Xayol va uning xususiyatlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	139.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

0 Sotish

Xayol va uning xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
PSIXOLOGIYA FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI
2-BOSQICH 413-22-GURUH TALABASI
BO‘RIYEVA UMIDANING
UMUMIY PSIXOLOGIYA
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “Xayol va uning xususiyatlari”
Bajardi: Bo‘riyeva U
Ilmiy rahbar: A.Sharafitdinov
Jizzax-2024-yi l
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. XAYOLNING ILMIY TADQIQ ETILISHI……………………………5
1.1. Xayol jarayonlarining psixologik tavsifi…………………………………….5
1.2. O zbek va xorijiy olimlar tomonidan ilmiy tadqiq etilishi…………………15ʻ
1.3. Xayolning asosiy xususiyatlari…………………………………………….20
II BOB. XAYOLNING DIAGNOSTIKA QILISH METODIKASI………….25
2.1. Xayol jarayoni bo yicha metodlar tahlili …………………………………….25
ʻ
2.2. Tadqiqot natijalarining emperik tahlili………………………………………32
XULOSA…………………………………………………………………………36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..38
2

KIRISh
Mavzusining dolzarbligi: Mamlakatimizda ta lim tizimida amalgaʼ
oshirilayotgan islohotlar ertangi yosh avlodni har tomonlama tarbiyalab, kelajakda
komil inson bo lib yetishishlarini ko zda tutadi.
ʻ ʻ
Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq mamlakatimizning ertasi bo lgan
ʻ
yosh avlodga e tibor katta bo lgan. Dunyo mamlakatlarining taraqqiyot darajasiga
ʼ ʻ
qarab yangi psixologik texnikalar va usullarning vujudga kelayotganligi, ularning
jamiyat va insonlar ehtiyojiga ko ra mavqei o zgarib borayotganligi muttasil
ʻ ʻ
davom etmoqda. O tgan vaqt mobaynida aholining ruhiy salomatligini muhofaza
ʻ
qilish milliy xizmatini takomillashtirish, ruhiy holati buzilishidan aziyat chekuvchi
shaxslarni aniqlash, davolash va reabilitatsiya qilish bo yicha sog liqni saqlash
ʻ ʻ
tizimining barcha darajalarida muayyan ishlar amalga oshirildi.
So nggi yillarda mamlakatda psixologiya sohasida pedagog kadrlarni
ʻ
tayyorlash hamda amaliyotchi psixologlar faoliyatini qo llab-quvvatlashga oid bir
ʻ
qator ishlar amalga oshirildi.
Hozirgi kunda maktabgacha ta’lim tizimida 2 503 nafar, xalq ta’limi
tizimida 14 272 nafar pedagog-psixolog kadrlar faoliyat olib bormoqda.
Respublikaning 10 ta oliy ta’lim muassasasida “Psixologiya”, 19 ta oliy
ta’lim muassasasida “Pedagogika va psixologiya” ta’lim yo nalishlari va
ʻ
mutaxassisliklari bo yicha 5 717 nafar talaba tahsil olmoqda. Ushbu sohada qabul
ʻ
kvotalari keskin oshirildi, xususan 2018-2019 o quv yilining o zida 2 665 nafar
ʻ ʻ
talaba o qishga qabul qilindi.
ʻ
2017-yildan boshlab profilaktika inspektorlari va jamoatchilik vakillarining
ta’lim muassasalarida yoshlar bilan ishlash tizimi yo lga qo yilib, 5 696 ta umumiy
ʻ ʻ
o rta ta’lim muassasasida profilaktika inspektorlari, 5 328 ta umumiy o rta ta’lim
ʻ ʻ
muassasasida esa mahalla vakillarining xonalari tashkil etildi.
Kurs ishining maqsadi: “Xayol va uning xususiyatlari” mavzusining
maqsadi, xayol insonlar hayotining muhim jarayonlaridan biri hisoblanib, bunda
xayolning xususiyatlari, fiziologik asoslari, turlari, jarayonlari hamda hayolning
3

realligi va shu kabi xususiyatlari haqida yoritib berishni tashkil qiladi. Shuningdek,
insonlarda xayol orqali nutqiy fantaziyaning qaydarjada ekanligini tahlil qilishdir.
Kurs ishining vazifasi: Xayol jarayonlari va turlarining o‘xshashlik va
farqliklari haqida ma’lumot berish, ularning kelib chiqishi va nerv-fiziologik
asoslari haqida tushuntirish.
Xayol va uning xusuiyatlari borasida xorijiy olimlarning bildirilgan fikrlarini
psixologik tahlil qilish.
Kurs ishimiz muammosidan kelib chiqqan holda mavjud ilmiy xulosa va
tavsiyalar berish kabi vazifalarni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishining obyekti: Jizzax viloyati G‘allaorol tumani 47-umumiy o‘rta
ta’lim maktabi 8- sinf o‘quvchilari.
Kurs ishining predmeti: O‘quvchilarda nutqiy fantaziyaning
qaydarajadaligini o‘rganilishi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, 5 paragraf, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

4

I BOB. XAYOLNING ILMIY TADQIQ ETILISHI
1.1 . Xayol jarayonlarining psixologik tavsifi
Insonning ye r sayyorasida yashovchi birorta mavjudotga xos bo lmagan sifatʻ
yangilik yaratish qobiliyatini o rganib, inson psixikasining yana bir noyob hodisasi
ʻ
bilan to qnashamiz. Uning mohiyati insonning o z ongida real voqelikda hali
ʻ ʻ
mavjud bo lmagan obrazni yaratishdan iborat, bunday obraz yaratishning asosini
ʻ
esa o tmish tajribasi tashkil etadi.
ʻ
Idrok, xotira va tafakkur bilan bir qatorda inson hayotiy faoliyatida xayol ham
muhim o rinni egallaydi. Xayol bilish jarayoni bo lib, unda voqelik vositali tarzda
ʻ ʻ
aks etadi. Aks ettirishning vosita materiallari sifatida idrok obrazlari, xotira
taassurotlari namoyon bo ladi
ʻ . Tafakkur kabi xayol ham o tmish tajribasini qayta ʻ
ishlash bilan yangi bilimlarni yaratishga qaratilgan.
Shunday qilib, xayol – bu real voqelikni aks ettiruvchi taassurotlarni, qayta
tuzish va shu asosda yangi taassurotlarni yaratish jarayoni. Xayol – bu obraz,
tasavvur yoki g oya shaklidagi yangilik yaratishning psixik jarayoni.
ʻ
Xayol obrazlari idrok obrazlari va xotira tasavvurlaridan ularda inson hali
duch kelmaganlari aniqlanishi va shu tarkibda bo lishi bilan
ʻ farq qiladi. Bular
inson ko z o ngida sodir bo lmagan va bo lishi mumkin bo lmagan hodisalar,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dalillar, voqealardir.
Xayol obrazlari o zida sodir bo lishi kutilgan voqea va hodisalarni tutishi
ʻ ʻ
mumkin. Shu bilan birga, xayollarda kashf etilgan yangilik doimo haqiqatda
mavjud bo lganlar bilan u yoki bu darajada bog langan bo ladi. Xayol obrazlari
ʻ ʻ ʻ
idrok obrazlariga, shuningdek, xayolda chuqur o zgarishlarga uchraydigan xotira
ʻ
tasavvurlariga ham tayanadi. Insonning individual taraqqiyoti jarayonida xayol
tafakkur bilan uzviy aloqada shakllanadi. Xayol obrazlarini tuzish inson aqliy
taraqqiyotining yuqori darajasidagina amalga oshishi mumkin.
Ko p hollarda xayol yangi yechimni topish zaruriyati tug ilganida, ya’ni,
ʻ ʻ
harakatdan o zib ketgan holda aks ettirish talab etilgan muammoli vaziyatda
ʻ
yuzaga keladi.
5

Xayol natijasida inson kelajakni oldindan ko ra oladi va o z xulq-atvoriniʻ ʻ
boshqaradi, atrof-olamni ijodkorlik bilan o zgartiradi. Xayol
ʻ – mehnat faoliyatida
shakllangan psixik faollikning maxsus tarzda inson tomonidan ifodalanishi . Xayol
voqelikni avvaldan aks ettirishni ta’minlaydi, bunda o tmishning kelajakdagi
ʻ
proeksiyasi hosil qilinadi . Xayol insonga vaziyatda yo l topishga va bevosita
ʻ
amaliy harakatlarning aralashuvisiz masalalarni hal etish imkonini yaratuvchi
ko rgazmali-obrazli tafakkurning asosi bo lib xizmat qiladi
ʻ ʻ . Xayol o braz lari faqat
insonda mavjud bo lgan real olam obrazlarining alohida tomonlarini qayta ishlab
ʻ
chiqish yo li bilan yaratiladi
ʻ .
Xayol doimo insonning amaliy faoliyatiga yo naltirilgan bo ladi
ʻ ʻ . Inson biror
harakatni amalga oshirishdan avval, uni qanday bajarish zarurligi va uni qanday
bajarishini tasavvur qiladi . S h unday qilib , u avvaldan keyinchalik sodir bo ladigan
ʻ
amaliy faoliyatda ishlab chiqariladigan moddiy jism obrazini yaratadi .
Xayol faoliyati inson hissiy kechinmalari va uning iroda harakatlarini tadbiq
etish bilan uzviy holda bog langan
ʻ .
Xayolning f iziologi k asosi nerv aloqalarini dolzarblashtirish, ularning
y emirilishi, qayta guruhlarga qo shilib, yangi tizimlarga birlashishi, o tmish
ʻ ʻ
tajribada shakllanib bo lgan vaqtinchalik aloqalar yangi uyg unliklarining hosil
ʻ ʻ
bo lishidan iborat
ʻ . Bunda mavjud bo lgan vaqtinchalik aloqalarning oddiy holda ʻ
dolzarblashtirilish yangilikning yaratilishiga olib bormaydi. Yangilikning
yaratilishi avval bir-biri bilan uyg unlashmagan vaqtinchalik nerv aloqalaridan
ʻ
hosil bo lgan uyg unlikni taqazo etadi. Xayol jarayoni ikkila xabarlovchi
ʻ ʻ
tizimlarning hamkorlikdagi faoliyatidan iborat. Bunda ikkinchi xabar tizimi so z
ʻ
katta ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
Barcha ko rgazmali obrazlar u bilan uzluksiz ravishda bog langandir. So z
ʻ ʻ ʻ
xayol obrazlarining hosil bo lish manbai bo lib xizmat qiladi, ularning tarkib
ʻ ʻ
topish yo lini nazorat qiladi, ularni saqlab qolish, mustahkamlash, o zgartirish
ʻ ʻ
vositasi hisoblanadi. Xayol doimo voqelikdan chetga chiqishdir, lekin istalgan
vaziyatda xayol manbai obyektiv voqelik hisoblanadi.
Inson hayotida xayol qator maxsus vazifalar ni bajaradi .
6

Ulardan birinchisi voqelikni obrazlarda ifodalash va masalalarni hal etishda
ulardan foydalanish imkoniyatiga ega bo lishdan iboratdirʻ . Xayolning bu vazifasi
tafakkur bilan bog liq bo lib, unga organik tarzda kiritilgandir
ʻ ʻ .
Xayolning ikkinchi vazifasi emotsional holatlarni boshqarishdan iborat . O z
ʻ
xayoli ko magida inson qisman bo lsada, ko pgina ehtiyojlarni qondirish, uning
ʻ ʻ ʻ
natijasida yuzaga kelgan zo riqishni kamaytirishga layoqatli bo ladi
ʻ ʻ .
Uchinchi vazifasi xayolning inson bilish jarayonlari va holatlari, xususan,
idrok, diqqat, xotira, nutq va hissiyotlarni ixtiyoriy boshqarishdagi ishtiroki bilan
bog liq
ʻ . Obrazlar vositasida inson idrok, xotiralar, iboralarni boshqarish imkoniga
ega bo ladi
ʻ .
To rtinchi vazifasi
ʻ harakat ichki rejasining shakllanishi obrazlardan
foydalanib, ularni ongda bajarish layoqatidan iborat .
Beshinchi vazifasi bu faoliyatni rejalashtirish va dasturlash, bunday
dasturlarni tuzish, ularning bexatoligi, joriy qilish jarayonini baholash .
Xayol yordamida biz organizmning ko plab psixofizioligik holatlarini
ʻ
boshqarishimiz, kutilayotgan faoliyatga moyillashtirishimiz mumkin . Insonning
irodaviy yo l bilan xayol vositasida organik jarayonlarga ta’sir ko rsatishi, nafas
ʻ ʻ
olish maromi, tomir urish tezligi, qon bosimi, tana haroratini o zgartirishi
ʻ
mumkinligini isbotlovchi dalillar ma’lumdir . Ushbu dalillar autotrening asosida
o z tasdig ini topgan
ʻ ʻ .
Xayol turlari tasniflanishining bir necha xillari mavjud, ularning har biri
asosida xayolning ahamiyatga molik belgilari : faollik, inson maqsadlari bilan
aloqasi, yangi obrazlar yaratish mustaqilligiga egadir . Faollik belgisi bo yicha
ʻ
xayol faol va sust xayolga bo linadi
ʻ .
Faol xayol doimo ijodiy va shaxsiy masalani hal etishga qaratilgan, aniq
amaliy faoliyatni bajarish bilan bog liq
ʻ . Faol xayol kelajakka qaratilgan bo lib, ʻ
vaqtdan ma’lum daraja sifatida foydalanadi . U masala tomonidan uyg otiladi va
ʻ
yo naltiriladi, irodaviy sharoitlar bilan aniqlanadi va iroda nazoratiga bo ysunadi
ʻ ʻ .
Obrazlarning mustaqilligi va haqiqiyligiga bog liq ravishda xayol yaratuvchi
ʻ
va ijodkor bo ladi
ʻ .
7

Y a ratuvchi xayol bu ma’lum inson uchun biror yangilikni so z orqaliʻ
ta’riflash yoki uni shartli ravishda aks ettirish (chizma, notali yozuv va boshqalar)
ga tayangan holda tasavvur qilish. Xayolning bu turi insonning turli xil faoliyatida,
shu bilan birga, ta’limda ham keng qo llaniladi. Xuddi shunday, yaratuvchi xayol
ʻ
ishchiga mehnat operatsiyalarini chizmalar bo yicha bajarishga yordam beradi.
ʻ
Ijodiy xayol bu yangi obrazlarni tayyor ta’riflar yoki shartli tasvirlarga
tayanmagan holda yaratish. Xayolning bu turi davomida inson mustaqil holda
boshqa odamlar yoki jamiyat uchun qadrli bo lgan, faoliyatning aniq o ziga xos
ʻ ʻ
mahsulotida gavdalangan yangi obraz va g oyalar yaratadi. Ijodiy xayol inson
ʻ
ijodiy faoliyati barcha turlarining tarkibiy qismi asosi bo lib hisoblanadi.
ʻ
Antitsipatsiyaviy xayol insonning juda muhim va zarur qobiliyati kelajakdagi
voqealarni oldindan sezish, harakatlarining natijasini ko ra olish va boshqalar
ʻ
asosida yotadi. Insonning bu qobiliyatiga binoan inson “fikriy nigoh” yordamida
kelajakda o zi, boshqa odamlar yoki atrofdagilar bilan nimalar sodir bo lishini
ʻ ʻ
ko ra oladi.
ʻ
Sust xayol ichki, sub’ektiv omillarga bo ysunadi. Bunda amaliy faoliyatdan
ʻ
to liq yoki deyarli to liq bo lgan ajralish mavjud. Bunda fantaziya hayotga tadbiq
ʻ ʻ ʻ
etilmagan obrazlarni yaratadi, amalga oshmaydigan yoki tadbiq etilmaydigan xulq-
atvor dasturlari rejalashtiradi. Sust xayol jarayonida qandaydir ehtiyoj yoki
tilakning noreal, xayoliy qondirilishi amalga oshiriladi. Bunday xayolning
materiallari sifatida obrazlar, tasavvurlar, tushuncha elementlari va tajribada
to plangan boshqa ma’lumotlar xizmat qiladi.
ʻ
Sust xayol ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo lishi mumkin.
ʻ Ixtiyorsiz xayol inson
irodasidan tashqarida, boshqa u yoki bu idrok qilishga bog liq ravishda yuzaga
ʻ
keladi. Bu, asosan, ong faoliyati, ikkinchi xabar tizimining kuchsizlanishida, yarim
uyqu, affekt holatida, uyquda, ongning patologik buzilishlarida, gipnoz, spirtli
ichimliklar, giyohvand moddalar ta’sirida sodir bo ladi. Oldindan ko zlangan,
ʻ ʻ
maqsadga yo naltirilgan tarzda inson tomonidan o z tajribasining mos
ʻ ʻ
elementlaridan foydalanish va ularni yangi obrazlarda qayta yaratish ixtiyoriy
8

xayol deyiladi . Bu xayol uchun obraz yaratish vazifasining mavjudligi va uni
amalga oshirishda iroda kuchi xosdir.
Maqsadli xayol o zini uch xil shaklda: orzularʻ va istalgan kelajak obrazlari:
shirin xayol esa dolzarb kechinmali reallik obrazlari: fantaziyalar yaqin kelajak
obrazlari. Ular zo riqishni kamaytirish, maqsadga yo nalganlik, oldindan sezish,
ʻ ʻ
inson zahiralarini safarbar qilish vazifalarini bajarishi mumkin.
Shirin xayolda insonning qiziqishlari, moyilliklari, ehtiyojlari yaqqol ko zga
ʻ
tashlanadi. Shirin xayolga orzular – inson amalga oshirmoqchi bo lgan, lekin ayni
ʻ
damda amalga oshirolmaydigan, uning eng ezgu xohishlarini qondiradigan istalgan
kelajak obrazini oldindan yaratish yaqin turadi. Orzular shirin xayoldan o zlarining
ʻ
amaliy tadbiqi imkoniyatini taqazo etishi bilan farq qiladi.
Inson o z orzularida yaratgan obrazlar, yorqin, jonli, aniq xususiyati bilan, shu
ʻ
bilan birga – sub’ekt uchun hissiyotga boyligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi.
Lekin orzu, xayol istalgan kelajakni hozirgi zamon bilan muntazam ravishda
bog lab turganidagina foydali bo lishi mumkin. Agar bunday bo lmasa, orzu
ʻ ʻ ʻ
harakat rag batida xayolparastlikka, fantaziyaga aylanib qolishi mumkin.
ʻ
Orzuning hissiy-emotsional turi sifatida, shirin xayol va unga yaqin
bo lgan
ʻ fantaziya lar namoyon bo ladi ʻ . Shirin xayol deb, odatda, “shirin orzular”,
ushalmaydigan umidlar, haqiqiy voqelikni o rnini bosadigan shakllarga aytiladi.
ʻ
S h irin xayol surish o ylab topilgan, voqeiy bo lmagan hayotda yashash demak
ʻ ʻ dir .
Bu eskapizm - voqelikdan orzular va xayollar olamiga g arq bo lish bilan bog liq.
ʻ ʻ ʻ
Ilmiy faoliyatda xayolning boshqa shakli faraziy tajriba dan keng
foydalaniladi . Murakkabligi yoki hajmi yuzasidan real sharoitlarda amalga oshirib
bo lmaydigan ba’zi bir jarayonlarda olimlar o zlarining ijodkorlik xayollarini
ʻ ʻ
yordamga chaqiradilar. Uning yordamida, masalan, fizik-olim miyasida voqea yoki
jarayonni, unga mukammal sharoitlarni yaratgan holda amalga oshiradi.
Buyuk A. Enshteyn shu usul bilan bizning borliq geometriyasi haqidagi
tasavvurlarimizni o zgartirib yuboradigan umumiy nisbiylik nazariyasini kashf
ʻ
etgan. Faqat faraziy tajriba Galileyga jismlarning vakuumda tushishining to g ri
ʻ ʻ
qonunini ishlab chiqish imkonini berdi. Fan “qora tuynuklar” haqidagi tajribaga
9

asoslangan ma’lumotlarga ega emas, lekin faraziy tajriba bu erda ham ularning
dinamikasini tushuntirib beruvchi modelini yaratishga yordam berdi.
Xayol jarayonlari insonning tajribasi va bilim doirasi, shuningdek o tmishʻ
tajribalari bilan belgilanadi.
Agglyutinatsiya - “y elimlash ” degan ma’noni bildirib, unda turli qismlarni
bitta qilib yangi obraz yaratiladi. Masalan : yalmog iz kampir, suv parisi, kentavr,
ʻ
s sfinks obrazlari va boshqalar.
Giperbolizatsiya bu obrazlarni kattalashtirish yoki kichiklashtirish
shuningdek, alohida qismlarni o zgartirishdir.
ʻ Masalan : Gulliver, liliput,
Alpomish, Rustam pahlavon obrazlari kabilar.
Tizimlashtirish - o xshatish orqali ayrim tasavvurlarni ular orasidagi farqlarni
ʻ
silliqlash; tipiklashtirish-bir xil obrazlarni qaytarilishi bo lib, har bir davr uchun
ʻ
tipik bo lgan obrazlarni yaratish
ʻ Masalan : A.Qahhor hikoyalari (“O g ri”, ʻ ʻ
“Bemor”) A.Qodiriy (“O tgan kunlar”) romani kabilar.
ʻ
Aksentlashtirish (urg u berish)
ʻ - ayrim belgilarni ta’kidlash orqali obrazlar
yaratish . Masalan : o rtoqlik hazillari. Aksentlashtirish badiiy adabiyotlarda juda
ʻ
ko p qo llaniladi.
ʻ ʻ
Yuqoridagi xayol jarayonlari orqali yaratiladigan obrazlar analiz va sintez
jarayonida ro y beradi. Chunki har bir narsani yoki hodisani avval analiz (tahlil)
ʻ
qilib ko riladi, keyin ularni sintez (birlashtirish) qilish orqali yangi obrazlar hosil
ʻ
qilinadi.
Xayol jarayonida xayol tasavvurlarining xotira tasavvuridan farqi muhim
ahamiyatga ega.Xayol tasavvurlari ongda paydo bo ladi va barqaror bo ladi.Xotira
ʻ ʻ
tasavvuridagi narsa doimo tanish narsadek his qilinadi. Xayol tasavvurlari esa
yangilikni his qilish tuyg ularini beradi.
ʻ Xayol tasavvurlari insonning qiziqish va
ideallari bilan bog liq bo lgani sababli yangilikni his qilish tuyg ulari oqibatida
ʻ ʻ ʻ
vujudga keladi.
Ijodiy jarayonda xayolning tutgan o rniga ortiqcha baho berish qiyin. Ijod
ʻ
barcha psixik jarayonlar, shuningdek, xayol bilan ham uzviy
bog langan
ʻ . Xayolning rivojlanganlik darajasi va uning o ziga xos xususiyatlari ʻ
10

ijodkorlik uchun tafakkur rivojlanganligi darajasidan kamroq ahamiyatga ega
emas .
Ijodkorlik psixologiyasi uning aniq turlari: kashfiyotchilik, ilmiy, adabiy,
badiiy va boshqalarda namoyon bo ladi.ʻ Ijodkorlik imkoniyati inson qobiliyatlari
bilan mustahkamlangan bilimlari bilan ta’minlanadi, va insonning sobitqadamligi
bilan rag batlantiriladi.
ʻ Ijodkorlikning muhim sharti ijodiy faoliyatga emotsional
tus beruvchi ma’lum kechinmalarning mavjudligi hisoblanadi.
Ma’lum bir insonga ijod qilish imkoniyatini yaratuvchi , boshqalardan esa bu
imkoniyatni darig tutuvchi nima ekanligi haqidagi masala mashhur olimlarni
ʻ
o tmishdan qiynab keladi. Xuddi shunday, fransiyalik psixolog T. Ribo tomonidan
ʻ
asoslab berilgan ijodiy jarayonda algoritmlashtirish va uni o qitishning imkoniyati
ʻ
mavjud emasligi haqidagi nuqtai nazariuzoq vaqt hukmron fikr hisoblangan. Uning
yozishicha: “Kashf etish metodlari”ga keladigan bo lsak, haqiqatda ular mavjud
ʻ
emas, buning aksi bo lganida edi, u holda kashfiyotchini hozirda mexanik va
ʻ
soatsozlarni ishlab chiqargandek, ishlab chiqarish mumkin bo lar edi”. Lekin asta-
ʻ
sekin bu nuqtai nazar shubha ostiga olina boshladi . Birinchi o ringa ijodkorlikka
ʻ
bo lgan qobiliyatni rivojlantirish mumkinligi gipotezasi ko tarildi
ʻ ʻ .
Ingliz olimi G. Uolles ijodiy jarayonni tadqiq etishga harakat qilib ko rdi.
ʻ
Natijada u ijodkorlikda to rt bosqichni ajratishga muvaffaq bo ldi, bular:
ʻ ʻ
I tayyogarlik (g oyaning yaratilishi);
ʻ
II etilish (ushbu muammoga bevosita va bilvosita tegishli bo lgan bilimlarni
ʻ
konsentratsiyalash, “ to plash
ʻ ” ) :
III birdan eslash (izlanayotgan narsani ichki sezgi orqali ilg ab olish);
ʻ
IV tekshirish .
G.S. Altshuller ijodiy masalarni hal qilishning yaxlit nazariyasini ishlab
chiqdi. U ijodkorlikning besh darajasini ajaratdi.
Birinchi daraja masalalari ushbu maqsadga mo ljallangan vositalarni qo llash
ʻ ʻ
bilan hal etiladi. Bunda umumiy qabul qilingan va ma’lum bo lgan bir necha xil
ʻ
echimlarni fikran tanlab olish talab etiladi. Bunda ob’ekt ning o zi
ʻ
11

o zgarmaydiʻ . Bunday masalalarni echish vositalari yagona tor mutaxassislik
doirasida bo ladi.
ʻ
Ikkinchi darajali masala ob’ekt ko rinishini zarur samaraga ega bo lish
ʻ ʻ
maqsadida bir muncha o zgartirishni talab etadi. Bunda bir necha o nlab
ʻ ʻ
variantlarni tanlash mumkin . Bunday masalalarni echish vositalari bir soha
bilimlariga tegishli bo ladi
ʻ .
Uchinchi daraja masalalari ning to g ri echimi yuzlab noto g ri echimlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
orasida yashiringan bo ladi, chunki takomillashtirilayotgan ob’ekt jiddiy
ʻ
o zgartirilishi zarur. Bu daraja masalalarning echish usullarini o xshash soha
ʻ ʻ
bilimlarida izlashga to g ri keladi.
ʻ ʻ
To rtinchi daraja masalalari
ʻ ni echishda takomillashtirilayotgan ob’ekt
to laligicha o zgartiriladi. Odatda, bunday masalalarning echimi fan sohasining
ʻ ʻ
kam uchraydigan ta’sir va hodisalar orasidan izlanadi.
Beshinchi daraja masalalari ni hal etishga takomillashtirilayotgan ob’ y ekt
tuzilishini o zgartirish bilan erishiladi
ʻ . Bunda tadqiqotlar va xatoliklar soni ko p ʻ
karra oshadi , vositalar esa hozirgi zamon fani imkoniyatlari doirasidan tashqarida
bo lishi mumkin
ʻ . S h uning uchun, avvalo, kashfiyotni amalga oshirib, so ngra ʻ
yangi ilmiy ma’lumotlarga tayangan holda ijodiy masalaning echimini topish
zarur .
Altshuller fikriga ko ra
ʻ , ijodiy masalalarni hal etishning muhim usullaridan
biri ularni yuqori darajalardan quyilariga ko chirishdir
ʻ .
S h unday qilib , yuzaga kelgan obrazlarning tuyulayotgan y engilligi,
ixtiyoriyligiga qaramasdan, xayolda voqelikni ijodiy o zgartirish o z qonunlariga
ʻ ʻ
bo ysunadi va ma’lum usullar bilan amalga oshiriladi
ʻ . Y a ngi tasavvurlar ongda
mavjud bo lganlar asosida tahlil va umumlashtirish operatsiyalari yordamida
ʻ
yuzaga keladi . Oqibatda, xayol jarayonlari boshlang ich tasavvurlarning fikran
ʻ
tarkibiy qismlarga ajratish va ularni yangi uyg unlikda birlashishidan iborat
ʻ
bo ladi. Bundan kelib chiqadiki, ijodiy jarayon xayol oddiy obrazlarining
ʻ
shakllanishida ishtirok etadigan xuddi o sha mexanizmlarga tayanadi.
ʻ
12

Xayolning individual xususiyatlari odam xayolining rivojlanish darajasi va
ko proq foydalanadigan obrazlar tipiga ko ra tafovutlanishida ifodalanadi.ʻ ʻ
Xayolning rivojlanganlik darajasi o tmishdagi tajriba ma’lumotlarining
ʻ
obrazlar yorqinligi va chuqurligi bilan qayta ishlash, shuningdek, bu qayta ishlash
natijalarining yangiligi va anglanganligi bilan xarakterlanadi. Xayolning kuchli va
to laqonliligi xayol mahsulotining haqiqatga to g ri kelmaydigan va mo ‘jizaviy
ʻ ʻ ʻ ʻ
obrazlar, masalan, sehrli ertaklar mualliflarida oson baholanadi. Xayol
rivojlanganligining zaifligi tasavvurlarni quyi darajada qayta ishlanishi bilan
ifodalanadi.
Xayol rivojlanishining zaifligi ma’lum vaziyatni ko rgazmali tasavvur etish
ʻ
malakasini talab etuvchi mantiqiy masalalarni echishda qiyinchiliklarga sabab
bo ladi. Xayolning etarli darajada rivojlanmaganligida emotsional jihatdan boy va
ʻ
har tomonlama hayot kechirish mumkin emas.
Odamlar xayol obrazlarining yorqinligi darajasiga ko ra, aniqroq farqlanadi.
ʻ
Bir xil odamlar xayol obrazlarining o ta yorqinligi, boshqalar
ʻ – o ta rangsiz ʻ
tasavvurlar bilan farqlanadilar. Xayol rivojlanganligining yuqori darajasini ijodiy
mehnat bilan shug ullanuvchilar,- yozuvchi, rassom, musiqachi, olimlarda
ʻ
ko rishimiz mumkin.
ʻ
Odamlar o rtasidagi farqlar ustun bo lgan xayol xususiyatlariga nisbatan
ʻ ʻ
aniqlanadi.
Xayol tomonidan hosil qilingan obrazlar asosidagi sezgilar turiga bog liq
ʻ
ravishda odatda, obrazlarning ko rish, eshitish, motorli va ko rish-eshitish-harakat
ʻ ʻ
tiplari ajratiladi. Xayolning sof tiplari juda kam uchraydi, odamlar ko proq
ʻ
xayolning aralash tipiga ega bo ladilar, chunki hayotda bir vaqtning o zida
ʻ ʻ
ko rish, eshitish va motorli sezgilarga tayanamiz. Bunda xayol tiplaridan birining
ʻ
ustunligi kuzatiladi.
Turli odamlarda xayol ularning kasbiy faoliyati va ustun bo lgan ehtiyojlar
ʻ
sohasi bilan belgilanadi. Inson rivojlangan xayol bilan tug ilmaydi.
ʻ Uning
rivojlanishi ontogenezda sodir bo ladi va keyinchalik xayol obrazlarining
ʻ
13

yaratilishi uchun material bo lib xizmat qiladigan tasavvur zahirasiningʻ
to planishini talab etadi.
ʻ
Xayol ta’lim-tarbiya jarayonida, shuningdek, tafakkur, xotira, iroda va
sezgilar bilan birlikda shaxs rivojlanishi bilan uzviy aloqada rivojlanadi.
Xayolning birinchi ifodalanishi idrok jarayoni bilan uzviy bog langan
ʻ . Idrok
qilish va xayol o rtasidagi uzviy aloqa bola o z o yinlarida olgan taassurotlarini
ʻ ʻ ʻ
avval idrok qilingan jismlarni xayolda o zgartirigan holda qayta ishlay
ʻ
boshlaganida namoyon bo ladi
ʻ . Stul samolyotga , quticha avtoulovga aylanadi .
Xayol rivojlanishining muhim bosqichi bolaning nutqni egallaydigan yoshi
bilan bog liq.
ʻ
Nutq bolaga xayolga faqat aniq obrazlarni emas, balki mavhum tasavvur va
tushunchalarni ham kiritish imkonini beradi. nutqni egallash bosqichi bolaga
jismning alohida qismlarini oson ajratish va xayolda ulardan foydalanish imkonini
beruvchi amaliy tajribaning oshishi va diqqatning rivojlanishi bilan birgalikda
kechadi. Ushbu bosqichning asosiy xususiyati xayol obrazlari paydo bo lishining
ʻ
ixtiyorsizligidir.
Xayol rivojlanishining keyingi bosqichi uning faol shakllarining yuzaga
kelishi va xayolning ixtiyoriyligi bilan bog liq. Maktab yoshida xayolda muhim
ʻ
o zgarishlar sodir bo ladi. O qitish jarayonida reproduktiv va ijodiy xayol faol
ʻ ʻ ʻ
rivojlanadi. S h unday qilib, insonda xayolning rivojlanishi qator omillarga
bog liqdir
ʻ .
1.2 O zbek va xorijiy olimlar tomonidan ilmiy tadqiq etilishi
ʻ
Xayol qilish jarayoni juda ham murakkab aks ettirish jarayoni bo lishiga
ʻ
qaramay, uning asosida yotgan fiziologik mexanizmlarni akademik. I.P.Pavlovning
oliy nerv-faoliyati haqidagi ta’limoti asosida ma’lum darajada tushuntirib o‘tish
mumkin.
Xayolning nerv fiziologik asosida ham miyaning po stida ilgari hosil
ʻ
qilingan vaqtli aloqalarning yana qayta tiklanib, bir-biri bilan yangicha qo shilish
ʻ
jarayoni yotadi. Shuni ham aytish kerakki, bosh miya yarim sharlarida ilgari hosil
14

qilingan vaqtli aloqalar birin-ketin tiklanadilar va binobarin ularning qo shilishlariʻ
ham asta-sekin yuzaga keladi. Ana shuning natijasida bosh miyaning po stida
ʻ
inson o z shaxsiy hayotida hech qachon idrok qilmagan narsalarning obrazlari
ʻ
paydo bo ladi. Bu obrazlarning ko pi voqelikka mutlaqo to g ri kelmaydi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
natijada tormozlanib holadilar. Boshqa birlari esa voqelikka to g ri kelganligi
ʻ ʻ
hamda inson faoliyati uchun miyadan yangi imkoniyatlar ochib bergani tufayli
amaliy faoliyat natijalari bilan mustahkamlanadilar.
Xayol qilish jarayoni hamisha nutq orqali amalga oshirilishi tufayli nutqning
nerv-fiziologik asosida ikkinchi signallar tizimining faoliyati ham faol qatnashadi.
Bundan tashqari xayol qilish jarayonida diqqat, xotira, tafakkur va iroda
jarayonlari ham ishtirok qiladi. Ana shu nuqtai nazardan olganda xayolning
(xususan ijodiy xayolning) nerv fiziologik mexanizmlarni to la tushuntirib berish
ʻ
uchun yetarli ilmiy ma'lumotlar yo q.
ʻ
Hozirgi kunda fan va texnikaning juda tez temp bilan rivojlanishi ijodiy
xayol jarayonining oldiga katta vazifalar qo ymoqda. Masalan, kosmik fazoni zabt
ʻ
etish, insonning oyga chiqishi, murakkab aqlli mashinalarning yaratilishi va shu
kabilar inson tafakkuri hamda ijodiy xayolning yuksak taraqqyoti natijasida qo lga
ʻ
kiritilmoqda. Odamning uyg oq paytida yuzaga keladigan xayol jarayoni ma'lum
ʻ
darajada tartibot va ixtiyoriy xarakterga ega bo ladi. Shuning uchun odam o zining
ʻ ʻ
xayol qilish jarayonini oldidagi maqsad va vazifalarga bo ysindira oladi.
ʻ
Odam o zining bilimlari, tushunchalariga asoslangan holda xayoliy
ʻ
obrazlarning paydo bo lishini idora qila oladi. Bosh miya katta yarim sharlarining
ʻ
barcha tomonlari tormozlanib, odam uxlagan paytida ham xayol tush ko rish
ʻ
shaklida yuzaga keladi. Odatda odam uxlay boshlagan paytida ikkinchi signallar
tizimining faoliyati bilan bog liq bo lgan nerv hujayralari hammadan oldin
ʻ ʻ
tormozlanadi. Uyqu bilan bog liq bo lgan tormozlanish jarayoni miyaning hamma
ʻ ʻ
joyiga baravar ravishda tarqalmaydi.
Natijada ayrim joylar tormozlanmasdan holadi va kutilmagan darajada ajoyib
munosabatlarga kirisha boshlaydi. Ana shuning uchun tush ko rish ikkinchi
ʻ
signallar tizimining nazoratisiz juda betartib, pala-partish ravishda yuzaga
15

keladigan assosiasiyalardan iborat bo ladi. O zbekistonda esa bu masala yuzasidanʻ ʻ
M.G.Davletshin, E.G .G oziyev, B.R.Qodirov, G .B.Shoumarov, V.M.Karimova
ʻ ʻ ʻ
R.Toshimov, M.M.Mamatov, E.Z.Usmonova, Z.E.Nishonova, M.Vohidovlarning
fikrlarini o rganish maqsadga muvofiqdir. E.G .G oziyev O zbekistonda tafakkur
ʻ ʻ ʻ ʻ
psixologiyasini keng yoritgan olimlardan biridir. Muallifning fikriga ko ra, inson
ʻ
tafakkuri o zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga
ʻ
ajratiladi. “Tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan
o z oldiga konkret maqsad, yangi vazifalar qo ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va
ʻ ʻ
ilmiy xarakterdagi faraz qilishi, natijani ko z oldiga keltira olishi, qo yilgan
ʻ ʻ
vazifani hech kimning ko magisiz, ko rsatmasisiz o zining aqliy izlanishi tufayli,
ʻ ʻ ʻ
turli yo l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy
ʻ
qobiliyatni tushunish kerak.”
Ixtiyorsiz xayolda oldindan belgilangan maqsad bo‘ lmaydi, bunda iroda aktiv
ishtirok qilmaydi. Obrazlar bu holda o‘ z-o‘ zidan paydo bo‘ ladi. Ixtiyorsiz xayol
avvalo qondirilmagan shu topdagi ehtiyoj sababli tug’iladi. Masalan, odam suvsiz
cho‘ l-biyobonda yurib, juda chanqab qolgan vaqtida uning xayolida buloq, daryo
va suv kabilarning obrazlari beixtiyor paydo bo‘ la boshlaydi. Biror narsa yoki
hodisani idrok qilish, tasavvur qilish, biror fikr, nutq, hislarning ta’siri bilan ham
ixtiyorsiz xayol suriladi. Chunonchi, tarix, geografiyaga oid kitoblarni, texnikaga
doir kitoblarni va ayniqsa badiiy asarlarni o‘ qigan vaqtda bizning ongimizda turli
joylarning, voqealarning, shaxslarning va boshqa shu kabilarning obrazlari
beixtiyor paydo bo‘ ladi. Muzika tinglagan vaqtda ham xuddi shunday bo‘ ladi.
Badiiy asarlarning xususiyati shundaki, biz bu asarlarni idrok qilayotganimizda (o‘
qiyotganimizda, ko‘ rayotganimizda, tinglayotganimizda), ular bizda beixtiyor
xayol paydo qiladi.
Orzu va shirin xayol surish, ko‘ pincha, beixtiyor paydo bo‘ ladi. Bizning tush
ko‘ rishimiz ham ixtiyorsiz xayol faoliyatidir. Odatda, kishi qattiq uxlamagan
vaqtida tush ko‘ radi; uyqu vaqtida, garchi zaif holda bo‘ lsa ham, har holda,
tug’iladigan sezgilar, kishi organizmining holati va ehtiyojlari, shuningdek, kishi
bedor yurgan chog’ida tuyg’usida kechirgan hissiyotlar, uyqu vaqtida beixtiyor
16

paydo bo‘ ladigan tasavvurlar odamning tush ko‘ rishiga sabab bo‘ ladi. Masalan,
biz salqin uyda issiq ko‘ rpa yopinib, uxlab yotdik; kechasi qo‘ limiz yoki
oyog’imiz ochilib qolganida biz sovqota boshlaymiz. Mana shu sovuqni sezish
xayolni ishga
soladi, o‘ shanda, masalan, biz shunday tush ko‘ ramiz biz qor bosgan yo‘ lda
oyoq yalang ketayotgan bo‘ lamiz, o‘ zimizni sovuqdan panaga olishga harakat
qilamiz, Issiq binoga kirib olishga ko‘ p urinamiz-u, lekin buni uddalay olmaymiz
va hokazo.
I.P.Pavlovning fikricha, tush ko‘ rishning fiziologik asosi “ilgarigi
ta’sirotlarning” nervda qoldirgan izlari juda kutilmagan bir tarzda bir-biri bilan
bog’lanishidadir. Xayolning beixtiyor jarayonlari betartib ravishda o‘ tmay, balki
muayyan bir narsaga yo‘ nalgan bo‘ ladi. Bu yo‘ nalish shaxsning ehtiyojlari,
maqsadlari, hissiyotlari, tevarak-atrofdagi 12 voqelikni idrok qilishi, uning ustun
turgan tasavvurlari va fikrlari bilan belgilanadi.
Ixtiyoriy xayol oldindan belgilangan maqsadga yo‘ nalgan bo‘ ladi, muayyan
obrazni yaratish uchun zarur bo‘ lgan materialni tanlash, iroda kuchini ishlatish yo‘
li bilan vujudga keladi. Shaxs tashabbusi bilan o‘ z oldiga maqsad qo‘ yishi
mumkin, masalan: rassom, shoir o‘ zi chizmoqchi bo‘ lgan suratning yoki o‘ z
she’riy asarining temasini o‘ zi belgilaydi. Albatta, badiiy asarda ijtimoiy vazifalar
ifodalanadi, lekin asarning konkret temasi, shu temaga muvofiq keladigan
kompozitsiya rassomning, shoirning o‘ z tashabbusi bilan belgilanadi. San’at
asarlarining hammasi avvalo-ixtiyoriy xayol mahsullaridir.
Ixtiyoriy xayol ixtiyorsiz xayoldan ajralgan holda ro‘ y bermaydi: ixtiyoriy
xayol jarayoni hamisha beixtiyor qilinadigan xayol momentlarini o‘ z ichiga oladi.
Ma’lumki, muzika ijodiyotining she’riy yoki boshqa bir ijodiyotning ixtiyoriy
faoliyat tariqasida o‘ tadigan murakkab jarayonlari ko‘ pincha beixtiyor qilinadigan
xayol faoliyatini ham o‘ z ichiga oladi. Shoirlar, rassomlar muayyan temada o‘ z
asarlarini (ixtiyoriy ravishda) yaratayotganlarida, ba’zan beixtiyor paydo bo‘ lgan
obrazlar, hislar, fikrlarga berilib ketgandek bo‘ ladilar. Mana shunday beixtiyor
ijodiy protsessni ko‘ rsatuvchi bir necha misol keltiramiz.
17

Rus shoiri A. V. Kolotsov bunday deb hikoya qiladi: “Men otamning qo‘ ylari
bilan cho‘lda tunab qolgan edim. Tun tim qorong’i edi, hammayoq shu qadar jimjit
ediki, o‘ tlarning shitirlagani ham eshitilar edi. Tepamdagi osmon ham baland,
qorong’i edi, undagi yulduzlar yarqirab ko‘ rinardi. Uyqum kelmasdan osmonga
tikilib yotdim. To‘ satdan miyamda she’rlar to‘ g’ila boshladi. SHu vaqtgacha
miyamni nuqul poyma-poy, bir-biriga bog’lanmagan qofiyalar band qilib yurar edi,
«endi bo‘ lsa shu qofiyalar muayyan shaklga kirdi. Men bezgak tutgandek, sapchib
o‘ rnimdan turdim, mening bu holatim tush emasligini tekshirib ko‘ rmoq uchun
she’rni baland ovoz bilan o‘ qiy boshladim. O‘ z she’rlarimga o‘ zim quloq
solayotganimda menda g’alati bir his paydo bo‘ ldi”.
I.A.Goncharov o‘ zining ijod qilish vaqtidagi faoliyati to‘ g’risida
quyidagilarni aytgan: “Menda hamisha bitta obraz va shu bilan birga asosiy motiv
bor, ana o‘ shaning o‘ zi hamisha meni olg’a sudraydi, men bo‘ lsam yo‘ l-yo‘
lakay duch kelgan narsani, ya’ni shu obrazga yaqin bo‘ lgan narsani to‘ satdan ilib
oladigan, ana shunda jon-dilim bilan, jadal ishga tushaman, qo‘ lim yozishga
ulgurolmay qoladi. Ammo miyam ishlay beradi, turli basharalar meni sira tinch qo‘
ymaydilar, oldimga kelib jilvalanadilar, turli alfozda ko‘ rinadilar, ularning barini
eshitaman, aksari, nazarimda ularni men uylab chiqarganim yo‘ qdek, ular barchasi
mening ko‘ z oldimda gir-kapalak bo‘ lib, aylanib yurgandek tuyuladi va men
ularga qarab turib, yaxshi o‘ ylasam bo‘ lganidek fahmlar edim”.
P.I.Chaykovskiy o‘ zining ijodiy holati to‘ g’risida bunday deb yozgan edi:
ba’zan butunlay yangi mustaqil muzika mavzui paydo bo‘ ladi. Uning qaerdan
paydo bo‘ lishi bilib bo‘ lmaydigan bir sirdir. Masalan, bugun ertalabdan boshlab
men o‘ zim ham tushuna olmaydigan va qaerdan paydo bo‘ lganligini o‘ zim ham
bilmaydigan jo‘ shqin ilhomga berilib ketdim, shu narsani oldindan bilamanki,
shunday jo‘ shqin ilhom tufayli shu kun yozgan narsalarimning hammasi kishining
qalbiga yoqadigan va unda taassurot qoldiradigan narsalar bo‘ ladi”. Qadim
zamonlardan boshlaboq kishilarda, shoirlar, rassomlar, filosoflar o‘ z asarlarini
qandaydir “ilohiy kuchlar” ning ko‘ rsatishi bilan yaratadilar, degan fikr paydo bo‘
18

lganligining sababi ham ana shunda. Ijod qilish vaqtida alohida ilhom keladi degan
“ta’limot” yaratilgan.
Burjua idealistik psixologiyasi ijodiy jarayonlarga ong aralashmaydi degan va
fanga xilof bo‘ lgan qarashlarni targ’ib qiladi. Aslda esa shoirning, rassomning,
olimning, ixtirochining ijodiy faoliyatida tashqi kuchlar qatnashmaydi, balki bu
ijodiy faoliyatda uning o‘ z kuchlari – uning tajribalari, bilimlari namoyon bo‘ ladi,
tafakkurining, xayolining diqqatining qay darajada o‘ sganligi namoyon bo‘ ladi.
Albatta, ijodiy ilhomlanish singari murakkab hodisa batamom beixtiyor xayol
qilish faoliyatidan iborat bo‘ lmaydi. Lekin, har holda, beixtiyor bo‘ ladigan xayol
ijodiy faoliyatda katta o‘ rin tutadi. Shu bilan birga, ijodiy xayolning
mahsuldorligi, asosan, iroda ko‘ rsatib, g’ayrat bilan ishlashga bog’liqdir.
Xayol faoliyatini qo‘ zg’atish, tegishli obrazlarni yaratish uchun ulug’
kishilarniig ham ko‘ p fikr ishlatishlari, zo‘ r iroda ko‘ rsatib, g’ayrat bilan, ko‘ p
mehnat sarf qilib, tirishib ishlashlari lozim bo‘ lgan. Mashhur rassom akademik
I.E.Grabar kompozitor P. I. Chaykovskiy to‘ g’risidagi xotiralarida “ilhom haqida”
aytilgan quyidagi gaplarni keltiradi: “Qachon ilhom kelar ekan deb, kutib o‘ tirib
bo‘ lmaydi,– deydi Chaykovskiy, zotan, birgina ilhomning o‘ zi kifoya ham
qilmaydi: birinchi galda kerak bo‘ ladigan narsa mehnat, mehnat va yana
mehnatdir.
Men har kuni ertalab ishga boraman va yozaveraman, agar bugun
yozganlarimdan hech bir narsa chiqmasa, ertaga shu ishni yana boshlayman, ikki
kun, o‘ n kun bo‘ lsa ham yoza beraman, shunda ham hech narsa chiqmasa, baribir,
umidsizlanmayman, nihoyat, o‘ n birinchi kun ishlaganimda, qarabsizki, biror
kerakli asar paydo bo‘ ladi”. Asosan ayrim obrazlar, obrazlar kompleksi beixtiyor
yaratilishi mumkin, bular ba’zan yangi va yorqin obrazlar bo‘ lsa ham lekin ayni
vaqtda sistemasiz, tartibsiz bo‘ lishlari turgan gap, xayolda paydo bo‘ lgan bu
chala-chulpa obrazlarni tartibga solmoq, turkumlashtirmok, sistemaga solmoq,
yahlit bir narsa yaratmoq uchun fikr va irodaning zo‘ r berishi, mehnat qilish lozim
bo‘ ladi.
19

1.3 .Xayolning asosiy xususiyatlari
Xayol jarayoni va uning vujudga kelishi bir qancha sharoitlarga bog liqdir.ʻ
Xayol har doim ma'lum bir yo nalishga ega. Odatda vujudga kelgan xayol
ʻ
odamning o z faoliyati davomida nimaga intilayotgani, nimani istayotgani bilan
ʻ
bog liq bo ladi. Masalan, tarbiyachi tarbiyalangan bolalarning kim bo lib
ʻ ʻ ʻ
yetishishlarini xayolan ko z oldiga keltirib ko radi. Xayol jarayonining
ʻ ʻ
xususiyatlaridan biri shundan iboratki, xayol odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va
o z oldiga qo ygan vazifalari bilan bog liq holda yuzaga keladi. Lekin shuni aytib
ʻ ʻ ʻ
o tish lozimki, odamning ehtiyojlari va qiziqishlari hamma vaqt ham istagan
ʻ
narsalarga erishavermaydi. Ko proq odamning xayolida hamma vaqt qo rqinchli
ʻ ʻ
narsalar gavdalana boradi.
Ana shu paytdagi ehtiyojining ta'siri bilan odamning xayoli o tmishda idrok
ʻ
qilingan narsalardan hosil bo lgan tasavvurni ijodiy ravishda qayta ishlab, yangi
ʻ
obrazlar yarata boshlaydi.
Xayol jarayonining o ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, xayol
ʻ
xamisha boy tajriba hamda bilimlarga asoslanadi. Agar bilim yetishmasa, xayoliy
tasavvur hosil bo lmaydi. Masalan, kichik maktab yoshidagi o quvchilarga
ʻ ʻ
qadimgi davr insonlari haqida gapirilsa, ular xuddi hozirgi zamon kishilari singari
tasavvur qiladilar. Buning asosiy sababi bilimlarning yetishmasligi, shuningdek
mazkur yoshdagi bolalar tarixiy muzeylarda bo lmaganliklari, teatrlarga tushib,
ʻ
tarixiy asarlarni ko rmaganliklari, tarixiy kinolarni hali juda kam ko rganliklari
ʻ ʻ
tufayli bunday tasavvurlarni hosil qilishning uddasidan chiqa olmaydilar.
Xayol jarayonining o ziga xos xususiyatlaridan navbatdagisi xotira
ʻ
tasavvurlarini analiz va sintez qismidan iboratdir. Xayol uchun material bo ladigan
ʻ
tasavvurlar xayol yaratib berayotgan obrazlarga ko pincha to liq holda kirmasdan,
ʻ ʻ
balki qisman faoliyatida ro y beradi. Bunda muayyan tasavvurlardan ajratib
ʻ
olingan elementlarni boshqa tasavvurlar bilan qo shish va bir turkum qilish
ʻ
jarayoni ro y beradi. Mana shunday sintez qilish faoliyatida foydalanadilar, ular
ʻ
20

ya'ni yozuvchilar o z asarlaridagi haydnomalarning tiplarini bir qancha ayrimʻ
tasavvurlardan vujudga keltiradilar.
Nihoyat xayolning o ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, agar
ʻ
idrok obrazlari ayni hozirgi paytdagi narsalar bilan bog liq bo lsa, xotira obrazlari
ʻ ʻ
o tgan zamondagi narsalarning obrazlarini tiklash bilan bog liq bo lsa, xayoliy yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan yaratilgan obrazlar esa hozirgi va o tgan zamongagina emas, balki kelajak
ʻ
zamonga, odam kelajakda nima ishlar qilishini xayolan tasavvur qilib ko rish bilan
ʻ
bog liq bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Xayol qilish jarayoni juda ham murakkab aks ettirish jarayoni bo lishiga
ʻ
qaramay, uning asosida yotgan fiziologik mexanizmlarni akademik. I.P.
Pavlovning oliy nerv-faoliyati haqidagi ta'limoti asosida ma'lum darajada
tushuntirib o tish mumkin.
ʻ
Xayolning nerv fiziologik asosida ham miyaning po stida ilgari hosil qilingan
ʻ
vaqtli aloqalarning (assosiasiyalarning) yana qayta tiklanib, bir-biri bilan yangicha
qo shilish jarayoni yotadi. Shuni ham aytish kerakki, bosh miya yarim sharlarida
ʻ
ilgari hosil qilingan vaqtli aloqalar birin-ketin tiklanadilar va binobarin ularning
qo shilishlari ham asta-sekin yuzaga keladi. Ana shuning natijasida bosh miyaning
ʻ
po stida inson o z shaxsiy hayotida hech qachon idrok qilmagan narsalarning
ʻ ʻ
obrazlari paydo bo ladi. Bu obrazlarning ko pi voqelikka mutlaqo to g ri kelmaydi
ʻ ʻ ʻ ʻ
va natijada tormozlanib holadilar. Boshqa birlari esa voqelikka to g ri kelganligi
ʻ ʻ
hamda inson faoliyati uchun miyadan yangi imkoniyatlar ochib bergani tufayli
amaliy faoliyat natijalari bilan mustahkamlanadilar.
Xayol qilish jarayoni hamisha nutq orqali amalga oshirilishi tufayli nutqning
nerv-fiziologik asosida ikkinchi signallar tizimining faoliyati ham faol qatnashadi.
Bundan tashqari xayol qilish jarayonida diqqat, xotira, tafakkur va iroda
jarayonlari ham ishtirok qiladi. Ana shu nuqtai nazardan olganda xayolning
(xususan ijodiy xayolning) nerv fiziologik mexanizmlarni to la tushuntirib berish
ʻ
uchun yetarli ilmiy ma'lumotlar yo q. hozirgi kunda fan va texnikaning juda tez
ʻ
temp bilan rivojlanishi ijodiy xayol jarayonining oldiga katta vazifalar qo ymoqda.
ʻ
Masalan, kosmik fazoni zabt etish, insonning oyga chiqishi, murakkab aqlli
21

mashinalarning yaratilishi va shu kabilar inson tafakkuri hamda ijodiy xayolning
yuksak taraqqyoti natijasida qo lga kiritilmoqda. ʻ
Odamning uyg oq paytida yuzaga keladigan xayol jarayoni ma'lum darajada
ʻ
tartibot va ixtiyoriy xarakterga ega bo ladi. Shuning uchun odam o zining xayol
ʻ ʻ
qilish jarayonini oldidagi maqsad va vazifalarga bo ysindira oladi. Odam o zining
ʻ ʻ
bilimlari, tushunchalariga asoslangan holda xayoliy obrazlarning paydo bo lishini
ʻ
idora qila oladi.
Bosh miya katta yarim sharlarining barcha tomonlari tormozlanib, odam
uxlagan paytida ham xayol tush ko rish shaklida yuzaga keladi. Odatda odam
ʻ
uxlay boshlagan paytida ikkinchi signallar tizimining faoliyati bilan bog liq
ʻ
bo lgan nerv hujayralari hammadan oldin tormozlanadi. Uyqu bilan bog liq
ʻ ʻ
bo lgan tormozlanish jarayoni miyaning hamma joyiga baravar ravishda
ʻ
tarqalmaydi.
Natijada ayrim joylar tormozlanmasdan holadi va kutilmagan darajada ajoyib
munosabatlarga kirisha boshlaydi. Ana shuning uchun tush ko rish ikkinchi
ʻ
signallar tizimining nazoratisiz juda betartib, pala-partish ravishda yuzaga
keladigan assosiasiyalardan iborat bo ladi.
ʻ Xayol jarayonlari insonning tajribasi va
bilim doirasi, shuningdek o tmish tajribalari bilan belgilanadi. Shuningdek xayol
ʻ
jarayonlari sifatida quyidagilar ajratib ko rsatiladi va ular yaqqol ifodalash
ʻ
maqsadida quyida jadval ko rinishida aks ettirildi.
ʻ
Xayol jarayonida xayol tasavvurlarining xotira tasavvuridan farqi muhim
ahamiyatga ega. Xayol tasavvurlari ongda paydo bo ladi va barqaror bo ladi.
ʻ ʻ
Xotira tasavvuridagi narsa doimo tanish narsadek his qilinadi. Xayol tasavvurlari
esa yangilikni his qilish tuyg ularini beradi. Xayol tasavvurlari insonning qiziqish
ʻ
va ideallari bilan bog liq bo lgani sababli yangilikni his qilish tuyg ulari oqibatida
ʻ ʻ ʻ
vujudga keladi.
Xayolning unumdorligi biror narsaga nisbatan xayolning boyligi, xilma-
xilligi bilan belgilanadi. Xayol keng bo lsa, u mazmundor ham bo ladi. Xayol
ʻ ʻ
faoliyatning biror sohasida namoyon bo ladi. Xayolning kengligi va
ʻ
mazmundorligi kishining bilim va tajribasiga bog liq.
ʻ
22

Xayol kuchi kuchsiz va kuchli bo ladi. Kuchli xayolda odam juda tezʻ
ta'sirlanadi. Masalan, biz “O tgan kunlar” romanini, “Shaytanat” romanlarini
ʻ
o qiganimizda xayol kuchli bo lishi natijasida ta'sirlanamiz. Ilmiy asarni, zerikarli,
ʻ ʻ
hikoyalarni o qiganmizda esa xayolimiz kuchsiz bo ladi. Qiziqish kuchli bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
xayol ham kuchli bo ladi. Bolalarning xayoli fantaziyaga boy bo ladi. Mehnat
ʻ ʻ
faoliyati natijasida xayol sifatlari rivojlanadi.
Xayol kuchi quyidagilarga bog liq bo ladi.
ʻ ʻ
Xayol kuchi ehtiyoj, qiziqish, istaklarning kuchiga bog liq bo ladi. Masalan:
ʻ ʻ
faqat shu bugungi kun haqida o ylasa, odamning xayoli kuchsiz bo ladi. Xayol
ʻ ʻ
kuchi hissiyotga bog liq bo ladi, hissiyot qanchalik kuchli bo lsa, xayol shunchalik
ʻ ʻ ʻ
erkin bo ladi. Xayol kuchi idrokka bog liq bo ladi. Biz idrok qilganimizda diqqat
ʻ ʻ ʻ
bilan idrok qilsak, xayol kuchayib, kengayadi, agar diqqatimiz xayolga qaratilsa,
unda idrok qilsak, xayol kuchayib kengayadi, agar diqqatimiz xayolga qaratilsa
unda idrok susayadi. Masalan, ba'zan bir xayolga berilib, atrofdagi narsalarni
ko rmaymiz, eshitmaymiz.
ʻ
Xayol kuchi kishining ahvoliga, asab tizimiga bog liq bo ladi, ya'ni asab
ʻ ʻ
tizimining tetikligiga, charchab qolganligiga, sog ligiga va betobligiga bog liq
ʻ ʻ
bo ladi. Masalan: harorat juda baland bo lishi natijasida obrazlar juda yorqinlashib
ʻ ʻ
ketadi. Natijada bunday paytda odam alahsiraydi. Gallyusinasiya xayolning kuchli
namoyon bo lishidir.
ʻ
Xayolning realligi - voqelikni to g ri aks ettiruvchi xayoliy obrazlarning
ʻ ʻ
yaratilishi, geniylarni xayolining kuchi real xayoldir. Masalan, kosmosga uchish
xayolni oldindan tasavvur etish. Xayolning realligi odamning tajribasiga, bilimiga,
tafakkuriga bog liq bo ladi. Obrazlar amalga oshmasa, bu real xayol bo lmaydi,
ʻ ʻ ʻ
balki fantastik xayol bo ladi. Bolalarda xayol kattalarga taqlid qilish orqali o sadi.
ʻ ʻ
Bolalarda fantaziya juda kuchli, masalan, ular oddiy cho pni “uchqur ot” deb
ʻ
tasavvur qilib o ynaydilar. Ularni qahramon deb his qiladilar. Yasli yoshiga
ʻ
nisbatan boqcha yoshidagi bolalar xayoli bir muncha kengroq bo ladi. Ularda
ʻ
xayol asosan kengroq bo ladi. Bola kattalarga taqlid qilib, shofyor, doktor bo ladi
ʻ ʻ
23

va hokazo. Bog cha yoshidagi bolalarda xayol ixtiyoriy bo ladi. Masalan, kattaʻ ʻ
odam bolaga kubiklardan uy yasash, rasm chizish kabi topshiriqlar beradi.
II BOB. XAYOLNING DIAGNOSTIKA QILISH METODIKASI
2.1. Xayol jarayoni bo yicha metodlar tahlili
ʻ
Xayol jarayoni bo‘yicha olib borilgan metodlar tahliliga to‘xtalar ekanmiz,
avvalo tasavvur va qobiliyat darajalari bilan bog‘liqligini o‘rganishimiz zarur deb
hisoblayman. Qobiliyat va tasavvur jarayonlari xayol jarayonlari bilan uzviy
bog‘liqligini turli xildagi metodlar bilan xorijiy olimlar o‘z tadqiqotlarini olib
borishgan.
Qobiliyatni o'lchash uchun ikkita anketadan foydalanilgan, ya'ni Miller
tomonidan ijodkorlik bilan bog'liq kognitiv jarayonlar va Zielińska va boshqalar
tomonidan yaratilgan ijodiy o'zini o'zi boshqarish so'rovnomasi. Ijodkorlik bilan
bog'liq kognitiv jarayonlar shkalasi ijodkorlik treningining kognitiv tarkibiy
qismlarini o'z ichiga olgan ko'plab tadqiqotlarning empirik dalillari asosida ishlab
chiqilgan. CPAC so'rovnomasining manbai g'oyalarni manipulyatsiya qilish,
sensorli, oqim, analogik fikrlash, g'oyalarni yaratish va inkubatsiya kabi kichik
jarayonlarga tegishli 28 ta elementdan iborat edi. O'lchov ijodkorlik xususiyatlarini
tahlil qilish uchun ushbu tadqiqot ehtiyojlariga javob berganligi sababli tanlangan.
Mualliflar tadqiqot maqsadi uchun asosiy manbani o'zgartirdilar; ular g'oyalar
ishlab chiqarishni kengaytirdilar va hissiyotni ilhom bilan almashtirdilar. Ular 22
ta CPAC anketasi va Cronbach alfasidan foydalanganlar; 22-bandli to'liq shkala
uchun ichki izchillik 0,841 ni tashkil etdi. Likert shkalasi bo'yicha talabalar 1 (hech
24

qachon) va 10 (har doim) oralig'ida narsalarni baholadilar. CPAC oldindan
o'ylangan fazaga mos keladi.
O'z-o'zini aks ettirish bosqichida badiiy amaliyotda ijodkorlikning
xususiyatlarini o'rganish uchun biz Zelenkaning CRL so'rovnomasidan
foydalandik. Dastlabki CRL so'rovnomasi uch bosqichni o'z ichiga olgan 34 ta
savolni o'z ichiga oladi: loyihadan oldin, davomida va keyin. Tadqiqotchilar
anketaning faqat uchinchi qismidan, ya'ni o'z-o'zini aks ettirishdan (3-bosqich: o'z-
o'zini aks ettirish) foydalanganlar. Shuningdek, ular savollar ro'yxatini
kengaytirdilar va qutbli savollarni olib tashladilar; Cronbach alfa 0,789 edi.
Ishtirokchilar har bir elementni 1 (umuman emas) dan 10 (aniq) gacha baholadilar.
Ushbu tadqiqotda tadbir o'lchovlari ovoz chiqarib o'ylash protokollari, shaxsiy
kundaliklar (ikkinchi bosqich uchun: ishlash) va tanlovning hakamlar hay'ati
baholarini (3 bosqich: o'z-o'zini aks ettirish) o'z ichiga oladi.
Ovozli fikrlash usuli fikrlash jarayonlarini nutq asosida modellashtirishni o'z
ichiga oladi. Ba'zi fikrlash jarayonlari ongsiz, nutqdan tezroq va ba'zan og'zaki
talqin qilish qiyin bo'lsa ham, ovoz chiqarib o'ylash ijodiy faoliyat davomida
kognitiv jarayonlar va kichik jarayonlarni tushunishga oid ma'lumotlarni olishning
samarali usuli sifatida e'tirof etiladi. Kontentni tahlil qilish usulidan foydalangan
holda, mualliflar aniq atamalarning mavjudligi va chastotasi va sinonimlarni
hisoblash va turkumlash asosida ovoz chiqarib o'ylash yozuvlarini tahlil qildilar.
Tadqiqotchilar nutq, hikoya o'zgarishlari, asosiy tafsilotlar va ushbu
elementlarning taqdimotiga e'tibor berish uchun hikoya tahlilidan foydalanganlar.
Shaxsiy kundalik 14 ta anketadan iborat edi; Benedek va boshqalarning
qog'ozi. uning nazariy asosi bo‘lib xizmat qilgan. Tadqiqotda u san'at va dizayn
sohasidagi ijodkorlikning motivlari va sabablarini o'rganish uchun shaxsiy
kundalik usulidan foydalangan. Ishtirokchilar kundalikni har kuni to'ldirishdi: bir
kun bitta anketaga teng. Anketa o'n uchta savoldan iborat edi: kunlik ish natijasini
o'z-o'zini idrok etish uchun Q1-Q3, foizda, to'plangan tajriba uchun 4-Q5 va 6-Q13
uchun ish bilan bog'liq kichik jarayonlar. Ishtirokchilar 1 (juda yomon) dan 10
(a'lo) gacha bo'lgan narsalarni baholadilar. Ovozli o'ylash protokollari alohida
25

usuldir; Dastlabki topshiriq kuniga uch marta (ishdan oldin, davomida va keyin)
eslatma olish edi. Ishtirokchining yozuvlarida uch bosqichli yondashuv mavjud
emas edi; Buning o'rniga ular kundalikni to'ldirgandan so'ng yoki ijodiy tanlov
paytida/darhol kuniga bir marta yaratilgan shaxsiy kundalikning tushuntirishi bo'lib
xizmat qildi.
Tadqiqot Xitoy universitetida 18 yoshdan 26 yoshgacha bo‘lgan 178 nafar
birinchi kurs talabalari ishtirokida o‘tkazildi. Tadqiqot Xitoyning X universitetida
San’at va media animatsiya bo‘limining 178 nafar birinchi kurs talabasi bilan
o‘tkazildi. 18 yoshdan 26 yoshgacha bo‘lgan to‘qson yetti nafar ayol va sakson bir
nafar erkak ishtirok etdi. Etika qo'mitasining ruxsati olindi.
Birinchi uchrashuvda ishtirokchilarga 15 daqiqalik kirish so‘zi va tadqiqotning
maqsad va vazifalari haqida tushuntirish berildi. Keyin o‘qituvchi CPAC
anketalarini qanday to‘ldirishni tushuntirib berdi va talabalarning barcha
savollariga javob berdi. Keyingi uchrashuvda ishtirokchilar tanlov shartlari bilan
tanishdilar. O‘n to‘rt kun ichida ular “Tuyg‘ular” mavzusida rasm chizish bo‘yicha
topshiriqni bajarishlari va shu mavzuda mavhum-dekorativ kompozitsiya
yaratishlari kerak edi. Bundan tashqari, har bir ishtirokchi har bir ish kunining
oxirida to'ldirilishi kerak bo'lgan 14 ta ES anketasidan iborat shaxsiy kundalik oldi.
Keyin talabalar ikki hafta ishladilar. Ular o'zlarining smartfonlarida har kuni
o'ylash jurnalini / yozib olishdi. Ikki hafta davom etgan tanlov ijodiy jarayonni
kengaytirilgan tekshirish imkonini berdi. Ikki haftadan so‘ng ishtirokchilar o‘z
ishlarini uchta mustaqil ekspertlar guruhiga taqdim etdilar. Ular badiiy mahorat va
“Tuyg‘ular” mavzusiga sodiqlik (1—juda yomon, 10—a lo) asosida 10 ballikʼ
tizimda baholadilar. Hakamlar hay’ati a’zolarining ish sifati (sinf ichidagi
korrelyatsiya koeffitsienti 0,78) va mavzuga mosligini baholashlari yuqori
darajada ishonchli (dars ichidagi korrelyatsiya koeffitsienti 0,84) edi.
Har kuni ishtirokchilar mustaqil ravishda ishdan oldin, ish vaqtida va keyin o'z
fikrlarini yozib olishlari va kun oxirida shaxsiy kundalikni to'ldirishlari kerak edi.
Shaxsiy kundalik o'n to'rtta bir xil o'n uch moddadan iborat anketadan iborat edi.
Anketada CPAC ni bir xil toifalar bilan umumlashtiradi. Zimmermanning
26

so'zlariga ko'ra, tanlovdan so'ng ishtirokchilar ishdan keyingi bosqichga oid ijodiy
o'z-o'zini tartibga solish so'rovnomasini to'ldirishdi.
2.2. Tadqiqot natijalarining emperik tahlil
Bola xayolini baholashda turli xil ijodiy ishlar, rasm chizish, hikoya tuzish,
buyumlarni yasash bilan bog‘liq jarayonlarda fantaziyaning namoyon bo‘lishini
R.S.Nemovning “Nutqiy fantaziya ” metodini Jizzax viloyati G‘allaorol tumani
47-umumiy o‘rta ta’lim maktabi 8- sinf o‘quvchilarining 30 nafar sinaluvchilari
ishtirok etishdi. Bunda dastlab Tavsiflochi statistika mezoni bo‘yicha tahlillar
berib o‘tiladi.
N Minim
al Maksim
al O' rtac
ha Std.
og’sih assimetri
ya ektsess

jinsi 30 1,00 2,00 1,5000 ,50855 ,000 -2,148
HAYOL
JARAYONININ
G TEZLIGI 30 1,00 1,00 1,00 00 ,00000 ,166. ,459 .
OBRAZNING
O'ZIGA
XOSLIGI
ORGINALLIGI 30 ,00 2,00 ,8333 ,46113 -,670 1,132
FANTAZIYANI
BOYLIGI 30 ,00 2,00 1,0667 ,58329 ,003 ,229
OBRAZLARNI
NG CHUQUR
ISHLANGANLI
GI 30 ,00 2,00 ,8333 ,64772 ,166 -,502
OBRAZLARNI
NG HISSIY
TA'SIRCHANLI 30 ,00 2,00 ,8333 ,53067 -,192 ,459
27

GI
VAR00001 30 ,00 2,00 1,1000 ,54772 ,081 ,589
VAR00002 30 ,00 2,00 ,9333 ,58329 -,003 ,229
Tadqiqot natijalariga ko‘ra hayol jarayonining tezligi shkalasiga ko‘ra
minimal ball 1,00 ballni, maksimal ball 1.00 ballni tashkil etdi. O‘rtacha
qiymat1,00, standart og‘ish ,00 (1,0000±,00000 )ni tashkil etdi. Assimetriya
(A=,166), Ektsess (E=,459)ni tashkil etdi. Bundan ko‘rinib turibdiki
sinaluvchilarimizda hayol jarayonining tezligi shkalasi o‘rtacha ekanligi aniqlandi.
Metodikaning obraznıng o‘ziga xosligi orginalligi shkalasi ko‘ra minimal
ball .00 ballni, maksimal ball 2.00 ballni tashkil etdi. O‘rtacha qiymat ,8333,
standart og‘ish ,46113 ( , 8333 ±
,46113)ni tashkil etdi. Assimetriya (A=-,670),
Ektsess (E=1,132) ekanligi aniqlandi. Bundan ko‘rinib turibdiki
sinaluvchilarimizda obraznıng o‘ziga xosligi orginalligi shkalasi o‘rtacha ekanligi
aniqlandi.
Metodikaning fantaziyaning boyligiga ko‘ra minimal ball ,00 ballni,
maksimal ball 2,00 ballni tashkil etdi. O‘rtacha qiymat 1,0667, standart
og‘ish ,58329 (
1,0667 ±,58329 )ni tashkil etdi. Assimetriya (A=,003), Ektsess
(E=,229)ni tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki sinaluvchilarimizda
fantaziyaning boyligi shkalasi o‘rtacha ekanligi aniqlandi.
Metodikaning obrazlarning chuqur ishlanganligi ko‘ra minimal ball ,00 ballni,
maksimal ball 2,00 ballni tashkil etdi. O‘rtacha qiymat ,8333, standart
og‘ish ,64772, (
,8333 ±,64772 )ni tashkil etdi. Assimetriya (A=,166), Ektsess
(E=,459)ni tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki sinaluvchilarimizda
fantaziyaning boyligi shkalasi o‘rtacha ekanligi aniqlandi.
Metodikaning obrazlarning hissiy ta'sirchanligi ko‘ra minimal ball ,00 ballni,
maksimal ball 2,00 ballni tashkil etdi. O‘rtacha qiymat ,8333, standart
og‘ish ,53067 ( , 8333 ± , 53067
)ni tashkil etdi. Assimetriya (A=-,192), Ektsess
(E=,459)ni tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki sinaluvchilarimizda
fantaziyaning boyligi shkalasi o‘rtacha ekanligi aniqlandi.
28

Ikkinchi bosqichda Kolmogorov-Smirnov mezoni bo‘yicha R.S.Nemovning
“Nutqiy fantaziya ” metodikasiga oid tadqiqotimizga izohlar berib o‘tamiz.
Ko‘ rsatgichlar O‘rtacha
qiymat Standart
og’ish z Ishonch
darajasi
HAYOL
JARAYONINING
TEZLIGI 1,00 1,00 1,140 1,006
OBRAZNING
O'ZIGA XOSLIGI
ORGINALLIGI ,00 2,00 2,416 1 ,000
FANTAZIYANI
BOYLIGI ,00 2,00 1,892 1 ,007
OBRAZLARNING
CHUQUR
ISHLANGANLIGI ,00 2,00 1,652 1 ,009
OBRAZLARNING
HISSIY
TA'SIRCHANLIGI ,00 2,00 2,136 1 ,005

O tkazilgan tadqiqotimizda nutqiy fantaziya metodikasi K S mezonida normalʻ
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda hayol jarayonining tezligi
shkalasi (D =1,140; p>0.05) qiymatiga ko ra normal taqsimlanish qonuniga mos
ʻ
kelganini ko rishimiz mumkin.
ʻ
2.O tkazilgan tadqiqotimizda nutqiy fantaziya metodikasi K S mezonida normal
ʻ
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda obrazning o ziga xosligi
ʻ
shkalasi (D =2,416; p>0.05) qiymatiga ko ra normal taqsimlanish qonuniga
ʻ
moskelganini ko rishimiz mumkin.
ʻ
3.O tkazilgan tadqiqotimizda nutqiy fantaziya metodikasi K S mezonida normal
ʻ
taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda fantaziyaning boyligi shkalasi
29

(D =0,739; p>0.05) qiymatiga ko ra normal taqsimlanish qonuniga moskelganiniʻ
ko rishimiz mumkin.
ʻ
4.O tkazilgan tadqiqotimizda nutqiy fantaziyaning metodikasi K S mezonida
ʻ
normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda obrazlarning chuqur
ishlanganligi shkalasi (D =1,652; p>0.05) qiymatiga ko ra normal taqsimlanish
ʻ
qonuniga mos kelganini ko rishimiz mumkin.
ʻ
5. O tkazilgan tadqiqotimizda nutqiy fantaziyaning metodikasi K S mezonida
ʻ
normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda obrazlarning chuqur
ta’sirchanligi shkalasi(D =2,136; p>0.05) qiymatiga ko ra normal taqsimlanish
ʻ
qonuniga mos kelganini ko rishimiz mumkin.
ʻ
Uchinchi bosqichda R.S.Nemovning “Nutqiy fantaziya ” metodikasiga oid
tadqiqotimizda Korrelatsion (Styudent +t) mezoni bo‘yicha sinaluvchilarning
ko‘rsatkichlariga to‘xtalib o‘tamiz.
STUDENT T
jinsi N Mean Std.
Deviation t Ishonch
darajasi
HAYOL
JARAYONINING
TEZLIGI o'g'i
l 15 1,0000 ,00000(a) 1,197
1,607

qiz 15 1,0000 ,00000(a)
OBRAZNING
O'ZIGA XOSLIGI
ORGINALLIGI o'g'i
l 15 ,7333 ,45774 2 ,000
1 ,000

qiz
15 ,9333 ,45774
FANTAZIYANI
BOYLIGI o'g'i
l 15 1,0667 ,59362 ,277
,228

qiz 15 1,0667 ,59362
OBRAZLARNIN
G CHUQUR
ISHLANGANLIG o'g'i
l 15 ,8000 ,67612 ,339 ,373

30

I

qiz 15 ,8667 ,63994
OBRAZLARNIN
G HISSIY
TA'SIRCHANLIG
I o'g'i
l
15 ,8000 ,56061 ,289 ,451

qiz 15 ,8667 ,51640
1.Hayol jarayonining tezligi shkalasiga ko ra ( t= 1,197 p> 0.05) 95% ishonchʻ
darajasiga ko ra ko ra farqlar mavjud emas
ʻ ʻ
2.Obrazning o ziga xosligi orginalligi shkalasiga ko ra ( t= ,000 p> 0.05) 95%
ʻ ʻ
ishonch darajasiga ko ra ko ra farqlar mavjud.
ʻ ʻ
3. Fantaziyaning boyligi shkalasiga ko ra ( t= ,277; p> 0.05) 95% ishonch
ʻ
darajasiga ko ra ko ra farqlar mavjud emas.
ʻ ʻ
4.Obrazning chuqur ishlanganligi shkalasiga ko ra ( t= ,339; p> 0.05) 95%
ʻ
ishonch darajasiga ko ra ko ra farqlar mavjud emas
ʻ ʻ
5. Obrazlarning hissiy ta’sirchanligi shkalasiga ko ra ( t= ,289; p> 0.05) 95%
ʻ
ishonch darajasiga ko ra ko ra farqlar mavjud emas
ʻ ʻ
Demak, ushbu ko‘rsatkichlardan shunday xulosaga kelishimiz mumkinki,
R.S.Nemovning “Nutqiy fantaziya ” metodikasiga oid tadqiqotimizda Jizzax
viloyati G‘allaorol tumani 47-umumiy o‘rta ta’lim maktabi 8-sinf o‘quvchilarining
30 nafar sinaluvchisi ishtirok etdi. Tadqiqotning so‘ngi natijasiga to‘xtalib o‘tsak,
ushbu sinaluvchilarda tadqiqotning 5 shkalasi: hayol jarayonining tezligi ,
fantaziyaning boyligi,obrazning chuqur ishlanganligi, obrazning o ziga xosligi
ʻ
orginalligi, obrazlarning hissiy ta’sirchanligi shkalalariga ko‘ra nutqiy fantaziya
darajalari o‘rganib chiqildi va sinaluvchilarimizda bu shkalalar me’yorda ekanligi
aniqlandi.
31

Xulosa
Xayol jarayoni ongimizning mazmunini faqat biz idrok qilgan narsalar
to g risidagi tasavvurlar bilangina boyitib qolmasdan, shu bilan birga, ilgari bizʻ ʻ
idrok qilmagan narsalar to g risidagi tasavvurlar bilan ham boyitadi. Shunday
ʻ ʻ
qilib, xayol tufayli olam bizning ongimizda kengroq, va xilma-xilroq bo lib aks
ʻ
etadi, bizning nazar doiramiz kengayib, shaxsiy tajribamiz doirasidan ancha chetga
chiqadi. Xayol boshqa psixik jarayonlarning faoliyatini boyitadi.
Xayol natijasida bizning idrokimiz, garchi hamisha raso bo lavermasada,
ʻ
lekin, har holda, to liqroq va yorqinroq bo ladi. Masalan, nutq badiiy suratlar,
ʻ ʻ
muzika va boshqa shu kabi san’at asarlarining qanchalik to liq idrok qilinishi ko p
ʻ ʻ
darajada xayol faoliyati bilan bog liq bo ladi. Shu asosida kurs ishimizda nutqiy
ʻ ʻ
fantaziya jarayoni o‘quvchilarda qaydarajada shakllanganligini o‘rganib emperik
tadqiqot olindi va umumiy xulosalar berib o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin.
Xayol faoliyati qanchalik kuchli bo lsa, shunchalik mukammal, mazmuni
ʻ
ham shunchalik keng idrok etiladi. Xayol jarayonlari xotira faoliyatida kattagina
o rin oladi. Xayolda yaratilayotgan tasavvurlar esga olib qolish vaqtida va esga
ʻ
tushirish vaqtida bog lanishlar vujudga keltirish uchun tayanch bo ladi.
ʻ ʻ
Xayol yaratib berayotgan obrazlar, shuningdek, xayol jarayonlariniig o zi
ʻ
ham har xil hissiyotlarimiz uchun eng boy manbadir. Xayol faoliyati tufayli
tug iladigan hislar ko pincha ancha kuchli va barqaror hislar bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Xayol tufayli odam o z tevarak-atrofidagi voqelikni idrok qilib va o z
ʻ ʻ
turmushining o tmishidagi hodisalarni esga tushirish bilan bog liq bo lgan
ʻ ʻ ʻ
tuyg ularni his qilib borilishi haqida ma’lumotlar berib o‘tilgan.
ʻ
Xayol faoliyati bizning ijtimoiy hislarimizni do stlik va jamoaizm hislarini
ʻ
ko p darajada kuchaytiradi. Xayol tufayli odam o zini boshqa kishining o rnida
ʻ ʻ ʻ
deb tasavvur qilishi, uning hislari va intilishlari bilan yashashi, hayrihohlik,
birdamlik deb ataladigan va boshqa shu kabi tuyg ularni his qilishi mumkin. Xayol
ʻ
bizning irodamizni ishlatishimizda ham katta rolь o ynaydi. Ma’lumki, odam bir
ʻ
ishga kirishmasdan oldin o z oldiga muayyan maqsad qo yadi, shu maqsadga
ʻ ʻ
erishish yo llarini va vositalarini belgilab oladi, o z harakatlarining natijalarini
ʻ ʻ
33

tasavvur qiladi, rejalashtiradi. Mana shu tasavvurlarning hammasi esa xayol
vositasi bilan vujudga keltiriladi.
Xayol jarayoni o quvchilarga darsda, mavhum, abstrakt shaklda berilayotganʻ
materialni konkretlashtirishga yordam beradi. O quvchilar matematikaga,
ʻ
grammatikaga va boshqa fanlarga doir misollarni ko p jihatdan xayol ishtiroki
ʻ
bilan “o ylab topadilar” va tanlab oladilar. Xayol bo lmasa, odamning mehnat
ʻ ʻ
qilishi ham mumkin bo lmaydi.
ʻ
Mehnat qilish vaqtida hamisha shu mehnatdan kuzatilgan maqsad oldindan
belgilab olinadi, shu mehnatning qanday natijalar berishi oldindan tasavvur
qilinadi. Shunday qilinmasa, ishlab bo lmaydi. Erishilmoqchi bo lgan maqsadni
ʻ ʻ
belgilash, oldindan ko rish, chamalashning o zi shu maqsadni va natijalarni
ʻ ʻ
xayolda tasavvur qilish demakdir, xayolning bo lishi insonning har qanday ishni
ʻ
ijodiy bajarishiga yoki bu ishga ijodkorlik elementlarini kiritishga imkon beradi.
Aks holda mehnatning har bir turi ilgari o rganib olingan usullar, priyomlar va
ʻ
harakatlarni shunchaki takrorlash yo li bilangina bajarilishi mumkin.
ʻ
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘bekiston Respublikasi Prezidentining Qarori "Oliy ma'lumoti mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini
yanada kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida" 27.07.2017 y., PQ3151,
0'zbekiston Respublikasi qonun hujatlari to'plami, 2017 y. 30-son, 729- modda.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori "Oliy ta'lim tizimin yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari tog'risida" 20.04.2017 y., PQ-2909 O'zbekiston
Respublikasi qonun hujatlari toplami, 2017 y., 18-son, 313- modda, 19-son, 335-
modda, 24-son, 490-modda
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi "Oliy ta'lim
muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta'minlash boyicha
qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" 5.06.2018 y., PQ-3775 Qarori. 2020 yil 7
avgustdagi
4. S havkat Mirziyoyevning "Yangi Ozbekiston Strategiyasi" 2021-yil 9 sentabr
5. Shavkat Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash
2017-yil 26-oktabr
6. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilar
7. birga quramiz. -T.: O'zbekiston, 2017.-B.
8. Anikeeva N. P. Education by the game. - M.: Education, 2004.- —p. 234.
9. Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 2002.
10. Davletshin M.G, Do‘stmuhammedova va bosh… Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya. T-2004. 85-b.
11. Dusmuxamedova Sh.A., Nishonova Z.T., Jalilova S.X., Karimova Sh. K.,
Alimbaeva Sh.T. “Yosh va pedagogik psixologiya” T. TDPU, 2013 .
12. Fayzullayeva N.S., Akramova F.A. Pedagogika va psixologiya // o‘quv
qullanma. – Toshkent: TDIU, 2011. 291 b.
13. G‘oziyev E.G‘. “Psixologiya metodologiyasi” T, 2013 y.
14. G‘oziyev E.G‘. “Umumiy psixologiya” T, 2010 y.
15. G’oziyev E.G ‘ Psixologiya metodologiyasi. T.: Universitet, 2002.
35

16. G’oziyev E.G ‘ “Ontogenez psixologiyasi”.-T.: Noshir. 2010.
17. Ivanov I., Zufarova M. “Umumiy psixologiya”. O‘z.FMJ., 2008.
18. Karimova V.M. Etnopsixologiya. T.2012.
19. Muxamedova D.G., Mullaboyeva N.M., Rasulov A.I. “Umumiy psixologiya
Toshkent 2018 y.
20. Muxamedova D.G., Salomova G.Sh. “Psixologik tadqiqotlar ma’lumotlarni
qayta ishlash metodlari va texnologiyalari” Toshkent 2020 y.

36

Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
"Psixologiya" fakulteti “Oila psixologiyasi” yo nalishi 2-kurs 413-22 guruhʻ
talabasi Bo‘ riyeva Umidaning "Umumiy psixologiya" fanidan “Xayol va
uning xususiyatlari” mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar tomonidan
XULOSA
Biz uchun muhim bo‘lgan " Xayol va uning xususiyatlari " mavzusiga to`xtal ar
ekanmiz “Xayol” atamasining mazmun mohiyatini yoritib o`tishimiz lozim. Xayol
bu real voqealikni aks ettiruvchi taassurotlarni yaratish jarayoni.Xayol bu obraz,
tasavvur yoki g’oya shaklidagi yangilik yaratishning psixik jarayoni.Xayol
obrazlari o‘ zida sodir bo‘ lishi kutilgan voqea va hodisalarni aks ettirishi
mumkin.Shu bilan birga xayollarda kashf etilgan yangilik doimo haqiqatda mavjud
bo‘lganlar bilan u yoki bu darajada bog’langan bo‘ ladi.
Talaba Bo‘riyeva Umidaning “Xayol va uning xususiyatlati” mavzusidagi
kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi, kurs ishining ob’ekti,
predmeti, tuzilishi, maqsadi, vazifalari keltirilgan. Kurs ishi kirish, II bob,5
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Xayol yordamida biz organizmning ko‘plab psixofiziologik holatlarini
boshqarishimiz, kutilayotgan faoliyatga moyillashtirishimiz mumkin.
Bo‘ riyeva Umidaning “Xayol va uning xususiyatlari” bajarilgan kurs ishi
dolzarb bo‘lib, mazmun jihatidan yoritilgan va ishdagi ayrim kamchiliklarni
inobatga olib, kurs ishini himoya qilishga tavsiya etaman.
Ilmiy rahbar: A.Sharafitdinov
37

Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax
filiali"Oila psixologiya" yo nalishi 2-kurs 413 -22 guruh talabasi Bo‘riyevaʻ
Umidaning "Umumiy psixologiya" fanidan “Xayol va uning xususiyatlari”
mavzusidagi kurs ishiga
Taqriz
Bo‘riyeva Umidaning “Xayol va uning xususiyatlari” mavzusida bajarilgan
kurs ishi kirish, mavzuning dolzarbligi, predmeti, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar kabi qismlarda mavzu yoritib berilgan.
Kurs ishi kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishining obyekti, ishining
maqsadi, ishining vazifalari haqida ma’lumotlar berilgan. Asosiy qismda xayol
jarayonlarining psixologik tavsifi, xayolning fiziologik asosi, inson hayotida xayol
qator maxsus vazifalarni bajarishi.Bundan tashqari, nutqiy fantaziyani o‘rganish
yuzasidan olib borilgan tadqiqot ishlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Mavzu bo‘
yicha talaba o‘ z ilmiy amaliy tushunchalarini yoritishga harakat qilgan. Xayol
tasavvurlarining xotira tasavvuridan farqi, xayol odamning ehtiyojlari, qiziqishlari
va o‘z oldiga qo‘ ygan vazifalari bilan bog‘liqligini oshirish usuli sifatida alohida
to‘ xtalib o‘ tilgan. Orfografik va iloviy kamchiliklar mavjud bo‘ lib, ammo bu
ishning ilmiy – amaliy salohiyatini tushurmaydi. Kurs ishi belgilangan me’yorlar
asosida yozilgan. Talab darajasida deb baholash mumkin.
Bo‘riyeva Umidaning “Xayol va uning xususiyatlari” mavzusidagi kurs ishi
ba’zi juz’iy kamchiliklarga ega. Kamchiliklar ishning mazmuniga ta’sir
qilmaganligi uchun ishni himoyaga tavsiya etish mumkin.
Taqrizchi: __________________ Sh.Yuldashev
38

telegram:@Print5703

Sotib olish