Xarajatlar va daromadlarni hisobga olish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	856.8KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

160 Sotish

Xarajatlar va daromadlarni hisobga olish

Sotib olish

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
“Korporativ boshqaruv ” kafedrasi
“Buxgalteriya hisobi ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGAOLISH
Bajardi :___________________ fakultet, ____________ guruh talabasi
_____________________________
Tekshirdi: _____________________________
Kurs ishi himoya
qilgan sana
“____” _____2023 y .
Baho “ _____ ” _____ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
__________________
TOSHKENT – 2023

2M U N D A R I J A
KIRISH .................................................................................................................................3
I-BOB XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH..........................5
1.1 Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning huquqiy-me’yoriy
asoslari............................................................................................................................... 5
1.2 Xarajatlarni
guruhlanishi................................................................................................10
II-BOB ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA UNI HISOBDAN
CHIQARISH HISOBI .......................................................................................................12
2.1 Korxonaning daromadi turlari .......................................................................................12
2.2 "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJning asosiy faoliyatidan olingan
daromadlari hisobini milliy va xalqaro standartlarda hisobga olish.................................25
XULOSA.............................................................................................................................28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI........................................ ........... 30

3KIRISH
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish,
tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning
puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib olishga qilingan sarflar
bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu davrning o‘zida daromad
keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda quyidagicha ta’rif beriladi:
«Xarajatlar –aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi natijasida iqtisodiy
resurslarning kamayishi, shuningdek daromadlarni olishga oid xo‘jalik sub’ektining
odatiy faoliyati natijasida majburiyatlarning paydo bo‘lishidir». Xarajatlarini hisobga
olishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
 iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul qilish
 uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;
 chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni
 kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan
taqqoslas va kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish;
 ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni
 hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash;
 sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy
 natijalarini aniqlash va baholash;
 uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining
 qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha
rentabellik
 darajasi, ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha
 boshqaruv hisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish.
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha
ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha
buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot

4tannarxini kalkulyasiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq
xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqqoniy aniqlash, shubilan birga ayrim
mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxonaresurslari va pul
mablag‘larining ishlatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir.
Kurs ishini maqsadi: Xarajatlarni to‘g‘ri yo‘naltirish va va daromadlarni
oshirish ha ularni hisobga olishni amalga oshirish.
Ushbu kurs ishining vazifalari:
 Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va huquqiy-me’yoriy asoslari
 Xarajatlarni guruhlanishi
 Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari va uni hisobdan chiqarish hisobi
 Korxonaning daromadi turlari

5I-BOB XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH
1.1 Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning
huquqiy-me’yoriy asoslari.
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga
o‘zgartirish va qo‘shimchalarkiritish haqida. 2016 yil 13 aprel. № o‘rq-404.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish
vaxizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom. 54- qarori. –T.: O‘zBAMA,2017y. «Qarzlar
bo‘yicha xarajatlar» nomli 24-son BHMS. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya
xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uniqo‘llash bo‘yicha
yo‘riqnoma»
21- BHMS
Xarajatlarningning guruhlanishi. Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi
vazifalaridan kelib chiqib quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi:
1-jadval
Har qanday hisobotlarning ish bajarishdan maqsadi orasidagi farqlar va
xarajatlar yoki chiqimlarbilan bog‘liq foyda olishdir.

6Mahsulot birligini tayyorlash ish bajarish va xizmat ko‘rsatish uchun sarflangan
xarajatlarni aniqlash bir necha sabablarga ko‘ra asosiy masalalardan biri hisoblanadi:
 ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar raqobatbardosh, adolatli sotuv
narxini belgilashda muhim ko‘rsatkich bo‘ladi;
 qiymat (tannarx) haqidagi ma’lumotlar bashoratlash va ish-
lab chiqarish xarajatlarini boshqarish asosida yotadi;
 xarajatlar haqidagi ma’lumotlardan moddiy schyotlar qoldiqlarini
aniqlashda foydalaniladi.
 Xarajatlarhisobdagi eng noaniq so‘zdir. Tannarx yoki xara- jatlarni
umumiy aniqlash odatda quyidagicha ifodalanadi:
 xarajatlar resurslardan foydalanish yo‘li bilan aniqlanadi va ularning
soni, nomlarini aniqlaydi;
 foydalanilgan resurslarning o‘lchami ko‘rinishida bo‘ladi.
 Pul o‘lchov birligini ta’minlaydi va turlicha resurslarni jamlaydi.
 Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq maqsad va vazifalarga bog‘liq.
Xarajatlar tasnifini turli asoslar bo‘yicha amalga oshirish mimkin. Ayrim
xarajatlar ma’lum buyumlar yoki buyumlar par- tiyasiga (turkumiga) tegishli bo‘lishi
mumkin. Boshqa xarajat- larni darhol aniq buyumlar yoki ishlar bilan bog‘lash mumkin
emas.
Sotish tannarxi — ega bo‘lish yoki sotish uchun mahsulot tayyorlash yoki
bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat uchun sarflan- gan xarajatlar miqdori.
Mahsulot tannarxiga(ish, xizmat) ishlab chiqarish jarayoni- da sarflangan hamma
harakatlar qo‘shiladi: tabiiy resurslar, xomMoliyaviy hisobotlarni ishlab chiqarish
tannarxlarga mansub xarajatlarni anglatadi va «Tovar-moddiy zaxiralar» asosini tash- kil
etadi. Muomalada bo‘lmagan xarajatlarga korxonaga olib kelish lozim bo‘lgan, lekin
tovar-moddiy zaxiralari tannarxiga kirmay- digan hamma xarajatlar kiradi. Ularga sotish
uchun ilmiy ishlab chiqarishlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar, kreditlar bo‘yicha foiz
to‘lovlari kiradi.

7Agar korxona ishlab chiqarish hajmini oshirsa, ortib bora- yotgan mahsulot
sonini ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan resurslar soni ham ortishi kerak. Ishlab
chiqarish hajmining ortishi xarajatlarning ham o‘sishiga olib keladi.
O‘zgaruvchan xarajatlar— ishlab chiqarish hajm o‘sishiga proporsional ravishda
o‘zgarib boradigan umumiy miqdor safi. O‘zgaruvchan xarajatlarga tipik misol qilib
sarflanadigan material va xomashyolarni, elektr energiyasiga talab qilinadigan stanok-
larga to‘lanadigan to‘lovlarni (ishlatilgan stanoklar mashina soat- lari soniga to‘g‘ri
proporsional ravishda o‘zgaradi), mehnatga davriy haq to‘lash va boshqalarni ko‘rsatish
mumkin.
O‘zgaruvchan xarajatlarni aniqlashda ishlab chiqarish hajmining proporsional
ravishda o‘zgartiruvchi yagona o‘lchov birligini topish lozimZ
Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»da belgilab qo‘yilgan. 1- Rasm

82-rasm. Egri va to‘g‘ri xarajatlar tarkibi hamda ularning hisobi.
Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari.
Tashkilotning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan (tayyorlanadigan)
mahsulotning tannarxi deb ularning ishlab chiqarish tannarxi tan olinadi. Mahsulotning
ishlab chiqarish tannarxiga ularni ishlab chiqarish bilan bevositabog‘liq bo‘lgan, ishlab
chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilanshartlangan xarajatlar kiritiladi.

9“Tannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi”.(2- rasm)
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari bo‘lib: oddiy,
me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esaxarajatlarni
inventar baholash usuli ham qo‘llaniladi.

101.2 Xarajatlarni guruhlanishi
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash hsharoitida ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishda xarajatlar alohida o‘rin tutadi. Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish,
tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning
puldagi ifodasidir. Xarajat – bu moddiy resurslarni sotib olishga qilingan sarflar
bo‘lib‚ daromadlar va xarajatlar konsepsiyasiga ko‘ra‚ shu davrning o‘zida daromad
keltirishi kerak. Xarajatlarga milliy standartlarda quyidagicha ta’rif beriladi: «Xarajatlar
– aktivlarning qisqarishi yoki sarflanishi natijasida iqtisodiy resurslarning kamayishi,
shuningdek daromadlarni olishga oid xo‘jalik sub’ektining odatiy faoliyati natijasida
majburiyatlarning paydo bo‘lishidir»30
Xarajatlarini hisobga olishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
 iqtisodiy natijalarini hisobga olgan holda boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun sub’ekt ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash;
 30 1-son BHMS Hisob siyosati va moliyaviy hisobot.
 chetga chiqishlarni aniqlash maqsadida haqiqatda sarflangan xarajatlarni
kuzatish va nazorat o‘rnatish, ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va
kelgusidagi iqtisodiy strategiyasini shakllantirish;
 ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baholash va moliyaviy natijalarni
hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini hisoblash;
 sub’ekt tarkibiy bo‘linmalari ishlab chiqarish faoliyatining iqtisodiy
natijalarini aniqlash va baholash;
 uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish texnologiyalarining
qoplanishi, bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari bo‘yicha rentabellik darajasi,
ularga qo‘yilgan kapitallarning samaradorligi va faoliyati bo‘yicha boshqaruv hisobi
ma’lumotlarini bir tizimga keltirish.

11Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyasiya moddalari bo‘yicha
ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha
buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot
tannarxini kalkulyasiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq
xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqqoniy aniqlash, shu bilan birga ayrim
mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxona resurslari va pul
mablag‘larining ishlatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir.
9.1-rasm. Xarajatlar hisobini tashkil qilishning xuquqiy-me’yoriy asoslari31
Xarajatlarning guruhlanishi. Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib
chiqib quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi:
9.1-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining guruhlanishi
Guruhlanish turi Xarajat turlari
Ishlab chiqarish jarayonidagi
Iqtisodiy o‘rniga qarab Asosiy va doimiy
Tarkibiga qarab Kompleks va bir elementli
Tannarxga o‘tkazish usuliga qarab To‘g‘ri va egri
Ishlab chiqarish hajmiga qarab O‘zgaruvchan va o‘zgarmas
YUzaga kelishiga qarab Doimiy va birvaqtli
Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishiga
qarab Ishlab chiqarish va tijorat
Samaradorlikka qarab Samarali va samarasiz
Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish vaxizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy

12II-BOB ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA UNI
HISOBDAN CHIQARISH HISOBI
2.1 Korxonaning daromadi turlari
Ishlab chiqarish xarajatlarining elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha
hisob yuritishni ta’minlash maqsadida asosiy ishlab chiqarishning
barcha xarajatlari 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotida
tayyorlanayotganmahsulot turlari bo‘yicha guruhlanadi.
2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyotidan xarajatlarni hisobga olishda
quyidagi korxona va tashkilotlar foydalanadi:
 mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat va qishloq xo‘jaligi
 korxonalari;
 qurilish-montaj, geologiya-qidiruv ishlarini bajarish bo‘yicha pudrat,
 geologiya va loyiha-qidiruv tashkilotlari;
 xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha transport va aloqa korxonalari;
 ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarini bajarish bo‘yicha ilmiytadqiqot
korxonalari;
 avtomobil yo‘llarini asrash va ta’mirlash bo‘yicha yo‘l xo‘jaliklari.
Ushbu schyotning debetida mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ri xarajatlar, shuningdek,
yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari, brakdan ko‘rilgan yo‘qotishlar va asosiy ishlab
chiqarishni boshqarish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan egri xarajatlar aks
ettiriladi.
«Asosiy ishlab chiqarish» schyotining kreditida ishlab chiqarilgan tayyor
mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxi summasi aks
ettiriladi.

13Yordamchi va umumishlab chiqarish xarajatlari va ularning hisobni tashkil
qilish.
Korxonada asosiy faoliyatning normal davom etishini ta’minlash maqsadida
yordamchi ishlab chiqarishlar tashkil etiladi. YOrdamchi ishlab chiqarishlarga
quyidagilar kiradi:
 turli xil energiya, elektroenergiya, gaz va boshqalar bilan xizmat ko‘rsatish;
 transport xizmatini ko‘rsatish;
 asosiy vositalarni ta’mirlash;
 instrumentlar, qurilish detallarini tayyorlash va qurilish materiallarini
 boyitish;
 yog‘och tayyorlash va yog‘och arralash;
 qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tuzlash va konservalash.
Yordamchi ishlab chiqarishlar faoliyatini buxgalteriyada hisobga olish uchun
quyidagi hisob varaqlar ochilgan:
2310-«YOrdamchi ishlab chiqarish» hisob varaq aktiv bo‘lib, debetida
yordamchi ishlab chiqarishlar bo‘yicha qilingan xarajatlar, kreditida esa ishlab
chiqarishi tugatilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning
haqiqiytannarxi summasi aks ettiriladi. Umumishlab chiqarish xarajatlari– asosiy va
yordamchi ishlab chiqarish sexlarini boshqarish, ularga xizmat qilish hamda ishlab
chiqarishni tashkil qilish bilan bog‘liq xarajatlardir.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevral 54-
sonliqarori (2003 yil 25 dekabrdagi 567-sonli qaror asosidagi o‘zgartirishlar bilan) bilan
tasdiqlangan «Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish va
xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga ko‘ra umumishlab chiqarish xarajatlari
quyidagilardan iborat:

14 mashina va uskunalarni asrash va ishlatish xarajatlari;
 ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan asosiy vositalar va nomoddiy
 aktivlarning amortizatsiya ajratmalari;
 ishlab chiqarishga tayinlangan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari;
 ishlab chiqarishdagi mulklarni sug‘urtalash xarajatlari;
 isitish, yoritish va ishlab chiqarish binolarini asrash xarajatlari;
 ishlab chiqarishda foydalaniladigan binolar, mashina va uskunalar, ijaraga
 olingan boshqa mulklarning ijara to‘lovlari;
 ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatishda band bo‘lgan xodimlarning ish haqi;
 ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.
Hisobvaraqlar rejasiga muvofiq umumishlab chiqarish xarajatlarining
buxgalteriya hisobi «Umumishlab chiqarish xarajatlari» degan 2510-hisobvaraqda
yuritiladi.
Mazkur hisobvaraq korxonaning asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlariga
xizmat ko‘rsatish xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun
mo‘ljallangan. Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan
ish va ko‘rsatilgan xizmatlar bilan bog‘liq xarajatlar to‘g‘risidagi umumlashtirish 2710
"Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar" schyotida amalgaoshiriladi.
Korxonaning xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklari sifatida korxonaning
maqsadibo‘lgan faoliyati mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar
ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish va xo‘jaliklar tushuniladi. Jumladan,
ushbu schyotda korxonaning balansida bo‘lgan sog‘liqni saqlash ob’ektlari, bolalar
bog‘chalari, uy-joy kommunal xo‘jaligi ob’ektlari, sport vamadaniyat, tikuvchilik va
boshqa maishiy xizmat ko‘rsatish ustaxonalari, oshxona va bufetlar, ilmiy-tadqiqot va
konstruktorlikka oid ajratilgan bo‘linmalarni saqlash xarajatlari aks ettiriladi.

16Davr xarajatlari hisobi. Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish
jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar kiradi. Bular jumlasiga
boshqaruv, tijorat bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek umumxo‘jalik xarajatlari,
jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo‘yicha xarajatlar ham
kiradi. Bu xarajatlar korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog‘liqb
bo‘lmaganligi, lekin ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi
uchun ular operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular
mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‘liq bo‘lmagani, vaaksincha, vaqt
bilan, xo‘jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli ular davr
xarajatlari deb yuritiladi. Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatlar, xizmat ko‘rsatuvchi
xo‘jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi.
Hisobvaraqlar rejasiga binoan davr xarajatlari quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:
9410-«Sotish xarajatlari»
9420-«Ma’muriy xarajatlar»
9430-«Boshqa operatsion xarajatlar»
Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
 temir yo‘l, suv, avtomobil, ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport
 vositalari bekor turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar;
 savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining xarajatlari;
 mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash
 xarajatlari (ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari);
 ularning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;
 savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni
 ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;
 asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
Yuqorida keltirilgan xarajatlar 9410-«Sotish bo‘yicha xarajatlar» hisobvarag‘ida

17hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraq tranzit hisobvaraq bo‘lib, qaysi davr bo‘lmasinuning
oy boshida qoldiq summasi bo‘lmaydi. Hisobvaraqni debet tomonida tovarlarni sotish
bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar ko‘rsatilsa, kredit tomonida ushbu xarajatlarni hisobdan
chiqarilishi aks ettiriladi. Bu summa foydaning kamayishiga olib keladi, ya’ni foyda
hisobidan qoplanadi.
Korxonaning daromadi turlari
Daromadlar - bu subyektning xo‘jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqqi,
foizlar, litsinziya to‘lovlari va devdentlar shaklida foyda keltiradigan faoliyat, ya'ni
tovarlarning sotilishi va xizmatlarning ko‘rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo‘jalik
subyektning resurslaridan foydalanishi natejasida aktivlarning kelib tushishi yoki
majburiytlarning kamayishi orqali ro‘y beradigan iqtisodiy resurslarning ko‘payishidir.
Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: 1. Ilgari yaratilgan va
sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko‘chirilgan qiymati; 2. Yangidan
yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy daromadning)
qiymatidir. Barchamizga malumki raqobatdosh iqtisodiyotda tadbirkorlarning ko‘payishi
manapoliyaga qarshi kurashning jadal suratlarda o‘sishiga sabab bo‘ladi. Tadbirkorlar
foyda olish maqsadida yangidan yangi tovarlarni ishlab chiqarish yohud yaratishga
intiladilar, bu esa kelajakda o‘zimizda import o‘rnini bosuvchi tovarlarni ko‘paytiribgina
qolmay jaxon bozoriga chiqish va yurtimizni savdo sanoat bo‘yicha jaxonga tanitish
imkoniyatini bersa ajabmas. Bunda bizdan talab qilinadigan narsa asosiy faoliyatimizni
haqiqatdan ham talab yuqori bo‘lgan va bozorda tez sotiladigan umuman jaxon uchun
eng kerakli va muhim hisoblangan tovarlarni mahsulotlarni yaratish, ishlab chiqarish
bilan bog‘lashimiz zarur. Buning uchun bizda barcha imkoniyatlar yaratib qo‘yilgan.
Asosiy (operatsion) faoliyat bu korxona tashkilotning odatdagi faoliyati hisoblanib u
xo‘jalik yurituvchi subyektning doimiy faoliyat turi hisoblanadi va ushbu faoliyat
yuzasidan olingan daromadlar asosiy (opiratsion) faoliyatdan olingan daromadlar deb
ataladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 20 avgustda 41
son bilan tasdiqlangan, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil

1826 avgustda 483-son bilan ro‘yhatdan o‘tkazilgan "O‘zbekiston Respublikasi
buxgalteriya hisobi milliy standarti" 2-son BHMSda asosiy (operatsion) faoliyatdan
olingan daromadlarga quydagicha tarif berilgan: Xo‘jalik yurituvchi subyektning
odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o‘z
sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi
ko‘payishiga olib keladigan tushumlar operatsion faoliyatdan daromadlar sifatida
izohlanadi.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushum summasidan sotilgan maxsulot
tannarxi summasini chegirib tashlasa, maxsulot sotishdan yalpi foyda yoki yalpi zarar
ko‘rsatkichi kelib chiqib mahsulotni uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga
nisbatan yuqoriroq narxda sotishi shart bo‘ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga
korxonaning operatsion xarajatlari ham, qoplanishi hisobga olinishi kerak. Shuni
hisobga olgan xolda hisobotda asosiy faoliyatdan foydani aniqlash uchun mahsulot
sotishdan yalpi tushum summasidan operatsion xarajatlar olib tashlanadi. Operatsion
xarajatlar tarkibiga mahsulot sotish bilan bog‘liq xarajarlar, mamuriy va boshqa
operatsion xarajatlar kiritiladi. Operatsion faoliyat va moliyaviy faoliyat natijalari
yig‘indisi xo‘jalik yurituvchi subyektlar umum xo‘jlik faoliyatidan olingan foyda yoki
zarar ko‘rsatkichi sifatida aks ettiriladi. Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar
korxonaning ustavida belgilangan asosiy faoliyatidan olingan daromadlar tushuniladi.
"Mahsulot (ish xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tartibi hamda molyaviy
natejalarni shakillantirish tarkibi to‘g‘risida"gi Nizomga muvofiq
korxonalarning asosiy faoliyatidan olingan daromadlari, o‘z navbatida, quydagi
guruhlarga ajratiladi: Asosiy bo‘lmagan faoliyatdan olingan daromadlar deganda
bevosita asosiy bo‘lmagan faoliyat turlaridan olingan daromadlar tushuniladi. Bunday
daromadlar Nizomga muvofiq faoliyatdan olingan daromadlar va favqulotda
daromadlarga bo‘linadi. moliyaviy Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar deganda
qimmatli qog‘ozlar, kiredet va qarzlarni berishdan, valuta operatsiyalaridan olingan
daromadlar tushuniladi. Bularga dividentlar,royalty, foizlar va ijobiy kurs farqlari

19ko‘rinishidagi daromadlar kiradi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish, inovatsiya jarayonlarini jadallashtirish va bozor
iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarda asosiy faoliyat daromadlarini
samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Islohatlarning hozirgi bosqichida
iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada chuqurlashtirish, uni moderinzatsiyalash asosida
subyektlarning daromad topishi imkoniyatlarini yanada asosiy vazifa qilib belgilandi.
Chunki bozor munosabatlari iqtisodiy manfatlarga tayanib, unga daromad topish, foyda
ko‘rish orqali erishiladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning
samarali tarkibiy tuzilmaga ega bo‘lishini taminlash va shu orqali barqaror iqtisodiy
o‘sish sur'atlariga erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini oshirishning
muxim shartlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsadga erishishi uchun esa, eng avvalo
iqtisodiyotning barcha sohalarida shuningdek, xo‘jalik yurituvchi cubektlarda asosiy
(operatsion) faoliyat daromad manbalarini kengaytirish, rivojlantirish zarur bo‘ladi.
Asosiy faoliyatdan olingan daromad (foyda), bu maxsulot sotishdan olingan yalpi foyda
bilan davir xarajatlari orasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko‘rilggan boshqa
daromadlarni qo‘shish yoki boshqa zararlarni ayirish orqali aniqlanadi:
AFF = YAF-DX+BD- BZ
Bunda, AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX-davir xarajatlari;
BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ asosiy faoliatdan
ko‘rilgan boshqa zararlar.
Mahsulot kontsepsiyasi daromadni xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining
natijasi sifatida qaraydi, boshqacha aytganda daromad ma'lum vaqt oralig‘ida mahsulot,
tovar va xizmatlarni yaratilgan jarayondir, lekin bunday tarif daromadni tan olish vaqtini
ham, uning miqdorini ham aniqlab bermaydi. Biroq, bu kontsepsiyadan muhim bir jihat
kelib chiqadi, daromad ishlab topilmagunga qadar tan olinmaydi. Shunday qilib, ushbu
kontsepsiya daromadlar tarkibida olingan bunaklar (avanslar), qo‘shishni man etadi.
Hisobdan chiqarish kontsepsiyasi ishlab chiqarilgan Tovar yoki xizmatlarga berilishiga
asoslanadi. Daromadlarni tan olishni tadqiq qilishda, ya'ni realizatsiya qilish vaqti deb,

20qachon yangi qiymat (tushum) tannarxni o‘zgartirsa, quydagi uchta variant kelib
chiqadi: -yoki pul mablag‘larining olinishi, yani oldindan to‘lash; -yoki mahsulotlarni
ortib junatilishi; -yoki mahsulotlarni omborga topshirilishi. Hisobdan chiqarish
kontsepsiyasi mahsulot va xizmatlarga egalik qilish huquqi xaridorga o‘tmas ekan
daromad tan olmaslikni tamnlaydi. Biroq, bu kontsepsiyaning kamchiligi maxsulot yoki
xizmatlarni yitkazib bergunga qadar tan olinish man qilinadi. O‘sish kontsepsiyasi
mahsulot yoki xizmatlarni yitkazib berish natijasida aktivlarning oqimi yoki
majburiyatlarning kamayishi (yoki ularning kambinatsiyasi)ni daromad deb tan oladi.
Bu kontsepsiyaning kamchiligi mavjud, bunda daromadni baholash va vaqt bilan
bog‘liqligi aralashib ketadi. Italiyalik bugalter Djino Dzappa (1879-1960) "... korxona
daromadlari ayon xarajatlar esa shubhali deb etirof etgan. Firma kapitalining qiymati
uning daromadiga bog‘liq deb hisoblagan."15 Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
iqtisodiy manfaati daromadda mujassamlanadi. V.M. Raimova va I.A. Fedatova ushbu
tushunchani quydagicha tahlil etadilar:-" Korxonadadaromadlarning xarajatlardan
barqaror ustunligining o‘ziga xos ko‘zgusi moliyaviy barqarorlikdir. U moliyaviy
resurslarning shunday holatini aks ettiradiki, bunda korxona pul mablag‘larini bemalol
va oqilona ishlatib, ulardan samarali foydalansh yo‘li bilan ishlab chiqarish va
maxsulotni sotish uzluksizligini taminlay oladi". Korxonaning umumiy moliyaviy
barqarorligi esa pul mablag‘larining shunday harakatiki, u birinchi galda daromadlarning
kelib tushishi ularni sarflashdan doimo ustun bo‘lishini taminlashi lozim. Shuningdek,
uni kengaytirish va yangilash xarajatlarining bozor sharoitida u avvalambor, mahsulot
(ish, xizmatlar)ni sotishdan barqaror daromad olishi uchun, maxsulot ishlab chiqarishni
oshirish va mahsulot tannarxini kamaytirish, xo‘jalik mexanizimini va faoliyatning
barcha bo‘g‘inlarini boshqarish mexanizimini takomillashtirish uchun kundalik ichki
xo‘jalik nazoratini hamda alohida jarayonlarning ekspertezasini olib boorish talab
etiladi. Daromad tushunchasi haqida respublikamizning bir qator professor olimlari o‘z
fikir va muloxazalarini etirof etgan masalan: A.A. KArimov "Daromadlar - bu hisobot
davrida iqtisodiy foydani aktivlar oqimi yoki ko‘payishi shaklida o‘sishi yoki passivlarni

21qatnashchlarning kapitalidagi omonatlaridan farq qiluvchi o‘sishiga olib keluvchi
kamayishdir" 17. deb ta'rif berib o‘tgan. A.K. Ibragimov era daromadlar mazmunini
quydagicha izohlagan: "daromad korxona aktivlaridan foydalanish, bajarilgan ishlar va
ko‘rsatilgan xizmatlar evaziga vkorxonaga kelib tushgan tushumdir. Daromadlar
korxonada ushbu jarayonlar bilan bog‘liq malum turdagi xarajatlarni vujudga keltiradi"
diya takidlab o‘tganlar. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda asosiy (operatsion) faoliyat
daromadlari hisobini yuritishda asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlarning
shakillanishi BHMS No2-sonli "asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan olinadigan
daromadlar" bilan tartibga solinadi. Milliy standartga asosan asosiy xo‘jalik faoliyatidan
olingan daromadlar xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati daromadi vujudga
keladigan davir ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan
ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlarga
aytiladi". Demak asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar - xo‘jalik yurituvchi
subyektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davir ichida mulk
egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno
etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlardir. Asosiy xo‘jalik
faoliyatidan olinadigan daromad xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan uning schyotiga
kelib tushadigan yalpi tushumlardan yoki olinishi mumkin bo‘lgan tushumlardan iborat.
Uchinchi shaxslar nomidan undirib olinadigan, xo‘jalik yurituvchi subyektga kelib
tushadigan va xususiy kapitalning ko‘payishiga olib kelmaydigan bilvosita soliqlar
summasi asosiy xo‘jalik faoliyati daromadiga kiritilmaydi. Tovarlarni realizatsiya
qilishdan va xizmatlarni ko‘rsatishdan olinadigan daromad subyektlar o‘rtasida
shartnomada ko‘zda tutilgan sotish narxlari bo‘yicha aniqlanadi. Bitimdan kelib
chiqadigan daromad summasi olingan yoki olinishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari yoki
pul ekvivalentlari summasidan subyektga o‘tib beriladigan savdo chegirmalari summasi
yoki narxlarni tushirish xajmini hisobga olgan holda qiymat bo‘yicha o‘lchanadi. Biroq
agar pul mablag‘lari yoki pul ekvivalentlarining tushumi kechiktiriladigan bo‘lsa,
bunday holda joriy narxlarda ifodalangan iqtisodiy naf qiymati olingan yoki olinishi

22lozim bo‘lgan qiymat pul mablag‘larining nominal miqdoridan kam bo‘lishi mumkin.
Bitimlar tuzish natijasida moliyaviy operatsiyalarni o‘tkazish chog‘da to‘langan
mablag‘ning joriy narxdagi qiymati muqobillashgan foiz stavkasini qo‘llagan holda
hisoblagan kelgusidagi barcha tushumlarni diskontlash yo‘li bilan aniqlanadi. Sotish
qiymati va olinadigan qoplama (kompensatsiya)ning nominal qiymati o‘rtasidagi farq
summasi No2 BHMSning 20 va 21 - bandlariga muvofiq foiz ko‘rinishidagi daromad
sifatida tan olinadi. Tayyor mahsulotlar, tovarlarning qaytarilishi, sotish axborotlar
narxlaridan chegirmalar to‘g‘risidagi 9000 "asosiy faoliyatdan olingan daromadlarni
hisobga oluvchi" schyotlarda aks ettiriladi. Shuningdek, sotilgan olingan 9010, 9020, va
9030- schyotlar transit schyotlar hisoblanadi, ko‘payishi kridetida, kamayishi debitida
aks ettiriladi. 9040 va 9050 schyotlari kontrpassiv schyot bo‘lib 9010, 9020 va 9030
schyotlar summasini korrekterovka qilib turadi. Operatsion faoliyatdan olingan
daromadlarni hisobga oladilar (9010, 9020, 9030, 9040, 9050) schyotlar bo‘yicha
analitik hisob sotilgan mahsulot (Tovar), bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning har
bir turi bo‘yicha alohida yuritiladi. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan ko‘rilgqan daromadni
hisobga olishda daromadni tan olish vaqtini aniqlash asosiy xo‘jalik faoliyatidan
ko‘rilgan daromad xo‘jalik subyektiga kelgusida iqtisodiy manfaat kelish imkoniyati
mavjud vaqtda aks etadi, shu bilan birga ushbu manfaat ishonchli va aniq o‘lchanadigan
bo‘lishi lozim.
Misol:
"GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda ushbu schyotlarda sotilgan
mahsulotlar va tovarlardan olingan daromadlar qayd qilib boradilar:
Dt - 4000 “Olinadigan schyot(to‘lov)lar hisobga oluvchi schyotlar” Kt- 9000
“Olingan daromadlarni hisobga oluvchi schyotlar”
Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar
(9000)ning bog‘lanishi

23"GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda mahsulot yitkazib berish rejasining
bajarilishini tezkor hisobga olish, axborit to‘plash va junatish jarayonlarini boshqarish,
turli istemolchilarga yil davomida maxsulot sotish uchun juda zarurdir. U xaridorlar
va sotilayotgan mahsulot namenklaturasi bo‘yicha tuziladigan, tayyor maxsulot
jo‘natish va sotish qaydnomalari bo‘yicha yuritiladi. Agar mahsulot uning qiymati
tyo‘langunga qadar qaytarilsa, hisobda quydagi yozuvlar qayd etiladi.36 Sotuv narxlari
miqdoriga: 9040 "sotilgan mahsulotlarning qaytarilishi" schyotining debeti;
buyurtmachilardan olinadigan schyot 4010-"Xaridor va - (to‘lov)lar"schyotining krediti
- Maxsulot (ish, xizmarlaro ning haqiqiy tannarxi miqdoriga: 2810-"Tayyor mahsulot"
schyoti debeti; 9110-"Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxi" schyotining
kredeti; - Foyda yoki zarar summalarining hajmi esa 9910-"yakuniy moliyaviy -
natijalar" schyotida aniqlanadi³7 9010-"Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan
daromadlar"schyoti debitlanadi; 9910-"Yakuniy moliyaviy natija"schyoti krediti;
9910-"Yakuniy moliyaviy natija"schyoti debiti; 9040-"Sotilgan tovarlarning qaytishi"

24schyotining kredeti; 9110-"Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi" schyoting
kreditidan; 9910-"Yakuniy moliyaviy natija”schyoti debitiga o‘tkaziladi. Haqiqiy
tannarx miqdoriga: - 2810-"Tayyor mahsulot" schyoti debeti, 2010-"Asosiy ishlab
chiqarish" schyotining debitga 2810-"Tayyor mahsulot" schyotining kreditidan
o‘tkaziladi. Agar mahsulot haqi hridor tomonidan to‘langan bo‘lsa, bu holda sanab
o‘tilgan buxgalteriya yozuvlaridan tashqari kelib tushgan pul mablag‘lari summasiga
quydagi buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi: 6310- "Haridor va
buyurtmachilardan olingan bo‘naklar" schyotining debeti va 4010-" Haridor va
buyurtmachilardan olingan to‘lovlar" schyotining kredeti va qolgan summa 5010, 5110
yoki5210 schyotlarining debitida va 4010-“ Haridor va buyurtmachilardan olingan
to‘lovlar" schyotining kredetiga qayd qilinadi
"GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda mahsulot (ish, xizmat) larning
sotilishining moliyaviy natijasi 9910-"yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining krediti
va debiti jamlanmalarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Agar 9910 schyotining kredit
tomonidagi jamlanmasi debet tomonidagi jamlamasiga qaraganda yuqriroq bo‘lsa, bu
holda subyekt foyda olgan hisoblanadi va oyning jamlama schyotida to‘laligicha
hisoblab chiqariladi hamda bu holda malumotlar 15-jurnal- orderda qayd qilinadi.
Mahsulot sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishga doir daromadlar soliqqa
tortish obekti hisoblanadi. Soliqqa tortiladigan daromadlarga quydagilar kiradi: O‘zi
ishlab chiqargan yoki chetdan harid qilingan mahsulotni sotishdan olingan daromadlar;
Istemol qiymatini qo‘yish, shuningdek yangi qiymat bilan bog‘liq ishlar bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish hajmi; O‘z istemoli uchun subyekt ichida sotilgan tovarlar va
ko‘rsatilgan xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish,
xizmat)larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan o‘z xodimlariga tovarlar sotish va
xizmatlar ko‘rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni sotishga doir summalar; Bevosita
pu to‘lovisiz, boshqa tovarlarga ayriboshlash uchun junatilgan tovarlarga doir summalar;
Tovarlarni boshqa subyektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki qisman haq
to‘lash evaziga berishga doir summalar;

25O‘zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar (ishlar,
xizmatlar) ni chet el valyutasida sotishga doir summalar; - Subyektlar o‘z haridorlariga
tovarlar (ish, xizmatlar) sotishda moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni
oshirishga yunaltiriladigan pul mablag‘larining summasi.
2.2 "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJning asosiy faoliyatidan
olingan daromadlari hisobini milliy va xalqaro standartlarda hisobga olish.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy jihatdan barqaror bo‘lishi ularning
faoliyati davomida olgan daromadining to‘g‘ri shakillantirilishi bilan bog‘liq. Eng oddiy
ko‘rinishda daromad ma'lum davrda sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar) qiymatiga
tengdir. Daromad xo‘jalik yurituvchi subyekt mablag‘lari va ularning manbalarini
ko‘paytiradi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda daromad miqdorining ko‘payishi uning
aktivlari xususiy kapitali, yalpi va sof foydasi miqdorlarining o‘sishi bilan bir vaqitda
xo‘jalik yurituvchi subyekt majburiyati kamayishining asosiy manbaidir. Iqtisodiy
katigoriya sifatida esa u ishlab chiqarish va muomala sohalarining o‘zaro
munosabatlarini
ifodalaydi. "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJda xo‘jalik
yurituvchi subyektning asosiy faoliyati daromadlari to‘g‘risidagi malumotlarni
buxgalteriya hisobini 9000 "Asosiy faoliyat daromadlarini hisobga olish" schyotida olib
boriladi. "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJ maxsulotlar (ish va xizmat)larni
sotishdan olingan daromadini hisobga olishda quydagi schyotlardan foydalanadi:
 9010- Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar"; 9020-"
Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar";
 9030-" Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar"; .
 9040- Sotilgan tovarlarning qaytishi";
 9050-" Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar".
Bu schyotlar bilan bog‘liq tushumlar barchasi subyekt daromadi sifatida tan
olinadi va hisobot oxirida 9910 "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyoti bilan yopiladi.
Sotishdan daromad mahsulot yuklab junatilgandan kiyin hisob-kitob xujjatlari amalga

26oshirilgan vaqtdan boshlab daromad sifatida tan olinadi. "GOLD PREMIUM
PRODUCT" MCHJ kolbas va kolbasa mahsulotlari turli asartimentdagi kolbasa
mahsulotlar, dudlangan go‘sht, yarim tayyor go‘sht mahsulotlari, sasiska va sardelka
mahsulotlari, sir mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni realezaatsiya qilish yani sotish
bilan shug‘ullanuvchi jamiyat bo‘lib ushbu jamiyat mahsulotlari mamlakatimizning
qariyb barcha hududlar bozorlarida o‘z talabiga ega bo‘lgan mahsulotlar hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ushbu Jamiyat hisob siyosatining daromadlarini
hisobga oluvchi operatsion faoliyat bo‘yicha daromadlari uchun 9010- Tayyor
mahsulotlarni sotishdan olingan daromad" schyotiga qo‘shimcha ravishda quydagi
schyotlarni kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi: 9011-"Tayyor kolbasa mahsulotlarini
sotishdan olingan daromad"; 9012-"Tayyor sir mahsulotlarni sotishdan olingan
daromad"; 9013-"Tayyor dudlangan go‘sht mahsulotlarini sotishdan olingan daromad";
9014-"Yarim tayyor go‘sht mahsulotlarini sotishdan olingan daromad". Operatsion
faoliyat daromadi "GOLD PREMIUM PRODUCT" MCHJning daromadi jamiyatning
yalpi foydasining yuqori salmoqli qismini tashkil qilishi uning muhim ko‘rsatkichi
sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusi rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi.
Daromadning buxgalteriya hisobida tan olishning umumiy shartlari uni xo‘jalik
yurituvchi subyektga kelgusida iqtisodiy manbaning kelib tushish imkoniyati vujudga
kelganda va shu manbaning kelib tushishi imkoniyati vujudga kelganida va shu
manbaning miqdorini aniq va ishonchli o‘lchash mumkin bo‘lganda tan olishdir. GOLD
PREMIUM PRODUCT" MCHJda No2 BHMSga muvofiq, daromadni tan olish uchun
quydagi mezonlar bajarilishi lozim: Xo‘jalik yurituvchi subyektning mahsulotga egalik
qilishi bilan bog‘liq manfaati va tavakkalchilikning asosiy qismi xaridorga o‘tkazib
berilishi; • Xo‘jalik yurituvchi subyekt ushbu maxsulotni odatdagidek o‘z mulki
darajasida boshqarish va nazorat qilishda qatnashmasligi; Tushum miqdorini aniq
belgilash mumkin bo‘lishi; Sarflangan va kutilayotgan xarajatlar miqdorini aniq
belgilash mumkin bo‘lishi lozim. Ushbu mezonlarning hisob tizimidagi axamiyati
shundan iboratki, agar ulardan biri bajarilmasa, daromadni tan olish toki ushbu mezonlar

27to‘liq bajarilgunga qadar cho‘ziladi. Shundan so‘ng daromad xaridorlarga yitkazib
berilgan maxsulot evaziga kelib tushgan pul mablag‘lari qiymatida o‘lchanadi. Daromad
sotilgan mahsulot uchun haqiqiy qiymatga ega bo‘lgan aktivlar kelib tushganda hisobga
olinadi. Tushumni tan olishda ushbu mablag‘larni iqtisodiy manba sifatida hisobda aniq
aks ettirish zarur. Daromadni hisobda aks ettirish zaruriy burchi shartlar bajarilganda,
ya'ni malum xo‘jalik jarayonlaridan ko‘rilgan manfaatni tushum deb hisoblashga asos
vujudga kelganda amalga oshiriladi. Bunda, bajarilgan shartlarning tarkibi muhim
ahamiyatga ega, ya'ni agar tushum:
Maxsulot sotishdan ko‘rilgan bo‘lsa asosiy shart mahsulotga egalik huquqi va u
bilan bog‘liq barcha tavakkalchilik va manfaatning xaridorga o‘tishi; Xizmat
ko‘rsatishdan ko‘rlgan bo‘lsa, xaridor tomonidan ushbu xizmat natijasidan foydalanish
imkoniyati yaratilganligi; Biror aktivdan foydalanish huquqini berishdan ko‘rilgan
bo‘lsa asosiy shart bo‘lib ushbu aktivdan foydalanish imkoniyati vujudga kelganligi
hisoblanadi.

28XULOSA
Iqtisodiyotni moderinzatsiyalash sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
asosiy mezoni mulklardan samarali foydalanish tufayli olinadigan daromad bilan
belgilanadi. Xo‘jalik yuritishning xozirgi tizimi sharoitida foyda ko‘rsatkichi xo‘jalik
yurituvchi subyektning asosiy va aylanma mablag‘laridan samarali foydalanishni talab
hamda ehtiyojga qarab ishlab chiqarishni muvofiqlashtirishi, ya‘ni ishlab
chiqarilayotgan mahsulot foydalanuvchi talabiga javob bera oladigan bo‘lishi, jaxon
andozalari talabi doirasida ishlab chiqilishi, jahon bozorida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi,
ishlab chiqarish xaridor uchun xizmat qilishi lozim. Demak, asosiy xo‘jalik faoliyatidan
olinadigan daromadlar – xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati davomida
vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq
bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan
tushumlardir. Xo‘jalik hisobini muhim tamoyili xo‘jalik yurituvchi subyektning to‘la
mustaqillikka erishuvi va xarajatlarini o‘z mablag‘lari hisobidan to‘liq qoplashidir.
Demak bu , xo‘jalik yurituvchi subyektlar mahsulot sotishdan olgan
mablag‘idano‘zining hamma xarajatlarini qoplaydi va undan tashqari daromadga ham
ega bo‘ladi. Yuqoridagi omillarni bartaraf etilishi natijasida xo‘jalik yurituvchi
subyektda sof foyda miqdorini ya‘ni daromadning ko‘payishiga olib keladi. Oziq ovqat
sanoati mustaqillik yillarida mamlakatimiz iqtisodiyotini yitakchi tarmoqlaridan biriga
aylandi. Iqtisodiyotimizning real sektorini moderinzatsiya qilish, texnik texnologik qayta
jixozlash hamda ishlab chiqarishni dversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan
ishlar natijasida ―GOLD PREMIUM PRODUCT MCHJning daromad manbalarining
yildan – yilga salmog‘ining oshishiga olib kelmoqda. Respublikamizda faoliyat
yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar operatsion faoliyat daromadlari buxgalteriya
hisobini amalga oshirishda xalqaro buxgalteriya hisobini standartlaridan samarali
foydalangan holda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlar tizimiga o‘tilishi yangi tizimning amaliyotga tadbiq
qilinishi operatsion faoliyatdan olinadigan daromadlarni hisobga olishda yangicha

29yondashuvni keltirib chiqaradi, bu esa o‘z navbatida mazkur yunalishni yanada chuqur
tadqiq etishni talab qiladi. Yuqoridagi tahlil natijasida №2 BHMSga asosanhisob
tizimini yuritilishini va №18 BHXS tahlili ko‘rib chiqildi. Mazkurstandartlarning farqli
jihatlari shundaki, xalqaro hisob standartlarida schyotlar tizimida raqamlar ishlatilmagan
holda faqatgina standart nomlaridan foydalaniladi.
Xalqaro standartlarda xo‘jalik yurituvchi subyektlarda operatsion
faoliyatdaromadlari hisobi mahsulot qachonki buyurtmachiga borib yitgandagina
daromad sifatida tan olinadi. Shuni takidlab o‘tish joizki, bugungi kunda
respublikamizdaMHXS ning xo‘jalik yurituvchi subyektlarda joriy qilingan operatsion
faoliyat daromadlarining oshishiga, xorijiy investorlarni jalb qilish yo‘nalishlarini
takomillashishiga, qulay ishbilarmonlik muhitining yuzaga kelishiga olib keladi.

30FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O'zbekiston, Yangi taxriri.
2017 yil tasdiqlangan.
2. O'zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Yangi taxiri. 2013 yil
tasdiqlangan.
3. O'zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. 21.12.1995 yil tasdiqlangan,
01.04.1996 yildan kuchga kirgan.
4. O'zbekiston Respublikasi "Bugalteriya hisobi to'grisida"gi Qonuni,Yangi
taxiri. 2016 yil 13 aprel.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub'yektlarini
tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil etish
tizimini takomillashtirish borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'grisida"gi 2011 yil 4
apreldagi PF-4609-sonli Farmoni.
6. D.Q.Usmanova Buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand,
SamDU, 2020. -388 bet.
7. Yuldasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov “Buxgalteriya hisobi asoslari”
«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent 2007
8. R.D.Dusmuratov “Buxgalteriya hisobi nazariyasi” Toshkent - «Fan va
texnologiya» - 2013
9. Hasanov Bahodir Akramovich, Xashimov Akram
Abdievich, “Boshqaruv hisobi” darslik
10. Fozilchayev Sh.Q., Xidirov N.G‘. “Investitsiya va lizing asoslari”.
11. Karimov A.A., Islomov F.R., Avlaqulov A.Z. “Buxgalteriya hisobi”.
Darslik– T.:“Sharq”, 2004. – 592bet.

3112. Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. “Investitsiyalarni tashkil etish
vamoliyalashtirish” Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2014. 608bet.
13. Ochilov I., Azlarov D., Avloqulov A. “Moliyaviy
hisob”. O‘quv qo‘llanma, Toshkent Moliya institute, 2004, 273 bet.
14. Usmonova D.Q. “Buxgalteriya hisobi” O‘quv qo‘llanma. – Samarqand,
SamDU, 2020. – 388bet.
INTERNET SAYTLARI
http://www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi sayti)
http://www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari
milliy bazasi sayti)
http://www.norma.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari

Sotib olish