotgan va ushbu davlat
fuqarosi bo’lgan hamda mazkur davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan yuridik
yoki jismoniy shaxsdir.
Norezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashab faoliyat
ko’rsatayotgan, ammo shu davlat fuqarosi bo’lmagan yuridik yoki jismoniy
3
Финансово-кредитный энциклопедический словарь / Колл. авторов; Под общ. ред. А.Г. Грязновой. –
М.: Финансы и статистика, 2004. – 1168 с
9

shaxsdir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarining
bo’linmalari hamda shu kabilar.
Shu bilan birgalikda bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valyuta
munosabatlarining keng tarqalgan ishtirokchilaridan biri bu tijorat banklaridir.
Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlarida nafaqat o’z
manfaatlari, balki birinchi navbatda o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir.
Jahonning yirik tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini talab darajasida
bajarish, ularning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijoriy
maqsadlarida jahon moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochganlar.
Tijorat banklari mijozlarida va tijorat banklarining o’zlarida turli sabablarga
ko’ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valyutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan,
tijorat bankining mijozi eksportyor bo’lsa u xorijiy valyutada tushum oladi va
valyuta kursi tebranishi oqibatida hosil bo’ladigan xatarlarni hisobga olgan holda
unda, ushbu xorijiy valyutada olingan tushumni xavfxatardan himoyalash zarurati
tug’iladi. Shu sababli eksportyor eksport tushumini ehtimolli yo’qotishlardan
sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Agar bankning mijozi
importyor bo’lsa, eksportyor bilan o’zaro tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq
hisob-kitobni amalga oshirish uchun unga ma’lum bir miqdorda xorijiy valyuta
zarur bo’ladi. Bunga muvofiq importyormijoz ushbu xorijiy valyutani sotib olish
maqsadida o’z bankiga murojaat etadi.
Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valyutaga bo’lgan o’z
zaruriy ehtiyojlari mavjud. Masalan, jahon valyuta bozorida oldi-sotdi baholarining
farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valyutalarni sotib olish, valyuta
kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valyuta tavakkalchiliklarining
oldini olish maqsadida xedjinglash bilan bog’liq turli valyuta operatsiyalarini
amalga oshirish. Shu bilan birgalikda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1994-yil 4-oktabrdagi "O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorini
rivojlantirishning qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida"gi qaroriga binoan tijorat
banklari O’zbekiston Respublikasi hududida "so’m"ning ichki konvertatsiyasiga
muvofiq naqd valyuta oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalar bilan ham
10

shug’ullanadilar. Vazirlar Mahkamasining ushbu qaroriga muvofiq 1994-yilning
15-oktabridan boshlab O’zbekiston Respublikasi hududida pul sifatida muomalada
faqat respublikaning milliy valyutasi "so’m" yuradi. Boshqa davlatlarning milliy
valyutalari, ya’ni xorijiy valyutalarning pul sifatida muomalasi O’zbekiston
hududida qonun bilan taqiqlangan.
2. Xalqaro valyuta munosabatlari va valyuta tizimi, jahon
valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik,
xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib
olish bilan bog’liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan
bog’liq munosabatlardir. 4

Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda - Qadimgi Gretsiya
va Qadimgi Rimda - qarzga pul to’lashga berilgan tilxat va pul almashtirish
shaklida paydo bo’lgan. Keyingi bosqich bo’lib, Yapon, Antverpen va G’arbiy
Yevropani boshqa savdo markazlarida ―veksel yarmarkalari rivojlanishi bilan‖
yuzaga chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta yordamida
amalga oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish
rivojlanishida, xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali
rivojlandi. O’tgan asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o’zining mutlaqo yangi
ko’rinishini boshdan kechirdi.
Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishi, ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi, xalqaro mehnat taqsimotini
chuqurlashuvi, jahon xo’jaligining tarkibiy tuzilishi hamda xo’jalik munosabatlari
baynanmilallashuvining natijasidir.
Valyuta munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat,
Markaziy va davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat
banklari, korxonalar: import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar
(brokerlar, chayqovchilar va sayyohlar).
4
R . R . Tojiev " Xalqaro valyuta - kredit munosabatlari ". Toshkent, TDIU nashriyoti, 2005 yil, 284-b.
11

Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan birga valyuta
munosabatlarida siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat va savdo
uyg’unlashib borayotganligini kuzatish mumkin.
Xalqaro valyuta munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan
huquqiy-tashkiliy shakli valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta
tizimlarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Milliy valyuta tizimi deganda ma’lum davlatni, boshqa davlatlar bilan pulli
hisob-kitoblarini amalga oshirishda qo’llaydigan usullari, instrumentlari va milliy
organlarining umumiy yig’indisi tushuniladi. Milliy valyuta tizimi nisbatan
mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada, u mamlakat pul-kredit
tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon valyutalar tizimlari aloqasi
va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo’ladi.
Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq elementi
hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi. Bunga
misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin.
Jahon valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon xo’jaligi
bilan bog’lovchi mexanizmdir.
1- jadval
Milliy va jahon valyuta tizimining asosiy elementlari
Milliy valyuta tizimi Jahon valyuta tizimi
Milliy valyuta Milliy valyutani konvertirlanish shartlari
Milliy valyuta pariteti Milliy valyuta kursining tartibi
Valyutaviy chegaraning va
nazoratning bor yukligi Mamlakatning xalqaro valyuta
likvidligini tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash
vositalaridan foydalanishni tartibga
solish Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini
tartibga keltirish
Milliy valyuta bozori va oltin
bozorining tartibi Mamlakatni valyuta munosabatlarini
boshqaruvchi va tartibga soluvchi milliy
12

organlar
Xalqaro valyuta hisob-kitob
birliklari valyuta zahirasi Valyutalarni o’zaro konvertirlanish
shartlari
Valyuta paritetini birxillashtirish
tartibi Valyuta kursining tarribining
reglamentatsiyasi
Valyutaviy chegaralarning
davlatlararo tartibga solish Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo
tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash
vositalaridan foydalanish
qoidalarini yaxlitlashtirish Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy
shakllarini yaxlitlashtirish
Jahon valyuta bozori va oltin
bozorining tartibi Davlatlararo valyutaviy tartibga solishni
amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar
Xalqaro kelishuvlar, ikkiyoqlama va ko’pyoqlama shartnoma va aktlar, jahon
valyuta tizimining huquqiy asosini tashkil etadi.
Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun
to’lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda
xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish,
shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar
o’rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat.
Jahon valyuta tizimi yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan
boshqasiga ko’chishi yoki aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy
iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni
(masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o’tishi”
mumkin.
Jahon valyuta tizimi faoliyat yuritish va tartibga solishning alohida
mexanizmlariga ega va jahon xo’jaligining global maqsadlarini ko’zlasada, u
milliy pul va hududiy valyuta tizimlari bilan chambarchas bog’langan.
Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil topishining tarixiy
shakli bo’lib, u davlatlararo shartnomalar orqali mustahkamlangan.
13

Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi moliyaviy
operatsiyalar amalga oshiriladi:
Valyuta konvertirlanishi - milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirish;
Tijorat banklari va birjalarda valyuta oldi-sotdi operatsiyalari. Bu valyuta
dilingi deyiladi.
Hozirgi kunda, operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga
oshiriladi. Bir bankdan boshqasiga pul o’tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali
amalga oshiriladi. Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz
Siznikida) hisobvaraqlari mavjud.
Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi, valyuta mablag’larini
jalb qilish va joylashtirish bilan bog’liq operatsiyalari.
Bu operatsiyalar - o’zaro kreditlash, o’z va jalb qilingan mablag’larni
joylashtirish, kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog’liq
banklararo operatsiyalardir.
Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul qilingan turli
shakldagi hisob-kitoblarda bank xizmati ko’rsatish;
Oltin va fond instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar, ikkilamchi
moliyaviy instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida, moliya
bozorida amalga oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi
investitsiya maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug’urta)
maqsadlarida amalga oshiriladi. Banklar ushbu operatsiyalarni o’z nomidan yoki
mijoz topshirigiga ko’ra amalga oshiradilar;
Kredit (debit) kartochkalarining egalariga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq
operatsiyalar;
Bank xalqaro transfertlari (dividend, foiz, pensiya to’lovi, aliment, hadyalar,
sayyohlarga xizmat ko’rsatish va h.k.) amalga oshirish.
Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik jihatdan), ham vaqt
jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham texnologik jihatdan
(axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi) globallashganligi bilan
tavsiflanadi.
14

Zamonaviy valyuta tizimining globallashuvining o’ziga xos jihatlari
quyidagilardan iborat:
valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin o’zgarishi
bilan tavsiflanadigan bozor mexanizmi;
bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki
Germaniyaning birlashuvi kabi) tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan,
mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi
o’sishi siyosatidan kafolatlovchi ma’lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini
yaratish.
Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim o’zgarib,
rivojlanib turadi. Bu o’zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon xo’jaligini
rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab chiqarish va
bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga solish
mexanizmlarining doimiy o’zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi, valyuta
tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog’liq. 5

Xalqaro valyuta tizimlarining ma’lum shakllari, ishlab chiqarishning
rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar
nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.
Jahon valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari. Parij jahon valyuta tizimi
(1867-1914y.) Pulning xalqaro almashuvi, xuddi pulning o’zi singari qadimiy
bo’lsada, hozirgi shaklda valyuta bitimlarining paydo bo’lishi XIX asr oxiriga
borib taqaladi. Birinchi jahon valyuta tizimi - 1865 yilda to’rtta G’arbiy Yevropa
mamlakatlari tomonidan tashkil etilgan va «Oltin andozasi» asosida faoliyat
yuritgan - Lotin tanga ittifoqi hisoblanadi. Mazkur valyuta tizimi, rasmiy ravishda
1867 yilda Parij konferentsiyasida tan olindi va dunyoning 30 dan ortiq mamlakati
tomonidan maxsus xalqaro shartnomaga imzo chekildi. Bu valyuta tizimi Oltin
andozasi»ga ya’ni, oltinni etalon (mezon) metall sifatida qabul qilishga asoslangan
milliy pul tizimlarini birlashtirdi. Shuning uchun ham Parij valyuta tizimi «Oltin
5
R. R. Tojiev "Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari". Toshkent, TDIU nashriyoti, 2005 yil, 284-b.
15

tanga andozasi» deb yuritila boshlandi. Bunga muvofiq, jahon puli oltin tangalar
va oltinga konvertirlanadigan pullardan tashkil topgan edi.
Oltin andoza tartibi bosqichma-bosqich uch shaklni boshdan kechirdi. 1914
yilgacha oltin tanga bosqichi, 1922 yildan 1929 yilgacha oltin qo’yilma
andozasini, 1944 yildan 1971 yilgacha oltin deviz andozasi. Oltin tanga andozasi
davrida zarbxonalar oltin qo’yilmalardan oltin tangalar ishlab chiqarish huquqiga
ega edilar. Bu erkin tarzda va deyarli tekin amalga oshirilgan, shuning uchun ham,
bu tangalar pul massasining asosini tashkil qilgan. Qog’oz pullar xuddi oltin
tangalar qatori muomalada bo’lgan va ular oltinga to’la konvertirlangan. Oltin
bilan konvertirlanganlik doimo ta’minlanishi uchun, qog’oz pullar emissiyasi
chegaralangan. Yangi tizimning dunyo bo’ylab keng tarqalishi bilan, unga bo’lgan
ishonch ortdi. Bu amalda, xalqaro hisob-kitoblarda to’lov vositasida oltin va
boshqa shu kabi qimmatbaho metallarni olish yoki berish o’rniga, xorijiy schetni
debitlash yoki kreditlash orqali to’lovni amalga oshirishga olib keldi. Valyuta
dilerlari qo’lida telegraf, telefon, teletayp kabi vositalarning paydo bo’lishi,
xalqaro valyuta savdosini professional darajada yuritishga imkoniyat berdi.
Parij valyuta tizimi birinchi jahon urushigacha amalda bo’ldi. Uning asosiy
xususiyati, paritetlari oltinga nisbatan o’rnatiladigan, belgilangan valyuta
stavkalarida edi. Bu davlat tomonidan kafolatlangan bo’lib, «valyutaning oltin
pariteti» yoki «valyutaning oltin tarkibi» deb nom oldi. Oltin tanga andozasi
davrida, oltin hisobiga ikkiyoqlama funktsiya amalga oshirilgan. Mazkur
funktsiyalar: xalqaro hisob-kitoblarda tan olingan to’lov vositasi sifatida hamda bir
vaqtning o’zida, ichki bozorda yagona qabul qilingan almashuv va to’lov vositasi
edi.
Oltin ushbu funktsiyalarni ta’minlashi uchun, quyidagi shartlar bajarilishi
shart bo’lgan:
Markaziy bank oltinni, belgilangan kurs bo’yicha, chegaralangan miqdorda
sotishni va sotib olishni kafolatlashi.
16

Oltin egasiga, davlat zarbxonasida tayyorlangan oltinni tanga va quyma
shaklida har qanday miqdorda saqlashi. Oltin zahiralarni saqlash jarayoni esa,
tezavratsiya degan nom olgan.
Oltinning import va eksporti chegaralanmaganligi.
Ushbu shartlarning bajarilishi, tangani metall qiymati va nominali har doim
bir xilda bo’lishi ta’minlangan. O’z-o’zidan, oltin tanga andozasi sharoitida,
likvidlilik - sanoat maqsadlari uchun zarur bo’lgan oltinni ishlab chiqarish tezligi
va oltinning miqdori bilan aniqlangan.
Barcha valyutalar va oltin o’rtasidagi yaqin bog’liqlik, xalqaro
hisobkitoblarni amalga oshirishda, ma’lum ta’sirini o’tkazdi.
Oltin andozasining avtomatik faoliyati deb ataladigan jarayon quyidagicha
amalga oshdi: to’lov balansida taqchillik mavjud mamlakat, ma’lum miqdordagi
oltinni chet elga olib chiqishi shart bo’lgan. Bu muomaladagi pul massasini
kamaytirib, deflyatsiyaga olib kelgan (deflyatsiya -muomaladagi pul massasi
o’sishini chegaralash jarayoni, inflyatsiyaning teskarisi). Va aksincha, bir
mamlakatdan ikkinchi mamlakatga oltinning olib kelinishi, ikkinchisida
inflyatsiyani keltirib chiqargan. Shu yo’l bilan hosil qilingan narxlar o’rtasidagi
farq, oltin olib chiqilgan mamlakat uchun foydali hisoblangan. Eksportni
kengaytirish, importni qisqartirish orqali, bunday mamlakat to’lov balansini
yaxshilagan.
Shuningdek, tartibga solish jarayonida pul (oltin) taqchil bo’lgan mamlakatda
hisob stavkalarini oshirish va aksincha, pul (oltin) ortiqcha bo’lgan mamlakatda
hisob stavkasini tushirish qo’llanilgan. Yuqoridagilar natijasida yuzaga keladigan
kapital ko’chishi, ikki mamlakat o’rtasidagi to’lov holati balanslanishiga yordam
bergan.
Oltin andozasi sharotida, birja almashuv kurslari juda tor chegarada +1%ga
tebranishi mumkin edi. Bu holat yuqori va quyi «oltin nuqtalari», deb nom oldi.
Rasmiy paritetdan bunday og’ishishni, oltin oldi-sotdisi paytida fraxt va sug’urta
bilan bog’liq xarajatlarning kelib chiqishi, tashiladigan oltin qiymatining +l%ini
tashkil etganligi bilan tushuntirish mumkin. Agar, ma’lum valyutaning almashuv
17

kursi, o’z paritetidan yuqori bo’lsa, xorijiy valyutani sotib olishdan, oltinni tashib
keltirish arzon hisoblangan. Debitor o’z pulini oltinga almashtirib, qarz to’lagan.
Boshqa tomondan, agar valyuta kursi tushsa, kreditor qarzni oltin bilan to’lanishini
talab qilgan. Bu tizimda valyuta munosabatlari davlatning aralashuvidan xolis
tarzda amalga oshirilganligidan hamda almashuv kursining tebranishi sezilarsiz
bo’lganligidan, valyuta riski past edi. Mazkur tizim 1914 yilgacha amalda bo’ldi.
Birinchi Jahon urushi yillarida yuzaga chiqqan iqtisodiyot uchun yirik hajmdagi
zaruriy mablag’lar, faqatgina qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan qondirilishi
mumkin edi. Ichki bozorga salbiy ta’sirini inobatga olib, ko’pgina mamlakatlar
oltin andozasiga asoslangan qoidalarni bekor qiluvchi chora-tadbirlarni qo’lladilar.
Bu esa, Parij Jahon valyuta tizimini amalda parokandalikka olib keldi.
Genuya jahon valyuta tizimi (1922-1929y). Ikkinchi jahon valyuta tizimi
1922 yilda o’tkazilgan xalqaro Genuya konferentsiyasi qarorining natijasi edi. Bu
tizim - oltin andozasiga taalluqli bo’lib, uning yangi ko’rinishi «oltin qo’yilma
andozasi» hisoblanadi. Oltin qo’yilma andozasi amal qilgan sharoitda,
muomaladagi pullar yoki qisman, yoki to’liq qog’oz pullar edi. Huquqiy jihatdan,
mazkur qog’oz pullarni hohlagan paytda emission bankdan oltinga almashtirish
mumkin bo’lgan. Amalda esa, ushbu pullarning ma’lum qismini shu yo’l bilan
almashtirish mumkin bo’lgan. Emission bank, albatta, pulni to’liq ta’minlash
uchun zarur bo’lgan oltinni saqlashi shart emas edi. Belgilangan ta’minot (oltin)
qanchalik oz bo’lsa, davlatning qo’shimcha qog’oz pullarni chiqarish imkoniyati
shunchalik ko’p bo’lgan. Shu sababli, muomaladagi qog’oz pul miqdori
saqlanadigan metall pul miqdoridan yuqori bo’lgan. Oltinga almashinadigan
valyutalar sifatida dollar, frantsuz franki va funt sterling tanlandi.
Genuya valyuta tizimi atigi 1929 yilgacha amalda bo’ldi. Ushbu tizimning
parokandalikka uchrashiga asosiy sabab, urushdan keyingi inflyatsiya ta’sirida
valyuta pariteti norealligining o’sib borishi bo’ldi. Aksariyat mamlakatlarda
inflyatsiya sur’atlarining turli darajada bo’lishi, xalqaro narxlarga bog’liqlikda
nomutanosiblikning kuchayishiga olib keldi. Masalan, 1925 yilda funt sterling
dollarga nisbatan 44 foizdan past bo’lmagan baholanishga ega bo’lgan. Ko’pgina
18

mamlakatlarda, iqtisodiyotning ichki va tashqi sohalarida dollar orqali
muvofiqlashtirish sezilarli darajadagi inflyatsiyani keltirib chiqardi. Bitta
valyutaning almashinuv kursining pasayishi, boshqalarining ham qayta
baholanishiga olib keldi. Oldingi paritetni tiklash maqsadida, almashuv kursi
ko’tarilgan mamlakatlarda ham inflyatsiya yuz berdi. Natijada, yuzaga kelgan
devalvatsiya barcha asosiy valyutalarga ta’sir etdi. 6
Ikki jahon urushi oralig’ida xalqaro pul tizimi barqarorligini buzilishiga sabab
bo’lgan omillar, faqatgina inflyatsiya va devalvatsiya emas edi. 1931 yildan
boshlab, butun jahon iqtisodiyotini falaj ahvolga solib qo’ygan inqiroz tufayli,
valyuta nazorati joriy qilindi. Asosiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq, joriy
to’lovlarni amalga oshirishga yetarli xorijiy valyuta zahirasini ta’minlash, nazorat
qilishning asosiy vazifasi edi.
Buning uchun, hukumatlar xorijiy valyutaning importi va eksporti ustidan
nazoratni amalga oshirishlariga to’g’ri keldi. Haqiqatda, tizim uchta valyuta
blokiga ajraldi: dollar, funt streng va frank hududli. Bular Ikkinchi jahon
urushigacha amal qildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, frank hududi, Afrikaning
frantsuz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarida evro muomalaga chiqqunga qadar
faoliyat yuritdi.
Brettonvud jahon valyuta tizimi (1944-1972 yy.). 1943 yilga kelib, AQSH
hamda Buyuk Britaniya erkin va barqaror valyuta tizimini barpo qilish uchun
dastlabki qadamlarni qo’ydi. 1944 yilning iyul oyida Bretton-Vuds shaxrida bo’lib
o’tgan konferentsiyada, AQSH oltin andozasiga asoslangan kontseptsiyaga o’tish
tashabbusi bilan chiqdi. Shu vaqtning o’zida, yangi xalqaro valyutani tartibga
solish tizimi faoliyatini nazorat qilish uchun, Xalqaro valyuta fondi (XVF)ni
tashkil etish to’g’risida qaror qabul qilindi.
Yangi tartibning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi:
barqaror almashuv kurslariga ega bo’lgan, xalqaro valyuta tizimini tashkil
etish;
6
Antonov V.A. Mirovaya valyutnaya sistema i mejdunarodnie rascheti. M.: TEIS. 2000.
19

qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning
konvertirlanishiga erishish.
Brettonvud tizimining asosiy tomonlari quyidagi tamoyillarni o’z ichiga
oladi:
mamlakatlar o’rtasidagi hisob-kitoblarda oltin o’zining oxirgi pul
funktsiyasini saqlab qoldi;
Amerika dollari zahira valyuta sifatida qabul qilindi. U oltinga
tenglashtirilib, boshqa mamlakatlarning valyuta qiymatini o’lchash hamda xalqaro
kredit to’lovi vositasi sifatida qabul qilindi;
boshqa mamlakatlarning Markaziy banklari va hukumatlari dollarni, AQSH
xazinachiligidan 1 troya untsiyasi (31,1 g.) uchun 35 doll, kurs bo’yicha almashishi
mumkin edi. Bundan tashqari, hukumat organlari va xususiy shaxslar oltinni
xususiy bozorlardan xarid qilishlari mumkin edi. Oltinning valyuta bahosi rasmiy
kurs asosida belgilanib, u 1968 yilgacha sezilarli darajada tebranmagan;
valyutalarning bir-biriga tenglashtirilishi va ularni o’zaro almashtirish, oltin
va dollarda ifodalanadigan rasmiy valyuta paritetlarida amalga oshirilgan;
barcha mamlakatlar har qanday olingan boshqa mamlakat valyutasiga
nisbatan, o’z valyuta kursi barqarorligini saqlashi shart edi. Valyutaning bozor
kursi, oltin yoki dollarda belgilangan paritetdan 1 foizdan ortiq u yoki bu tomonga
og’ishi mumkin emas edi. Paritetlarning o’zgarishi, to’lov balansidagi buzilishlar
barqaror tus olsagina, mumkin hisoblanardi. Dollardan foydalanish ko’lamining
ommaviy tus olishi bilan, oltindan foydalanish hajmi keskin pasaydi;
valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish, asosan, XVF tomonidan
amalga oshiriladigan bo’ldi.
O’tgan asrning 60-yillariga kelib Brettonvud tizimi, o’sib kelayotgan jahon
xo’jaligining baynalmilallashuvi, TMKlarning valyuta sohasidagi
chayqovchiligining boshlanishiga qarshilik qilardi.
Oltin tartibidagi dollar andozasi tizimi, amalda asta-sekin dollar andozasi
tizimiga aylanib bordi. O’tgan asrning 60-yillariga kelib, AQSH iqtisodiyotidagi
orqaga siljish, va asosan, G’arbiy Yevropa va Yaponiya iqtisodiy qudratining
20

o’sishi natijasida dollarning qadri sezilarli darajada tushdi. AQSHdan tashqarida
bo’lgan dollar zahiralari yirik evrodollar bozorini tashkil qildi. To’lov balansidagi
yirik taqchillik, 1 untsiya uchun dollar narxini 35 dollarga oshishiga olib keldi.
Valyuta tizimining larzaga kelishiga, shuningdek, turli mamlakatlarda turlicha
iqtisodiy o’sish yuz berganligi ham o’z ta’sirini o’tkazdi. 1961 yil martida yuzaga
kelgan sezilarli darajadagi ijobiy to’lov balansi natijasida, nemis markasi va
golland guldenining revalvatsiyasi yuz berdi.
Bir paytning o’zida, 1963 yildan boshlab, funt sterling qattiq bosim ostida
qoldi. Ko’rsatilgan barcha yordamlarga qaramasdan, uch yillik inqiroz davrida,
1967 yilga kelib, funt sterling pariteti 2,80 dan 2,40 dollargacha devalvatsiya
qilindi. Buning natijasida oltinga bo’lgan talab ortdi. Bularning barchasi oltinning
kamayishiga olib keldi. Markaziy banklarni 1968 yilda oltin puli (ingl.) dan voz
kechishga va oltin bozorining amerika sektoriga jamlanishiga olib keldi.
1960 yillarga kelib, AQSH to’lov balansidagi taqchillik, oltin zahirasini 18
mlrd. dollarga, 1970 yillarda esa, 11 mlrd. dollarga kamaytirdi. Bir vaqtning
o’zida, AQSHga nisbatan xorijiy kreditorlarning talabi ancha o’sib, 1970 yilda u
AQSH ixtiyoridagi oltin zahiralaridan ikki marotaba ko’p edi. 1971 yilning
iyuniga kelib AQSH dollarni oltinga rasmiy bahoda almashtirishdan bir
tomonlama bosh tortdi. Bu Brettonvud tizimining amalda bekor bo’lishini
bildirardi. 7
Yamayka jahon valyuta tizimi (1976y.-hozirgi paytgacha). 1976 yili
Kingstonda (Yamayka) bo’lib o’tgan XVFning navbatdagi yig’ilishida yangi
valyuta tizimiga asos solindi. Yamayka bitimining yo’riqlari asosida, xalqaro
valyuta mexanizmini tashkil etish tamoyillarini quyidagicha keltirish mumkin:
oltinning qiymatni o’lchash sifatida va valyuta kurslarini hisoblash vositasi
sifatidagi tangar funktsiyasi bekor qilindi.
Oltin erkin narx belgilanadigan oddiy tovarga aylandi. Bir vaqtning o’zida u,
yuqori likvidli aktiv sifatida maxsus tovar bo’lib qolaveradi. Kerak bo’lib
7
Antonov V.A. Mirovaya valyutnaya sistema i mejdunarodnie rascheti. M.: TEIS. 2000.
21

qolganda, oltin sotiladi va undan olingan valyuta tushumidan to’lov uchun
foydalaniladi.
Muomalaga SDR andozasi (Special drawing rights - SDR) - «maxsus
qarzdorlik huquqi» kiritildi. Bundan ko’zlangan maqsad, ushbu valyutalarni asosiy
zahira avuari qilib, boshqa zahira valyutalarni, birinchi navbatda, AQSH dollari
rolini pasaytirish edi.
Mamlakatlarga valyuta kursi tartibini tanlash huquqi berildi. Mamlakatlar
o’rtasida amaldagi valyuta munosabatlari, ular milliy pul birliklarining suzib
yuruvchi kursiga asoslana boshladi. Kurslarning tebranishiga, asosan, ikkita omil
ta’sir ko’rsatar edi:
a) valyutaning mamlakat ichki bozoridagi xarid quvvati, real qiymat nisbatlari
b) xalqaro bozorlarda, milliy pulga bo’lgan talab va taklif.
O’tgan asrning 90-yillariga kelib, suzib yuruvchi kurs omillarini tadbiq etish
natijasida, xalqaro valyuta tizimini tashkil etishning quyidagi elementlariga
asoslangan murakkab chizmasi paydo bo’ldi;
munosabatlarni saqlash kerak bo’lgan alohida milliy valyutalar, asosiy
tayanch birliklar sifatida tanlanadi, aniqrogi, o’z valyuta kursini boshqa valyutaga
bog’lash;
valyuta kurslarining tebranish darajasi bir xil emas, shuningdek, tebranish
oralig’i keng.
Bunda, valyuta kursi, ayrim valyutalarga nisbatan ma’lum oraliqda ushlab
turiladi, boshqa valyutalarga nisbatan esa, erkin almashiladi. Boshqacha so’z bilan
aytganda, milliy valyuta pariteti, asosan, SDRga nisbatan ushlab turiladi. Amalda
mamlaqatlaming valyuta tartibini e’lon qilishlari turlichadir.
1988 yilda 58 mamlakat o’z valyuta kursini, bitta asosiy hamkor mamlakat
valyutasiga nisbatan o’rnatishi haqida qaror qabul qilindi: amerika dollariga (39
mamlakat), frantsuz frankiga (14 frank hududi mamlakatlari) va boshqa
valyutalarga (5 ta mamlakat).
Yamayka bitimiga asosan, jamoa zahira valyuta birligi sifatida SDR tan
olindi.
22

SDRning qiymati dastlab, oltinga ko’ra belgilangan (SDR=0,888671 sof
oltin) bo’lsa, 1974 yil 1 iyundan boshlab, SDR kursi «valyuta savati»ga nisbatan
aniqlana boshlandi.
SDR bo’yicha depozitlar foiz keltiradi. Agar XVFda SDRdagi avuarlar
assignovaniyadan ortiqcha bo’lsa, mamlakat foiz oladi, aksincha, SDRdagi
avuarlar assignovaniyadan kam bo’lsa, foiz to’laydi. U, a’zo mamlakatlarga
XVFda ajratilgan kvotalar asosida XVFdagi maxsus hisobvaraqlarda olib boriladi.
Ushbu kvotalar, to’lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirish uchun, zaruriy
valyutani sotib olishga ishlatiladi. Ammo, SDRning xalqaro hisob-kitoblardagi
ulushi 6 foizga yaqin. Ko’pchilik iqtisodchilarning fikricha, SDRga zahira
valyutasi sifatida emas, balki ko’proq darajada kredit sifatida qarash kerak. Lekin,
SDR ham zahira, ham kredit valyutasi hisoblanadi.
Shunday qilib, jahon valyuta tizimining uchta ko’rinishi amal qilgan va
oldinma keyin bir-birini o’rnini almashtirgan. Ulardan birinchisi - «oltin tanga
andozasi» tizimi - qonuniy jihatdan asosiy pul shakli rolini bajaruvchi oltinga
asoslangan. Milliy birliklarning kursi oltinga qattiq bog’langan bo’lib, valyutalar
bir-biriga oltin bilan ta’minlanganligi orqali, qattiq kurs bo’yicha taqqoslangan.
Valyuta kurslarining e’lon qilingan nisbatlardan og’ishi + 1% dan ortmagan va
«oltin nuqtalar» chegarasida bo’lgan. 8

Ikkinchi tizim - bu «oltin deviz andozasi» (Brettonvud valyuta tizimi) bo’lib,
u AQSH dollariga nisbatan valyutaning qattiq kursini o’rnatish (og’ishishlar
chegarasi +1% oraliqda) orqali amal qilgan. AQSH dollarining kursi oltinga
nisbatan qattiq o’rnatilib, dollar shu kurs bo’yicha oltinga konvertirlangan.
Tizimning o’zi esa, «oltin deviz andozasi» degan nom oldi. Genuya tizimini,
oltin tanga va oltin deviz andozalari o’rtasidagi oraliq tizim deyish mumkin.
Uchinchi jahon valyuta tizimi - Yamayka valyuta tizimi, suzib yuruvchi,
almashuv kurslariga asoslangan bo’lib, «ko’p valyutali andoza», yoki boshqacha -
SDR andozasi deb nomlanadi. Mamlakat belgilangan, suzib yuruvchi yoki aralash
8
Barinov E.A. Valyutno-kreditnie otnosheniya vo vneshney torgovle. M.: Federativ. Knigotorg. Komp. 1998.
23

valyuta kurslarini tanlashi mumkin. Bu, shuningdek, valyuta inqirozlarini keltirib
chiqarish xususiyatiga ham ega.
24

3. Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlari
XVFni tashkil etish to’g’risidagi qaror 1944-yilda AQSHning Nyu-Xempshir
shtatidagi Bretton - Vuds shahrida bo’lib o’tgan xalqaro konferensiyada qabul
qilingan edi. Konferensiyada 44 davlatdan vakillar ishtirok etgan.
1929-1933-yillarda yuz bergan Buyuk depressiyani takrorlanishiga yo’l
qo’ymaslik. XVFning Nizomi ishlab chiqildi. Bunda AQSH Moliya vaziri Garri
Uayt va J.M.Keynsning xizmati katta.
XVF o’z faoliyatini 1945-yil dekabrda boshladi.
XVF faoliyatining maqsadlari:
1. Valyuta-moliyaviy sohada xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga
ko’maklashish.
2. Xalqaro savdoni barqaror rivojlanishiga ko’maklashish.
3. Valyutalaming barqarorligini ta’minlashga ko’mak- lashish, a’zo davlatlar
o’rtasida tartibga solingan valyuta rejimini qo’llanilishini ta’minlash.
4. Davlatlar o’rtasida ko’p tomonlama hisob-kitoblar tizimini yaratishga
yordam berish.
5. Davlatlaming barqaror iqtisodiy o’sishiga ko’maklashish.
6. Kambag’allikka qarshi kurashish.
XVFning oliy boshqaruv organi Boshqaruvchilar kenga- shidir. U yiliga 1
marta yig’ilish o’tkazadi.
XVFning joriy faoliyatini Ijro Kengashi amalga oshiradi. U 24 a’zodan
iborat.
Kengash haftada 3 marta majlis o’tkazadi.8 ta davlat yirik aksiyador sifatida
Kengashda o’zining doimiy o’miga ega: AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya,
Buyuk Britaniya, Xitoy, Rossiya, Saudiya Arabistoni.
Qolgan 16 direktor 2 yil muddatga tegishli mamlakatlar guruhi tomonidan
saylanadi.
Ijro kengashi Ijrochi direktomi saylaydi.
Ijro kengashi a’zolari bir vaqtning o’zida Jahon banki ijro kengashi a’zolari
hisoblanadi. XVF 26 departamentdan iborat. Uning xodimlarining uchdan ikki
25

qismi iqtisodchilardir. XVFning shtab kvartirasi Vashington shahrida.
Shuningdek, Nyu-York va Jenevada bo’linmalari bor.
1. Xalqaro valyuta tizimida yuzaga kelgan o’zgarishlami kuzatib boradi va
davlatlarga iqtisodiy va moliya siyosatidagi muammolaming echimi bo’yicha
maslahatlar beradi.
2. A’zo mamlakatlarga kreditlar beradi. Kreditlar asosan to’lov balansida
muammolar mavjud bo’lgan mamlakatlarga beriladi.
A. Stend-bay kreditlari. 12-18 oy. Toiov balansida qisqa muddatli muammo.
B. Kambag’allikni qisqartirish maqsadiga berilgan kreditlar. To’lov balansida
uzoq muddatli muammo. Foiz stavkalari o’rtasidagi farq XVFga tegishli oltinni
sotishdan olingan mablag’lar hisobidan va a’zo davlatlar tomonidan ajratilgan
qarzlar va grantlar hisbidan subsidiyalanadi. 9
Mazkur kreditlar 10 yilgacha muddatga, yillik 0,5% stavkada beriladi.
V. Kompensatsion moliyalashtirish. Oziq-ovqat. Bunda marja bo’lmaydi.
G. Favqulodda yordam.
Tabiiy ofatlar va harbiy harakatlar tufayli zarar ko’rgan davlatlarga. 3,25%-5
let.
3. A’zo mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklariga texnik yordam
ko’rsatadi.
4. Xalqaro iqtisodiy forumlami o’tkazadi.
XVF resurslari quyidagi manbalardan tashkil topadi:
1. A’zo mamlakatlaming a’zolik badallari, ya’ni kvotalari.
2. Qarzlar bo’yicha Bosh bitim (11 ta davlat).
Qarzlar bo’yicha Bosh bitim (25 ta davlat). ma’lumotlaridan ko’rinadiki,
AQSH hukumati, Germaniya Markaziy banki, Yaponiya, Fransiya, Buyuk
Britaniya hukumatlari XVFning resurs bazasini tashkil etishda katta rol o’ynaydi.
2-jadval
9
Bobakulov T.I., Abdullayev U.A. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari.T.:Sano-standart.2014.231b
26

XVF qarzlari to’g’risidagi Bosh bitim ishtirokchilari
Ishtirokchi Summa, mln. SDR
AQSH 4250
Bundesbank (Germaniya) 2380
Yaponiya 2125
Fransiya 1700
Buyuk Britaniya 1700
Italiya 1105
Shveytsariya Milliy banki 1020
Kanada 892
Niderlandiya 850
Belgiya 595
Riksbank (Shveuiya) 382
Jami 17000
2-jadval Jahon banki guruhi XVF bilan bir vaqtda tashkil etilgan.
Jahon banki guruhi quyidagi tashkilotlardan tashkil topgan:
1. Xalqaro ta’mirlash va taraqqiyot banki (XTTB).
2. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK).
3. Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRK).
4. Investitsion kafolatlar bo’yicha ko’p tomonlama agentlik (IKKTA).
5. Investitsion munozaralami tartibga solish bo’yicha xalqaro markaz
(IMTXM).
XTTB faoliyatining maqsadlari:
- qashshoqlik va ochlik muammosini hal qilish;
- boshlang’ich umumiy ta’limni ta’minlash;
- erkaklar va ayollar o’rtasidagi teng huquqlilikni ta’min lash;
- bolalar o’limini kamaytirish;
- OITS va boshqa kasalliklarga qarshi kurash;
- ekologik barqarorlikni ta’minlash;
taraqqiyot yo ’ lida global hamkorlikni shakllantirish XTTBning yirik
aksiyadorlari bo’lib quyidagilar hisob lanadi:
* AQSH - 16,41%
* Yaponiya - 7,78%
* Germaniya - 4,49%
27

* Buyuk Britaniya - 4,31%
* Fransiya-4,31%.
XTTBni Boshqaruvchilar kengashi boshqaradi. Boshqaruv- chilar kengashida
har bir a’zo mamlakatning Moliya vazirlari yoki Iqtisodiyot vazirlari o’tiradi. Ular
har kuzda yig’ilishadi. 10
Boshqaruvchilar kengashi quyidagi masalalami hal qilish bo’yicha
vakolatlidir:
- yangi a’zolami qabul qilish;
- bankning ustav kapitaliga o’zgartirish kiritish;
- foydani taqsimlash;
- bankning hisobotlari va byudjetini tasdiqlash.
XTTB faoliyatini operativ boshqarish bilan Ijrochi direktorlar kengashi
shug’ullanadi. Kengashda 24 ta ijrochi direktor mavjud. Shuning 5 tasi XTTBning
yirik aksiyadorlari vakillaridir.
An’anaga ko’ra, XTTB Prezidenti AQSH fuqarosi bo’lishi kerak. U 5 yil
muddatga saylanadi.
XTTB 3 turdagi xizmatlami a’zo mamlakatlarga ko’rsatadi:
- moliyaviy xizmatlar;
- maslahat xizmatlari;
- kadrlami o’qitish va tayyorlash xizmati.
XTTB investitsion loyihalami kreditlashga va mamlakatlar iqtisodiyotini
tarkibiy jihatdan qayta tashkil etish maqsadlariga uzoq muddatli kreditlar beradi.
XTTB shuningdek, mamlakatlarga foizsiz kreditlar va grantlar ajratadi
hamda dotau, iyalar beradi.
XMK 1956-yilda tashkil etilgan.
XMK faoliyatining asosiy maqsadi bo’lib, qashshoqlikni qisqartirish va
aholining turmush farovonligini oshirish maqsadida rivojlanayotgan
mamlakatlaming xususiy sektoriga jalb etilayotgan investitsiyalaming barqaror
oqimini rag’batlantirish hisoblanadi.
10
Bobakulov T.I., Abdullayev U.A. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari.T.:Sano-standart.2014.231b
28

XMK moliyaviy mahsulotlarining asosiy qismini kreditlar va investitsiyalar
tashkil etadi. 11
XMK aktivlar portfelining 70 foizdan ortiq qismini berilgan kreditlar tashkil
etadi. Berilgan kreditlar, asosan, o’rta va uzoq muddatli kreditlar bo’lib, ular 15
yilgacha muddatga beriladi.
XMK kompaniyalar va banklaming oddiy va imtiyozi aksiyalarini sotib olish
yo’li bilan o’zining investitsion faoliyatini amalga oshiradi.
2001-yildan boshlab XMK o’zining mijozlarini majburi- yatlari yuzasidan
kafolatlar berishni boshladi. Korporatsiya yuqori kredit reytingiga (AAA) ega
boiganligi sababli, uning kafolatlari juda yuqori baholanadi.
XMK tomonidan qilinayotgan investitsiyalaming resurs manbai bo’lib, o’z
kapitali va taqsimlanmagan foyda hisob lanadi.
XMK xususiy kompaniyalar va banklarga 5 yildan 15 yil muddatgacha,
hukumat kafolatisiz, kreditlar beradi.
XMK resurslari quyidagi manbalardan tashkil topadi:
1. Kapital.
2. Qimmatli qog’ozlami sotishdan olingan mablag’lar.
3. Xalqaro ssuda kapitallari bozoridan olingan mablag’lar.
4. Taqsimlanmagan foyda.
IKKTA 1988-yilda tashkil etilgan.
IKKTA xorijiy investorlarga notijorat mazmunidagi risklardan ko’rilishi
mumkin yo’qotishlar bo’yicha kafolat beradi.
Notijorat mazmunidagi risklarga quyidagilar kiradi:
- ekspropriatsiya riski;
- valyutani konvertirlash riski;
- xorijga valyuta mablag ’ larini olib chiqishni cheklash ;
- harbiy harakatlar natijasida zarar ko’rish;
- fuqarolar urushi va tartibsizliklar.
11
Bobakulov T.I., Abdullayev U.A. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari.T.:Sano-standart.2014.231b
29

IKKTA to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri xorijiy investitsiyalarni notijorat risklaridan 15
yildan 20 yilgacha muddatga sug ’ urtalaydi .
IMTXM ning bosh maqsadi bo ’ lib , investitsion munoza - ralami tartibga
solish yo ’ li bilan rivojlanayotgan mamlakatlarga xorijiy investitsiyalar jalb etishni
rag ’ batlantirish hisoblanadi . Bu esa , o ’ z navbatida , qashshoqlikni qisqartirish
imkonini bera di . Ushbu Markaz 1966- yilda tashkil etilgan edi . Tashkil etil-
gandan buyon 100 ga yaqin investitsion munozaralami ko’rib chiqdi.
YETTB 1990-yilda tashkil etilgan bo Tib, faoliyatining maqsadlari
quyidagilardan iborat:
1. Mintaqaviy integratsiyani qoTlab-quwatlash;
2. Xususiy mulk va tadbirkorlik rivojlanayotgan mamlakat- larda
vositalami boshqarish va kuchaytirish;
3. Jahon bozoridagi raqobatdoshlikni oshirish maqsadida davlat
korxonalarini xususiylashtirish orqali moliyalashtirish, xususiy
korxonalami qayta tiklashni o’tkazish.
YETTB uch pog ’ onali boshqaruv strukturasiga ega : Boshqa ruvchilar
Kengashi , Direktorlar Kengashi va Prezident
Boshqaruvchilar Kengashining yig’ilishi har yili bir marta yoki kamida 5 ta
direktoming talabiga ko’ra chaqiriladi.
Hal qiluvchi qarorlar ko’pchilikning ovoz berish yo’li bilan qabul qilinadi.
Shunisi xarakterliki, YETTB jahon ssuda kapitallari bozoridan resurslar jalb qilish
usulidan faol foydalanadi. Bunda YETTB sertifikatlami chiqarish yo’li bilan
resurslar jalb qiladi. Jahon banki esa, jahon ssuda kapitallari bozoridan
obligatsiyalar chiqarish yo’li bilan resurslar jalb qiladi.
YETTB kreditlarining 70 foizdan ortiq qismi xususiy sektorga berilgan.
30

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Xalqaro valyuta munosabatlari valyutalaming xalqaro
miqyosdagi harakati natijasida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlardir.
Xalqaro valyuta munosabatlarining subyektlari bo’lib, davlat, kompaniyalar,
banklar, jismoniy shaxslar va xalqaro moliya institutlari hisoblanadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi davlatlar o’rtasida tashqi savdo
munosabatlarining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. 0’z navbatida, tashqi savdoni
amalga oshirish turli mamlakatlaming valyutalarini bir-biriga ayirboshlash
zaruriyatini yuzaga keltirdi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya va globallashuv jarayonlari- ning
chuqurlashishi natijasida tadbirkorlik kapitali (to’g’ri va portfelli xorijiy
investitsiyalar) va ssuda kapitalining (xalqaro kreditlar) xalqaro miqyosdagi oqimi
kuchaydi. Bu esa, xalqaro valyuta munosabatlarini rivojlantirishga kuchli turtki
berdi.
Komission to’lovlar bu qarz beruvchi bankka belgilangan muddat mobaynida
zarur kredit resurslarini qarz oluvchi ixtiyoriga berish va rezervda saqlash
majburiyati uchun to’lanadi. Shuningdek, komission to’lovlar agar kredit alohida
banklar tomonidan emas, balki banklar uyushmasi tomonidan berilsa, kredit
operatsiyalarini o’tkazishni boshqarish uchun ham to’lanadi. So’nggi holda
yetakchi bank yoki uyushma ishni tashkil etuvchi menejer kreditlashda qatnashish
hissasini hamda qarzni uzishdan, foizlami to’lashdan tushadigan mablag’larni
uyushma a’zolari o’rtasida taqsimlaydi. Buning uchun qarz oluvchidan boshqarish
uchun bir martalik tartibda komission to’lovlar oladi.
Ichki bozorda joylashtirilmagan qismi yevroval- yutalar bozoriga
yo’naltirildi. Bu esa, transmilliy banklaming kreditlash imkoniyatini sezilarli
darajada oshirdi. Ammo transmilliy banklaming kreditlaridan doimiy ravishda
foydalanib kelgan va ushbu kreditlarga nisbatan talabning asosiy qismini
shakllantirgan rivojlangan mamlakatlaming mazkur banklaming kreditlariga
boigan talabi keskin kamaydi. Buning asosiy sababi neft bahosining keskin oshishi
31

natijasida yuz bergan iqtisodiy konyunkturaning yomonlashganligi edi. Natijada,
rivojlanayot- gan mamlakatlaming transmilliy banklarning kreditlaridan
foydalanish imkoniyati oshdi. Ular o’z hukumatlarining kafolati asosida
transmilliy banklarning kreditlarini keng ko’lamda jalb qila boshladilar.
Xalqaro valyuta munosabatlari o’ta beqaror, noaniq va tez o’zgaruvchi
jarayon bo’lib, uni har bir mamlakat hukumatlari bilan bir qatorda valyuta-moliya
sohasidagi davlatlararo tashkilotlar ham tar- tibga solishga harakat qiladilar.
Bunday tashkilotlar qatoriga Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro taraqqiyot va
tiklanish banki (XTTB), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT),
Xalqaro rivoj- lanish assotsiatsiyasi (XRA) kabilami kiritish mumkin.
Xalqaro valyuta fondi (XVF) o’ziga a’zo mamlakatlaming valyuta kursi va
to’lov balanslarini tartibga soladi, ulaming valyuta- moliyaviy muammolarini hal
etish maqsadida kreditlar ajratadi, rivojlanayotgan mamlakatlaming ko’p
tomonlama to’lovlari tizimini va tashqi qarzlarini nazorat qiladi.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining (XTTB) ham faoli yati xalqaro
valyuta-moliyaviy munosabatlami tartibga solishga yo’naltirilgan bo’lib, u
o’zining ikkita filiali - Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK) hamda Xalqaro
rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) bilan birgalikda Jahon banki tarkibiga kiradi.
XVFning a’zosi boigan mamlakatlar XTTBning a’zosi bo’la oladi. XTTB
tomonidan taqdim etiladigan qarzlaming asosiy qismi qarz oluvchi
mamlakatlaming iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish imkonini beruvchi loyiha va
dasturlami amalga oshirishga yo’naltirilgan uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi.
Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK)ning faoliyati ustun ravishda
rivojlanayotgan mamlakatlaming xususiy sektorini moliyalashtirishga
yo’naltiriladi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2018
2. Shodmonov. Sh., Mamaraximov Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2016
3. Xudoyberdiyev Z. va boshq. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari. T.:
Iqtisod-Moliya. 2012. 200b
4. Bobakulov T.I., Abdullayev U.A. Xalqaro valyuta- kredit munosabatlari. T.
Sano-standart.2014.231b
5. Tojiyev R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari.T.:2006
6. Vaxobov A.V., Rasulov T.S. Valyuta munosabatlari nazariyasi. T. Fan va
texnologiya.2013
7. Internet saytlari.
http://www.press-service.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi sayti
http://www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy
sayti
33

Xalqaro valyuta tizimlari va ularning o'zgarishi

Купить