Xarajatlar hisobi va turkumlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	659.1KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	09 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Yaqubov Jasurbek

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2024

13 Sotish

Xarajatlar hisobi va turkumlanishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………..……………3
I-BOB. XARAJATLARNING MOHIYATI, TURLARI VA
XARAJATLAR HISOBINI YURITISHNING ASOSLARI……....
5
1.1. Xarajatlar to’g’risida tushuncha …..…………………………….….
….5
1.2. Xarajatlarning turlari va guruhlanishi.....................……...…………..…….8
1.3. Xarajatlar hisobini yuritish va uning ahamiyati.............................…...…..28
II-BOB. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LAR TANNARXINI
KALKULYATSIYA QILISH............................................................
32
2.1. Kalkulatsiya haqida tushuncha va kalkulatsiya usullari............................ ..…
32
2.2. “Standart-kost” va “Direkt-kosting” tizimlari bo’yicha xarajatlarni hisobga
olish.......................................................................................................................41
2.3. Xarajatlar va mahsulot tannarxini rejalashtirishning xususiyatlari.......….
…..49
Xulosa……………………...…………………………………………56
Foydalanilgan adabiyotlar………..……....…………………………
58
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mahsulot tannarxi korxona yoki ishlab chiqarish
birlashmasi moliya-xo’jalik faoliyatining hamma tomonlarini aks ettiruvchi
ko’rsatkichdir.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish tizimida birlashma va korxonalar faoliyatini
baholashda foyda asosiy iqtisodiy ko’rsatkich qilib olingan. Ammo bu mahsulot
tannarxi ko’rsatkichining ahamiyatini kamaytiradi, degan gap emas. Korxonaning
ishlab chiqarish moliya rejasini tuzishda mahsulot tannarxi iqtisodiy
ko’rsatkichga alohida ahamiyat beriladi.
Korxonalarda mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan e’tibor, muhim
ustuvor vazifani hal qilishda ishlab chiqarish resurslarini to’g’ri sarflash,
belgilangan sarflash normativlariga rioya qilish, iqtisod qilish tartibini amalda
keng qo’llash lozim. Shuning uchun hozirgi sharoitda ishlab chiqarish
xarajatlarini hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishni to’g’ri
tashkil qilishga katta ahamiyat berilmoqda.
Bugungi kunda korxonalar foydasini shakllantirish jarayoni va uning
taqsimlanishi har bir birlashmada ishlab chiqarish hisobi va tannarxi to’g’ri
tashkil qilishning imkoniyatlarini shakllantirgan holda quyidagilarni o’z ichiga
oladi: avvaldan ishlab chiqarilgan va tasdiqlangan texnologiya rejasining
mavjudligi, zamonaviy ishlab chiqarish talablariga muofiq ishlab
chiqarishxarajatlarime’yoining mavjud bo’lishi, ombor xo;jaligining to’g’ri
tashkil qilinishi va ishlab chiqarish zarur o’lvchiv asboblari va moslamalari bilan
ta’minangan bo’lishi, ishlab chiqarish xarajatlarining analitik schoti, kalkulatsiya
ob’ektlari o’rtasida taqsimlash usulini tanlash muhim hisoblanadi. Ushbu holat
mamlakatimiz hududida mahalliylashtirish dasturini jadallashtirishda eng muhim
ustuvor vazifalarni belgilaydi. Bu haqida mamlakatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyev
mamlakatimizni 2021-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2022-
yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida quyidagicha
to’xtalib o’tdilar: “Mahalliylashtirish dasturlarini amalga oshirish borasida
3

to’plagan tajribamiz bizning tashqi omillarga bog’liqligimizni kamaytirish, ichki
tartibni shakllantirish va bozorlarimizni zarur iste’mol tovarlari hamda butlovchi
mahsulotlar bilan to’ldirish, tashkil etilgan ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq
faoliyat ko’rsatishini ta’minlash, valyuta resurslarini tejash va ulardan oqilona
foydalanish, aholi bandligini ta’minlash bo’yicha muhim ro’l o’ynashini amalda
tasdiqlamoqda”.
Kurs ishining maqsadi. Xarajatlar to’g’risida tushuncha va ularning turlari,
guruhlanishi. Xarajatlarning tasnifi va xarajatlar hisobi yuritilishining ahamiyati.
4

I-BOB. XARAJATLARNING TURLARI VA ULARNING
TURKUMLANISHI
1.1. Xarajatlar to’g’risida tushuncha
Aktivlarni hisobdan chiqarish va majburiyatlarning paydo bo‘lishi natijasida
tashkilot kapitali kamayib tashkilotning iqtisodiy manfaatlari kamayishiga olib
kelsa bu tashkilotning xarajatlari deb tan olinadi, bundan tashkilot mulk
egalarining qarori bo‘yicha ulushni kamaytirish mustasno.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash hsharoitida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab
chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq
bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib
olishga qilingan sarflar bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu
davrning o‘zida daromad keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda
quyidagicha ta’rif beriladi: « Xarajatlar – aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi
natijasida iqtisodiy resurslarning kamayishi, shuningdek daromadlarni olishga oid
xo‘jalik sub’ektining odatiy faoliyati natijasida majburiyatlarning paydo
bo‘lishidir» Xarajatlarini hisobga olishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
- iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul
qilish uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;
- chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni
kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan
taqqoslash va kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish;
- ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni
hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash;
- sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy
natijalarini aniqlash va baholash;
- uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining
qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik
5

darajasi, ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha
boshqaruv hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish. Mahsulot ishlab chiqarish
xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari,
xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha buxgalteriya
hisobida aks ettiriladi.
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni
sotish xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Nizomga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari hisobot davri mobaynida ishlab
chiqarish schyotlarida va tayyor mahsulot schyotida shakllanishi kerak. Biroq bir
turdagi mahsulotni seriyali (keng ko‘lamda) ishlab chiqarishda favqulodda
holatlar tufayli kelib chiqqan favqulodda yoki bir galgi xarajatlar tayyor mahsulot
tannarxiga kiritilmasligi, balki sotish xarajatlari sifatida to‘g‘ridan to‘g‘ri
hisobdan chiqarilishi kerak.
Tovar-moddiy boyliklar zaxiralarini, tugallanmagan ishlab chiqarishni,
shuningdek kelgusi davrlar xarajatlarini baholash “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi.
Kelgusi davrlar xarajatlari xarajatlarning alohida toifasini tashkil qiladi.Ular joriy
davrda amalga oshiriladi, biroq keyingi hisobot davrlaridagi ishlab chiqarish
xarajatlariga qo‘shiladi.
Xo'jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar
muomala'arini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi schotlar
belgilangan:
9610 — «Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar»;
9620 — «Kurs farqlaridan zararlar»;
9630 — «Qimmatli qog'ozlami chiqarish va tarqatish bo'yicha xarajatlar»;
9690 — «Moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar».
Mazkur schotlar tranzit schotlar hisoblanib, aktiv xarakterga ega. Ularning
debet oborotlari xo'jalik muomalalari natijasida sodir bo'lgan moliyaviy
xarajatlarni, kredit oborotlari esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi.
6

Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari qo'yilgan vazifalarga muvofiq
xarajat elementlari va kalkulatsiya moddalariga bo‘linadi.
Xarajatlarni elementlari bo‘yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini
iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo‘ladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulatsiya moddalari bo'yicha guruhlash esa
mahsulotlar tannarxini aniqlashlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo
va materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim
tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish
xarakteriga ega bo‘lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy
obyektlariga sarflanadigan xarajatlar kiradi,
Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko‘ra
bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.
Bevosita xarajatlar korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘Igan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to‘lash
(ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar
amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va
xizmatjlarning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar
tayyorlash, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan chetdan
sotib olinadigan xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi.
Yuqoridagilardan tashqari «Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi» Nizomga
muvofiq, quyidagi xarajatlar ham bevosita moddiy xarajatlar tarkibiga kiradi:
— normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun
mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojiga sarflanadigan
(asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini
o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab
chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan mater,allar, shuningdek
asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlar qiymati, xo‘jalik
buyumlari va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalari;
7

1.2. Xarajatlarning turlari va uning guruhlanishi
Respublikamizda xarajat moddalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonliqarori bilan tasdiqlangan
“Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi nizomga
asoslanadi.
Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat moddalarini quyidagicha
ifodalash mumkin:
1.Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
- bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
- bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
- boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish
yo‘nalishidagi ustama xarajatlar.
2.Davr xarajatlari:
- sotish xarajatlari;
- ma’muriy xarajatlar;
- boshqa operasion xarajatlar va zararlar.
3.Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar:
- foizlar buyicha xarajatlar;
- xorijiy valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kursfarqlari;
- qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash;
- moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
4.Favqulodda zararlar.
Umumishlab chiqarish xarajatlari (UIX) korxonaning ishlab chiqarish
bo’linmalarini saqlash, tashkil etish va boshqarish bilan bog’liq. Ularni muayyan
maxsulot tannarxiga bevosita kiritib bo’lmaydi. Ularga quyidagi xarajatlar kiradi:
-mashina va uskunalarni saqlash va ulardan foydalanish;
-ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarni amortizatsiyalash;
-ishlash chiqarish uchun mo’ljallangan asosiy vositalarni ta’mirlash;
8

-ishlab chiqarish mol-mulkini sug’urtalash;
-ishlab chiqarish binolarini isitish, yoritish va saqlash;
-ishlab chiqarish binolari, ishlab chiqarishda foydalaniladigan mashina va
uskunalar, boshqa ijaraga olinadigan vositalar uchun ijara xaqi;
-ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bilan band bo’lgan ishlab chiqarish
xodimlarining mehnatiga xaq to’lash;
-ishlab chiqarish xususiyatiga ega boshqa xarajatlar.
Umumishlab chiqarish xarajatlari jamlab-taqsimlovchi schyo’t xisoblangan
va oy oxirida saldoga ega bo’lmasligi kerak bo’lgan 2510- “Umumishlab
chiqarish xarajatlari” schyo’tida xisobga olinadi. Xarajatlar moddalari va ular
yuzaga kelgan joylar joylar (bo’linmalar , sexlar) bo’yicha schyo’tda analitik
xisob yuritiladi.
Oy oxirida to’plangan Umumishlab chiqarish maxsulot turlari yoki ishlab
chiqarishlar o’rtasida taqsimlanib, tegishli schyo’tlarga xisobdan chiqariladi.
Korxona ularni taqsimlash uchun bazani (masalan, asosiy ishlab chiqarish
xodimlarning ish xaqi, bevosita xarajatlar ) mustaqil ravishda tanlaydi va o’z
tanlovini xisob siyosatida qayd etadi.
Davr xarajatlarini xisobga olish uchun schyotlar rejasida 9400 «Davr
xarajatlarini xisobga oluvchi schyotlar» schyoti belgilangan bo‘lib unda 4 ta
schyot bor:
9410 «Sotish xarajatlari»
9420 «Ma’muriy xarajatlar»
9430 «Boshqa operasion xarajatlar»
9440 «Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xisobot davri
xarajatlari».
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘lik
bo‘lmagan quyidagi xarajatlar tushuniladi: maxsulot sotish bo‘yicha xarajatlar,
boshqarish va umumxo‘jalik yo‘nalishidagi boshqa xarajatlar. Yuqorida sanab
o‘tilgan xarajatlarning barchasi kompleks xarajat bo‘lib, ularning xisobi xarajat
9

elementlari bo‘yicha tashkil etiladi: materiallar, ish xaki, ish xakidan ajratmalar,
amortizatsiya va boshka xarajatlar.
9410 - «Sotish xarajatlari» schyotida quyidagilar xisobga olinadi:
- temir yo‘l, xavo, avtomobil, dengiz, daryo, ot-arava transportlarida tashish
xarajatlari. Bu xarajat moddasiga yuk tashish bilan bog‘lik bo‘lgan xarajatlar,
shuningdek bekor turib qolgan transport vositalari uchun to‘langan jarimalar xam
kiritiladi;
- savdo va umumovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
- Nizomning 1.2. bandida sanab o’tilgan, ma’muriy boshqaruv
xodimlarining mexnat xaqlaridan tashqari, maxsulot (ish, xizmat)lar sotish bilan
bog‘lik bo‘lgan mexnat xaqi xarajatlari;
- mexnat xaqi fondidan ajratmalar;
- ijara xaqlari, savdo extiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar
va xonalarni asrash va ta’mirlash xarajatlari;
- Nizomning 1.4. bandiga binoan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning
amortizatsiyasi;
- sanitar kiyimlari, oshxona dasturxonlari va sochiqlari, inventar va xo‘jalik
jixozlari, oshxona idish - tovoklari va anjomlarining eskirishi;
- gaz, yoqilg‘i, elektroenergiya xarajatlari;
- tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni saralash xarajatlari;
- savdo reklamasi xarajatlari;
- tashish, saqlash va sotish chog‘ida tovarlarning norma doirasida va undan
ortiqcha yo‘qotilishi;
- o‘rash - joylash materiallari xarajatlari;
- mol - mulkni majburiy sug‘urta qilish xarajatlari;
- mexnatni muxofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari;
- ventilyatorlar, mashinalar va ularning xarakatlanuvchi qismlarini o‘rnatish
va saqlash, tuynuklar, o‘yiklar va boshpanalarning atrofini o‘rash bo‘yicha
(nokapital xarakterdagi) joriy xarajatlar;
- maxsus kiyim - bosh va maxsus poyafzalning eskirishi;
10

- maxsus kiyim - bosh va maxsus poyafzal va yakka tartibdagi ximoyaning
boshqa vositalari yuvilganligi, tuzatilganligi va dezinfeksiya qilinganligi uchun
kir yuvuvchilar, tuzatuvchilar va boshka yuridik shaxslarga xaq to‘lash;
- maxsus kiyim - bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga sarflangan
materiallar kiymati;
- umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi
uchun tibbiyot muassasalariga to‘lash;
- kassa xo‘jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chikimlari;
- umumiy ovkatlanish korxonalarida qog‘oz - salfetkalar, qog‘oz -
dasturxonlar, qog‘oz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar
kiymati;
- sotish bozorlarini o‘rganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida
va undan ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan
xarajatlar);
- yuqorida sanab o‘tilmagan boshqa sotish xarajatlari.
9420 - «Ma’muriy xarajatlar» schyotida quyidagilar xisobga olinadi:
- Nizomning 1.2. bandida sanab o‘tilgan boshqaruv xodimlariga
tegishli bo‘lgan mexnatga xaq to‘lash xarajatlari;
- Nizomning 1.3. bandida sanab o‘tilgan boshqaruv xodimlariga tegishli
bo‘lgan ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;
- xizmat yengil avtotransporta va xizmat mikroavtobusini asrash, yollash va
ijaraga olish xarajatlari;
- xo‘jalik yurituvchi sub’yekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish
va ularni boshqarish xarajatlari;
- boshkaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari,
xisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan boshqaruvning
boshqa texnik vositalarini asrash va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
- ijara, xizmatlar ko‘rsatilganligi uchun aloqa uzellariga xaq to‘lash (ATS,
uyali, yuldosh, peyjing aloqa);
11

- shaxarlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari uchun belgilangan
normativlar doirasida va ulardan ortikcha xak to‘lash;
- ma’muriy - boshqaruv extiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun
xaq to‘lash;
- ma’muriy axamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarni asrash va ularni
tuzatish, shuningdek eskirish (amortizatsiya) xarajatlari;
- yukori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar,
uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar;
- xodimlarni va ishlab chikarish bilan bog‘lik bo‘lmagan mol - mulkni
majburiy sug‘urta qilish;
- boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha belgilangan
normalar doirasida va undan ortikcha xarajatlar;
- belgilangan normalar doirasida va undan ortikcha miqdordagi vakillik
xarajatlari;
- umumiy ovkatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va
kommunal xizmatlar qiymatiga xaq to‘lash xarajatlari;
- bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lmagan, tabiatni
muxofaza qilish axamiyatiga ega bo‘lgan jamg‘armalarni saqlash va ulardan
foydalanish bilan bog‘lik joriy xarajatlar, shu jumladan yo‘l ko‘yiladigan
normalar doirasida va ulardan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarning atrof
muxitga chiqarilganligi (tashlanganligi) uchun to‘lovlar.
9430 «Boshka operasion xarajatlar» schyotida quyidagilar xisobga olinadi:
- kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil
etilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’yektda ishlash uchun normalar doirasida va
ulardan ortikcha kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno;
- loyixa va qurilish - montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish
xarajatlarini qoplash, shuningdek ob’yekt qoshidagi omborgacha transportda
tashish chog‘idagi shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga karshi ximoya,
nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish xarajatlari (asbob - uskunalarni kismlarga
ajratish) va shunga o‘xshash boshqa xarajatlar, yetkazib berish va ishlarni
12

bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar xisobiga mazkur xarajatlar chala
ishlar, shikastlanish yoki zarar ko‘rish uchun javobgar bo‘lgan yetkazib beruvchi
yoki boshka xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar xisobiga undirilishi mumkin
bo‘lmagan darajada amalga oshiriladi;
- maslaxat va axborot xizmatlariga xak to‘lash;
- auditorlik xizmatlariga xaq to‘lash shu jumladan xo‘jalik yurituvchi
sub’yektning qatnashchilaridan (mulkdorlardan) birining tashabbusi bo‘yicha
o‘tkaziladigan auditorlik xizmatlariga xak to‘lash;
- o‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo‘jaliklarni
saqlashdan zararlar;
- salomatlikni muxofaza qilish va xodimlarining ishlab chiqarish jarayonida
bevosita qatnashuvi bilan bog‘lik bo‘lmagan dam olishlarni
tashkil etish tadbirlari;
- xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar tomonidan maxsulot ishlab chiqarish bilan
bog‘lik bo‘lmagan ishlar (xizmatlar) ni (shaxar va shaxarchalarni
obodonlashtirish ishlari, qishlok xujaligiga yordam berish va boshka xil
ishlarni) bajarish xarajtlari;
- kompensatsiya va rag‘batlantirish tusidagi to‘lovlar;
- O‘zbekiston Respublikasi Xukumatining qarorlariga ko‘ra kompensatsiya
to‘lovlari;
- biryo‘la to‘lanadigan mukofotlar va taqdirlashlar, shu jumladan xo‘jalik
yurituvchi sub’yektning o‘zining karoriga ko‘ra ko‘p, yillik xizmati uchun xaq
to‘lash (naturadagi to‘lovlar xam shu jumlaga kiradi), shuningdek, ular bo‘yicha
ijtimoiy jamg‘armalarga o‘tkazilgan summalar;
- qonun xujjatlariga yoki xo‘jalik yurituvchi sub’yektning o‘zining qaroriga
muvofiq majburiy progul vaqti yoki past xaq to‘lanadigan ishni bajarganlik uchun
xaq to‘lash;
- vaqtincha mexnat layoqatini yukotgan taqdirda qonun xujjatlari bilan
belgilangan, xaqiqiy ish xaqi miqdorigacha ko‘shimcha xaq;
13

- asosiy ish joyi bo‘yicha ishchilarga, xo‘jalik yurituvchi sub’yekt ishchi va
mutaxassislariga ular ishdan ajragan xolda malaka oshirish va kadrlarni qayta
tayyorlash tizimida o‘qigan vaqtda ish xaqi to‘lash;
- ikki va undan ko‘p bolalari yoki o‘n olti yoshgacha nogiron bolasi bo‘lgan
ayollarga qonunchilikka muvofiq ko‘shimcha mexnat ta’tili xaqini to‘lash;
- xodimlarga tovarlar, maxsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki
xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish;
- xodimlarning (ovqatlanishi, yul kirasi, davolanish va dam olishga,
ekskursiya va sayoxatlarga yullanmalari, sport seksiyalarida, to‘garaklarda,
klublardagi mashg‘ulotlari, madaniy - ko‘ngilochar va jismoniy tarbiya (sport)
tadbirlariga qatnashishi, xodimlarning shaxsiy obunasi va iste’moli xamda shunga
o‘xshash to‘lovlari) xarajatlarini qoplash;
- ish xaqini xisoblashda xisobga olinmaydigan tulovlar va xarajatlar;
- qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to‘lgungacha parvarish qilish
bo‘yicha xar oylik nafaqani to‘lash buyicha xarajatlar;
- pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mexnat faxriylariga
biryo‘la to‘lanadigan nafaqalar;
- amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub’yektlardan
ularning qayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qiskarishi munosabati
bilan bo‘shab qoladigan xodimlarga tulovlar;
- xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam;
- sog‘likni saqlash ob’yektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar
maktabgacha tarbiya muassasalari, sog‘lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport
ob’yektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi ob’yektlari
ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o‘tkazishga
amortizatsiya ajratmalari va xarajatlari xam qo‘shgan xolda) joylardagi davlat
xokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlar doirasidagi va ulardan
ko‘prok xarajatlar;
14

- vaqtincha to‘xtatib ko‘yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va ob’yektlarini
saqlash xarajatlari (boshqa manbalar xisobiga qoplanadigan xarajatlardan
tashqari);
- bank va depozitariy xizmatlariga to‘lovlar;
- ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshka xayriya jamgarmalariga,
madaniyat, xalq ta’limi, sog‘likni saklash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va
sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar;
- byudjetga majburiy to‘lovlar, soliklar, yirimlar, amaldagi konunchi-
likka muvofik to‘lanadigan va xo‘jalik yurituvchi sub’yekt xarajatlariga
ko‘shiladigan maxsus byudjetdan tashqari jamg‘armalarga ajratmalar.
9440 - «Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xisobot davri
xarajatlari» schyotida xisobot davrida soliqqa tortiladigan bazadan
chegirilmaydigan, lekin, ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun qilingan
xarajatlardan rejalashtirilgan samaraga erishilgan xolda, kelgusi xisobot
davrlarida soliqqa tortiladigan bazadan kamaytiriladigan xarajatlar xisobga
olinadi. Xisobot davrida 9440 - schyotning debetida yig‘ilgan xarajatlar shu davr
oxirida (oy, chorak, yil) 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining debetiga
o‘tkaziladi. 9440 - schyotining debetida xisobga olingan xarajatlar balansdan
tashqari 012 - «Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan
xarajatlar» schyotida yig‘ib boriladi. Sodir bo‘lgan muomalalar summasiga 9440
- schyotining debetiga yozilishi bilan bir vaqtning o‘zida 012 - balansdan tashkari
schyotning kirimiga xam yozib boriladi. 012 balansdan tashqari schyotning
chiqimiga xisobga olingan xarajatlar bu tadbir uchun sarflangan xarajat va undan
olinadigan samara muddatiga qarab tuzilgan maxsus raschyotiga asosan xisobdan
chiqarilganda yoziladi. Bu muddat 10 yildan oshmasligi kerak.
` Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar - bu aloxida guruxga ajralib
turadigan xarajatlar bo‘lib ular korxonaning asosiy faoliyati bilan bevosita bog‘lik
emas. Mazkur modda bo‘yicha korxonaning moliyaviy faoliyati bilan bog‘lik
bo‘lgan xarajatlar aks ettiriladi. Korxonaning moliyaviy faoliyati deganda
quyidagilar tushiniladi:
15

a) kredit resurslarini jalb etish va berish;
b) qimmatli qog‘ozlar bilan olib boriladigan operatsiyalar;
v) valyutalar bilan olib boriladigan operatsiyalar;
g) asosiy vositalarni uzoq muddatli ijaraga berish va olish.
Shunday qilib moliyaviy faoliyat xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:
1) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan xisob
stavkasi doirasida va ulardan yuqori doirada qisqa muddatli xamda uzoq muddatli
kreditlar bo‘yicha, shu jumladan to‘lov muddati o‘tgan va uzaytirilgan ssudalar
bo‘yicha to‘lovlar. Shuni inobatga olish kerakki, xarajatlar tarkibi tug‘risidagi
nizomga binoan olingan kreditlar bo‘yicha xar qanday foiz to‘lovlari korxona
tomonidan o‘zining xarajatlari tarkibida xisobga oladi. 15 oktyabr 2003 yilda
O‘zbekiston Respublikasi V.M. tomonidan tasdiklangan xarajatlar tarkibi
to‘g‘risidagi Nizomga asosan faqat to‘lov muddati o‘tgan va kechiktirilgan
ssudalar bo‘yicha foizlar, shuningdek bank va boshka moliyaviy tashkilotlarning
bergan uzoq muddatli kreditlari bo‘yicha to‘lanadigan foizlar xarajatlar tarkibi
to‘g‘risidagi Nizomning 1-ilovasiga asosan (1.44; 1.45) soliqqa tortiladi.
2) Mulklarni uzoq muddatli ijaraga olish bo‘yicha to‘lanadigan foiz
xarajatlari.
3) Kurslardagi salbiy farqlar va xorijiy valyuta operatsiyalari bo‘yicha
zararlar.
4) Sarflangan (qimmatli kog‘ozlarga, sho ba korxonalarga va xokazolargaʻ
ko‘yilgan) mablag‘larni qayta baxolashdan ko‘rilgan zararlar.
5) O‘z qimmatli kog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq xarajatlar:
aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa kimmatli kog‘ozlar. Bularga
blankalarni xarid kilish, qimmatli kog‘ozlarni tarqatgani uchun bankka
to‘lanadigan komissiya summasi va boshqalar.
6) Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy
diskont.
16

Qo‘shma mahsulotlar - bu ancha bozor qiymatiga ega bo‘lgan, ajralib
chiqish nuqtasiga qadar alohida mahsulot bo‘la olmaydigan ikki va undan ortiq
mahsulotdir.
Ajralish nuqtasi - bu texnologiya jarayonidagi qo‘shma mahsulot, alohida
mahsulot sifatida tan olinadigan nuqta.
Alohida xarajatlar - ajralish nuqtasidan keyin mahsulot bilan bog`liq
xarajatlardir.
Qo‘shimcha mahsulotlar - bu bozor qiymatiga ega bo‘lgan, ajralish
nuqtasiga qadar asosiy mahsulotdan ajralmaydigan mahsulotlar hisoblanadi.
Kompleks ishlab chiqarishda bir mahsulotni ikkinchi mahsulotsiz ishlab
chiqarib bo‘lmaydi, lekin nisbati turlicha bo‘lishi mumkin. Go‘sht yetkazib
beruvchi kompaniya qushxonada faqat bir xil mahsulot olmaydi, chunki go‘sht
bilan birga suyak, teri, yog‘ chiqadi.
Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlami taqsimlash sabablari:
1. Tashqi moliya hisobotlari va soliq organlari uchun zaxiralami va sotilgan
mahsulot tannarxini baholash.
2. Ichki maqsadlar uchun, masalan, ijrochilami mukofotlash uchun
zaxiralami va sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
3. Xaridorga birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulotning faqat bir qismini
sotishni ko‘zda tutuvchi shartnomalar bo'yicha xarajatlarni aniqlash.
4. Tariflarni davlat yo‘li bilan tartibga solish. Masalan, neft va tabiiy gaz
kompleks qayta ishlanadi, lekin AQShda faqat tabiiy gaz narxni tartibga solish
obyektidir.
Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor
hisoblansa va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlarni
taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
1. Sotishga asoslangan usul;
2. Natural ko‘rsatkichlar usuli.
1) Sotishga asoslangan usul. Bu usul kompleks xarajatlarni ajralish
nuqtasida mahsulotlaming bozor qiyati asosida taqsimlaydi, ya’ni bu usuldan
17

foydalanilganda kompleks chiqimlar birgalikda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotga ularni sotish qiymatining baholariga mutanosib taqsimlanadi, bunda
sotishning yuqori narxlariga ko‘p xarajatlar muvofiq kelishi nazarda tutiladi.
2) Natura ko‘rsatkichlar usuli. Bu usulda kompleks xarajatlami ajralish
nuqtasida ularning o‘zaro nisbati asosida taqsimlashda mahsulotning vazni yoki
hajmi kabi haqiqiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sotish narxi har xil
bo‘lsa, mahsulot har bir turi birligi tannarxi bir xil bo‘lishini nazarda tutish
shunga olib keladiki, qandaydir mahsulotga katta foyda, boshqalariga zarar
ko‘rsatiladi. Agar kompleks ishlab chiqarishning natijasi suyuq va qattiq
mahsulot bo‘lsa, natural ko'rsatkichlardan foydalanish usuli shartli natural birlikni
joriy etishni talab qiladi.
Natural ko‘rsatkichlar usulida foydalanishning asosiy afzalligi uning
qulayligidir, biroq bu qulaylik usulning ko‘p sonli kamchiliklari oldida yo‘qqa
chiqadi.
Agar mahsulot у ana qayta ishlanadigan bo‘lsa, bu holatda kompleks
chiqimlarni taqsimlashning quyidagi usullari qo‘llaniladi.
3. Mumkin bo‘lgan sof sotish qiymati usuli
4. Yalpi foydadan doimiy ulush usuli
3) Sof sotish qiymati usuli. Kompleks xarajatlar sof sotish qiymati asosida
taqsimlanadi. Sotish sof qiymatini aniqlash uchun ajralish nuqtasidan keyingi
qo‘shimcha xarajatlarni sotish narxidan olib tashlash lozim.
4) Yalpi foyda doimiy ulushi usuli
Bu usulda kompleks ishlab chiqarish xarajatlari yalpi foydaning umumiy
foizi mahsulotning har bir turi uchun bir xil qilib taqsimlanadi.
Bu usul quyidagilami o‘z ichiga oladi:
1. Yalpi foyda foizini hisoblash.
2. Sotilgan mahsulot tannarxini aniqlash va kompleks ishlab chiqarish
xarajatlarini taqsimlash.
18

Bu usuldan foydalanilgandagi yagona gumon (taxmin) shundan iboratki,
yakka darajada har bir mahsulot bo‘yicha xarajatlar va savdo hajmi o‘rtasida bir
xil o‘zaro bog‘liqlik nazarda tutiladi. Bunday o‘zaro bog‘liqlik ko‘p turdagi
mahsulot ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda kamdan-kam kuzatiladi.
(Mahsulotga taqsimlangan xarajatlar bu usuldan foydalanganda hamisha
ijobiy boimaydi. Kompleks ishlab chiqarish xarajatlari ba’zi mahsulotlarga
manfiy belgi bilan o‘tadi).
Kompleks va qo`shimcha mahsulotlar hamda chiqindilar o’rtasidagi
tafovut ularning nisbiy qiymatidan iborat.
Qo‘shimcha mahsulot - bu kompleks ishlab chiqarish natijasidir. Ular
birgalikdagi mahsulot yoki asosiy mahsulotning sotilgan qiymatiga nisbatan
ancha past qiymatga ega bolmadi. Bunga paxtani qayta ishlash chog‘idagi tola
(asosiy mahsulot) va chigit po‘yloq (qo‘shimcha mahsulot), benzin ishlab
chiqarishda kerosin va bitum bunga misol bo‘la oladi.
Chiqindilar bilan qo‘shimcha mahsulotlarni aniq chegaralab qo‘yish
mumkin emas. Qo‘shimcha mahsulot:
a) chiqindiga nisbatan bozorda katta qiymatga ega;
b) ko‘pincha keyingi texnologiya jarayonining obyekti boiadi, chiqitlar esa
darhol sotilishi shart, degan fikrlar bor.
Qo‘shimcha mahsulotlar va chiqindilami hisobga olish asoslari bir xil.
Asosiy mahsulot xarajatlarini qo‘shimcha mahsulotlarning yoki chiqitlarning
bozor qiymatiga kamaytirish eng yaxshi usul hisoblanadi.
Qo‘shimcha mahsulot daromadlari yoki sof daromadlari(qo‘shimcha
mahsulotni sotishdan olingan daromad miqdori minus ajralish nuqtasidan keyingi
ishlov berishga qo‘shimcha xarajatlar) birgalikda ishlab chiqariladigan yoki
ishlab chiqarish qo‘shimcha mahsulot olishga imkon beradigan asosiy mahsulot
tannarxidan chiqarib tashlanadi.
Qo‘shimcha mahsulotlarni hisoblashning ikki usuli mavjud:
19

1) Sotishdan tushgan sof daromadni qo‘shimcha mahsulotning haqiqatdan
sotilishiga qarab taqsimlash. Bu usulda qo‘shimcha mahsulotni sotishdan tushgan
pul sotish paytidagi daromad sifatida kirim qilinadi.
2) Sotishdan olingan sof daromadni haqiqatdan ishlab chiqarilgan
qo‘shimcha mahsulotga qarab taqsimlash.Bu usulda qo‘shimcha mahsulotdan
olingan daromad ishlab chiqarishni tugallash paytidagi kompleks xarajatlami aks
ettiradigan schyotda kirim qilinadi.
A mahsulotni ishlab chiqarish chog‘ida ishlab chiqarish jarayonining
oxirida В qo‘shimcha mahsulot hosil bo‘ladi.
Ikkita mahsulot ajralguncha mahsulotga xarajatlar, $60 000
Davrdagi ishlab chiqarish:
A Mahsulot, birlik 20 000
B (Qo'shimcha mahsulot, birlik 4 000
B mahsulot ajralgach qo‘shimcha mahsulotga ishlov berishga
400 xarajat (4000 b. har biri $ 0,1/b.)
Davrda sotildi:
A Mahsulot, 15000 birlik $ 5/b.
B Qo‘shimcha mahsulot, 2000 birlik $ 1/b.
Qo‘shimcha mahsulotning haqiqatdan sotilishiga qarab qo‘shimcha
mahsulotni hisobga olish:
1. Asosiy mahsulot bir donasining tannarxi qo‘shimcha mahsulot
sotilmaydigani nazarda tutib aniqlanadi. Buning uchun kompleks chiqimlar
asosiy mahsulotga o‘tkaziladi: 60 000/20 000= $ 3/b.
2. Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot tuzish chog‘ida sotilgan
mahsulotning tannarxidan qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof tushum
olinadi va shu bilan asosiy mahsulotga o‘tkazilgan xarajatlar kamaytiriladi:
Qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof tushumni hisoblash:
2 000*(1-0,1) = $ 1 800
Moliyaviy natijalar:
l.Sotish 15 000 x 5=75 000
20

2. Sotilgan mahsulot tannarxi 15 000 x 3 – 1 800 =43 200
3. Yalpi daromad 31 800
Qo‘shimcha mahsulotni uning haqiqatdan ishlab chiqarilishiga qarab
hisoblash.
1. Ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulotning taxmin qilingan sof sotish
qiymati aniqlanadi {4 000*(1-0,1)=$3 600}.
2. Kompleks chiqimlar kelgusidagi taxminiy sotish qiymati miqdoriga
kamaytiriladi (60 000 – 3 600 = $ 56 400).
3. Asosiy mahsulot bitta birligining tannarxi qo‘shimcha mahsulotdan
kelgusida olinadigan sof tushumni hisobga olgan holda aniqlanadi
(56 400/20 000 = $ 2,82/b.). Asosiy mahsulot shu tannarx bo‘yicha sotish uchun
hisobdan chiqariladi.
Moliyaviy natijalar:
Ko‘rsatkichlar Summa
1.Sotish 15000×5=75000
2. Sotilgan mahsulot tannarxi 15000×2.82=42300
3. Yalpi daromad 32700
1- va 2-usuldan birini tanlash savdo konyunkturalariga bog‘liq. Sotilmagan
qo‘shimcha mahsulotning sotilishini kafolatlab bo’lmasa va bozor narxlari foyda
keltirmasa, mahsulot sotib bo‘lingunga qadar sof daromadni e’tirof etmaslik
kerak. Ishlab chiqarish bosqichida sof daromadni tan olishning asosiy nuqsoni
shuki, bu foydani vaqtidan oldin tan olishga olib keladi lekin bu foyda miqdori
kam bo`lsa, uni e’tiborga olmasa boladi.
Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga haq to‘lash xarajatlari
tarkibiga “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizom”ga muvofiq quyidagilar kiradi:
1. Korxonada qo‘llaniladigan mehnatga haq to‘lash shakllari va tizimlariga
muvofiq ishbay narxlar, tarif stavkalari va okladlar asosida haqiqatdan bajarilgan
ish uchun hisoblangan ishlab chiqarish xarakteridagi ish haqi, quyidagilar
qo‘shilgan holda:
21

a) og‘ir tabiiy iqlim joylarda uzoq muddat uzilishsiz ish stajiga ega
bo‘lganlar uchun ish haqiga qo‘shimcha;
b) doimiy ishi yo‘lda amalga oshiriladigan aloqa, temir yo‘l, suv, avtomobil
transport va boshqa sohalarda band bo‘lgan xodimlar ish haqiga qo‘shimcha.
Bunday xodimlar uchun korxonalardan chiqib, qaytib kelgungacha bo‘lgan har
bir sutka uchun qo‘shimcha haq to‘lanadi;
d) to’g‘ridan-to‘g‘ri qurilishda, kapital ta’mirlash kabi ishlarda band bo‘lgan
xodimlarga qonunda ko‘zda tutilgandek ayrim ishlarni bajarganligi uchun
to‘lanadigan qo‘shimcha haq;
e) yer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga to‘lanadigan qo‘shimcha haq;
f) amaldagi qonunlarga muvofiq cho‘l, suvsiz va tog‘li hududlarda mehnat
qiluvchi xodimlarga to‘lanadigan haqlar;
h) avangard ishlarni bajarishda band bo‘lgan xodimlar, transport tashkiloti
va yo‘lda ob-havo noqulayligi tufayli ushlanib qolgan xodimlar uchun
to‘lanadigan summalar;
g) maxsus shartnomaga muvofiq korxona, tashkilotlardan muayyan ishlarni
bajarish uchun jalb qilingan xodimlarga va ulami yuborgan tashkilotga
to‘lanadigan summalar.
2. Me’yordan ortiqcha ishlagan hamda yaxshi ishlagan kunlari va holatlar
hisobiga berilgan dam olish kunlari uchun tolanadigan haq.
3. Miqdor ko‘rinishida to‘lanadigan mahsulot qiymati.
4. Amaldagi qonunlarga muvofiq, rag‘batlantirish xarakteridagi to’lovlar,
mukofotlar, kasb mahorati uchun tarif stavkalari, oylik maoshga qshimchalar va
boshqa rag‘batlantirishlar.
5. tungi smcnada, smenadan ortiqcha, shuningdek dam olish kunlari mehnut
sharoiti og‘ir va zararli bo‘lganligi uchun to‘!anadigan tolovlar.
6. Amaldagi qonunlarga muvofiq, navbatdagi mehnat ta’tili va qoshimcha
ta’lillar, o‘smirlaming imtiyozli soatlari, bolali onalarning tanafus soatlari uchun
to‘lovlar va boshqalar.
22

7. Ish haqi qisman saqlangan holda, majburiy ta’tilda bo‘lgan hodimlarga
tolanadigan haqlar.
8. Qon topshiruvchilar uchun tolanadigan to‘lovlar, tekshirish va qon
topshirish, dam olish kunlari uchun beriladigan to‘lovlar.
9. Korxonalarda ishlab chiqarish amaliyotini o‘taganligi uchun oliy va o'rta
maxsus o‘quv yurti talabalari uchun tolovlar.
10. Talabalar qurilish otryadlari tarkibida ishlovchi oliy va o‘rta mahsus
o'quv yurti talabalari mehnatiga haq.
11. Tuzilgan shartnomaga ko‘ra bajarilgan ishlar uchun korxona shtatida
bolmaganlar mehnatiga haq.
12. Amaldagi qonunlarga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida ishtrok
etadigan ctadigan xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga qo‘shiladigan boshqa
to‘lov turlari.
Ish haqi xarajatlarini to‘g‘ri hisoblash uchun ularni hisob varaqlarga
qilingan ishlar bo‘yicha to‘g‘ri mutanosiblikda taqsimlash kerak bo‘ladi. Ya’ni
ishlab chiqarishda ishchilarning mahsulot biron-bir turini ishlab chiqarish bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgan asosiy ish haqi odatda boshlang‘ich hujjatlarga
asoslanib, kalkulyatsiya qilish obyektlari bo‘yicha hisob qilinadi va tannarxga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o’tkaziladi.
Ishlab chiqarish normasini bajarish uchun korxona rahbari va mulkdorlari
normal ish sharoitlarini yaratishlari lozim. Agarda bunday sharoitlar tashkil
qilinmagan bo‘lsa va ishlab chiqarish normasi hodimning aybisiz bajarilmasa, u
holda ishchining oxirgi ikki kalendar oyidan kclib chiqib aniqlanadigan o‘rtacha
ish haqi saqlanib qoladi.
Bekor turish - bu ishchilar korxonada bolgan paytlarida ulami ishlab
chiqarish jarayoniga jalb qilish mumkin bolmagan majburiy tanaffuslardir.
Bekor turib qolishga ishchilarning o‘zlari, korxona yoki sex rahbarlari,
shuningdek tashqi mol yetkazib beruvchilar, energiya bilan ta’minlovchilar va
boshqalar sababchi bo‘lishlari mumkin.
23

Ishchining aybi bilan bekor turishga haq to‘lanmaydi. Xodimning aybisiz
bekor turib qolingan vaqtda uning o‘rtacha ish haqi saqlanadi.
Xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqtda o‘rtacha ish haqi oxirgi ikki
kalendar oyining o‘rtacha oylik ish haqidan kelib chiqib hisoblanadi.
Agar kasanachining aybi bilan uskuna ishdan chiqqan bo‘lsa, bekor turib
qolingan vaqt uchun unga haq to‘lanmaydi.
Yangi ishlab chiqarish turlarini o‘zlashtirish davrida ishchining aybisiz
bekor turib qolinganda, vaqtbay asosda ishlaydiganlarga ularning razryadlariga
mos bo‘lgan tarifning to‘liq stavkasi bo‘yicha haq to‘lanadi. Bunda bekor turish
to‘g‘risdagi varaq toldiriladi va unda bekor turib qolish sabablari, aybdor
shaxslar, uning davomiyligi, ishchining tarif stavkasi va to‘lov miqdori
ko‘rsatiladi.
Bekor turib qolingan davrda ishchilarni boshqa ishga yo‘naltirish mumkin.
Bunday ishlar uchun mehnat haqi yo ishbay narxlar bo‘yicha, yoxud o‘rtacha ish
haqi saqlanishi tarzida toianadigan naryad bilan ramiylashtiriladi. Bekor turib
qolish varag‘ida naryad tartib raqami va ishlagan vaqti ko‘rsatiladi.
Ishchining aybisiz bo‘lib o‘tgan bekor turib qolish uchun unga hisoblangan
ish haqi ishlamagan vaqt uchun to‘lovlarga kiradi va unga JShDS, YalT hamda
majburiy ijtimoiy sug‘urta badali solinadi.
Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar ishlab
chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy
va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg‘i va energiya, asosiy
vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini
ifodalaydi.
Ushbu xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagicha tartibda
guruhlanadi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari(qaytariladiganchiqitlar qiymati
chiqarib tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lashxarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaajratmalari;
24

- asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgannomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Bevosita xarajatlar tarkibiga korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish
bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan xomashyo va materiallar, mehnatga haq
to‘lash (ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy
vositalar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va
xizmat)larning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar
tayyorlash, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan,
chetdansotib olinadigan xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi.
Bilvosita xarajatlar esa mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlar hisoblanib, ularga ma’muriy-boshqaruv xarajatlari, boshqaruv asbob-
uskunalarini saqlash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Rejalashtirilishiga qarab xarajatlarni qisqa va uzoq muddatli xarajatlarga
ajratish mumkin. Qisqa muddatli xarajatlar korxonaning taktik maqsadlarini
amalga oshirishga imkon beradi. Uzoq muddatli xarajatlar esa korxonaning
strategik maqsadini amalga oshirishda yuzaga keladi. Ularga ilmiy tekshirishlar,
yangi texnologiyalarni olib kirish va rivojlantirish, tayyor mahsulotlarning yangi
turlarini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi.
Korxonalar faoliyatida yarim o‘zgaruvchan xarajatlar ham yuzaga keladi.
Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o‘zida ham o‘zgaruvchan, ham
doimiy xarajat xususiyatiga ega bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Ularga telefon
xizmati xarajatlarini kiritish mumkin. Bunda bir oylik aniq to‘lanishi lozim
bo‘lgan summa — doimiy xarajatlar, shaharlararo va xalqaro so‘zlashuv
xarajatlariesa o‘zgaruvchan xarajatlar guruhiga kiritiladi.
Xarajatlar turlari
O’zgaruvchan xarajatlar
25 Yarim o’zgaruvchan xarajatlar

Shartli-o'zgaruvchan xarajatlar esa aksincha xususiyatga ega bo'lib, ular
boshqaruv qarorlari ta'sirida o'zgaradi, lekin bir dona mahsulotga to'g'ri keladigan
miqdori o'zgarmasdan qolaveradi. To'g'ri xarajatlarning barchasi (mehnat
xarajatlari, material va xom-ashyo xarajalari) shartil-o'zgaruvchan xarajatlarga
kiradi. Umumishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qanchasi (elektr energiyasi,
yoqilg'i va sh.k.) shartli o'zgaruvchan xarajatlarga kiradi.
Shartli-doimiy xarajatlarga quyidagi xarajat turlari kiradi ijara xarajatlari,
hisoblangan eskirish (amortizatsiya) summalari, mol-mulk solig'i sarajatlari,
umumishlab chiqarish xarajatlarining aksariyat qismi. Tijorat xarajatlarining ham
aksariyat qismi ana shunday shartli-doimiy xarajatlardır: reklama xarajatlari,
amonizatsiya ajramalari, kommunal xizmat xarajatlari. Ma'murly-boshqaruv
apparati (Ilora) xarajatlarining ham deyarli aksariyat qismi shartli-doimiy
xarajatlarga kiradi, shu bilan birgalikda bularning ichida ham shartli o'zgaruvchan
xarajatlar turlari uchrab turadi.
O'zgaruvchi xarajatlarning standart miqdorlari xo'jalik yurituvchi
subyektdagi resurslar sarfi me'yorlarigagina bog'liq bo'lsa, doimiy xarajatlar esa
ham resurs sarfi me'yorlariga, shuningdek, amaldagi xarajatlar miqdoriga bog'liq
bo'ladi. Ya'ni, doimiy xarajatlardan ayrimlari resurslar sarfi me'yorlari orqali
hisoblansa, qolgan bir qismi faqat amalda qilingan xarajatlar yig'indisidan iborat
bo'ladi.
Yarim o’zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o’zida ham o’zgaruvchan, ham
doimiy xarajat komponentiga ega bo’lgan xarajatlar.
Masalan, telefon xizmati xarajatlari:
a) Bir oylik aniq to’lanishi lozim bo’lgan summa- doimiy xarajat
turiga kiradi;
b) Shaharlararo va xalqaro so’zlashuv xarajatlari bo’lsa,
o’zgaruvchan xarajat guruhiga kiritiladi.
26Doimiy xarajatlar

tannarxga
kiritiladigan
xarajatlarXarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyidagi
elementlar bo’yicha guruhlanadi:
Guruhlanish turi Xarajat turi
Ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy
o ’ rniga qarab Asosiy va doimiy
Tarkibiga qarab Kompleks va bir elementli
Tannarxga o’tkazilish usuliga qarab To’g’ri va egri
Ishlab chiqarish hajmiga qarab O’zgaruvchan va o’zgarmas
Yuzaga kelishiga qarab Doimiy va bir vaqtli
Ishlab chiqarish jarayonidagi
ishtirokiga qarab Ishlab chiqarish va tijorat
Samaradorlikka qarab Samarali va samarasiz
2010 9400
9720 9600
egri va to’g’ri xarajatlar
27 moliyaviy faoliyat
bo’yicha xarajatlarfavqulodda
xarajatlar davr xarajatlari

1.3. Xarajatlar hisobini yuritish va uning ahamiyati
Xarajatlar hisobining maqsadi xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy
xo’jalik faoliyati davomida yuz bergan xarajatlarni amaldagi qonunchilik
talablaridan kelib chiqqan holda to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish, hamda
axborot foydalanuvchilariga o’z vaqtida, to’liq hamda aniq axborot yetkazib
berishdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda korxona xarajatlari bo’yicha
buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
xarajatlarni ularning mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga mos ravishda
hisobga olish;
korxona xarajatlarini to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish;
korxona xarajatlari harakati to’g’risida to’liq va ishonchli axborotlarni
shakllantirish;
korxona xarajatlarini to’g’ri, o’z vaqtida va tegishli boshlang’ich hujjatlar
bilan rasmiylashtirish;
korxona xarajatlari bo’yicha hisob ma’lumotlarining va hisobot
ma’lumotlarining to’liq uyg’unligini ta’minlash;
kelgusi davr va muddati uzaytirilgan xarajatlarni to’g’ri va o’z vaqtida sotish
tannarxi, davr xarajatlari va moliyaviy faoliyatga doir xarajatlarga kiritish;
tugallanmagan ishlab chiqarishga to’g’ri keladigan xarajatlarni to’g’ri va o’z
vaqtida hisobga olish, ularni belgilangan muddatlarda qayta ro’yxatdan o’tkazish
(investitsiya qilish) va sotish tannarxiga to’g’ri kiritilishini ta’minlash;
sotish tannarxining, davr xarajatlarining oshib ketishiga sabab bo’luvchi
noratsional chiqimlarni vujudga kelish sabablari va aybdorlarini topish, bunday
chiqimlarga yo’l qo’ymaslik uchun mas’ul shaxslar faoliyatini doimiy nazorat
qilish;
mavjud zahiralar va vositalardan unumli foydalanish ustidan nazorat
o’rnatish;
xarajatlarni soliq solish bazasi obyekti sifatida to’g’ri shakllantirish;
xarajatlarni hisoblash tamoyiliga muvofiq ular yuz bergan vaqtdan boshlab tan
olish va tegishli schotlarda aks ettirish;
28

xarajatlarni moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirish va boshqalar.
Shuningdek, buxgalteriya hisobi korxona xo’jalik faoliyati davomida
xarajatlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya
qilishi ustidan nazorat o’rnatish, xarajatlarga oid salbiy holatlarning oldini olish
va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydigan ichki xo’jalik imkoniyatlarini
topishni ta’minlashi zarur.
Ayrim adabiyotlarda fanning vazifasi bilan funksiyasi bir narsani ifodalaydi
deyilsa, ayrim adabiyotlarda esa bu ikki tushuncha turli xil narsani ifodalaydi
deyiladi. Bizning fikrimizcha ham ikkinchi mulohaza to’g’ri. Chunki fanning
vazifasi doimiylik xarakteriga ega bo’lmaydi va mavjud holat, talab hamda
o’rganish obyektidan kelib chiqib o’zgarishi mumkin, funksiya esa doimiylik
xarakteriga ega bo’lib, o’zgarmaydi. Xarajatlarning hisobi bo’yicha buxgalteriya
hisobi nazoratining uchta turi amalga oshiriladi:
1) dastlabki nazorat – xo’jalik muomalasi sodir bo’lgungacha;
2) joriy nazorat – xo’jalik muomalasini amalga oshirish;
3) keying nazorat – muomala sodir bo’lganidan so’ngi.
Xarajatlarni nazorat qilish quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi:
mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan haqiqiy xarajatlarni
shakllantirish va ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash;
realizatsiya qilingan mahsulotlarning tannarxini shakllantirish;
turli xarajatlar smetalarini bajarilishi (masalan, vakillik xarajatlari, tijorat va
reklama xarajatlari);
mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog’liq xarajatlarni
kamaytirish;
shubhali qarzlar bo’yicha rezervlar va boshqa maxsus fondlarni yaratish
hamda ularning ishlatilishi va boshqalar.
Xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari:
Axborot funksiyasi;
Uzviy aloqa funksiyasi;
Nazorat funksiyasi;
29

Tahliliy funksiyasi;
Xarajatlarni tan olish va hisobini yuritishning tamoyillari:
1. Ikki yoqlama yozuv usuli bilan hisob yuritish. Bu tamoyilning ma’nosi
shundan iboratki yuz bergan operatsiyaning summasini bir vaqtning o’zida ikki
schotda, ya’ni bir schotning debetida va ikkinchisining kreditida aks ettirilishini
bildiradi.
2. Uzluksizlik. Bu tamoyil korxonaning doimo harakatdagi subyekt, ya’ni
o’z faoliyatini kelgusida davom ettiruvchi va rivojlantiruvchi subyekt sifatida
qaraydi. Shunga ko’ra, xarajatlar ham uzluksiz hisobga olib boriladi.
3. Pulda ifodalash. Bu tamoyil yuz bergan xarajatlarni milliy valutada, ya’ni
so’m va tiyinlarda aks ettirishni bildiradi.
4. Aniqlilik. Bu tamoyil hisobda aks ettirilgan har bir xarajat summasining
qat’iy hujjatli asosga ega bo’lishligini bildiradi.
5. Hisoblash. Bu tamoyil xarajatlarni yuz bergan vaqtiga ko’ra tan olishni va
shu vaqtdan boshlab ularni buxgalteriya hisobida va hisobotda aks ettirishni
bildiradi.
6. Ehtiyotkorlik (konservatizm). Bu tamoyil korxona hisobotlarida xarjatlarni
ko’p (kam) qilib ko’rsatmaslikni ifodalaydi. Bu tamoyilni qo’llash yashirin
rezervlarni vujudga keltirish, biron bir maqsadda xarajatlarni ko’paytirib
(kamaytirib) ko’rsatish huquqini bermaydi.
7. Taqqoslamalik. Xarajatlarni ifodalovchi hisobotlar foydali va mazmunli
bo’lishi uchun u turli hisobot davrlaridagi axborotlar bilan qiyoslanadigan bo’lish
kerak. Hisobotdan foydalanuvchilar ushbu hisobot qaysi usullarga, tamoyillarga
muvofiq tuzilganligini bilishi lozim. Agar o’tgan davrdagi hisobot ko’rsatkichlari
bilan joriy hisobot davridagi hisobot o’rtsida farq bo’lsa o’tgan davr hisobotini
ham qaytadan tasniflash lozim, agar tasniflashning (o’zgartirishning) iloji
bo’lmasa ushbu qismda tushuntirishlar, yoxud xarakteri ochib berilishi lozim.
8. Neytrallik. Bu tamoyil xarajatlarni ifodalovchi hisobotlarni bironta shaxs
manfaatlari uchun boshqa bironta shaxs zararlari evaziga moslashtirmaslikni
bildiradi.
30

9. Hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi. Bu tamoyil
hisobot davri xarajatlariga shu davrda real daromad keltirgan qismini kiritishni
bildiradi.
10. Tushunarlilik. Bu tamoyil xarajatlarni ifodalovchi hisobotlarning
moddalari axborot foydalanuvchilari uchun tushunarli bo’lishligini bildiradi.
11. Yakunlanganlik. Bu tamoyil xarajatlar to’g’risidagi hisob
ma’lumotlarining biron-bir hisobot davri uchun jamlanganligini bildiradi.
12. Tezkorlik. Bu tamoyil xarajatlar to’g’risidagi hisob ma’lumotlarini va
hisob siyosatidagi o’zgarishlarni boshqaruv organlariga kerakli muddatlarda va
hajmda yetkazib berishni bildiradi. Axborotning muhimligi ham nisbiy tushuncha
bo’lib, u faqatgina o’z vaqtidagina muhim bo’ladi, kechikkan yoki muddatidan
oldin berilgan axborotning roli pasayadi.
13. Offsetting (moddalarning o’zaro hisobga olinishi) . Bu tamoyil daromad
va xarajatlar moddalari o’zaro hisobga olinishi mumkin emasligini bildiradi
(BHMS larda bunga ruxsat berilgan yoki talab qilingan holatlar bundan
mustasno).
Xarajatlar hisobini tashkil qilishning huquqiy-me’yoriy asoslari:
a) “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi qonuniga
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida”. 2016yil. №O’RQ 404.
b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “mahsulot (ishva
xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tarkibi to’g’risida”gi nizom 54-qarori. -
T.:O’zBAMA, 2017
c) “qarzlar bo’yicha xarajatlar” nomli 24-son BHMS
d) “Xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy xo’jalik faoliyati
buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uning qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”
21-son BHMS
31

II-BOB. MAHSULOT (ISH, XIZMAT)LAR TANNARXINI
KALKULYATSIYA QILISH.
2.1. Kalkulatsiya haqida tushuncha va kalkulatsiya usullari
Bozor islohotlarini chuqurlashtirish jarayonida korxonalar faoliy'atida
muhim vazifalardan biri ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini to‘g‘ri
aniqlashdir. Mahsulot tannarxi uni ishlab chiqarishga qilingan bevosita
xarajatlarning yig‘indisini ifodalaydi.
Mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish va xarajatlarni hisobga olish
boshqaruv hisobining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi, chunki, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi quyidagilar bo‘yicha boshqaruv
qarorlarining qabul qilinishi uchun asos bo‘ladi:
— qanday turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish,
qaysilarini esa to‘xtatish bo'yicha;
— zarur yordamchi mahsulotlarni sotib olish yoki ishlab chiqarish
maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida;
— ishlab chiqarilishi rejalashtirilayotgan mahsulotga baho belgilash
borasida;
— ishlab chiqarishni yangi texnika bilan qurollantirish bo‘yicha;
— ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni rivojlantirish bo‘yicha
berilgan tavsiyalarni asoslashda.
Boshqaruv hisobida tannarx quyidagi asosiy obyektlar bo‘yicha aniqlanadi:
— alohida bo‘linmalar bo‘yicha;
— alohida mahsulot turlari bo'yicha.
Bunda xarajatlarni taqsimlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi:
32

— xarajatlarni ular vujudga kelgan markazlar bo‘yicha to‘plash;
— xarajatlarni mahsulot turlari bo‘yicha taqsimlash.
Xarajatlarni taqsimlash deganda, korxona faoliyatida vujudga kelgan
xarajatlarni aniq obyektlar bo‘yicha guruhlash jarayoni tushuniladi.
Xarajatlar obyekti sarflangan xarajatlar hisobga olinishi zarur bo‘lgan
tashkiliy bo‘limdir.
Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi bevosita xarajatlar,
resurslardan samarali foydalanishni talab qiladi. Korxonadagi moddiy, moliyaviy
va mehnat resurslaridan oqilonafoydalanish ishlab chiqarilayotgan mahsulotning
tannarxini pasaytirish imkonini beradi.
Mahsulot tannarxini aniqlashda kalkulatsion birlikni aniq belgilash muhim
masala hisoblanadi.
Kalkulatsiya birligi — bu kalkulatsiya obyekti o‘lchovidir. Uni tanlash
mahsulotni tayyorlash xususiyatlari, nomenklatura kengligi, o'lchashda
qo‘llanadigan birliklar, amaldagi andozalar va ishlab chiqiladigan mahsulotning
texnik shartlariga bog‘liq bo'ladi.
Kalkulatsiya obyektlarini belgilashda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
turlariga muvofiq ularning nomi, yog‘lilik darajasi va idishning turiga qaraladi.
Masalan, bir metr sig‘imdagi qog‘oz idishdagi 3,2% yog‘lilikka ega sut, 0,5 metr
sig‘imdagi polietilen idishdagi 20% yog‘lilikdagi smetana, 250 g oghrlikdagi
o‘rama qog‘ozli yog‘sizlantirilgan tvorog va h.k.
Amaliy faoliyatda ishlab chiqarish korxonalari kalkulatsiya birliklaming
quyidagi guruhlaridan foydalanadilar:
— tabiiy birliklar — dona, kilogramm, tonna, metr, kub metr, kilovatt-soat
va h.k.;
— shartli-tabiiy birliklar — konservalar (quyultirilgan sut) 100 shartli
bankalari va h.k.;
33

— foydalaniladigan (ekspluatatsion) birliklar — quvvat, mahsuldorlik va
h.k;
— ishlar birliklar! — tashib keltirilgan yukning bir tonnasi, yo‘l
qoplamasining yuz metri va h.k.;
— vaqt birliklari — mashina-kun, mashina-soat, norma-soat va h.k.
Korxonalarda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning normativ,
jarayonli, buyurtmali, to‘liq tannarx, maijinal xarajatlami umumlashtirish,
xarajatlami mutanosib taqsimlash, aralash kabi usullari mavjud.
Mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishning normativ usuli xarajatlar hisobi
normativ usulining tarkibiy qismi liisoblanadi.
Bu usulning afzalligi unda hisob-kitoblarning oddiyligidir. Quyidagi
sabablarni mazkur usulning kamchiliklariga kiritish mumkin:
— foydalanilgan zaxiralar miqdori va ularga qo‘yilgan baholar nazorati
uchun me’yorlarning mavjud emasligi;
— chetlanish sabablari, uning aybdorlari, joyini aniqlash va tahlil etish
imkoniyatining yo'qligi;
— ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar hisob-kitoblari faqat hisobot davri
oxirida o‘tkazilishi mumkin va h.k.
Normativ usulda normativ xarajatlar bilan haqiqiy xarajatlar o‘rtasida
yuzaga keladigan farq chetlanish deb ataladi.
Bir dona ishlab chiqarilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan normativ
xarajatlar quyidagi elementlardan iborat bo‘ladi:
— bevosita normativ moddiy xarajatlar;
— bevosita moddiy xarajatlarning normativ miqdori;
— normativ ish vaqti (bevosita mehnat haqi xarajatlari);
34

— ish vaqtining normalashti'rilgan stavkasi;
— o‘zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining normative
koeffitsienti;
— doimiy umumishlab chiqarish xarajatlarining normative koeffitsienti.
Ushbu usulni qo’llash quyidagi afzalliklarga ega: har bir xarajat turi
bo'yicha norma va normativlarning oirnatilganligi, ishlab chiqariladigan
mahsulotlar birligi tannarxining normativ kalkulatsiyasini tuzish, amaldagi
normalar va ulardan chetlanishlar, ularning o‘zgarishi bo‘yicha xarajatlar hisobini
yuritish.
Faqat miqdor bo'yicha normalardan foydalanilganda quyidagi formuladan
foydalanish mumkin:
bunda,N x
— xarajatlarning normativ miqdori;
Nch
— haqiqiy xarajatlarning normadan chetga chiqishi;
No'z
— normativning o‘zgarishi.
Sarflangan resurslardan ehtiyojga muvofiq normada foydalanilganda
quyidagi formulani qo‘llash maqsadga muvofiq:
bunda,
Nch
- chetlanishlar.
Sarflangan resurslaming miqdori va bahosi bo‘yicha normalardan
foydalanib, haqiqiy xarajatlar quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
35

bunda,N x
— normativ miqdor;
No'z
- haqiqiy xarajatlarning o‘zgarishi (sarflangan resurslar bahosi
o‘zgarishi sababli).
Ushbu usul normativ kaikulyatsiyalarni liar bir buyum bo‘yicha majburiy
dastlabki tuzilishini ko‘zda tutadi, ular hisobot davri boshida amal qiluvchi
xarajatlar normalari asosida hisob-kitob qilinadi. Tashkiliy va ilmiy-texnik
tadbirlarni tatbiq etish normalari va normativ xarajatlar yangilanishi bilan
normativ kalkulatsiyalar ham yangilanadi.
Normativ usulda xarajatlar normalar doirasida va ulardan chetlanishlar
bo‘yicha olib boriladi. Mavjud chetlanishlar haqidagi axborot mahsulot tannarxini
shaldlantirish jarayonida tezkor ta’sir o'tkazish maqsadida boshqaruv qarorlari
qabul qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
Bu usulda mahsulotning haqiqiy normativ tannarxi har bir modda bo‘yicha
normalardan chetlanishlarni qo‘shish yoki ayirish yo‘li bilan hisoblanadi.
Normativ usuldan muvaffaqiyatli foydalanish uchun quyidagi shartlar
bajarilishi zarur:
— resurslaming barcha turlari bo'yicha normativ asosni aniqlash;
— normativ kalkulatsiyalami oldindan tuzish;
— xarajatlarning kelib chiqish joylari, normalardan chetlanishlarning
aybdorlari va normalar o‘zgarishi sabablari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlarini
qayd etuvchi birlamchi hujjatlarni ishlab chiqish;
— har bir ishlab chiqarish bo‘linmasi va butun korxona bo‘yicha
mahsulotlar tannarxini shakllantirish ustidan o‘rnatilgan nazorat natijasi bo‘yicha
36

tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish va xulosalar chiqarish bo‘yicha ishlami
tashkil etish.
Normativ usul ombor xo‘jaligini to‘g‘ri tashkil etishni ham talab qiladi.
Bunda omborni og‘irlik o‘lchov jihozlari bilan ta’minlash, ishlab chiqarish
bo'linmalarini'esa — suv, gaz, bug‘, elektr quvvatini iste’mol qilish uchun o'lchov
asboblari bilan ta’minlash, mahsulotlar nomenklaturasini ishlab chiqish,
birlamchi hujjatlar va boshqa tashkiliy-texnik tadbirlarni sifatli rasmiy-
lashtirishdan iborat.
Shunday qilib, mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilishning normativ usuli
korxonalarda xarajatlar hisobi xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxini aniqroq hisoblashga imkon beradi,
bundan tashqari bu usul xarajatlar b o ‘yicha chetlanishlarni batafsil tahlil etib,
aniqlangan chetlanishlar va ularning sabablarini aniqlashga imkon beradi. Demak,
mazkur usul xarajatlarni operativ nazorat qilish va chetlanishlarni boshqarish
uchun qulaydir.
Rejali (taxminiy) tannarx bo‘yicha xarajatlar hisobi usuli normativ
usulga qaraganda ko‘proq qo‘shimcha afzalliklarga ega. Unda normativ
hajmlarga nisbatan rejalashtirilgan hajmlarni chuqurroq asoslanganligi, taxminlar
aniqligi nazorat samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. U mavjud ishlab chiqarish
resurslarini hisobga olgan holda materiallar, yoqilgh, energiya, ish haqi va boshqa
xarajatlarning progressiv normalaridan kelib chiqib tashkil etiladi. Bu usulning
asosiy afzalligi shundaki, unda rejali xarajatlar erishilgan natijaga emas, balki
kelgusidagi taxminga asoslanadi.
Texnologik jarayonga nisbatan xarajatlar hisobini jarayonli va buyurtmalar
bo‘yicha tashkil etish mumkin.
Mahsulot tannarxini aniqlashning jarayonli usulidan mahsulot ishlab
chiqarishda xomashyoning bir necha jarayondan o‘tganidan so‘ng tayyor
mahsulot holiga keladigan ishlab chiqarishlarda foydalaniladi.
37

Tannarxni kalkulatsiya qilishning jarayonli usuli uzluksiz, bir necha
bosqichdan iborat jarayonlar b o ‘yich a ko‘p miqdordagi mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi korxonalarda qo‘llaniladi. Bunda mahsulot tannarxini kalkulatsiya
qilish ikki usulda amalga oshiriladi:
— o'rtacha hisob usuli. Mazkur usulda xarajatlar, shu jumladan, hisobot
davri boshidagi qoldiq summasi ham qo‘shilib, shu davrda ishlab chiqilgan shartli
tayyor mahsulot birligiga bo'linadi;
— FIFO usuli. Bunda hisobot davri boshidagi tugallanmagan ishlab
chiqarish qoldig‘i tugatiladi, so‘ngra yangi mahsulot ishlab chiqarish amalga
oshiriladi. FIFO usulini qo‘llashda birmuncha qiyinchiliklar mavjud, biroq
o'rtacha hisob usuliga nisbatan aniqroq hisoblanadi.
Xarajatlar hisobining jarayonli usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor
mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz.
Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot.
keyingi qayta ishlov uchun yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga
sotilishi mumkin. Bu yarim tayyor mahsulotlami haqiqiy, normativ yoki rejali
tannarx bo‘yicha, hisob-kitob yoki mahsulotni sotish baholari bo‘yicha baholash
zaruratini belgilaydi. Bu'variantda yarim tayyor mahsulotlar qiymati alohida
2100 — « 0‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar» nomli aktiv schotda
aks ettiriladi.
Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov bo‘yicha, asosan,
faqat ishlov berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi
xomashyo, dastlabki materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va
boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda
faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi.
Xarajatlar hisobining buyurtmali usuli xususiy va mayda turkumli ishlab
chiqarishda, shuningdek, tajriba-eksperimental ishlab chiqarishda va ta’mirlash
ishlarida qo'llanishi mumkin.
38

Buyurtmali usulning mohiyati, bir yoki bir necha xildagi mahsulotlaming
uncha katta bo‘lmagan turkumini tayyorlashda har bir buyurtma bo‘yicha alohida
xarajatlar hisobi amalga oshiriladi.
Xarajatlarni hisobga olish va tannarxni kalkulatsiya qilishning buyurtmali
usuli quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega:
— alohida buyurtmalar bo‘yicha, shuningdek, bir martalik mahsulot turi
ishlab chiqarilayotganda qo‘llaniladi;
— bu usulda xarajatlar muayyan hisobot davri (bir oy, chorak, yil)
oralig‘ida emas, balki bajarilayotgan buyurtma davri bo‘yicha aniqlanadi;
— qo‘shimcha analitik m a’lumotlarni yig‘ib borish uchun buyurtmalar
kartochkasidan foydalanish mumkin. Ushbu buyurtmalar kartochkasidan
xarajatlar tegishli javobgarlik markazlari bo‘yicha yig‘ib boriladi.
Ko‘pincha korxona amaliy faoliyatida jarayonli usul bilan bir qatorda
buyurtmali usulning unsurlarini birgalikda qo‘llovchi aralash tizimlardan
foydalaniladi. Bunday tizimlar turkumli va seriyali mahsulot ishlab chiqarishlarda
qo‘llaniladi. Jumladan, muomalalar bo‘yicha tannarx aniqlash usuli istiqbolli
aralash tizimlardan biri hisoblanib, unda xarajatlarni hisobga olishning asosiy
obyekti muomala hisoblanadi.
Xalqaro amaliyotda korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining schotlar
tizimida tannarxni shakllantirish usuliga qarab xarajatlar hisobini to‘liq yoki
cheklangan tannarx (marjinal daromad usuli) bo‘yicha tashkil etishlari mumkin.
To‘liq tannarx bo‘yicha xarajatlar hisobi usulida mahsulot tannarxiga
doimiy va o‘zgaruvchan, bevosita va bilvosita xarajatlarga bo'linishidan qat'iy
nazar, korxonaning barcha xarajatlari kiritiladi. Bevosita mahsulotga kiritib
bo‘lmaydigan xarajatlar awal ular kelib chiqqan javobgarlik markazlari bo‘yicha
taqsimlanadi, keyin esa tanlangan asosga mutanosib ravishda mahsulot tannarxiga
kiritiladi. Ko‘pincha taqsimlash bazasi sifatida ishlab chiqarish ishchilarining
asosiy ish haqi, ishlab chiqarish tannarxi va h.k.lar tanlanadi.
39

To‘liq tannarx bo‘yicha xarajatlar hisobi usuli mamlakatimizda keng
tarqalgan va moliyaviy hisob hamda soliqqa tortish bo‘yicha normativ hujjatlar
talablari va O‘zbekistonda yuzaga kelgan an’analarga mos keladi. Biroq, mazkur
usul mahsulot ishlab chiqarish hajmi o'zgarganda mahsulot birligi tannarxida
sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni hisobga olmaydi.
Xo‘jalik yuritishning hozirgi sharoitida cheklangan tannarx, ya’ni
marjinal usul bo‘yicha xarajatlar hisobi usuliga alohida e’tibor berilishi zarur.
Bu usulga muvofiq mahsulot tannarxiga korxona xarajatlarining hammasi
kiritilmaydi, balki uning bir qismi —o‘zgaruvchan xarajatlar kiritiladi. Ushbu
usulda doimiy xarajatlarni mahsulot tannarxiga kiritmaydilar va shunday
xarajatlar yuzaga kelganda o‘sha davr foydasini kamaytirishga yo‘naltiriladi.
Xarajatlarni umumlashtirish usuli (oddiy usul)da mahsulot tannarxi
mahsulotning alohida qismlari yoki ularni tayyorlash jarayoni bo‘yicha
aniqlanadi. Bu usul, odatda, bir xil mahsulot ishlab chiqarilganda qo‘llaniladi.
Qo‘shimcha mahsulotga xarajatlarni chiqarib tashlash usuli shundan
iboratki, bunda ishlab chiqarishdan olinadigan mahsulotlar asosiy, qo'shimcha va
yondoshlarga bo‘linadi. Asosiy mahsulot tannarxini aniqlash uchun qo‘shimcha
mahsulotlar va chiqindilar oldindan belgilangan baholar bo‘yicha umumiy
xarajatlardan chiqarib tashlanadi.
Xarajatlarni mutanosib taqsimlash usuli mahsulotlarning bir necha
turini bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish sharti bilan ular tannarxini kalkulatsiya
qilish uchun qo‘llaniladi. Ushbu usul, asosan aralash mahsulotlar ishlab
chiqarishda qohlaniladi. Bunda xarajatlar hisobi ishlab chiqariladigan mahsulotlar
guruhi bo'yicha tashkil etiladi, guruhlar ichidagi xarajatlar esa iqtisodiy jihatdan
asoslangan, ba’zida mutanosib ravishda mahsulotlarning alohida turlariga
taqsimlanadi. Kalkulatsiya qilishning aralash usuli yuqorida sarab o‘tilgan
usullarning har birini alohida qoMlash imkoni bo‘lmasa yoki mahsulot tannarxini
asosli hisobga olish ta’minlansa, ularning bir nechtasining o‘zaro birikuvini
ifodalaydi.
40

2.2. “Standart-kost” va “Direkt-kosting tizimlari bo’yicha xarajatlarni
hisobga olish.
Bozor mimosabatlari sharoitida korxonalar o‘rtasida iqtisodiy
raqobatbardoshlik muhitining shakllanishi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
tannarxini hisoblashning ilg‘or tizimlaridan foydalanish zaruratini tug‘diradi.
Xorijiy mamlakatlarda .buxgalteriya hisobini yuritishning zamonaviy
sharoitida strategik va taktik xususiyatga ega bo'lgan boshqaruv qarorlarini qabul
qilish jarayoni korxonaning xarajatlari va moliyaviy natijalari haqidagi axborotga
tayanadi. Bu vazifani bajarishda «Standart-kost» liisob tizimi korxona
xarajatlarini boshqarishda samarali qurollardan biri hisoblanadi. Uning asosida
belgilangan normalar doirasida hamda ulardan chetlanishlar bo'yicha hisob
yuritish va nazorat qilish tamoyillari yotadi.
«Standart-kost» atamasi ikki so'zdan tashkil topgan: «standart» — mahsulot
birligini ishlab chiqarish uchun zaruriy bo‘lgan moliyaviy, moddiy va mehnat
xarajatlari uchun oldindan hisoblab qo'yilgan xarajatlarning normativini anglatsa,
«kost» so'zi esa mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni bildiradi.
Shunday qilib, «Standart-kost» so‘zi to'liq ma’noda standart xarajatlarni
anglatadi.
Standartlar — eng avvalo, ishlab chiqarishning bevosita xarajat- laridan
foydalanish ustidan nazoratni o‘rnatishga qaratilgan va bir- biriga bogiiq,
smetalar esa.taqsimlanadigan xarajatlar nazorati uchun mo‘ljallangan.
«Standart-kost» tizimi — bu xarajatlar hisobi va tannarx aniqlash tizimi
bo'lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxi avvaldan
puxta, obdon hisoblab chiqilgan normative xarajatlar yordamida baholanadi,
keyin esa haqiqiy qiliiigan xarajatlar bilan taqqoslanadi. Normativ va haqiqiy
xarajatlar o‘rtasidagi farq chetlanish deb ataladi. Xarajatlarni samarali
boshqarishning muhim vositalaridan biri chetlanishlar tahlili deb yuritiladi.
«Standart-kost» tizimining tarkibi moddalar bo'yicha xarajatlarning
quyidagi dastlabki (ishlab chiqarish jarayoni boshlanguncha) normalandan tashkil
topadi:
41

— asosiy materiallar;
— asosiy islilab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning mehnat haqi;
— ishlab chiqarishdagi taqsimlanadigan xarajatlar (yordamchi ishlab
chiqarishdagi xodimlar ish haqi, yordamchi materiallar, ijara haqi, jihozlar
amortizatsiyasi va h.k.)
— sotish xarajatlari (mahsulotni sotish bo'yicha xarajatlar).
«Standart-kost» hisob tizimi bo‘yicha foyda quyidagi tartibda aniqlanadi:
1) mahsulot sotishdan olingan yalpi daromad;
2) mahsulotning standart tannarxi;
3) yalpi foyda (lq.-2q.);
4) standartlardan chetlanishlar;
5) foyda (3q.-4q.).
Standartlar va normalar yordamida hisoblab chiqilgan kalku- latsiyalar
ishlab chiqarish va xarajatlarni tezkor boshqarish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
Xarajatlarning belgilangan standart norma- laridan chetlanish darajasi mazkur
chetlanishlarning kelib chiqish sabablarini aniqlash uchun tahlil qilinadi. Bu esa
ma’muriyatga ishlab chiqarishdagi kamchiliklarni tezkor bartaraf etishga,
kelajakda ham ularning oldini olishga imkon yaratadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, «Standart-kost» hisob tizimi xorij amaliyotida
normativ hujjatlar bilan belgilab qo‘yilmagan, shu sababli bu tizim standartlami
belgilashni va hisob qaydnomalarini yurgizish- ning yagona usuliga ega emas,
natijada birgina korxona Ichida ham bazisli, joriy, mutlaq, taxminiy va
yengillashtirilgan kabi turli normalar amal qiladi.
Normalami belgilashda mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur xomashyo,
ishchi kuchi va xizmatlar xarajatini tabiiy holda ifoda etishga imkon beruvchi
miqdoriy standartlardan keng foydalaniladi.
Korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish va
samarali boshqarish tannarx aniqlashning zamonaviy tizimlarini amaliyotga joriy
qilishni taqozo etadi.
42

«Direkt-kosting» hisob tizimi ham respublikamiz buxgalteriya hisobi uchun
yangi tizimlardan hisoblanib, bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda
keng qo'llanilmoqda. Germaniya va Avstraliyada mazkur usul «qisman xarajatlar
hisobi» deb ataladi. Britaniyada u «marjinal xarajatlar hisobi», Fransiyada
«marjinal buxgalteriya» yoki «marjinal hisob« degan nomlarni olgan.
O‘zbekistonda esa «cheklangan, to‘liq bo‘lmagan yoki qisqartirilgan tannarx
hisobi» tushunchalari qodlaniiib kelmoqda.
G‘arb mamlakatlarida marjinal daromad usulidan ishlab chiqarishni
(ekstensiv) rivojlantirish modeli o‘rniga yangi model — intensiv rivojlanish
modeli sifatida foydalanila boshlandi. Bunday modeldan foydalanish, o‘z
navbatida, xarajatlarni bevosita va bilvosita, asosiy va qo‘shimcha, doimiy va
o‘zgaruvchan xarajatlarga aniq bo‘lishni va shu asosda boshqarishning strategik
vazifalarini hal etishni talab qiladi. Shuni nazarda tutish kerakki, «Direkt-
kosting» tizimining paydo bo'lishi sof buxgalteriya hisobi bilan bog‘liq edi. Hisob
xodimlari o‘sha davrda shunday xulosaga kelishdiki, barcha xarajatlar mazkur
hisobot davriga va shu davrdagi ishlab chiqarilgan mahsulot bilan bog'liq, ya’ni
ular mahsulot sotilgandagi hisobot davriga tegishli bo‘lishi lozim.
«Direkt-kosting» tizimining asosiy maqsadi korxona xarajatlarini ishlab
chiqarish hajmi o'zgarishiga bog‘liq holda doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga
bo'lishdan iborat.
Dastlabki bosqichda tannarxga faqat o'zgaruvchan xarajatlar kiritilar edi,
doimiy xarajatlar esa korxonaning moliyaviy natijalariga hisobdan chiqarilar edi.
Direct-Costing-System (bevosita xarajatlar hisobi tizimijning nomi ham shundan
kelib chiqqan, keyinroq «Direkt-kosting» tizimi shunday hisob tizimiga aylandiki,
unda tannarx faqat bevosita o‘zgaruvchan xarajatlar qismida hisob qilinadigan
bo‘ldi. Mazkur nomdagi bir qator shartliliklar ana shundan kelib chiqqan.
Amaliyotda «Direkt-kosting» tizimini turli variantlarda qollash imkoniyati
mavjud. Bevosita xarajatlar bo'yicha kalkulatsiyalashni ko‘zda tutuvchi klassik
«Direkt-kosting» tizimida xarajatlarni kalkulatsiyalash o'zgaaivchan xarajatlar
bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunda ishlab chiqarish quvvatlaridan oqilona va
43

to‘liq quwati bo‘yicha foydalanish xarajatlarini kalkulatsiyalash jarayoniga
barcha o‘zgaruvchan xarajatlar hamda umumishlab chiqarish xarajatlarining bir
qismi kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish
koeffitsientiga muvofiq aniqlanadi.
«Direkt-kosting» hisob tizimida moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot
tizimi quyidagi ko‘rinishda aks ettiriladi (1.1-jadval).
1.1-jadval.
Jadval ma’lumotlari moliyaviy natijani aiiiqlash tartibidan kelib chiqib «Direkt-
kosting» hisob tizimi va mahsulotning to‘liq tannaixi o£rtasidagi farqli jihatlami
ifoda etadi.
Shunday qilib, «Direkt-kosting» hisob tizimi quyidagi xususiyatlarga ega:
44

— hisobning birinchi navbatda marjinal daromad, ya’ni oraliq moliyaviy natijani
aniqlashga yo‘ naltiri lishi;
— mahsulotni faqat o‘zgaruvchan xarajatlar nuqtayi nazaridan hisobga olish va
ishlab chiqarish tannarxini aniqlash;
— korxona bo‘yicha doimiy xarajatlar hisobi va ularni yakuniy moliyaviy natijani
aniqlash uchun operatsion foydani kamaytirishga qaratish;
— bahoning tezkor boshqarish jarayoni asosi sifatida marjinal daromadni
aniqlash;
— sotish hajmi, tannarx va foyda o'rtasidagi o‘zaro bog'liqlik va munosabatni
aniqlash;
— zararsizlik nuqtasini belgilash.
«Direkt-kosting» hisobi tizimining asosiy afzallildari quyidagilar:
— mahsulot tannarxini hisoblashdagi soddalashtirish va aniqlik (chunki, tannarx
faqat o‘zganivchan xarajatlar qismidagina rejalashtiriladi va hisobga olinadi);
— mahsulot turlari o'rtasida doimiy xarajatlarni shartli taqsimlash uchun
murakkab hisob-kitoblar qilinmasligi (ular mahsulot tannarxi tarkibiga iritilmaydi
va moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi);
— rentabellik darajasi (zararsizlik nuqtasi, sotish hajmi), mahsulot bahosining
quyi chegarasini aniqlash imkoniyati;
— mahsulotning xiima-xil turlari bo‘yicha rentabellik darajasining qiyosiy tahlil
qilish imkoniyati;
— mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturining aniqlash imkoniyati;
— o‘zi ishlab chiqargan mahsulot yoki xizmatla-r hamda ularni chetdan sotib
olishdagi tanlov imkoniyati.
«Direkt-kosting» hisob tizimi rahbarlarga korxona miqyosida va turli
mahsulotlar bo'yicha matjinal daromadning o‘zgarishiga e’tiborni kuchaytirishga
imkon beradi, bunda yuqori rentabelli.mahsulotni aniqlashda sotish bahosi va
o‘zgaruvchan xarajatlar summasi o‘rtasidagi tafovut alohida mahsulotlar
tannarxiga doimiy xarajatlarni kiritish natijasida yashirinib qolmaydi, mazkur
tizim bozor sharoiti o‘zgarishiga javoban xaridorgir mahsulotlarni tez ilg‘ab olish
imkonini beradi. Erkin bozor raqobati sharoitida «Direkt-kosting» hisob tizimi
korxonaning boshqarish tizimi — marketingning tarkibiy qismiga aylanadi.
45

Bundan tashqari, «Direkt-kosting» hisob tizimi doimiy xarajatlar ustidan
tezkor nazorat o£matishga ko'maklashadi, chunki tannarxni nazorat qilish
jarayonida standart (normativ) xarajatlar («Direkt- kosting» hisob tizimi
«Standart-kost» tizimi bilan birgalikda tashkil etiladi) yoki moslashuvchan
smetalardan foydalaniladi. Modomiki, «Direkt-kosting» tizimida standartlar
qo‘llanilar ekan, bunda o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarga normalar
belgilanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, todiq tannarx hisobi tizimida
qo‘shimcha xarajatlar taqsimlanmagan summasining bir qismi bir hisobot
davridan boshqasiga o‘tadi, shu bois, ularni nazorat qilish sustlashadi. Bunday
holda «Direkt-kosting» tizimi qo‘shimcha xarajatlar taqsimlanishining
mehnattalabligini kamaytirishga yordam beradi.
Shuningdek, «Direkt-kosting» tizimining nazariy va amaliy jihatlarini
tadqiq qilish unga xos bo‘lgan quyidagi kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi:
— raqobat kurashida baholarni sun’iy ravishda pasaytirish kuzatilsa,
doimiy xarajatlar marjinal daromad hisobidan qoplanishi mumkin bodmaydi,
ya’ni korxona zarar ko‘ra boshlaydi.
«Direkt-kosting» tizimini muxoliflarining fikricha, bu tizim ishlab
chiqarilgan mahsulotning to‘liq tannarxini schotlar tizimida aniqlash mushkul.
Shu bois, tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqirishning to‘liq
tannarxini aniqlash zarur bodganda shartli-doimiy xarajatlarni qo‘shimcha tarzda
taqsimlash talab etiladi;
— faqat ishlab chiqarish tannarxi, ya’ni moddalarni qisqartirilgan
nomenklatura nuqtayi nazaridan hisob olib borish hisob talablariga javob
bermaydi, chunki bunda zaruriy mahsulotning to‘la tannarxi hisob-kitob
qilinmaydi.
«Direkt-kosting» tizimini O‘zbekiston korxonalarini boshqarishda
qodlashning imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini tahlil etish tadqiqotning
navbatdagi bosqichi hisoblanadi.
46

Mustaqillik yillarigacha mahsulotning to ‘liq tannarxini kalkulatsiya qilish
O‘zbekiston buxgalteriya hisobi uchun an’anaviy hisoblangan. Undagi hisob
mahsulotning to'liq tannarxi haqida ma’lumotlar olishga qaratilgan. Bu variantda
mahsulot tannarxi doimiy va o‘zgaruvchan, asosiy hamda qo‘shimchalarga,
bevosita va bilvosita, uzluksiz ishlab chiqariladigan va davriyga bo'linishidan
qat’i nazar, unga korxonaning barcha xarajatlari kiradi. Bevosita mahsulotga
aloqador bo‘lmaydigan xarajatlar hisobot davri mobaynida yig‘ib-taqsimlovchi
schotlarda to‘planadi, so‘ngra hisob siyosati bo'yicha tasdiqlangan bazaga
mutanosib ravishda mahsulot mtannarxiga o‘tkaziladi, biroq bu variantda
mahsulot birligi tannarxi mahsulotning ishlab chiqarish hajmi o‘zgarganda
o‘zgarishi hisobga olinmaydi.
Agar korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotishni kengaytirsa, mahsulot
birligi tannarxi pasayadi, agar korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmini
qisqartirsa, tannarx o‘sadi. Bunday sharoitda O‘zbekiston korxonalarida «Direkt-
kosting» tizimini qo'llash zarurligi va maqsadga muvofiqligi dolzarb bo‘lib
qoladi.
«Direkt-kosting» tizimi elementlarini respublikamiz amaliyotiga qo‘Ilashda
1994-yil burilish davri bo‘ldi. Bunda korxonalar asta-sekin tannarxni kalkulatsiya
qilishning O‘zbekiston hisobi uchun noan’anaviy boigan usulini o‘zlashtira
boshladi. Bu usul «Direkt-kosting» tizimi asosida joriy qilina boshladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 26-martda
164-sonli «0‘zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi Nizomni
tasdiqjash va buxgalteriya hisobi schotlar tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi
qarori asosida buxgalteriya hisobini rivojlantirish bo‘yicha bir necha qadamlar
qo‘yildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
tasdiqlangan va BMTning xalqaro ekspertlari ishtirokida ishlab chiqilgan
«Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish to‘g‘risida»gi Nizom (1995-yil 27-yanvar)
qabul qilindi.
47

Shundan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995-yil 4-
apreldagi 17-02/28-sonli Yo‘riqnomasi tasdiqlanib, unda ma’muriy boshqaruvga
oid xarajatlar «Davr xarajatlari» deb atalishi va ular «Foyda va zararlar» schotiga
hisobdan chiqarilishi belgilab qo‘yildi. Albatta, bu tarixga aylangan haqiqat, biroq
shu davrdan boshlab O‘zbekistonda «Direkt-kosting» tizimi va marjinal daromad
konsepsiyasiga asos solindi desak, mubolag‘a bo’lmaydi. Mazkur qoida 21-
BHMSga asosan, buxgalteriya hisobida qo'shimcha xarajatlar 9000 — «Asosiy
(operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar hisobi» schotlarining debeti va 9400
— «Davr xarajatlari hisobi» schotlarining krediti bo‘yicha qayd etilishini nazarda
tutgan.
48

2.3. Xarajatlar va mahsulot tannarxini rejalashtirishning xususiyatlari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xarajatlami rejalashtirish xarajatlar tarkibi va
mahsulot (ish va xizmat) laming reja tannarxini dastlabki baholashdan
boshlanadi.
Xarajatlami rejalashtirish ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan
tovarmoddiy zaxiralaming qiymati va kutilayotgan foyda hajmini aniqlashda
yuqori samara beradi.
Xarajatlami dastlabki baholash esa bozorgir mahsulotlar ishlab chiqarish
imkonini beradi. U quyidagilar asosida amalga oshiriladi:
— ishlab chiqarish hajmini aniq belgilash;
— mahsulotlarning ishlab chiqarish texnologiyasi;
— materiallarni almashtirish variantlari;
— materiallar va chet korxonalar xizmatlarining qulayligini baholash.
Ishlab chiqarish xarajatlari budjetini ishlab chiqish jarayonida asosan smeta
va normativ usuldan foydalaniladi.
Smeta usulida korxonaning barcha bo‘linmalari rejalari asosida korxona
miqyosida xarajatlarning yig‘ma rejasi shakllantiriladi.
Respublikamizda smeta usuli ancha keng tarqalgan usul hisoblanadi. Uning
qollanilishi kompleks rejalashtirishni yagona tizimga keltirishni ta’minlaydi.
Normativ usul asosida ishlab chiqarish xarajatlari budjeti tuziladi. Yillik
ishlab chiqarish hajmini inobatga olib, alohida mahsulotlar tannarxini
xarajatlarning iqtisodiy elementlari va kalkulatsiya moddalari bo'yicha smetasini
tuzish uchun shaxmatli jadval ishlab chiqiladi.
Xarajatlarning shaxmatli jadvali tuzilgandan so‘ng, korxonaning faoliyat
davri uchun rejalashtiriladigan xarajatlarning yig'ma smetasi ishlab chiqiladi.
Xalqaro amaliyotda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan
xarajatlami rejalashtirishda normativ usuldan keng foydalaniladi. Normativ
xarajatlar quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
N
x = N
mx + N
ms + N
ux '
bunda:
49

N
x — mahsulot birKgini islilab chiqarishning normativ xarajatlari;
N
mx — normativ moddiy xarajatlar;
N
ms — normativ mehnat xarajatlari;
N
ux — normativ ustama xarajatlar.
Normativ ustama xarajatlar normativ bevosita mehnat xarajatlari bo'yicha
foizlarda ifodalanadi. Normativ mehnat xarajatlaridan ishchi kuchi xarajatlarini
rejalashtirish maqsadida foydalaniladi, ulaming hajmi quyidagi formula bo‘yicha
aniqlanadi:
I
kx = N
nm ∙ S
s
bunda:Ikx
— ishchi kuchining rejalashtiriladigan xarajatlari;
N
nm — normalashtirilgan mahsulot miqdori;
S
s — mehnatga haq to‘lash soatbay stavkalari (mukofotlarsiz).
Normativ xarajatlardan chetlanishni baholash va quyidagi uning kelib
chiqish sabablarini aniqlash zarur:
— bevosita va bilvosita xarajatlarning o‘zgarishi, sotib olingan materiallar
qiymatidagi chetlanishlar natijasida;
— mahsulot sifatini ta’minlashga sarflangan xarajatlar natijasida;
— normalar va normativlaming o‘zgarishlari natijasida;
— ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, talab, baho ta’siri yoki boshqa
omillar natijasida.
Xarajatlarni dastlabki baholash tannarxi yuqori va foyda keltirmaydigan
mahsulotlarni ishlab chiqarishni to‘xtatish imkonini beradi.
Xarajatlarni baholashning so‘nggi bosqichida rejalashtirish jarayoni standart
mahsulot tayyorlash uchun barcha zaruriy xarajatlarni hisobga olishni nazarda
tutadi, chunki yangi mahsulot ishlab chiqarish katta miqdordagi moddiy, mehnat
v'a qo‘shimcha xarajatlarni talab etadi.
Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan taxminiy moddiy xarajatlar
mahsulotlar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar moddiy xarajatlar
50

normatividan va bozor baholaridan kelib chiqqan holda quyidagi formula
yordamida hisoblanadi:
M
tx = T
mbb ∙ M
xs
bunda:
M
tx — taxminiy moddiy xarajatlar;
T
mbb — tovar-moddiy zaxiralarning bozor bahosi;
M
xs — moddiy xarajatlaming bir birligining normativi.
Xodimlarning asosiy m ehnat haqiga ketadigan taxminiy xarajatlar asosiy va
qo‘shimcha mehnat haqi, umumishlab chiqarish, ma’muriy-boshqarish, sotish
xarajatlarining rejalashtirilgan ulushini qo‘shib aniqlanadi.
Agar bu ulush birdan kichik bo‘lsa, hisob-kitoblar quyidagi formula
bo‘yicha amalga oshiriladi:
I
xt = I
o : ( 1 + K
tij ) − I
m
1 + K
qo ' s h + K
ust
bunda,Ixt
- xodimlarning asosiy mehnat haqiga sarflanadigan taxminiy
xarajatlar;
Ktij
Kqo'sh K
ust — tijorat, ustama xarajatlar va qo‘shimcha mehnat haqi
xarajatlarining mahsulot tannarxiga qo‘shish stavkalari.
Agar mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan taxminiy xarajatlar hajmi
kutilgan foydadan oshib ketsa, bu holat mahsulotni iqtisodiy jihatdan
raqobatbardosh emasligini anglatadi va ishlab chiqarish samaradorligining
oshirish choralarini ko'rish talab qilinadi.
Mahsulotning alohida turlari taimarxini rejalashtirish xomashyo va
materiallar, texnologik maqsadlar uchun foydalaniladigan yonilg‘I va energiya,
mehnat haqi xarajatlari normativlariga rioya etishni nazarda tutadi. Shuningdek,
rejalashtirish bilvosita umumishlab chiqarish, davr xarajatlari va sotish xarajatlari
normativlari uchun ham zarur.
Mahsulot birligi to‘liq tannarxi rejasi bevosita va bilvosita xarajatlarni
quyidagi formula bo‘yicha umumlashtiradi:
51

bunda,Tn
— mahsulotning reja tannarxi, so‘m;
M
— bevosita material xarajatlari, so£m;
I
0 — bevosita mehnat haqi, so‘m;
I
k — qo'shimcha mehnat haqi, so‘m;
K1
— umumishlab chiqarish xarajatlari, %;
K
2 — davr xarajatlari, %;
d — xodimlarning qo'shimcha mehnat haqi va mukofotlar foizi;
e — ijtimoiy ta’minotga chegirmalar foizi.
Mahsulot tannarxi rejasini ishlab chiqishda texnik, tashkiliy va boshqa
omillar hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish manbalari aniqlanadi.
Bunday holatda mahsulot ishlab chiqarish nomenklaturasi bo‘yicha o‘rtacha
tannarx ( T
o ' ), mahsulot tannarxining haqiqiy va reja tannarxi o‘rtasidagi farqni
mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmiga ko‘paytmasi sifatida quyidagi
formula orqali topiladi:
bunda:
T1
- mahsulot birligining bazaviy tannarxi;
T2
— mahsulot birligining rejalashtiriladigan tannarxi;
M - mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmi.
Rejalashtirish jarayonida, odatda, jami va bir birlik mahsulot xarajatlarini
aniqlash zaruriyati tug‘iladi. Shu maqsadda barcha xarajatlarni о ‘zgaruvchan va
doimiy xarajatlarga bo'lish qabul qilingan.
Jami tannarxga mahsulot hajmini ishlab chiqarishga sarflangan barcha
xarajatlar kiradi, bir birlik mahsulot tannarxiga esa mahsulot (ish va xizmatjlar
52

birligini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar kiritiladi. Bir birlik mahsulot
tannarxi — bu xarajatlarning o‘rtacha kattaligi bo‘lib, u jami xarajatlarni
mahsulotni ishlab chiqarish yillik rejasini tashkil etuvchi umumiy birliklar
miqdoriga bo‘lish bilan belgilanadi. Jami va bir birlik mahsulotning tannarxi
bilan ularni tashkil etuvchi doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasidagi analitik
bog‘liqlik quyidagi formulalar bilan ifoda etiladi:
Jami tannarx:
Bir birlik mahsulotning tannarxi:
bunda:O 'x
— o‘zgaruvchan xarajatlar;
Dx
— doimiy xarajatlar;
M — mahsulotlar miqdori.
Keltirilgan formulalardan ko‘rinib turibdiki, jami tannarx —bu
mahsulotning yillik hajmini ishlab chiqarishga sarflangan doimiy va
o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi, bir birlik mahsulotning tannarxi — bu jami
ishlab chiqarish xarajatlarining mahsulotlar miqdoriga bo’lish orqali aniqlangan
tannarxdir.
Jami xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar summasiga teng, bir
birlik mahsulotning tannarxi o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarga alohida hisob-
kitob qilingan. 0 ‘zgaruvchan xarajatlar bevosita moddiy va mehnat xarajatlari
summasiga teng. Doimiy xarajatlar ma’muriy-boshqarish va mahsulotni sotish,
shuningdek, binolar ijarasi, umumkorxona ahamiyatidagi binolaming eskirishi,
xodimlaming mehnat haqini o‘z ichiga oladi. Bir birlik mahsulotga to ‘g‘ri
keladigan chegaraviy xarajatlarni hisoblash uchun joriy davrdagi jami xarajatlar
53

summasini bazis davrdagi jami xarajatlar summasiga bo‘lib, uni shu davrdagi
mahsulot hajmiga ko‘paytiriladi.
Rejalashtirilayotgan xarajatlar dinamikasining omilli tahlil usuli yordamida
aniqlash 1.2-jadvalda ko‘rsatilgan.
Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko'rinib turibdiki, yil davomida mahsulot
hajmi 10 birlikka oshib borgan. Jami doimiy xarajatlar 420000 so‘m darajasida
saqlanib qolgan.
Jami 0‘zgaruvchan xarajatlar oylar bo‘yicha o‘sib borgan. Omilli tahlilning
zanjirli bog'lanish usulini qo‘llab, xarajatlar dinamikasi bazaviy oyga nisbatan
hisoblab topiladi. Misol, fevral oyida jami xarajatlar 434000 so‘m bo‘lsa, uni
yanvar oyidagi 428000 so'm jam i xarajatlarga bo‘lib, topilgan summafti yanvar
oyining rejalashtirilgan mahsulot (15 dona) miqdoriga ko‘paytiriladi va natijada
bir birlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan chegaraviy xarajatlar topiladi
((434000:428000)ol5ql5,21).
Hisob-kitoblaming ko'rsatishicha, korxonada bir birlik mahsulot
tannarxining oylar bo‘yicha pasayishi kuzatilgan. Buning sababi
1.2-jadval
54

mahsulot haimining ortish intervali bilan xarajatlarning o'sish dinamikasi bir
tekisda bo‘lmaganligidir.
Korxona 9 oyda 95 dona mahsulot ishlab chiqarganda 556000 so‘mlik jami
xarajatlar hajmida eng katta daromad oladi. Demak, bu holatda korxona 95 birlik
miqdorida mahsulot ishlab chiqarishi maqsadga muvofiqdir.
Rejalashtirilgan jami va bir birlik mahsulotning tannarxini mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga bog‘liqligini 1.3-chizma yordamida tahlil qilish mumkin.
Chizmadan ko‘rinib turibdiki, jami mahsulot tannarxi oylar davomida bir
tekisda o‘sib borish tendensiyasiga ega bo'lgan, natijada jami mahsulot tannarxi
to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida bo‘lgan.
Bir birlik mahsulotning tannarxi esa yoysimon ko‘rinishga ega bo‘lgan.
Demak, mahsulot hajmi ortib borishi bilan jami tannarx ortib boradi. Shu
bilan birga, bir birlik mahsulot tannarxi ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori
ortishi bilan qisqarib boradi.
55

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, xarajatlarni boshqarish va hisobga olish har qanday
tashkilotning samarali ishlashi va strategik yo'nalishini ta'minlashning hal
qiluvchi tarkibiy qismidir. Aktivlarning kamayishi yoki iste'mol qilinishini va
majburiyatlarning paydo bo'lishini o'z ichiga olgan xarajatlar korxonaning
iqtisodiy faoliyatini baholashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Xarajatlarni to‘g‘ri
kuzatib borish va tahlil qilish orqali korxonalar asoslangan boshqaruv qarorlarini
qabul qilishlari, rejalashtirilgan xarajatlardan chetlanishlarni kuzatishlari hamda
kelajakdagi o‘sish va rentabellik uchun samarali strategiyalarni ishlab chiqishlari
mumkin.
Bundan tashqari, xarajatlarni mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishga
taqsimlash mahsulot tannarxini baholash, moliyaviy natijalarni baholash va
takomillashtirish yo'nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari,
xarajatlarni boshqarishning keng qamrovli buxgalteriya tizimiga
integratsiyalashuvi uzoq muddatli ishlab chiqarish texnologiyalari, mahsulot
rentabelligi va kapital samaradorligi haqida qimmatli tushunchalarni beradi.
Aslini olganda, xarajatlarni samarali boshqarish resurslardan foydalanishni
optimallashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va pirovardida,
bugungi dinamik biznes muhitida tashkilotlar uchun barqaror iqtisodiy
muvaffaqiyatga erishish uchun muhim ahamiyatga ega.
Umuman, korxonaning ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi, rentabelligi
va barqarorligini ta'minlash uchun jami ishlab chiqarish xarajatlarini to'g'ri
boshqarish va hisobga olish muhim ahamiyatga ega.
Har bir hisob bilan birga keladigan batafsil tavsiflar ularga kiritilgan
xarajatlar turlarini aniqlab beradi, moliyaviy hujjatlarning shaffofligi va aniqligini
ta'minlaydi. Ushbu bosqichma-bosqichlik darajasi tashkilotga o'z xarajatlarini
samarali nazorat qilish, xarajatlarni nazorat qilish yoki optimallashtirish
sohalarini aniqlash va chegirib tashlanadigan va chegirib tashlanmaydigan
xarajatlarni tegishli ravishda tasniflash orqali soliq qoidalariga rioya qilish
imkonini beradi.
56

Bundan tashqari, xarajatlarni materiallar, ish haqi, chegirmalar va
amortizatsiya kabi muayyan xarajatlar elementlariga taqsimlash tashkilotning
xarajatlarni hisobga olish tamoyillariga sodiqligini ta'kidlaydi va uning umumiy
xarajatlari tarkibini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
moliyaviy faoliyat bilan bog'liq xarajatlarni batafsil taqsimlash va hisobga
olish shaffoflikni ta'minlaydi va korxonaning moliyaviy natijalarini samarali
boshqarish imkonini beradi. Ushbu xarajatlarni to'g'ri tasniflash va hisobga olish
orqali korxona o'zining moliyaviy holatini baholashi va faoliyatini
optimallashtirish uchun asosli qarorlar qabul qilishi mumkin.
Qo'shimcha mahsulotlar, qo'shimcha mahsulotlar va chiqindilar o'rtasidagi
farq butun ishlab chiqarish jarayonida ehtiyotkorlik bilan boshqarish va qaror
qabul qilish zarurligini ta'kidlaydi. Qo'shimcha mahsulotlar qimmatli bo'lsa va
ko'pincha keyingi jarayonlarga o'tsa-da, chiqindilar minimal qiymatga ega bo'lishi
mumkin va ularni to'g'ri yo'q qilish yoki qayta ishlashni talab qiladi.
Murakkab ishlab chiqarish jarayonlarida xarajatlarni samarali taqsimlash
mahsulot munosabatlari, bozor dinamikasi va me'yoriy-huquqiy bazani chuqur
tushunishni talab qiladi. Turli xil mahsulot toifalarini aniq belgilash va tegishli
taqsimlash usullarini qo'llash orqali korxonalar resurslardan foydalanishni
optimallashtirishi va umumiy rentabellikni oshirishi mumkin.
57

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “mahsulot (ishva
xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tarkibi to’g’risida”gi nizom 54-qarori.
2. Boshqaniv hisobi: darslik/ B.A. Xasanov, A.A. Xashimov; O‘zbekiston
Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. —Toshkent: Cho‘lpon
nomidagi NMIU, 2013.
3. Bakiyeva X., Rizaev N. Buxgalteriya hisobi nazariyasi: O‘quv qo‘llanma. -
Т .: Iqtisod-Moliya, 2008.
4. Yuldasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov “Buxgalteriya hisobi asoslari”
«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati
Toshkent 2007
5. Ochilov I., Qurbonboev J. “Moliyaviy hisob”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent
moliya institute, 2003, 191bet.
6. http://fayllar.org
7. https://lex.uz/docs/264422
8. https :// oefen . uz / uz / documents / referatlar / umumiy / mahsulot - ish - xizmat - lar -
ishlab - chiqarish - xarajatlari - hisobi
9. https://docx.uz/document/xarajatlar-va-daromadlarni-hisobga-olish-
8edf9ab5?lang=ru
58

Sotib olish