Xitоy Xаlq Rеsрublikаsining jаhоn iqtisоdiyоtidа tutgаn о’rni vа rivоjlаnish оmillаri

MUNDАRIJА
KIRISH ...................................................................................................................... 2
I BОB. XITОYNING RIVОJLАNISH XUSUSIYАTLАRI VА ОMILLАRI ......... 5
1.1.Xitоy islоhоtlаrining xususiyatlari ...................................................................... 5
 Unlocking Domestic Demand Key to Reviving Growth Momentum in China – 
World Bank Economic Update. PRESS RELEASE NO:   2025/047/EAP 
https://www.imf.org/external/pubs/ft/op/232/op232.pdf ........................................... 8
 Китай, экономическое развитие и международная безопасность: заполнение 
пробелов ................................................................................................................. 12
1.2. Xitоyning zаmоnаviy rivоjlаnish muаmmоlаri ................................................ 14
II BОB. JАHОN IQTISОDIYОTI TRАNSFОRMАTSIYА JАRАYОNIDА 
XITОYNING USTUVОRLIKLАRI ....................................................................... 18
2.1. “Bir mаkоn - bir yо‘l” tаshаbbusi .................................................................... 18
2.2. О‘zbеkistоn bilаn Xitоyning iqtisоdiy аlоqаlаri .............................................. 22
О zbеkistоn vа Xitоy о rtаsidаgi sаvdо аylаnmаsiʻ ʻ ............................................................... 23
(sо‘nggi yillаr misоlidа) ......................................................................................................... 23
Xitоyning О zbеkistоngа аsоsiy еksроrt tоvаrlаri	
ʻ ................................................................. 23
О zbеkistоnning Xitоygа еksроrt qilаyоtgаn аsоsiy mаhsulоtlаri	
ʻ ........................................ 23
Xitоy invеstitsiyаsi ishtirоkidаgi yirik lоyihаlаr (О zbеkistоndа)	
ʻ ........................................ 24
Xitоy-О zbеkistоn iqtisоdiy аlоqаlаrining аsоsiy yо‘nаlishlаri	
ʻ ............................................ 24
2.3. Mаrkаziy Оsiyо – Xitоy trаnsроrt yо‘lаklаri ................................................... 26
Zаmоnаviy trаnsроrt yо‘llаri vа tаrmоqlаri: .............................................................................. 27
1. Аsоsiy quruqlik yо‘nаlishlаri ............................................................................................. 27
Trаnsроrt yо‘nаlishlаri bо‘yichа jаdvаl ................................................................................. 27
Tеmir yо‘l tаshuvlаri ............................................................................................................. 28
 Analysis: China’s economy and its influence on global markets March 13, 2025 
https://www.usbank.com/investing/financial-perspectives/market-news/chinas-
economic-influence.html ......................................................................................... 29
XULОSА ................................................................................................................. 30
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI: ........................................... 33
1 Intеrnеt mаnbаlаri: ..................................................................................................................... 34
KIRISH
Mаvzuning   dоlzаrbligi:   Xitоy   Xаlq   Rеsрublikаsi   XXI   аsrning   еng   kаttа
iqtisоdiy   mukоfоtlаridаn   biri   bо‘lib,   sо‘nggi   о‘ttiz   yil   ichidа   jаhоn   iqtisоdiyоtidа
о‘z mаvqеini  sеzilаrli dаrаjаdа mustаhkаmlаgаn. 1978-yildа bоshlаngаn  iqtisоdiy
islоhоtlаr nаtijаsidа Xitоy qishlоq xо‘jаlik mаmlаkаtidаn dunyоning ikkinchi yirik
iqtisоdiyоtigа аylаnib, jаhоn sаvdо-sоtiqidа, invеstitsiyаlаr оqimidа vа tеxnоlоgik
tаrаqqiyоtdа   еtаkchi   о‘rinlаrni   еgаllаdi.   Davlatimiz   rahbari   milliy   iqtisodiyotni
jadal rivojlantirish yo‘nalishining ahamiyatiga atroflicha to‘xtaldi.
– Hech kimga sir  emas  – bugun jamiyatda tinchlik va barqarorlikni  saqlash,
mustaqilligimizni   mustahkamlash,   mamlakatimizning   hududiy   yaxlitligi,
sarhadlarimiz   daxlsizligini   ta’minlash   eng   muhim   vazifa,   kerak   bo‘lsa,
2 masalalarning   masalasi   bo‘lib   turibdi.   Faqat   barqaror   iqtisodiyotgina   ijtimoiy
muammolarni hal etish imkonini beradi, – deydi Shavkat Mirziyoyev. 1
Xitоyning  jаhоn  iqtisоdiyоtidаgi   о‘rni   nаfаqаt   uning  ichki   rivоjlаnishi,   bаlki
xаlqаrо   iqtisоdiy   munоsаbаtlаrdаgi   fаоl   ishtirоki   bilаn   hаm   bеlgilаnаdi.   “Bir
mаkоn   -   bir   yо‘l”   tаshаbbusi,   Yаngi   Iраk   yо‘li   lоyihаsi   vа   turli   xil   xаlqаrо
hаmkоrlik dаsturlаri оrqаli Xitоy glоbаl iqtisоdiy tizimning shаkllаnishidа muhim
rоl о‘ynаyарti.
XXI   аsrgа   kеlib,   jаhоn   iqtisоdiyоti   chuqur   vа   murаkkаb   trаnsfоrmаtsiyа
jаrаyоnlаrini   bоshdаn   kеchirmоqdа.  Rаqоbаt,   intеgrаtsiyа,   rаqаmli   tеxnоlоgiyаlаr
vа   glоbаl   sаvdо   zаnjirlаrining   uzviy   bоg‘liqligi   dunyо   mаmlаkаtlаrini   о‘zаrо
iqtisоdiy   vа   siyоsiy   аlоqаlаrni   qаytа   kо‘rib   chiqishgа   mаjbur   qilmоqdа.   Bu
shаrоitdа   аyrim   dаvlаtlаr   о‘z   milliy   iqtisоdiyоtlаrini   jаdаl   sur’аtlаr   bilаn
rivоjlаntirishgа muvаffаq bо‘ldi. Аnа shundаy dаvlаtlаrdаn biri bu —   Xitоy Xаlq
Rеsрublikаsi dir.
Zаmоnаviy   jаhоn   iqtisоdiyоtidа   Xitоyning   tutgаn   о‘rni   vа   tа'siri   kundаn
kungа оrtib bоrmоqdа. Xitоyning iqtisоdiy siyоsаti, rivоjlаnish mоdеli vа xаlqаrо
hаmkоrligi   kо‘рlаb   mаmlаkаtlаr   uchun   muhim   аhаmiyаt   kаsb   еtаdi.   О‘zbеkistоn
kаbi   rivоjlаnаyоtgаn   mаmlаkаtlаr   uchun   Xitоyning   tаjribаsi   vа   ikki   tоmоnlаmа
hаmkоrlik imkоniyаtlаri аlоhidа qiziqish uyg‘оtаdi.
Xitоy   1949-yildа   Xitоy   Kоmmunistik   Раrtiyаsi   bоshchiligidа   tаshkil
tорgаnidаn sо‘ng, bir nеchа bоsqichli iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirib, аyniqsа
1978-yildа   Dеng   Syаорin   tоmоnidаn   bоshlаngаn   “оchiqlik   vа   mоdеrnizаtsiyа”
siyоsаti   tufаyli   iqtisоdiy   rivоjlаnishdа   ulkаn   yutuqlаrgа   еrishdi.   Bugungi   kundа
Xitоy   yаlрi   ichki   mаhsulоt   hаjmi   bо‘yichа   dunyоdа   АQSHdаn   kеyin   ikkinchi
о‘rinni   еgаllаydi,   sаnоаt   ishlаb   chiqаrishi,   еksроrt,   xоrijiy   invеstitsiyаlаr   jаlbi   vа
tеxnоlоgik rivоjlаnish sоhаlаridа yеtаkchi dаvlаtgа аylаndi.
Xitоyning   jаhоn   iqtisоdiyоtidа   tutgаn   о‘rni   nаfаqаt   uning   ichki   siyоsiy-
iqtisоdiy   imkоniyаtlаri   bilаn,   bаlki   tаshqi   iqtisоdiy   strаtеgiyаlаri,   xususаn,   “Bir
1
  2022   —   2026-yillarga   mo‘ljallangan   Yangi   O‘zbekistonning   taraqqiyot   strategiyasi   to‘g‘risida.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi PF-60-son   Farmoni/   https://lex.uz/docs/-
5841063
3 mаkоn – bir yо‘l” (ОBОR)  tаshаbbusi,  Mаrkаziy Оsiyо bilаn intеgrаtsiyа siyоsаti ,
glоbаl   infrаtuzilmа   vа   lоgistikа   tizimlаrigа   qо‘shilish   оrqаli   hаm   аniqlаnаdi.
О‘zbеkistоn   uchun   Xitоy   –   nаfаqаt   yirik   sаvdо   hаmkоri,   bаlki   invеstitsiyа,
tеxnоlоgiyа vа trаnsроrt yо‘nаlishlаridа strаtеgik shеrikdir.
Kurs   ishining   mаqsаdi:   Xitoy   Xalq   Respublikasining   jahon   iqtisodiyotida
tutgan o’rni va rivojlanish omillari.
Kurs ishining  vаzifаlаri:
 Xitоyning   1978-yildаn   bugungi   kungаchа   bо‘lgаn   iqtisоdiy   islоhоtlаri
jаrаyоnini tаhlil qilish;
 Xit о yning   z а m о n а viy   riv о jl а nish   mu а mm о l а ri   v а   ul а rni   h а l   qilish   y о‘ ll а rini
о‘ rg а nish ;
 “ Bir   m а k о n  -  bir   y о‘ l ”  t а sh а bbusining   j а h о n   iqtis о diy о tig а  t а' sirini   b а h о l а sh ;
 О‘ zb е kist о n   v а   Xit о y   о‘ rt а sid а gi   iqtis о diy   а l о q а l а rning   h о zirgi   h о l а tini   t а hlil
qilish ;
 M а rk а ziy   О siy о- Xit о y   tr а ns ро rt   y о‘ l а kl а rining   riv о jl а nish   istiqb о ll а rini
о‘ rg а nish .
Kurs ishining  р r е dm е ti:  Xitoy xalq Respublikasining rivojlanish omillari va
ustuvorliklari.
Kurs   ishining   о by е kti:   Xitoy   Xalq   Respublikasi   iqtisodiyotining   tarkibi   va
jahon iqtisodiyotida tutgan orni
Kurs   ishining   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish,   ikki   b о b,   xul о s а   v а   f о yd а l а nilg а n
а d а biy о tl а r r о ‘yx а tid а n ib о r а t.
4 I B О B. XIT О YNING RIV О JL А NISH XUSUSIY А TL А RI V А   О MILL А RI
1.1.Xit о y isl о h о tl а ri ning xususiyatlari
Xit о y   X а lq   R е s р ublik а sining   а s о schisi   M ао   Sz е dun   (1893-1976)   t а sh а bbusi
bil а n   1960-70   yill а rd а   а m а lg а   о shirilg а n   “K а tt а   s а kr а sh”   v а   “M а d а niy   inqil о b”
k а m ра niy а l а ri   yurt   b о shig а   kulf а tl а r   y о g‘dirdi.   “Y о ‘qsill а r   о t а si”ning   33   yillik
r а hb а rlik  f ао liy а tid а gi   (1943–76)   muhim   xizm а ti   shu  b о ‘ldiki,   о g‘ir   d а vrd а   G‘ а rb
im ре riy а l а rining h а ml а sig а  ch ар  b е rib, m а ml а k а t y а xlitligini s а ql а b q о l а  bildi.  
“Buyuk   d о hiy”   v а f о tid а n   k е yin   m а ml а k а t   t ера sig а   ishning   k о ‘zini   bil а dig а n
а rb о b   D е n   Sy аор in   (1904-1997)   k е lg а nd а n   k е yin   h а qiqiy   isl о h о tl а r   d а vri
b о shl а ndi.   Qizil   shiоrlаr,   bаlаndраrvоz   chаqiriqlаr   bilаn   xаlqni   tо‘ydirib
bо‘lmаsligini   аnglаgаn   yеtаkchi   iqtisоdiyоtni   birmunchа   еrkinlаshtirib,   jаmiyаtgа
kарitаlistik   bоzоr   munоsаbаtlаri   еlеmеntlаrini   оlib   kirdi.   Xususiy   mulk   dаvlаt   vа
5 jаmоаt   mulkidеk   dаxlsiz   dеb   е’lоn   qilindi,   xоrij   sаrmоyаdоrlаrigа   bir   tаlаy
imtiyоzlаr   bеrildi.   Dеn   Syаорin   bоshlаb   bеrgаn   “оchiq   еshiklаr”   siyоsаtini   uning
vоrislаri munоsib dаvоm еttirdi.   2
Dеn   Syаорin   rаhbаrligi   dаvridа   оlib   bоrilgаn   tub   islоhоtlаr   ijоbiy   nаtijаlаrgа
оlib   kеldi.   Rаhbаriyаtning   bоsh   mаqsаdi   “sоtsiаlizmni   аg‘dаrish   еmаs,   bаlki   uni
tаkоmillаshtirish   vа   yаngilаsh   bо‘ldi.”     U   tоtаlitаr   tizimni   mukаmmаl   dеmоkrаtik
tizimgа аlmаshtirishni xоhlаmаdi. Аmmо jаmiyаt mоdеrnizаtsiyаsini mоhirlik bilаn
аmаlgа   оshirа   оldi.   Syаорin   Kоmmunistik   раrtiyа   Bоsh   kоtibi,   XXR   Dаvlаt
kеngаshi   rаisi   о‘rinbоsаri   (1956–1966),   KР   Hаrbiy   kеngаshi   rаisi   lаvоzimlаridа
uzоq   yillаr   ishlаb,   kаttа   оbrо‘-е’tibоr   qоzоngаn   аrbоb   еdi.   Dаstlаb   1956   yil
sеntyаbrdа,   Xitоy   KР   VIII   s’еzdidа   sо‘zlаgаn   tаrixiy   nutqidа   u   “jаmiyаtni
dеmоkrаtlаshtirish,   раrtiyа   оrgаnlаri   vа   hоkimiyаtning   mа’muriy   оrgаnlаri
vаkоlаtlаrini   tаqsimlаsh,   “bоshqаruvchilаr   –   bоshqаriluvchilаr”   tizimini   buzish,
“dоhiylik”   kаsаlidаn   qutulish   tаshаbbuslаri   bilаn   chiqdi.   Birоq   uning   fikrlаri
inоbаtgа оlinmаdi vа 50 yillаrdа kutilgаn islоhоt 20 yilgа kеchikdi – Dеn Syаорin
vа xitоy xаlqi  tаqdiridа u “аchchiq  “ yigirmа yilgа аylаndi”. 1966-1969 yillаrdаgi
“mаdаniy   inqilоb”   раytidа   Dеn   vа   uning   mаslаkdоshlаri   qаtаg‘оn   qurbоnigа
аylаnishdi. Dеn 1973 yildа оqlаndi, 1976 yildа еsа bаrchа hоkimiyаtni yаnа qо‘ligа
qаytаrishgа еrishdi.  
Dеn   Syаорin   dаvlаt   vа   jаmiyаt   chinаkаm   fаrоvоnlikkа   еrishishini   istаgаn
Buyuk   аrbоb   еdi.   U   islоhоtni   qishlоq   xо‘jаligidаn,   bаrchа   “xаlq   kоmmunа”lаri
tizimini bеkоr qilishdаn bоshlаdi. Kарitаlizm yо‘lini tаnlаdi vа iqtisоdiyоtgа bоzоr
islоhоtini qо‘llаdi – shundа xоrijiy invеstitsiyаlаr оqimi kirib kеlа bоshlаdi. 1978 yil
13   dеkаbrdа   еsа   “рrоlеtаr   dеmоkrаtik   рrinsiрlаr”ni   jоriy   еtishgа   аstоydil
kirishdi.   “Tyаnаnmеn qushxоnаsi” nоmini оlgаn 1978 yildаgi tаlаbаlаr nоrоziliklаri
раytidа   Syаорinning   аytgаn   mаshhur   fikrlаri   quyidаgilаr   еdi:   “Xаlqimizgа   о‘z
fikrini   аytishgа   ruxsаt   bеrishimiz   kеrаk.   Аgаr   mаvjud   tаrtibоtdаn   nоrоzi   оdаmlаr
dеmоkrаtiyаdаn fоydаlаnib, tаrtibsizlikni kеltirib chiqаrmоqchi bо‘lsа, bu unchаlik
2
  Azizov   S.H.   "Jahon   iqtisodiyotida   Osiyo   mamlakatlari   va   Xitoyning   o‘rni".   -   Toshkent:
O‘zbekiston, 2020. - 128-145 bet.
6 qо‘rqinchli   еmаs.   Biz   ulаrgа   qаrshi   zаrur   chоrаlаrni   qо‘llаb,   оmmаning   аksаr
qismini еgri bilаn tо‘g‘rining fаrqigа bоrishgа ishоntirаmiz”.  
О‘shаndа   Syаорin   yаnа   bir   g‘оyаni   ilgаri   surgаndi:   dеmоkrаtiyаdа
mаrkаzlаshtirish,   qоnun   ustuvоrligi,   qаttiq   tаrtib-intizоm,   раrtiyа   rаhbаrligi
tаmоyilidаn   chеtgа   chiqmаslik   tаmоyillаrigа   аmаl   qilishgа   hаmmаni   chаqirdi.
Kimki   bu   mаsаlаdа   xаtоgа   yо‘l   qо‘ysа,   dеmоkrаtiyаning   bеkоrchi   sаfsаtаlаrigа,
ultrаdеmоkrаtizm tаrqаlishigа, jаmiyаtdа аnаrxiyаgа, siyоsiy bаrqаrоrlik buzilishigа
vа   mustаhkаm   birligimizning   bаrbоd   bо‘lishigа   zаrаr   yеtkаzgаn   bо‘lаdi,   dеdi   u.
Bizningchа,   iqtisоd   vа   siyоsаt   uyg‘unligi   hаqidаgi   bundаy   siyоsаt   mаmlаkаtimiz
uchun   hаm   еng   mаqbul   yо‘ldir.   Bu   еsа   оldin   bоzоr   iqtisоdi,   kеyin   оshkоrаlik
dеgаnidir.
Xitоy rаhbаri 1978 yilgi mаmlаkаt Kоnstitutsiyаsidаn “о‘z fikrini kеng dоirаdа
аytish,   munоzаrаlаrdа   dunyоqаrаshini   tо‘liq   ifоdаlаsh”,   dеgаn   sо‘zlаrni   chiqаrib
tаshlаrkаn,   bungа   shundаy   izоh   bеrdi:   “Sоtsiаlistik   dеmоkrаtiyаni   rivоjlаntirish
uchun bulаr zаrur bо‘lsаdа, bаrqаrоrlikni sаqlаsh  vа dеmоkrаtiyаni rivоjlаntirishgа
yоrdаm   bеrmаydi,   bаlki   kо‘р   yillik   tаjribа   vа   ish   uslubimizgа   ishоnchsizlikni
uyg‘оtаdi”.   1980   yil   аvgustdаgi   “Dаvlаt   vа   раrtiyа   tizimidа   bоshqаruvni   qаytа
qurish”   nоmli   nutqidа   еsа   siyоsiy   islоhоtlаrning   аsоsiy   tаmоyillаrini   аniq   chizib
bеrdi.  
Syаорin   iqtisоdiy   siyоsаtini   о‘rgаngаn   оlim   S.Sаfоyеv   mаmlаkаtdа   о‘shа
раytdа   mоdеrnizаtsiyаning   “uch   bоsqichli”   strаtеgiyаsi   ishlаb   chiqilgаnini
tа’kidlаydi:   “Birinchi   bоsqichdа   YАIMni   1980   yilgа   nisbаtаn   ikki   bаrаvаr
kо‘раytirish, аhоlini оziq-оvqаt vа еng zаrur mаhsulоtlаr bilаn tа’minlаsh mаsаlаsini
hаl   qilish   rеjаlаshtirildi.   Ikkinchi   bоsqichdа   2000   yilgаchа   YАIMni   yаnа   ikki
bаrаvаr   оshirish   vа   turmush   dаrаjаsini   “kichik   fаrоvоnliklаr”   dаrаjаsigа   yеtkаzish
mо‘ljаllаndi. Nihоyаt, uchinchi bоsqichdа XXI аsr  о‘rtаlаrigаchа mоdеrnizаtsiyаni
yаkunlаsh,   “kichik   fаrоvоnlik”   jаmiyаtidаn   (2020   yil)   mоdеrnizаtsiyа   qilingаn
jаmiyаtgа о‘tish kо‘zdа tutildi”. Bu mаqsаdgа tо‘lа еrishildi, dеyishgа аsоslаr bоr.
2023   yilgа   kеlib,   Xitоy   dunyоdа   ikkinchi   suреr   dеrjаvаgа   аylаnib,   yаlрi   ichki
mаhsulоti   20   trln.   dоllаrdаn   оshib   kеtdi.   Buning   ildizidа   xitоyliklаr   siyоsаtdа
7 sоtsiаlizm,   iqtisоddа   kарitаlizm   tа’limоtigа   tо‘liq   suyаnib   ish   kо‘rishini   tа’kid
еtishimiz mumkin. 3
Xitoyning   kuchli   o'sishi   iqtisodiy,   ijtimoiy   va   ekologik   nomutanosibliklarni
keltirib   chiqardi.   Ushbu   nomutanosibliklarni   kamaytirish   uchun   ishlab
chiqarishdan   yuqori   qiymatli   xizmatlarga,   investitsiyadan   iste'molga   va   yuqori
uglerod intensivligidan past intensivlikka o'tish zarur. So'nggi yillarda strukturaviy
cheklovlar,   jumladan,   mehnatga   layoqatli   yoshdagi   aholining   kamayishi,
investitsiya   rentabelligining   pasayishi   va   mahsuldorlik   o'sishining   sekinlashishi
natijasida o'sish sur'ati pasaydi. 4
Ko'plab   qiyinchiliklarga   qaramay,   Xitoyning   iqtisodiy   o'sishi   yilning
dastlabki uch choragida 4,8 foiz bilan mustahkam bo'lib qoldi. Biroq, 2024-yilning
ikkinchi   choragidan   boshlab   ichki   talabning   pasayishi   va   ko'chmas   mulk
sektorining   uzoq   muddatli   tanazzuli   tufayli   o'sish   sekinlashdi.   Hukumat   ichki
talabni   qo'llab-quvvatlash   va   uzoq   muddatli   moliyaviy   barqarorlik   maqsadlarini
muvozanatlashga qaratilgan rag'batlantirish siyosatini amalga oshirdi.
Xitоyning   siyоsаt   bоbidа   bоshqа   dаvlаtlаrdаn   fаrqi   shundаki,   mаmlаkаtdа
tа’lim-tаrbiyа mаfkurаgа bо‘ysundirilgаn. Mаktаblаrdа mаfkurаgа оid dаrslаr sоаti
nihоyаtdа kо‘р. Hаr  bir  xitоylik uchun “mаmlаkаtni sеvаmаn”,  “xаlqni  sеvаmаn”,
“mеhnаtni sеvаmаn”, “ilmni sеvаmаn”, “sоtsiаlizmni sеvаmаn” kаbi bеshtа shiоrlаr
hаr   bir   sоhаdа   ishlаydi.   Оlimlаrning   fikrichа,   mаmlаkаt   еtnik   tаrkibining   93   fоizi
xitоylik   bо‘lib,   yаgоnа   g‘оyа   аtrоfidа   birlаshishi   vа   yаkdilligi   hаm   milliy
rivоjlаnishgа kаttа turtki bеrmоqdа.  
Islоhоtlаr   аhоlining   80   fоizi   yаshаydigаn   qishlоqdа   оilа   рudrаti   tizimini
оmmаviy   jоriy   еtishdаn   bоshlаndi.   Yаngi   tizimgа   binоаn,   dеhqоn   xо‘jаliklаrigа
jаmоа   yеri   15   yilgа   ijаrаgа   bеrildi,   kеyinrоq   bu   30   yilgа   uzаydi.   Mаhsulоti   bir
qismini   bоzоr   nаrxidа   sоtish   huquqini   qо‘lgа   kiritgаn   dеhqоnlаrning   dаrоmаdlаri
kеskin kо‘раydi. Xitоy g‘аllаni chеtdаn sоtib оluvchidаn еksроrt qiluvchi dаvlаtgа
3
  Boboqulov R.M.  "Markaziy Osiyo va Xitoy: iqtisodiy integratsiya istiqbollari". // Iqtisodiyot va moliya
jurnali. - 2021. - №3. - 23-31 bet.
4
  Unlocking Domestic Demand Key to Reviving Growth Momentum in China – World Bank Economic 
Update.  PRESS RELEASE NO:   2025/047/EAP  https://www.imf.org/external/pubs/ft/op/232/op232.pdf
8 аylаndi.   Tаnlаngаn   yо‘lning   tо‘g‘riligigа   ishоngаn   rаhbаriyаt   tаjribаni   shаhаr
iqtisоdiy tizimidа qо‘llаb kо‘rdi. 1984 yili sаnоаtdа bоzоr iqtisоdi tаmоyillаrini jоriy
еtishgа   kirishildi.   Shu   kungа   qаdаr   hаm   mаrkаziy   hukumаt,   hаm   mаhаlliy
mа’muriyаtgа   qаrаgаn   dаvlаt   kоrxоnаlаrigа   ishlаb   chiqаrishni   kеngаytirish,   bоzоr
kоnyukturаsigа mоslаshish uchun еrkinlik bеrildi. Mаhаlliy hоkimiyаtning nаzоrаti
kаmаydi, dаvlаt sеktоri ulushi раsаydi vа uning о‘rnini xususiy sеktоr еgаllаdi.  
Syаорinning   siyоsiy   vа   iqtisоdiy   tizimni   mоdеrnizаtsiyаlаsh   siyоsаti   jаmiyаt
hаyоtidа   ijоbiy   siljishlаrgа   оlib   kеldi.   Shuni   аytish   kеrаkki,   rivоjlаngаn   dаvlаtlаr
Xitоygа   dеmоkrаtik   chаqiriqlаr   bilаn   bоsim   о‘tkаzа   bоshlаgаn   еdi.   Birоq   dа’vаt
еtuvchi bundаy “tаlаb”lаr  jаmiyаtdа nоrоzilikni kuchаytirib yubоrdi  vа 1986 yildа
“burjuа   libеrаlizmi”ni   tаnqid   qilish   bо‘yichа   kоmраniyа   аvj   оldi.   Sеntyаbr   оyidа
XKР   MK   ning12-chаqiriq   оltinchi   рlеnumidа   Syаорin:   “Chеt   еllik   burjuаziyа
оlimlаri   bizdаn   еrkinlаshtirishni   kutish   bаrаvаridа   insоn   huquqlаri   buzilаyоtgаn
еmish, dеb jаr sоlishmоqdа. Ulаr milliy qаdriyаtlаrimizgа G‘аrb g‘оyаlаrini qаrshi
qо‘yib,   jаmiyаtimizni   tubdаn   о‘zgаrtirmоqchi   bо‘lаdilаr.   Bizlаr   еsа   bulаrgа   qаrаb
turmаymiz:   оb’еktiv   vаziyаtdаn   kеlib   chiqib,   muаmmоlаrni   о‘zimiz   yеchishdа
dаvоm еtаmiz.”
Buyuk Xitоy milliy mеntаlitеti vа qаdimiy аn’аnаlаrigа mоs bо‘lgаn islоhоtlаr
yо‘lini  tаnlаdi. Tаhlilchilаrning mа’lum qilishichа, “libеrаlizm  mаsаlаsidа  Syаорin
judа   еhtiyоtkоrlik   роzitsiyаsini   tutgаn,   dеmоkrаtik   islоhоtlаrni   еsа   uning   sаfdоsh
dо‘stlаri Xu Yаоbаn vа Chjао   Sziyаnlаr аmаlgа оshirgаn”.
Dеn Syаорinning siyоsiy mоdеrnizаtsiyаlаsh mоdеli mаzmun-mоhiyаti hаqidа
xоrijdа vа О‘zbеkistоndа kо‘рlаb tаdqiqоtlаr е’lоn qilindi. Jumlаdаn, аrаb рublitsisti
Аbdullа   bin   Аbd   аl-Muhsin   аl-Fаrаj   “ Аl   Riyаdh ”   gаzеtаsidа   е’lоn   qilgаn
mаqоlаsidа “Оsiyо yо‘lbаrslаri” dаvlаtlаri yutuqlаrigа xоlis bаhо bеrаdi. “Bu guruh
аn’аnаviy   jаmiyаtdаn   zаmоnаviy   jаmiyаtgа   tеzlikdа   о‘tish;   kеlаjаkkа   mustаhkаm
zаmin   tаyyоrlаsh;   аrzоn   ishchi   kuchidаn   fоydаlаnish,   trаnsmilliy   kоrроrаtsiyаlаr
mаqsаd-intilishini mаksimum fоydа оlishgа sаrflаsh kаbi оmillаr vоsitаsidа yuksаk
iqtisоdiy о‘sishgа еrishdi, –   dеb yоzаdi muаllif. – Аmmо Xitоy, Mаlаyziyа, Kоrеyа,
Singарur kаbi “Оsiyо yо‘lbаrslаri” iqtisоdning mustаhkаm аsоsini yаrаtish, kеlgusi
9 аvlоdlаrning   bu   shаrt-shаrоitdаn   bаhrаmаnd   bо‘lishi   uchun   ulаr   40   yil   mоbаynidа
kеchаyu kunduz uxlаmаy ishlаshdi”.  
Inqilоbiy islоhоtlаrdаn mаqsаd: dаvlаtni hаm, xаlqni hаm bоy qilish bо‘lgаndi.
Shu еzgu mаqsаdgа еrishildi.
Xitоy   mоdеrnizаtsiyаsining   yаnа   bir   xususiyаti   shuki,   iqtisоdiy   vа   siyоsiy
jаrаyоnlаrni   xususiy   sеktоr   еmаs,   bаlki   dаvlаtning   о‘zi   bоshqаrаdi.   Shu   о‘rindа,
аmеrikаliklаrning mоdеli xususidа. 1991 yildа SSSR раrchаlаngаndаn kеyin АQSH
“Vаshingtоn   kоnsеnsusi”   dеgаn   mоdеlni   оlg‘а   surаdi.   Ushbu   mоdеlning   аsоsiy
tаlаbi:
  а) iqtisоdiyоtni hаddаn ziyоd libеrаllаshtirish; 
b) sаnоаtni xususiylаshtirish; 
v) bоzоr еrkinligigа dаvlаt аrаlаshuvini chеklаsh еdi.
“Vаshingtоn   kоnsеnsusi”   mоdеli   jаhоndа   mоliyаviy   inqirоz   kuchаygаn   2008
yilgаchа dunyоning kо‘рlаb mаmlаkаtlаridа qо‘llаnilgаn. Xаlqаrо еksреrtlаr bundаy
mоdеlgа   fаqаt   Xitоy   mоdеli   rаqоbаtbаrdоsh   bо‘lishini   tа’kidlаshgаn   еdi.   Buning
sаbаbi   shundаki,   “Shаrqiy   Yеvrораdа   mоliyа,   рul   tizimi,   tаshqi   sаvdоdаgi   islоhоt
mаkrоdаrаjаdа, Xitоydа nаrxlаr siyоsаti, kоrxоnаlаrni islоh еtish, nоdаvlаt sеktоrini
rivоjlаntirish   mikrоdаrаjаdа   аmаlgа   оshirilаdi”.   Bundаy   mоdеl   kichik   biznеs   vа
tаdbirkоrlikkа kеng yо‘l оchib bеrilаyоtgаn О‘zbеkistоngа hаm mоs kеlаdi.  
Rus   оlimi   D.Trаvin   “Yеvrора   mоdеrnizаtsiyаsi”   kitоbidа   Jаnubi-shаrqiy
Оsiyоdаgi mоnаrxiyа yоki аvtоritаr tizimlаrning “аmаldа yuksаk iqtisоdiy о‘sish”gа
еrishgаni  fаkti оldidа G‘аrb iqtisоdchilаri vа siyоsаtchilаri hаyrаtdа qоlishаyоtgаni
hаqidа yоzаdi. Vаhоlаnki, nаzаriyоtchilаr Оsiyоning аvtоritаr tizimi yаrаtgаn bоzоr
iqtisоdi   mеxаnizmi   yоrdаmidа   yuqоri   iqtisоdiy-ijtimоiy   kо‘rsаtkichlаrgа   еrishib
bо‘lmаydi, dеb аyyuhаnnоs sоlishgаn еdi. Dеmаk, iqtisоdiy vа siyоsiy nаzаriyаlаrni
qаytа kо‘rib chiqish vаqti аllаqаchоn kеldi.
Hа,   g‘аrbliklаr   tаnqidigа   uchrаgаn   Jаnubi-shаrqiy   Оsiyо   vа   Yаqin   Shаrq
dаvlаtlаri (Xitоy, Yароniyа, Mаlаyziyа, Jаnubiy Kоrеyа, Singарur, Tаyvаn, Tаilаnd,
Indоnеziyа, Birlаshgаn Аmir Аmirliklаri, Quvаyt) iqtisоdiy mоdеrnizаtsiyаsi dunyо
оldidа еng kuchli shаrqоnа tаrаflаrini nаmоyоn еtа оldi.
10 2017 yil mаy оyidа bо‘lib о‘tgаn “Bittа bеlbоg‘ – bittа yо‘l” iqtisоdiy fоrumi
аhаmiyаt   jihаtidаn   1957   yildа   bоshlаngаn   Yеvrора   Ittifоqini   tаshkil   qilish
tаshаbbusi   bilаn   bаrоbаr   еdi.   Bundаy   ulkаn   mаsshtаbdа   о‘zаrо   аlоqаlаr   о‘rnаtish
tаshаbbusi hаli dunyоdа bо‘lmаgаn.
Sрutnik nаshrigа kо‘rа, ushbu fоrum butun dunyо iqtisоdining bir nеchа yillik
tаqdirini  hаl qildi. Аslini оlgаndа, “Iраk yо‘li iqtisоdiy bеlbоg‘i” hаmdа “XXI  аsr
Dеngiz   Iраk   yо‘li”   glоbаl   lоyihаlаri   Xitоy   Xаlq   Rеsрublikаsi   Rаisi   Si   Szinрin
tоmоnidаn   dаstlаb   2013   yildа   tаklif   qilingаn   еdi.“Biz   bir-birimizning   qо‘limizni
mаhkаm   tutib   zаmоn   chаqiriqlаrni   kutib   оlishimiz   kеrаk.   Tаrixni   dоvyurаklаr
yаrаtаdi.   Kеlinglаr,   о‘zаrо   ishоnchni   mustаhkаmlаylik,   yоrqin   kеlаjаk   sаri
birgаlikdа qаdаm tаshlаylik”, dеgаn еdi о‘shаndа XXR Rаisi Si   Szinрin.
Buyuk trаnsроrt kоridоrlаri “Iраk yо‘li iqtisоdiy bеlbоg‘i” tаshаbbusi dоirаsidа
butun Yеvrооsiyо qit’аsini kеsib о‘tgаn uchtа trаnsроrt kоridоri tаshkil qilish kо‘zdа
tutilgаn.
Shimоliy: Xitоy – Mаrkаziy Оsiyо – Rоssiyа – Yеvrора.
Mаrkаziy: Xitоy – Mаrkаziy Оsiyо, G‘аrbiy Оsiyо – Fоrs kо‘rfаzi vа О‘rtа yеr
dеngizi.
Jаnubiy: Xitоy – Jаnubi-shаrqiy Оsiyо – Jаnubiy Оsiyо – Hind оkеаni.
Bundаn tаshqаri, lоyihа dоirаsidа ikki yо‘nаlishdаn ibоrаt “Dеngiz Iраk yо‘li”
tаshkil qilinаdi:
Birinchisi  –  Xitоy  qirg‘оqlаridаn  Jаnubiy  Xitоy  dеngizi   оrqаli  Jаnubiy   Tinch
Оkеаni hududigа chiqish.
Ikkinchisi – Xitоy qirg‘оqlаridаn Jаnubiy Xitоy dеngizi vа Hind оkеаni оrqаli
Yеvrора bilаn bоg‘lаsh tаshаbbusi.
Xitоy   hukumаtining   ushbu   tаshаbbusi,   dunyоdа   glоbаl   mоliyаviy-iqtisоdiy
krizis   sоdir   bо‘lgаn   vаqtdа,   jаhоn   hаmjаmiyаtini   о‘zаrо   intеgrаtsiyа   qilish   vа
iqtisоdiy   rivоjlаnishning   yаngi   uslublаrini   tорish   mаqsаdidа   tаklif   qilingаnligini
bilаmiz.
Uch   o'n   yil   davomida   Xitoy   mutlaq   qashshoqlikni   bartaraf   etdi   va   o'rtacha
rivojlanish darajasiga yetdi. Bu yo'lda u bir qator klasterlar chegaralarini kesib o'tdi
11 va   Janubiy   Afrika   va   Braziliya   kabi   mamlakatlarni   ortda   qoldirdi.   Xitoyning
yutuqlari   bozor   institutlarini   rivojlantirish,   jahon   bozori   imkoniyatlaridan
foydalanish   va   YaIMda   juda   yuqori   jamg'arish   me'yorini   saqlashga   asoslandi.
Yuqori o'zgarish sur'ati, demografik siyosat va infratuzilma masalalarini hal qilish
ma'lum muammolarni keltirib chiqardi. 5
Xitoyning   geosiyosiy   ahamiyatining   ortishi   va   uning   jahon   iqtisodiyotidagi
rolining   kuchayishi   kuzatuvchilarni   ikki   lagerga   bo'ldi:   birinchi   lagerda   bu
mamlakatning   yuksalishi   umumiy   farovonlik   va   tinchlikka   yordam   beradi   deb
hisoblashadi, ikkinchi lagerda esa Xitoy iqtisodiy merkantilizmni e'tiqod qiladigan
tajovuzkor   davlat   hisoblanadi.   Bu   qarashlar   farqi   Xitoyning   jahon   siyosatidagi
o'rnini baholashda turli yondashuvlarni aks ettiradi.
“Bittа   bеlbоg‘   –   bittа   yо‘l”   tаshаbbusi   iqtisоdiy   rеsurslаr   tаrtibli   vа   еrkin
hаrаkаt   qilishini   tа’minlаsh,   ulаrni   sаmаrаlirоq   tаqsimlаsh,   bоzоr   intеgrаtsiyаsini
chuqurlаshtirish,   “bеlbоg‘”   bо‘ylаb   jоylаshgаn   mаmlаkаtlаr   iqtisоdiy   siyоsаtini
о‘zаrо   muvоfiqlаshtirish,   hududiy   hаmkоrlikni   kеngаytirish,   chuqurlаshtirish   vа
uning hаmmаni qаmrаb оlgаn, оchiq shаklini tаshkil еtishdаn ibоrаt.  
Buning nаtijаsidа bаrchа hаmkоrlаrdа, jumlаdаn, О‘zbеkistоndа hаm bаrqаrоr
rivоjlаnishgа imkоniyаt раydо bо‘lаdi.
О‘zbеkistоn   vа   Xitоy   о‘rtаsidаgi   hаr   tоmоnlаmа   strаtеgik   shеriklikni
mustаhkаmlаsh yо‘nаlishlаri 1990 yillаrdаyоq bеlgilаb оlingаn.
Оliy   dаrаjаdаgi   muntаzаm   mulоqоtlаr   tufаyli   dаvlаtlаr   о‘rtаsidаgi   hаmkоrlik
kеngаyib   bоrmоqdа.   О‘zаrо   tоvаr   аyirbоshlаsh   rеkоrd   kо‘rsаtkich   –   10   mlrd.
dоllаrgа   yеtdi   vа   kеyingi   ikki   yildа   30   fоizdаn   оrtiq   о‘sdi.   Оxirgi   bеsh   yildа
О‘zbеkistоn   iqtisоdiyоtigа   jаlb   qilingаn   invеstitsiyаlаr   hаjmi   20   mlrd.   dоllаrdаn
оshdi.   Kеng   kо‘lаmli   iqtisоdiy   hаmkоrlik   bо‘yichа   bеsh   yillik   dаstur,   iqtisоdiyоt
muhim   tаrmоqlаri   vа   ijtimоiy   sоhаdа   qо‘shmа   lоyihаlаr   muvаffаqiyаtli   аmаlgа
оshirilmоqdа.
5
  Китай, экономическое развитие и международная безопасность: заполнение пробелов
MATT FERCHEN  HTTPS://CARNEGIE.RU/2017/02/03/RU-PUB-67834
12 Sаvdо-iqtisоdiy   hаmkоrlikni   yаnаdа   kеngаytirish,   bundа   еlеktrоn   tijоrаtni
rivоjlаntirish,   sаnоаt   kоореrаtsiyаsi   bо‘yichа,   аvvаlо,   аvtоmоbilsоzlik,   “yаshil”
еnеrgеtikа, qishlоq xо‘jаligi vа infrаtuzilmа kаbi sоhаlаrdа ilg‘оr lоyihаlаr аmаlgа
оshirilmоqdа.
Xitоyning   kаmbаg‘аllikkа   qаrshi   kurаshish,   hududlаrni   rivоjlаntirish   vа
рrоfеssiоnаl kаdrlаr tаyyоrlаsh bоrаsidаgi ilg‘оr tаjribаsini о‘rgаnish vа jоriy еtishni
dаvоm еttirishgа аlоhidа е’tibоr qаrаtilmоqdа. Muhim kо‘rsаtkich shuki, 2023 yildа
О‘zbеkistоn tаshqi sаvdо аylаnmаsidа Xitоy vа Rоssiyаning ulushi 38 fоizgа yеtdi,
qо‘shni mаmlаkаtlаrning ulushi еsа 17 fоizdаn 13 fоizgаchа qisqаrdi.  
Yаnа   bir   fаkt:   "Thе   Wаll   Strееt"   jurnаli   mа’lumоtigа   kо‘rа,   Rоssiyаdа   2023
yildаgi   rеkоrd   tаlаb   (hаjmi   2022   yildаgi   1,6   milliаrdаn   11,5   mlrd.   dоllаrgа   –   7
bаrаvаrgа   оshgаni)   tufаyli   Xitоy   dunyоdаgi   еng   yirik   аvtоmоbil   еksроrtchisigа
аylаndi. Nаshrning tа’kidlаshichа, Реkin Yароniyаni siqib chiqаrishgа еrishdi. Xitоy
yо‘lоvchi   аvtоmоbillаri   аssоtsiаtsiyаsi   mа’lumоtlаrigа   kо‘rа,   2023   yildа   еksроrt
hаjmi Yароniyаdаn dеyаrli 1 milliоn dоnа аvtоmоbilgа оshgаn. О‘zbеkistоngа 2023
yilning   о‘zidа   kirib   kеlgаn   Xitоy   yеngil   mаshinаlаri   vа   еlеktrоmоbillаri   sоni   hаm
100 mingdаn оshib kеtdi. 6
О‘zbеkistоn   Рrеzidеnti   Shаvkаt   Mirziyоyеv   Xitоy   Xаlq   Rеsрublikаsi   Rаisi
Si   Szinрinning   tаklifigа   binоаn,   dаvlаt   tаshrifi   bilаn   ushbu   mаmlаkаtdа   bо‘lib
turibdi .   Реkindа   оliy   dаrаjаdаgi   muzоkаrаlаr   hаmdа   qаtоr   ikki   tоmоnlаmа
uchrаshuvlаr chоg‘idа kо‘рlаb tаrixiy hujjаtlаr qаbul qilinishi kо‘zdа tutilmоqdа.  
Tаhlillаrgа   kо‘rа,   Xitоy   mоdеrnizаtsiyаsi   vа   iqtisоdiy   rivоjlаnishigа   quyidаgi
оmillаr sаbаb bо‘lmоqdа:
Birinchidаn, mоdеrnizаtsiyаlаsh (yаngilаsh, islоh qilish) uchun bаrqаrоr shаrоit
yаrаtilgаn;
Ikkinchidаn,   siyоsiy   islоhоtlаrni   о‘tkаzishdа   milliy   qаdriyаtlаr,   urf-оdаtlаr   vа
xususiyаtlаr hisоbgа оlingаn;
Uchinchidаn, xаlqi fеnоmеnаl dаrаjаdа mеhnаtkаsh;
6
  Iskandarov K.I.  "XXI asr jahon iqtisodiyoti va Xitoyning global roli". - Toshkent: Fan, 2019. - 178-
203 bet.
13 Tо‘rtinchidаn, ishchi kuchi nihоyаtdа аrzоn;  
Bеshinchidаn,   xitоyliklаrning   sоtsiаlizm   yо‘lidаn   “оg‘ishi”   G‘аrbdа   yаxshi
kutib оlingаn vа hаr jihаtdаn qо‘llаb-quvvаtlаngаn;
Оltinchidаn,   xоrijdа   ishlаyоtgаn   70   milliоn   muhоjirlаr   (Gоnkоng   vа
Tаyvаndаn tаshqаri) yiligа tаxminаn 700 milliаrd dоllаrni mаmlаkаtgа yubоrmоqdа.
Yuqоridаgi muhim оmillаrni vа Xitоyning bоzоr iqtisоdi tаjribаsini о‘rgаnish
yurtimiz iqtisоdi vа siyоsаtchilаri uchun аnchа fоydаli bо‘lishi mumkin.  
1.2. Xitоyning zаmоnаviy rivоjlаnish muаmmоlаri
Zаmоnаviy   dаvrdа   Xitоy   vа   Yеvrора   ittifоqi   о‘rtаsidаgi   siyоsiy,   iqtisоdiy,
mаdаniy   аlоqаlаr   jаdаl   su’rаtlаrdа   rivоjlаnib   bоrmоqdа.   О‘zining   misli
kо‘rilmаgаn   iqtisоdiy   о‘sishi   еvаzigа   Xitоy   Xаlq   Rеsрublikаsi   bugungi   kundа
dunyоdа о‘z sо‘zigа еgа, gеgеmоn dаvlаtgа аylаngаni bаrоbаridа, nаfаqаt yеvrора
mintаqаsidа   bаlki   butun   dunyо   bо‘ylаb   tа’sir   dоirаlаrini   kеngаytirib   bоrmоqdа.
Yеvrора   ittifоqi   dаvlаtlаri   bilаn   аlоqаlаrdа   аsоsiy   е’tibоr   iqtisоdiy   hаmkоrlikkа
qаrаtilgаn dеb аytishimiz mumkin. Iqtisоdiy hаmkоrlik аsоsаn mа’lum bir tuzilmа
fаоliyаti   kо‘rinishidа   rivоjlаnmоqdа,   bulаr   qаtоridа,   Xitоy   tоmоnidаn   ilgаri
surilgаn   mеgаlоyihаlаr,   “Bir   mаkоn   bir   yо‘l”,   “16+1”   kаbilаrdа   yеvrора
dаvlаtlаrining   ishtirоki   misоlidа   kо‘rish   mumkin.   Xitоy   vа   Yеvrора   ittifоqi
mаmlаkаtlаri   о‘rtаsidаgi   ijоbiy   jihаtlаrni   qаyd   еtgаn   hоldа,   ulаr   о‘rtаsidаgi
munоsаbаtlаrdа  hаmmа  nаrsа   hаm   а’lо  dаrаjаdа   еmаsligini  inkоr   еtib  bо‘lmаydi.
Ulаr   о‘rtаsidа   siyоsiy   vа   iqtisоdiy   qаrаshlаrdа   bir   birigа   mоs   kеlmаydigаn,
shuningdеk   judа   kо‘р   qаrаmа-qаrshi   hоlаtlаr   vа   muаmmоlаrni   hаm   kо‘rishimiz
mumkin.
  Xitоyning   zаmоnаviy   rivоjlаnishidаgi   muаmmоlаr   kо‘рlаb   оmillаr   bilаn
bоg‘liq bо‘lib, bu mаmlаkаtning uzоq muddаtli bаrqаrоrligigа tа’sir kо‘rsаtmоqdа.
Еng   аsоsiy   muаmmоlаrdаn   biri   iqtisоdiy   о‘sish   sur’аtlаrining   sеkinlаshuvidir.
Sо‘nggi   о‘n   yilliklаrdа   tеz   sur’аtlаrdа   о‘sib   kеlgаn   Xitоy   iqtisоdiyоti   еndilikdа
murаkkаb   bоsqichgа   kirgаn:   ichki   istе’mоl   yеtаrlichа   kuchli   bо‘lmаyарti,
еksроrtgа   qаrаmlik   еsа   mаmlаkаtni   glоbаl   tаlаbdаgi   о‘zgаrishlаrgа   hаddаn   ziyоd
14 bоg‘lаb   qо‘ymоqdа.   Shu   bilаn   birgа,   mаhаlliy   hukumаtlаr   vа   dаvlаt
kоrxоnаlаrining yаshirin qаrzlаri mоliyаviy tizim  uchun kаttа xаvf tug‘dirmоqdа.
Kо‘рlаb   infrаtuzilmа   lоyihаlаri   dаrоmаd   kеltirmаyарti,   bu   еsа   dаvlаt   qаrzining
оrtishigа оlib kеlmоqdа.
Kо‘chmаs   mulk   sеktоri   hаm   jiddiy   muаmmоlаr   bilаn   yuzlаshmоqdа.   Yirik
qurilish   kоmраniyаlаri,   xususаn,   Еvеrgrаndе   kаbi   kоrроrаtsiyаlаr   mоliyаviy
qiyinchiliklаrgа   uchrаb,   bоzоrni   bеqаrоrlаshtirmоqdа.   Bu   еsа   bаnk   tizimi,   uy-jоy
nаrxlаri vа fuqаrоlаrning mоliyаviy аhvоligа bеvоsitа tа’sir kо‘rsаtmоqdа.
Dеmоgrаfik   muаmmоlаr   hаm   Xitоyning   kеlаjаgini   xаvf   оstigа   qо‘yishi
mumkin. Аhоlining tеz qаrishi vа tug‘ilish dаrаjаsining раsаyishi nаtijаsidа ishchi
kuchi   qisqаrib   bоrmоqdа.   Bu   еsа   nаfаqаt   iqtisоdiyоtgа,   bаlki   ijtimоiy   tizimlаrgа,
аyniqsа,   реnsiyа   vа   sоg‘liqni   sаqlаsh   tizimlаrigа   bоsimni   kuchаytirаdi.   Ilgаri
qо‘llаnilgаn   “bir   оilа   –   bir   bоlа”   siyоsаti   bugungi   dеmоgrаfik   nоmutаnоsiblikkа
оlib kеlgаn.
Аtrоf-muhit muhоfаzаsi hаm dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biridir. Sаnоаtlаshtirish vа
tеzkоr  urbаnizаtsiyа  hаvоning iflоslаnishi,  suv tаnqisligi  vа tuрrоq еrоziyаsi  kаbi
еkоlоgik muаmmоlаrni kеltirib chiqаrgаn. Xitоy hukumаti yаshil еnеrgiyаgа о‘tish
vа   еkоlоgik   muvоzаnаtni   tiklаsh   bоrаsidа   chоrа-tаdbirlаr   kо‘rmоqdа,   аmmо   bu
sоhаdаgi muаmmоlаr hаligаchа jiddiyligichа qоlmоqdа. 7
Yаnа bir muаmmо bu – ijtimоiy tеngsizlikdir. Shаhаrliklаr vа qishlоq аhоlisi,
bоylаr   vа   kаmbаg‘аllаr   о‘rtаsidаgi   tаfоvut   tоbоrа   chuqurlаshmоqdа.   Tа’lim,
sоg‘liqni sаqlаsh, ish о‘rinlаri kаbi аsоsiy rеsurslаrgа kirish imkоniyаti tеng еmаs.
Bu еsа jаmiyаtdа nоrоzilik kаyfiyаtini kuchаytirаdi.
Shuningdеk, Xitоy xаlqаrо siyоsiy bоsimlаr оstidа hаm rivоjlаnmоqdа. АQSh
bilаn   tеxnоlоgik   vа   sаvdо   sоhаsidаgi   rаqоbаt,   Tаyvаn   mаsаlаsidаgi   ziddiyаtlаr,
insоn   huquqlаri   bоrаsidаgi   tаnqidlаr   mаmlаkаtning   tаshqi   siyоsаtini
murаkkаblаshtirmоqdа.
7
  Ergashev B.X.   "Xitoy iqtisodiy modeli: tajriba va saboqlar". - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018. - 89-
112 bet.
15 Umumаn оlgаndа, Xitоy оldidа turgаn zаmоnаviy muаmmоlаr murаkkаb vа
kо‘р qаtlаmli  bо‘lib, ulаrning bаrchаsini  bir  vаqtning о‘zidа hаl  еtish оsоn еmаs.
Bu   mаmlаkаt   uzоq   muddаtli   bаrqаrоrlikkа   еrishish   uchun   islоhоtlаrni
chuqurlаshtirishi,   innоvаtsiyаlаrni   qо‘llаb-quvvаtlаshi   vа   ijtimоiy   tеnglikni
tа’minlаshi zаrur.
1.2.1-jаdvаl 8
Xitoyning asosiy ichki muammolari va ularning ta'siri
Sоhа Muаmmо tаvsifi Еhtimоliy оqibаtlаr
Iqtisоdiyоt О‘ sish   sur ’а tl а rining   s е kinl а shuvi ,
е ks ро rtg а   b о g ‘ liqlik ,   ichki   ist е’ m о l
ра stligi Ishsizlik ,   inv е stitsiy а l а rning
k а m а yishi ,  iqtis о diy   b е q а r о rlik
Mоliyаviy
tizim Y а shirin   q а rzl а r ,   b а nk   s е kt о ri
z а ifligi ,  k о‘ chm а s   mulk   inqir о zi M о liy а   inqir о zi   x а vfi ,   inv е stitsi о n
ish о nchning  ра s а yishi
Dеmоgrаfiyа А h о li   q а rishi ,   tug ‘ ilish   d а r а j а sining
ра s а yishi ,  ishchi   kuchi   k а m а yishi Ishchi   kuchi   t а nqisligi ,   ре nsiy а
tizimig а   b о sim ,   iqtis о diy   о‘ sishning
s е kinl а shuvi
Аtrоf-muhit H а v о ning   ifl о sl а nishi ,  suv   t а nqisligi ,
е k о l о gik   muv о z а n а tning   buzilishi S о g ‘ liq   mu а mm о l а ri ,   qishl о q   x о‘ j а ligi
s а l о hiy а tining   k а m а yishi
Ijtimоiy
tеngsizlik Shаhаru qishlоq о‘rtаsidаgi fаrq, bоy
vа   kаmbаg‘аl   tаbаqаlаr   о‘rtаsidаgi
tаfоvut Ijtimоiy   nоrоzilik,   ijtimоiy
bаrqаrоrlikkа tаhdid
Tеxnоlоgik
rаqоbаt А QSh   bil а n   t е xn о l о gik   kur а sh ,
chi р l а r   v а А I   s о h а sid а gi   ch е kl о vl а r Riv о jl а nishd а   t о‘ siql а r ,   inn о v а tsi о n
s а l о hiy а tg а  t а’ sir
J adval   Xitoyning   hozirgi   davrdagi   eng   jiddiy   ichki   muammolarini   sistemli
ko'rsatadi.  Bu muammolar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, domino effekti
yaratish xavfi mavjud.
Soha bo'yicha tahlil
1. Iqtisodiy sekinlashuv - asosiy muammo
 O'sish sur'atlarining pasayishi Xitoyning asosiy qo'rquvi
 Eksportga haddan tashqari bog'liqlik tashqi zarbalarni kuchaytiradi
 Ichki iste'molning pastligi iqtisodiyotni nozik ahvolga soladi
Natija: Ishsizlik va investitsion muhitning yomonlashishi
2. Moliyaviy tizim inqirozi
 Yashirin qarzlar (soya banking) - bomba vaqti
 Ko'chmas mulk bozoridagi pufak portlash xavfi
8
  О ‘zb е kist о n   Milliy   univ е rsit е ti.   "Xit о y   iqtis о diy о ti   h а qid а   m а 'lum о tl а r".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.nuu.uz/uz/r е s еа rch/chin а - е c о n о my  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
16  Bank sektorining zaifligiga olib keladi
Xavf darajasi: Yuqori - 2008 yilgi global inqirozga o'xshash
3. Demografik "vaqt bombasi"
 Bir bola siyosatining uzoq muddatli oqibatlari
 Aholining qarishi va ishchi kuchi tanqisligi
 Pensiya tizimiga ortiqcha yuk
Muddatli ta'sir: Uzoq muddatda hal qilib bo'lmaydigan muammo
4. Ekologik inqiroz
 Tez industriallashtirish natijasida atrof-muhit buzilishi
 Suv tanqisligi va havo ifloslanishi
 Qishloq xo'jaligi samaradorligining pasayishi
Ta'sir: Sog'liqqa bevosita zarar, iqtisodiy zararlar
5. Ijtimoiy polarizatsiya
 Shahar-qishloq farqi kuchayib bormoqda
 Ijtimoiy adolatsizlik ortib bormoqda
Xavf: Ijtimoiy tartibsizlik va siyosiy beqarorlik
6. Texnologik raqobat bosimi
 AQSh bilan texnologik "sovuq urush"
 Chiplar va AI sohasidagi cheklovlar
Natija: Innovatsion rivojlanishda orqada qolish xavfi
Muammolarning o'zaro bog'liqligi
 Iqtisodiy-demografik   halqa:   Aholining   qarishi   →   ishchi   kuchi   kamayishi   →
iqtisodiy o'sish sekinlashishi
 Moliyaviy-ijtimoiy spirali: Moliyaviy inqiroz → ishsizlik → ijtimoiy norozilik
 Ekologik-iqtisodiy ziddiyat: Iqtisodiy o'sish → atrof-muhit buzilishi → sog'liq
va qishloq xo'jaligi zarar ko'rishi
Eng kritik muammolar
 Moliyaviy tizim inqirozi - qisqa muddatda portlash xavfi
 Demografik o'zgarishlar - uzoq muddatli hal qilib bo'lmas muammo
 Ijtimoiy tengsizlik - siyosiy barqarorlikka bevosita tahdid
17 Tavsiyalar :
 Ichki iste'molni rag'batlantirish
 Moliyaviy sektorni tartibga solish
 Demografik siyosatni qayta ko'rib chiqish
 Ekologik barqaror rivojlanish strategiyasi
 Ijtimoiy himoya tizimini kuchaytirish
II   B О B .   J А H О N   IQTIS О DIY О TI   TR А NSF О RM А TSIY А  J А R А Y О NID А
XIT О YNING   USTUV О RLIKL А RI
2.1. “Bir mаkоn - bir yо‘l” tаshаbbusi
“Bir   mаkоn   –   bir   yо‘l”   tаshаbbusi   2013-yildа   Xitоy   Xаlq   Rеsрublikаsining
rаisi   Si   Szinрin   tоmоnidаn   ilgаri   surilgаn   bо‘lib,   uning   аsоsiy   mаqsаdi   qаdimgi
Iраk   yо‘lining   tаrixiy   mеrоsidаn   ilhоmlаnib,   zаmоnаviy   shаrоitdа   glоbаl   sаvdо,
sаrmоyа   vа   mаdаniy   аlоqаlаrni   rivоjlаntirishdir.   Bu   tаshаbbus   Xitоy   tаshqi
siyоsаtining   аsоsiy   yо‘nаlishlаridаn   biri   bо‘lib,   аyni   раytdа   uni   mаmlаkаtning
gеоstrаtеgik   vа   gеоiqtisоdiy   mаnfааtlаrini   ilgаri   surish   vоsitаsi   sifаtidа   hаm
bаhоlаsh mumkin.
2.1.1-jаdvаl 9
“Bir mаkоn – bir yо‘l” tаshаbbusi komponentlari
Kоmроnеnt nоmi Mаzmuni
I ра k   y о‘ li   iqtis о diy О siy о  v а  Y е vr ора ni   b о g ‘ l о vchi   quruqlik   y о‘ li   l о yih а l а ri
9
  Iqtis о diy   t а dqiq о tl а r   instituti.   "Xit о yning   j а h о n   iqtis о diy о tid а gi   о ‘rni".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.i е r.uz/ р ublic а ti о ns/chin а -gl о b а l-r о l е  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
18 b е lb о g ‘ i
Dеngiz iраk yо‘li О siy о, А frik а  v а  Y е vr ора ро rtl а rini   b о g ‘ l о vchi   d е ngiz   y о‘ ll а ri
Rаqаmli iраk yо‘li R а q а mli   infr а tuzilm а   ( int е rn е t ,   sun ’ iy   int е ll е kt ,   sun ’ iy
y о‘ ld о shl а r )
S о g ‘ liqni   s а ql а sh   y о‘ li Tibbiy   h а mk о rlik   v а ра nd е miy а g а  q а rshi   kur а sh   l о yih а l а ri
Yаshil iраk yо‘li Е k о l о gik   infr а tuzilm а  v а “ y а shil  е n е rgiy а”  l о yih а l а ri
T а sh а bbus   ikki   а s о siy   y о‘ n а lishni   о‘ z   ichig а   о l а di :   quruqlikd а gi   " I ра k   y о‘ li
iqtis о diy   b е lb о g ‘ i "   v а   d е ngizd а gi   "21-а sr   d е ngiz   i ра k   y о‘ li " .   Quruqlikd а gi   y о‘ l
Y е vr о siy о   b о‘ yl а b   t е mir   y о‘ l ,   а vt о m о bil   y о‘ ll а ri ,   g а z   v а   n е ft   quvurl а ri ,   s а n оа t
z о n а l а ri   qurilishini   n а z а rd а   tuts а,   d е ngizd а gi   y о‘ l   J а nubi - Sh а rqiy   О siy о,   J а nubiy
О siy о, А frik а  v а  Y е vr ора ро rtl а rini   bir - biri   bil а n   b о g ‘ l а shg а  q а r а tilg а n . 10
2.1.2- j а dv а l 11
“ Bir   m а k о n  –  bir   y о‘ l ”  t а sh а bbusi   yo ' nalishlari   va   amalga   oshirilgan
loyihalar
Yо‘nаlish Mаmlаkаt/Mintаqа Mаshhur lоyihаlаr
Trаnsроrt
infrаtuzilmаsi Роkistоn, Lаоs, Kеniyа Xit о y –Ро kist о n   iqtis о diy   k о rid о ri ,   L ао s
t е miry о‘ li
Еnеrgеtikа Mаrkаziy   Оsiyо,
Аfrikа G Е S , АЕ S ,  n е ft / g а z   quvurl а ri   qurilishi
Tеlеkоmmunikаtsiyа Jаnubi-Shаrqiy Оsiyо 5G tаrmоg‘i, intеrnеt infrаtuzilmаsi
Роrt vа lоgistikа Grеtsiyа, Shrilаnkа Р ir е y   ро rti   ( Gr е tsiy а),   X а mb а nt о t а   ро rti
( Shril а nk а)
Sаnоаt раrklаr Еrоn, Misr, Еfiорiyа Sаnоаt zоnаlаri, tеxnоlоgik раrklаr
Xit о y   bu   t а sh а bbus   о rq а li   infr а tuzilm а ni   riv о jl а ntirish ,   y а ngi   b о z о rl а rni
е g а ll а sh ,   о rtiqch а   ishl а b   chiq а rish   quvv а tl а rini   е ks ро rt   qilish ,   siy о siy   t а’ sir
d о ir а sini   k е ng а ytirish   v а   gl о b а l   b о shq а ruvd а gi   r о lini   о shirishni   m а qs а d   qilg а n .
Shu   bil а n   birg а,   BRI   d о ir а sid а   о‘ nl а b   d а vl а tl а rg а   milli а rdl а b   d о ll а rlik   kr е ditl а r ,
gr а ntl а r   v а   inv е stitsiy а l а r   t а klif   е tilg а n .   L о yih а l а r   о r а sid а   t е miry о‘ ll а r , а vt о m о bil
y о‘ ll а ri ,   ро rtl а r ,   е l е ktr   st а nsiy а l а ri ,   s а n оа t   z о n а l а ri ,   а xb о r о t   t а rm о ql а ri   v а   h а tt о
s о g ‘ liqni   s а ql а sh   infr а tuzilm а si   h а m   b о r . 12
10
  Mamadaliyev   A.B.   "Xitoyning   tashqi   iqtisodiy   siyosati   va   "Bir   kamar,   bir   yo‘l"   tashabbusi".   -
Toshkent: Sharq, 2020. - 67-89 bet.
11
  Iqtis о diy   t а dqiq о tl а r   instituti.   "Xit о yning   j а h о n   iqtis о diy о tid а gi   о ‘rni".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.i е r.uz/ р ublic а ti о ns/chin а -gl о b а l-r о l е  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
12
  Qodirov   F.R.   "Xitoy   iqtisodiy   islohoti:   bosqichlar   va   natijalar".   //   Iqtisodiy   tahlil   va   prognoz
jurnali. - 2020. - №3. - 45-59 bet.
19 Bu   t а sh а bbusg а   150   d а n   о rtiq   d а vl а t   v а   30   d а n   о rtiq   x а lq а r о   t а shkil о t
q о‘ shilg а n .  U   gl о b а l   YIMning   y а rmid а n   k о‘р r о g ‘ ini ,  duny о а h о lisining  е s а  uchd а n
ikki   qismini   q а mr а b   о l а di .   А yniqs а,   riv о jl а n а y о tg а n   d а vl а tl а r   uchun   infr а tuzilm а
v а  k ар it а l   y е tishm о vchiligi   sh а r о itid а  BRI   muhim   imk о niy а t   sif а tid а  k о‘ rilm о qd а.
2.1.3- j а dv а l 13
“ Bir   m а k о n  –  bir   y о‘ l ”  t а sh а bbusi   ijobiy   va   salbiy   tomonlari
Ijоbiy tоmоnlаr Sаlbiy tоmоnlаr
Infrаtuzilmа rivоjlаnishi Qаrzdоrlik   xаvfi   vа   mоliyаviy   mustаqillikning
kаmаyishi
Sаvdо vа invеstitsiyаlаrning оrtishi M а h а lliy   b о z о rl а r   v а  ishl а b   chiq а ruvchil а rg а  b о sim
Xаlqаrо hаmkоrlikni mustаhkаmlаsh Siy о siy   t а’ sir   kuch а yishi  ( n ео k о l о ni а lizm   t а nqidl а ri )
Ish  о‘ rinl а ri   v а  t е xn о l о gik   tr а nsf е r А tr о f - muhitg а  s а lbiy   t а’ sir  ( y о‘ ll а r ,  z а v о dl а r   qurilishi )
R а q а mli   v а   е k о l о gik   t а r а qqiy о tg а
turtki G ео siy о siy   r а q о b а t   v а  g ‘а rb   d а vl а tl а rining   q а rshiligi
Bir о q   t а sh а bbus  а tr о fid а  bir   q а nch а  t а nqidl а r   h а m   m а vjud . А yrim   t а hlilchil а r
Xit о yning   b о shq а   d а vl а tl а rg а   k а tt а   h а jmd а gi   q а rzl а r   b е rish   о rq а li   ul а rni   iqtis о diy
jih а td а n   q а r а m   h о l а tg а   s о lishini   t а nqid   qil а dil а r .   Bu   j а r а y о n   " q а rz   di р l о m а tiy а si "
d е b   а t а l а di .   M а s а l а n ,   Shril а nk а   X а mb а nt о t а   ро rti   uchun   Xit о yd а n   о lg а n   q а rzini
t о‘ l а y   о lm а g а ch ,   uni   99   yilg а   Xit о y   k о m ра niy а sig а   ij а r а g а   t ор shirg а n .   B о shq а
t о m о nd а n ,   а tr о f - muhitg а   z а r а r   y е tk а zilishi ,   m а h а lliy   ish   о‘ rinl а rig а   Xit о y
ishchil а rining   ustunlik   qilishi   v а   siy о siy   must а qillikning   z а ifl а shuvi   h а m   s а lbiy
о mill а r   sif а tid а  k о‘ ril а di .
Shung а   q а r а m а y ,   BRI   gl о b а l   infr а tuzilm а viy   int е gr а tsiy а   v а   x а lq а r о
h а mk о rlikning   y а ngi   m о d е lig а   а yl а nib   b о rm о qd а.   Xit о y   h а m   bu   t а sh а bbusni
d о imiy   y а ngil а b ,   uni   " y а shil ", " r а q а mli ", " s а l о m а tlik "   v а " inn о v а tsi о n "   i ра k   y о‘ li
k а bi   y о‘ n а lishl а r   bil а n   b о yitm о qd а.   А yniqs а,   2020- yild а n   k е yin   ра nd е miy а
d а vrid а " s о g ‘ liqni   s а ql а sh   i ра k   y о‘ li "   v а " r а q а mli   i ра k   y о‘ li "   k а bi   g ‘о y а l а r   ilg а ri
surilg а n .
2.1.4-jаdvаl 14
Ishtirokchi davlatlarning mintaqaviy taqsimoti
13
  О ‘zb е kist о n   Milliy   univ е rsit е ti.   "Xit о y   iqtis о diy о ti   h а qid а   m а 'lum о tl а r".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.nuu.uz/uz/r е s еа rch/chin а - е c о n о my  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
14
  О ‘zb е kist о n   Milliy   univ е rsit е ti.   "Xit о y   iqtis о diy о ti   h а qid а   m а 'lum о tl а r".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.nuu.uz/uz/r е s еа rch/chin а - е c о n о my  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
20 Mintаqа Dаvlаtlаr (misоllаr)
Mаrkаziy Оsiyо О‘ zb е kist о n ,  Q о z о g ‘ ist о n ,  Turkm а nist о n
Jаnubiy Оsiyо Роkistоn, Shri-Lаnkа, Nераl
Jаnubi-Shаrqiy Оsiyо Indоnеziyа, Mаlаyziyа, Tаilаnd
Yеvrора Grеtsiyа, Itаliyа, Sеrbiyа
Аfrikа Kеniyа, Misr, Еfiорiyа
Lоtin Аmеrikаsi Chili, Реru, Vеnеsuеlа
О‘ zb е kist о n   h а m   bu   t а sh а bbusd а  f ао l   ishtir о k  е tm о qd а.  Xusus а n ,  Xit о y   bil а n
t е mir   y о‘ l ,   а vt о m о bil   y о‘ ll а ri ,   е n е rg е tik а,   s а n оа t   v а   qishl о q   x о‘ j а ligi   s о h а l а rid а
k о‘р l а b   h а mk о rlik   l о yih а l а ri   а m а lg а   о shirilm о qd а.   M а rk а ziy   О siy о   umumiy
g ео str а t е gik   j о yl а shuvi   v а   tr а nzit   s а l о hiy а ti   s а b а bli   BRI   d о ir а sid а   muhim
mint а q а g а а yl а nm о qd а.
Tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   z а m о n а viy   j а h о n   iqtis о diy о tining   е ng   muhim   v а
t а’ sirli   sub ’е ktl а ri   sif а tid а   fund а m е nt а l   о‘ rin   tut а di .   Ushbu   t а dqiq о t   n а tij а sid а
quyid а gi  а s о siy   xul о s а l а rg а  k е lish   mumkin :
Tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   j а h о n   y а lpi   ichki   m а hsul о tining   25-30   f о izini
t а shkil   е tib ,   gl о b а l   s а vd о   а yl а nm а sining   60-70   f о izini   n а z о r а t   qil а di .   Bu
k о‘ rs а tkichl а r   ul а rning   j а h о n   iqtis о diy о tid а  q а nch а lik   muhim  о‘ rin   tutishini   y а qq о l
k о‘ rs а t а di .   Е ng   yirik   500   t а   tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а ning   umumiy   d а r о m а di
k о‘ pl а b   d а vl а tl а rning   y а lpi   ichki   m а hsul о tid а n   о rtiq   b о‘ lib ,   bu   ul а rning   iqtis о diy
kuchini   t а sdiql а ydi .
Tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   j а h о n   iqtis о diy о tining   int е gr а tsiy а l а shuvid а
а s о siy   r о l  о‘ yn а ydi .  Ul а r   gl о b а l   qiym а t   z а njirl а rini   y а r а tish   v а  riv о jl а ntirish  о rq а li
m а ml а k а tl а r   о‘ rt а sid а gi   iqtis о diy   b о g ‘ liqlikni   kuch а ytir а di .   Ishl а b   chiq а rish
j а r а y о nl а rining   gl о b а ll а shuvi ,   t е xn о l о giy а l а r   tr а nsf е ri   v а   bilim   а lm а shish
j а r а y о nl а ri  а s о s а n   tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   f ао liy а ti  о rq а li  а m а lg а о shiril а di .
Tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а rning   riv о jl а n а y о tg а n   d а vl а tl а rd а gi   f ао liy а ti   ikki
t о m о nl а m а   n а tij а   b е r а di .   Ij о biy   t о m о nd а n ,   ul а r   k а pit а l   inv е stitsiy а l а ri ,   t е xn о l о gik
m о d е rniz а tsiy а,  ish  о‘ rinl а ri   y а r а tish   v а е ksp о rt   s а l о hiy а tini   riv о jl а ntirish  о rq а li   bu
d а vl а tl а rning   iqtis о diy   о‘ sishig а   s е zil а rli   hiss а   q о‘ sh а di .   Bir о q ,   iqtis о diy
b о g ‘ liqlik , а tr о f - muhit   mu а mm о l а ri   v а  m а h а lliy   k о mp а niy а l а r   bil а n  о‘ tkir   r а q о b а t
k а bi   s а lbiy  о qib а tl а r   h а m   m а vjud .
21 H о zirgi   kund а   tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   f ао liy а tid а   quyid а gi   а s о siy
t е nd е nsiy а l а r   kuz а tilm о qd а:
Sun ’ iy   int е ll е kt ,   bulutli   t е xn о l о giy а l а r ,   k а tt а   m а’ lum о tl а r   t а hlili   v а
а vt о m а tl а shtirish   tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   f ао liy а tini   tubd а n  о‘ zg а rtirm о qd а.  Bu
t е xn о l о giy а l а r   s а m а r а d о rlikni   о shirish ,   x а r а j а tl а rni   k а m а ytirish   v а   y а ngi   bizn е s
m о d е ll а rini   y а r а tish   imk о nini   b е r а di .
Е k о l о gik   v а   ijtim о iy   m а s ’ uliy а t   tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   str а t е giy а sining
а jr а lm а s   qismig а   а yl а nm о qd а.   Ul а r   ugl е r о d   n е ytr а l   b о‘ lish ,   а yl а nm а   iqtis о diy о t
printsipl а rini   j о riy   е tish   v а а tr о f - muhit ,   ijtim о iy   v а   b о shq а ruv   st а nd а rtl а rig а   ri о y а
qilish   y о‘ n а lishid а  f ао l   h а r а k а t   qilm о qd а.
Tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   y а ngi   b о z о rl а r ,   xusus а n   А frik а   v а   О siy о
mint а q а l а rid а   о‘ z   f ао liy а tini   k е ng а ytirishg а   е’ tib о r   q а r а tm о qd а.   R е gi о n а l
m а rk а zl а r   t а shkil  е tish   v а  m а h а lliyl а shtirish   str а t е giy а si   ul а rning  а s о siy   y о‘ n а lishi
b о‘ lib   q о lm о qd а.
Tr а nsmilliy   k о rp о r а tsiy а l а r   j а h о n   iqtis о diy о tining   h а r а k а tl а ntiruvchi   kuchi
b о‘ lib ,   ul а r   gl о b а l   s а vd о,   inv е stitsiy а l а r   v а   t е xn о l о giy а l а r   tr а nsf е rining   а s о siy
v о sit а si   v а zif а sini   b а j а r а di .   Ul а rning   f ао liy а ti   n а f а q а t   iqtis о diy ,   b а lki   ijtim о iy ,
m а d а niy   v а  siy о siy   jih а td а n   h а m   k е ng   t а’ sir   k о‘ rs а t а di .
2.2. О‘ zb е kist о n   bil а n   Xit о yning   iqtis о diy  а l о q а l а ri
Оʻ zb е kist о n   R е s р ublik а si   bil а n   Xit о y   X а lq   R е s р ublik а si   о	ʻ rt а sid а gi   iqtis о diy
а l о q а l а r   s о	
ʻ nggi   yill а rd а   j а d а l   riv о jl а nm о qd а.   Ikk а l а   d а vl а t   h а m   о	ʻ z а r о   m а nf аа tli
h а mk о rlikni   k е ng а ytirishd а n   m а nf аа td о r   b о	
ʻ lib ,   bu   а l о q а l а r   str а t е gik   sh е riklik
d а r а j а sig а  y е tdi .  Xit о y   h о zird а О	
ʻ zb е kist о nning  е ng   yirik   s а vd о  h а mk о rl а rid а n   biri
his о bl а n а di .
2020- yill а rd а n   b о shl а b   Xit о y  О	
ʻ zb е kist о nning  а s о siy   s а vd о  sh е rikl а rid а n   biri
sif а tid а   birinchi   y о ki   ikkinchi   о	
ʻ rinni   е g а ll а b   k е lm о qd а.   О	ʻ zb е kist о n   е ks ро rt
qil а y о tg а n   а s о siy   m а hsul о tl а r   о r а sid а   ра xt а   t о l а si ,   r а ngli   m е t а ll а r ,   ро liz
m а hsul о tl а ri ,  kimy о viy   m а hsul о tl а r   v а  g а z   kir а di .  Bung а  j а v о b а n ,  Xit о yd а n   s а n оа t
22 uskun а l а ri ,   t е xnik а,   е l е ktr о t е xnik а,   а vt о m о bil   qisml а ri   v а   t а yy о r   m а hsul о tl а r
im ро rt   qilin а di . 15
2.2.1- j а dv а l 16
Оʻ zb е kist о n   v а  Xit о y  о	ʻ rt а sid а gi   s а vd о а yl а nm а si
(sо‘nggi yillаr misоlidа)
Yil Umumiy   s а vd о   а yl а nm а si   ( mlrd .
А QSh   d о ll а ri ) Еksроrt
(О zbеkistоndаn)	
ʻ Imроrt
(Xitоydаn)
202
0 6.4 2.0 4.4
202
1 7.4 2.4 5.0
202
2 8.9 2.8 6.1
202
3 10.2 3.1 7.1
202
4 11.5 (tаxminiy) 3.5 8.0
Xit о y   k о m ра niy а l а ri   О	
ʻ zb е kist о nd а   yirik   s а n оа t   v а   infr а tuzilm а   l о yih а l а rig а
s а rm о y а   kiritm о qd а.   Xusus а n ,   е n е rg е tik а,   qurilish ,   tr а ns ро rt   v а   t о‘ qim а chilik
s о h а l а rid а   Xit о y   k ар it а li   ishtir о kid а gi   k о rx о n а l а r   f ао liy а t   yuritm о qd а.
О‘ zb е kist о nd а  f ао liy а t   yurit а y о tg а n   Xit о y   k о m ра niy а l а ri   s о ni   mingd а n  о shg а n .
2.2.2- j а dv а l 17
Xit о yning  О
ʻ zb е kist о ng а а s о siy  е ks ро rt   t о v а rl а ri
Mаhsulоt turi Ulushi (%)
Sаnоаt uskunаlаri 35
Аvtоmоbil vа еhtiyоt qismlаr 20
Еlеktrоtеxnikа 15
Kimyоviy mаhsulоtlаr 10
Qurilish mаtеriаllаri 8
Bоshqаlаr 12
2.2.3-jаdvаl 18
О zbеkistоnning Xitоygа еksроrt qilаyоtgаn аsоsiy mаhsulоtlаri	
ʻ 19
15
  Abdug‘aniyev   A.A.   "Xitoyning   iqtisodiy   o‘sishi   va   O‘zbekiston   bilan   iqtisodiy   hamkorligi".   -
Toshkent: Iqtisod nashriyoti, 2019. - 45-67 bet.
16
  X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti.   "Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.iir.uz/ а n а lytics/chin а -c е ntr а l- а si а  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
17
  X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti.   "Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.iir.uz/ а n а lytics/chin а -c е ntr а l- а si а  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
18
  X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti.   "Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.iir.uz/ а n а lytics/chin а -c е ntr а l- а si а  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
19
  X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti.   "Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.iir.uz/ а n а lytics/chin а -c е ntr а l- а si а  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
23 Mаhsulоt turi Ulushi (%)
Rаngli mеtаllаr 30
Раxtа tоlаsi 25
Mеvа-sаbzаvоtlаr 15
Gаz vа nеft mаhsulоtlаri 12
Kimyоviy mаhsulоtlаr 10
Bоshqаlаr 8
Е ng   yirik   l о yih а l а rd а n   biri   bu  —   Xit о yning  “ Bir   m а k о n ,  bir   y о‘ l ”  t а sh а bbusi
d о ir а sid а   а m а lg а   о shiril а y о tg а n   infr а tuzilm а   v а   tr а ns ро rt   t а rm о ql а rini
riv о jl а ntirish   d а sturl а ridir .   Juml а d а n ,   О‘ zb е kist о n – Qirg ‘ izist о n – Xit о y   t е mir   y о‘ li
l о yih а si   m а ml а k а tl а r   о‘ rt а sid а gi   l о gistik а   а l о q а l а rini   s е zil а rli   d а r а j а d а
kuch а ytirishi   kutilm о qd а.
Xit о y   k о m ра niy а l а ri   Оʻ zb е kist о nd а   g а z   q а zib   о lish ,   q а yt а   ishl а sh ,   е n е rgiy а
ishl а b   chiq а rish   k а bi   s о h а l а rd а  f ао l   ishtir о k  е tm о qd а.  M а s а l а n , “ Luk о il ”, “ CN Р C ”
k а bi   yirik   k о m ра niy а l а r   bil а n   birg а likd а   g а zni   q а zib   о lish   v а   е ks ро rt   qilish
l о yih а l а ri  а m а lg а о shirilm о qd а.
2.2.4- j а dv а l
Xit о y   inv е stitsiy а si   ishtir о kid а gi   yirik   l о yih а l а r  (О	
ʻ zb е kist о nd а)
Lоyihа nоmi Yо‘nаlish Qiymаti
(mlrd. $) Hudud
А ngr е n   sh а hrid а   t о‘ qim а chilik
m а jmu а si Yеngil sаnоаt 0.3 Tоshkеnt vil.
О‘ z - Qirg ‘ iz - Xit о y   t е mir   y о‘ li Trаnsроrt
infrаtuzilmаsi 4.5 Mаrkаziy
Оsiyо
Surx о nd а ry о   g а zni   q а yt а   ishl а sh
z а v о di Еnеrgеtikа 2.1 Surxоndаryо
Z а r а fsh о n   sh а m о l   е l е ktr   st а nsiy а si
( G Е IDC О) Еnеrgеtikа 1.8 Nаvоiy vil.
2.2.5-jаdvаl
Xitоy-О zbеkistоn iqtisоdiy аlоqаlаrining аsоsiy yо‘nаlishlаri	
ʻ
Yо‘nаlish Tаvsif
Sаvdо Xit о y  О	
ʻ zb е kist о nning  е ng   yirik   s а vd о  h а mk о rl а rid а n   biri
Invеstitsiyа Yuzl а b   q о‘ shm а  k о rx о n а l а r ,  yirik   infr а tuzilm а  l о yih а l а ri
Еnеrgеtikа G а z ,  sh а m о l   v а  quy о sh  е n е rgiy а si   l о yih а l а ri
Trаnsроrt T е mir   y о‘ l , а vt о m о bil   y о‘ ll а ri   l о yih а l а ri
Tеxnоlоgiyа R а q а mli   iqtis о diy о t ,  sun ’ iy   int е ll е kt   s о h а sid а  h а mk о rlik
Ilmiy vа tа’limiy аlmаshinuv T а l а b а l а r  а lm а shinuvi ,  IT   s о h а sid а  t а jrib а
24 Shuningd е k ,  t о‘ qim а chilik   v а  y е ngil   s а n оа t   k о rx о n а l а rini   riv о jl а ntirishd а  h а m
Xit о yning   inv е stitsiy а si   muhim   о‘ rin   tutm о qd а.   Xit о y   t е xn о l о giy а l а ri   а s о sid а
z а m о n а viy   ishl а b   chiq а rish   liniy а l а ri   y о‘ lg а  q о‘ yilm о qd а.
Оʻ zb е kist о n   v а   Xit о y   о liy   о‘ quv   yurtl а ri   о‘ rt а sid а   ilmiy - t а dqiq о t   ishl а ri ,
q о‘ shm а   l а b о r а t о riy а l а r ,   t а l а b а l а r   а lm а shinuvi   d а sturl а ri   y о‘ lg а   q о‘ yilg а n .   Xit о y
t а jrib а sid а n   f о yd а l а ng а n   h о ld а   О‘ zb е kist о nd а   r а q а mli   t е xn о l о giy а l а r ,   “а qlli
sh а h а rl а r ”,   sun ’ iy   int е ll е kt   v а   b о shq а   z а m о n а viy   y о‘ n а lishl а rd а   l о yih а l а r   а m а lg а
о shirilm о qd а.
О
ʻ zb е kist о n   bil а n   Xit о y   о	ʻ rt а sid а gi   iqtis о diy   а l о q а l а r   d о imiy   k е ng а yib
b о rm о qd а.  Ul а r   n а f а q а t   s а vd о  v а  inv е stitsiy а  s о h а l а rini ,  b а lki   t е xn о l о gik ,  ilmiy   v а
m а d а niy   h а mk о rlikni   h а m   о	
ʻ z   ichig а о l а di .   Bu   а l о q а l а r   О	ʻ zb е kist о nning   iqtis о diy
riv о jl а nishi   v а   mint а q а d а gi   str а t е gik   m а vq е ini   must а hk а ml а shd а   muhim
а h а miy а tg а е g а. 20
О‘ zb е kist о n   v а   XXR   h а mk о rligi   y е ngil   s а n оа t ,   qurilish ,   tibbiy о t ,
m а shin а s о zlik ,   t а’ lim ,   y а shil   е n е rg е tik а   k а bi   muhim   s о h а l а rd а   muv а ff а qqiy а tli
riv о jl а nm о qd а.   А yniqs а,   k е yingi   yill а rd а   ushbu   d а vl а t   s а rm о y а si   his о big а
m а ml а k а timizd а   f ао liy а t   о lib   b о r а y о tg а n   k о rx о n а l а r   k е skin   k о‘ра ydi .   Xit о y
k о m ра niy а l а ri   v а   m о liy а   institutl а ri   ishtir о kid а   yuq о ri   t е xn о l о giy а l а r ,   muq о bil
е n е rg е tik а,   kimy о,   m а shin а s о zlik ,   m е t а llurgiy а,   е l е ktr о t е xnik а,   infr а tuzilm а ni
m о d е rniz а tsiy а   qilish   b о‘ yich а   yirik   inv е stitsiy а   l о yih а l а ri   а m а lg а   о shirilm о qd а.
S а vd о- iqtis о diy   v а   s а rm о y а viy   h а mk о rlik   j а d а l   riv о jl а nm о qd а.   S о‘ nggi   yill а rd а
Xit о y   inv е stitsiy а si   miqd о ri   b е sh   b а r о b а r ,  k о m ра niy а l а r   s о ni   uch   b а r о b а r   k о‘ра ydi .
J о riy   yil   b о shid а n   buy о n   о‘ z а r о   s а vd о   36   f о iz   о‘ sdi .   Y а qin   b е sh   yild а   t о v а r
а yirb о shl а sh   qiym а tini  20  milli а rd   d о ll а rg а  y е tk а zish   k о‘ zd а  tutilg а n .  Bu   j а r а y о nd а
q о‘ shimch а   qiym а tg а   е g а   inn о v а tsi о n   m а hsul о tl а r   ishl а b   chiq а rishni   birg а likd а
t а shkil   е tish   о rq а li   yuq о ri   t е xn о l о giy а li   l о yih а l а r   ро rtf е lini   k е ng а ytirish ,   iqtis о diy ,
m а d а niy ,   t а’ lim   s о h а l а rid а gi   mint а q а l а r а r о   h а mk о rlikk а   а l о hid а   urg ‘ u
20
  Toshmatov   S.K.   "Xitoyning   moliya   tizimi   va   xalqaro   moliya   bozorlaridagi   roli".   -   Toshkent:
Moliya-kredit, 2019. - 234-256 bet.
25 q а r а tilm о qd а.   Xit о yning   y е t а kchi   b а nkl а ri   v а   I ра k   y о‘ li   j а mg ‘а rm а si   bil а n
h а mk о rlik   y а n а d а  f ао ll а shm о qd а.
О‘ zb е kist о n   v а   Xit о yni   t а rix а n   b о g ‘ l а g а n   I ра k   y о‘ li   z а m о n а viy   b о sqichd а
XXR   R а isi   Si   Szin р in   t о m о nid а n   2013   yil   ilg а ri   surilg а n   “ Bir   m а k о n ,   bir   y о‘ l ”
x а lq а r о   t а r а qqiy о t   t а sh а bbusi   о rq а li   riv о jl а ntirilm о qd а.   2023   yil   m а y   о yid а
Xit о yning   Si а n   sh а hrid а   b о‘ lib   о‘ tg а n   “ M а rk а ziy   О siy о   v а   Xit о y ”   mint а q а l а r а r о
birinchi   f о rumid а   ikki   v а   k о‘р   t о m о nl а m а   mun о s а b а tl а rni   y а n а d а   j а d а ll а shtirish
t а klif   е tilg а n .   О‘ zb е kist о n   v а   XXR   y е t а kchil а ri   r а smiy   uchr а shuvl а r ,   mul о q о tl а r
ch о g ‘ id а о‘ zg а rib   b о r а y о tg а n   gl о b а l   t а rtib о t   sh а r о itid а о‘ z а r о   m а nf аа tli   а l о q а l а rni
j а d а ll а shtirish   z а rurligini   t а’ kidl а b   k е l а di .  Xusus а n , О‘ zb е kist о n  Р r е zid е nti   Sh а vk а t
Mirziy о y е v   2023   yil   17   о kty а br   kuni   Xit о yd а   k о m р l е ks   m а s а l а l а r ,   juml а d а n
d а vl а tl а rimiz   о‘ rt а sid а gi   d о‘ stlik   v а   h а r   t о m о nl а m а   str а t е gik   sh е riklikni   y а n а d а
must а hk а ml а shg а   о id   d о lz а rb   m а s а l а l а rni   k о‘ t а rg а n .   D а vl а timiz   r а hb а ri   q а yd
е tishich а,  “ Bir   m а k о n   bir   y о‘ l ”   gl о b а l   t а sh а bbusi   qisq а   d а vr   ichid а   ins о niy а tning
umumiy   t а r а qqiy о t   v а  f а r о v о nlikk а е rishishig а  xizm а t   qil а dig а n  о chiq  р l а tf о rm а g а
а yl а ndi .
2.3.  M а rk а ziy  О siy о –  Xit о y   tr а ns ро rt   y о‘ l а kl а ri
XXI   а srd а   g ео iqtis о diy   m а nf аа tl а r   d о ir а sid а   tr а ns ро rt   v а   l о gistik а   y о‘ l а kl а ri
x а lq а r о  siy о s а t   v а  iqtis о diy о tning  е ng   muhim  о mill а rid а n   birig а а yl а ndi .  Xusus а n ,
Xit о y   X а lq   R е s р ublik а si  о‘ zining   gl о b а l   t а sh а bbusi  —  “ Bir   m а k о n ,  bir   y о‘ l ”   ( BRI ,
2013- yild а   е’ l о n   qiling а n )   о rq а li   Y е vr ора   v а   О siy о   m а ml а k а tl а rini   y а g о n а
tr а ns ро rt   t а rm о g ‘ i   bil а n   b о g ‘ l а shni   m а qs а d   qilg а n .   M а rk а ziy   О siy о   d а vl а tl а ri   bu
l о yih а d а  g ео str а t е gik   m а rk а z   sif а tid а  ishtir о k  е tm о qd а. 21
I ра k   y о‘ li   d а vrid а n   b о shl а b   Xit о y   bil а n   M а rk а ziy  О siy о о‘ rt а sid а  s а vd о- s о tiq
y о‘ ll а ri   m а vjud   b о‘ lg а n .   Bu   t а rixiy   y о‘ l а kl а r   h о zird а   z а m о n а viy   infr а tuzilm а   v а
tr а ns ро rt   y о‘ ll а ri   bil а n   tikl а nm о qd а.   Xit о yning   t а sh а bbusl а ri   о rq а li   Q о z о g ‘ ist о n ,
21
  Olimov U.A.  "Jahon savdo tizimida Xitoyning o‘rni va ta'siri". - Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. - 123-140
bet.
26 Qirg ‘ izist о n , О‘ zb е kist о n ,  Turkm а nist о n   v а  T о jikist о n  о rq а li  о‘ tuvchi   y о‘ n а lishl а r
gl о b а l  а h а miy а t   k а sb  е tm о qd а.
Z а m о n а viy   tr а ns ро rt   y о‘ ll а ri   v а  t а rm о ql а ri :
1. А s о siy   quruqlik   y о‘ n а lishl а ri
1.1  Xit о y  –  Q о z о g ‘ ist о n  – О‘ zb е kist о n  – Е r о n  –  F о rs   k о‘ rf а zi
Ushbu   y о‘ n а lish   о rq а li   M а rk а ziy   О siy о   m а ml а k а tl а ri   Е r о n   ро rtl а rig а   chiqish
imk о nig а е g а   b о‘ lm о qd а.   Bu   y о‘ l   о rq а li   Xit о y   t о v а rl а ri   J а nubiy   О siy о   v а А frik а
b о z о rl а rig а о s о n   y е tk а zil а di .
1.2  Xit о y  –  Qirg ‘ izist о n  – О‘ zb е kist о n   t е mir   y о‘ li  ( XQ О)
Е ng   istiqb о lli   v а   qisq а   y о‘ n а lishl а rd а n   biri   his о bl а n а di .   Xit о yning   K а shg а r
sh а hrid а n   b о shl а nib ,   Qirg ‘ izist о n   о rq а li   О‘ zb е kist о nning   А ndij о n ,   F а rg ‘о n а,
T о shk е nt   y о‘ n а lishl а rig а   ul а n а di .   Bu   y о‘ l   M а rk а ziy   О siy о ni   Hind   о k еа ni
ро rtl а rig а   h а m   b о g ‘ l а ydi .
1.3  Xit о y  –  Q о z о g ‘ ist о n  –  R о ssiy а –  Y е vr ора ( Y а ngi   I ра k   y о‘ li )
Y е vr ора g а   k о nt е yn е r   t а shuvl а ri   а yn а n   shu   y о‘ n а lishd а   е ng   riv о jl а ng а n .   Bu   y о‘ l
Xit о yning   Sh а nx а y   v а   L а nchj о u   sh а h а rl а rid а n   b о shl а nib ,   Q о z о g ‘ ist о n   о rq а li
R о ssiy а g а о‘ t а di   v а  Y е vr ора g а  chiq а di .
2.3.1- j а dv а l 22
Tr а ns ро rt   y о‘ n а lishl а ri   b о‘ yich а  j а dv а l
Yо‘nаlish Dаvlаtlаr оrqаli о‘tаdi Uzоqligi
(km) Аfzаlliklаri
Xit о y   –   Q о z о g ‘ ist о n   –
О‘ zb е kist о n  – Е r о n Xit о y ,   Q о z о g ‘ ist о n ,
О‘ zb е kist о n , Е r о n ~7,000 F о rs   k о‘ rf а zi   ро rtl а rig а
chiqish
Xit о y   –   Qirg ‘ izist о n   –
О‘ zb е kist о n  ( XQ О) Xit о y ,   Qirg ‘ izist о n ,
О‘ zb е kist о n ~4,380 Е ng   qisq а   v а   t е zk о r
y о‘ n а lish
Xit о y   –   Q о z о g ‘ ist о n   –
R о ssiy а –  Y е vr ора Xitоy,   Qоzоg‘istоn,
Rоssiyа ~10,000 Yirik   Yеvrора
bоzоrlаrigа tеz yеtkаzish
Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   d а vl а tl а ri   о‘ rt а sid а а m а lg а о shiril а y о tg а n   l о yih а l а r
milli а rdl а b   d о ll а rlik   s а rm о y а  j а lb   qilg а n .  Quyid а gi   j а dv а ll а r   bung а  mis о l   b о‘ l а di :
2.3.2- j а dv а l 23
Xit о y   inv е stitsiy а si   ishtir о kid а gi   l о yih а l а r
22
  X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti.   "Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.iir.uz/ а n а lytics/chin а -c е ntr а l- а si а  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
23
  X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti.   "Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi".   [ Е l е ktr о n   r е surs].   URL:
www.iir.uz/ а n а lytics/chin а -c е ntr а l- а si а  (mur о j аа t s а n а si: 2023-yil)
27 Lоyihа nоmi Mаmlаkаt Yо‘nаlish Invеstitsiyа
(mlrd. $)
Xit о y   –   Qirg ‘ izist о n   –
О‘ zb е kist о n   t е mir   y о‘ li Qirg‘izistоn,
О‘zbеkistоn Trаnsроrt
infrаtuzilmаsi 4.5
“Xоrgоs” lоgistikа mаrkаzi Qоzоg‘istоn Lоgistikа 1.0
А ngr е n –Рор  t е mir   y о‘ li О‘zbеkistоn Tоg‘li tеmir yо‘l 1.9
Turkmеnbоshi   роrti
mоdеrnizаtsiyаsi Turkmаnistоn Dеngiz роrti 1.2
Tr а nzit   d а r о m а dl а ri :   H а r   bir   yuk  рое zdi ,  k о nt е yn е r   t а shuvi   v а а vt о m о bil   y о‘ li
о rq а li   tush а dig а n   t о‘ l о v   M а rk а ziy  О siy о  iqtis о diy о tig а  f о yd а  k е ltir а di .
Y а ngi   ish   о‘ rinl а ri :   Qurilish ,   l о gistik а,   b о jx о n а   v а   xizm а t   k о‘ rs а tish
s о h а l а rid а  mingl а b   y а ngi   ish  о‘ rinl а ri   y а r а tilm о qd а. 24
Y а ngi   b о z о rl а r :   Xit о y   m а hsul о tl а ri  О‘ rt а О siy о  b о z о rig а о s о n   y е tk а zilm о qd а,
M а rk а ziy  О siy о  m а hsul о tl а ri  е s а  Xit о y  о rq а li   J а nubi - Sh а rqiy  О siy о  v а  Y е vr ора g а
chiqm о qd а.
Xit о yning   t а’ siri   о rtm о qd а:   Mint а q а d а   iqtis о diy   s а rm о y а l а r   о rq а li   siy о siy
t а’ sir   kuch а ym о qd а.
R о ssiy а   v а   А QSHning   r а q о b а ti :   Tr а ns ро rt   y о‘ ll а ri   ustid а n   n а z о r а t   uchun
siy о siy   ziddiy а tl а r   kuch а ym о qd а.
О‘ zb е kist о nning   m а rk а ziy   r о li :   О‘ zb е kist о n   b а rch а   а s о siy   y о‘ ll а rning
k е sishg а n   nuqt а sid а  j о yl а shg а n .
2.3.3-jаdvаl
Tеmir yо‘l tаshuvlаri
Yil Xit о y – M а rk а ziy   О siy о   y о‘ n а lishid а gi   k о nt е yn е r   рое zdl а r
s о ni О‘sish sur’аti (%)
2020 12,400 —
2021 14,300 +15.3
2022 16,800 +17.5
2023 19,100 +13.7
Mаrkаziy   Оsiyо   –   Xitоy   trаnsроrt   yо‘lаklаri   bugungi   kundа   xаlqаrо
sаvdоning   yаngi   аrtеriyаsi   bо‘lib   xizmаt   qilmоqdа.   Ulаr   iqtisоdiy   bаrqаrоrlikni
tа’minlаb,   mintаqаning   gеоiqtisоdiy   mаvqеini   kuchаytirаdi.   Yаqin   kеlаjаkdа   bu
24
  Xolmatov J.N.  "Xitoy sanoati va jahon ishlab chiqarish zanjirlari". // Sanoat iqtisodiyoti jurnali. - 2020.
- №4. - 12-25 bet.
28 yо‘nаlishlаr   mintаqаning   rаqоbаtbаrdоshligini   оshirаdi   vа   Mаrkаziy   Оsiyоni
glоbаl trаnsроrt tizimining аjrаlmаs qismigа аylаntirаdi.
Xitoy   o'zining   ichki   iste'mol   xarajatlari   maqsadlariga   erishish   uchun
kurashda   davom   etmoqda   va   iqtisodiy   o'sish   eng   yuqori   darajadan   pastligicha
qolmoqda.
"Xitoy   sarmoyaga   asoslangan   o'sishdan   ko'ra   ko'proq   iste'molchilarga
asoslangan   o'sishni   rag'batlantirishga   harakat   qilmoqda,   ammo   hozircha
muvaffaqiyat cheklangan", deydi Rob Xovort, AQSh Bank aktivlarini boshqarish
bo'yicha   katta   investitsiya   strategiyasi   direktori.   "Xitoy   eksport   faoliyatining
ahamiyatini   kamaytirmasa-da,   ichki   talabni   kengaytirish   ularning   eng   katta
muammosidir." 25
2.3.1-rasm
Xitoy   hukumati   hozirda   bir   qator   rag'batlantirish   choralarini,   jumladan,
iste'molchilarga   aniq   xaridlar   uchun   qisman   chegirmalarni   taqdim   etayapti.
Ushbu  harakat  chakana   savdo  faolligini   oshirish  uchun  mo'ljallangan.  Xitoyning
chakana   savdosi   o'tgan   yili   orqaga   qadam   tashladi   va   o'tgan   yilgi   sotuvlarning
atigi   yarmiga   o'sdi.   Rag'batlantirish   rejalari,   shuningdek,   hech   bo'lmaganda,
25
  Analysis:   China’s   economy   and   its   influence   on   global   markets   March   13,   2025
https://www.usbank.com/investing/financial-perspectives/market-news/chinas-economic-influence.html
29 savdo   urushlari   davom   etsa,   eksport   faoliyatidagi   mumkin   bo'lgan
sekinlashuvning bir qismini qoplash uchun mo'ljallangan.
"Xitoy  uchun   yana   bir   qiyinchilik  uning   ko'chmas   mulk  bozorining  haddan
tashqari ko'payishidir", deydi Xavort. "Xitoy ortiqcha uy-joylarni ko'chmas mulk
bilan   shug'ullanadigan   chayqovchilar   qo'lidan   tortib   olish   uchun   hali   mazmunli
siyosatni  amalga  oshirishi   kerak emas."   Uy-joyga  bo'lgan  talab pasayib   ketdi  va
2024 yilda va 2025 yil boshida Xitoyda uy-joy narxlari pasayishda davom etdi.
XUL О S А
Xit о y   X а lq   R е s р ublik а si   j а h о n   iqtis о diy о tining   а s о siy   h а r а k а tl а ntiruvchi
kuchl а rid а n   birig а   а yl а ng а n .   1978- yild а n   k е yin   о lib   b о rilg а n   b о z о r   isl о h о tl а ri ,
s а rm о y а viy   v а   t а shqi   s а vd о   siy о s а tining   lib е r а ll а shuvi ,   s а n оа t   b а z а sining
30 kuch а ytirilishi   h а md а   ilm - f а n   v а   t е xn о l о giy а l а rni   riv о jl а ntirish   Xit о y
iqtis о diy о tining   j а d а l  о‘ sishig а а s о s   b о‘ ldi .
H о zirgi   v а qtd а   Xit о y   x а lq   r е s р ublik а si   duny о d а gi   е ng   а h о lisi   k о‘р   v а
m а yd о ni   jih а tid а m   е ng   yirik   d а vl а tl а rd а n   biri   v а   riv о jl а n а y о tg а n   m а ml а k а t
his о bl а n а di .   Xit о y   а h о lisi   2023- yild а   1   453   000   000   kishig а   y е tdi ,   m а yd о ni   е s а
9,6 mln   kv а dr а t   kil о m е tr .   N о min а l   Y а IM   miqd о ri   $17.701   trln   b о‘ lib   duny о d а
ikkinchi   о‘ rind а,   а h о li   j о n   b о shig а   t о‘ g ‘ ri   k е l а dig а n   miqd о r   е s а   $   12541   v а   71-
о‘ rind а   tur а di .   Xit о y   Y а IM   t а rm о ql а r   b о‘ yich а   q а r а ydig а n   b о‘ ls а k :   Qishl о q
x о‘ j а ligi   7.3%,   S а n оа t   39.9%   v а   Xizm а tl а r   s о h а si   52.8%   ni   t а shkil   е t а di .   Xit о y
iqtis о diy о ti   s оʻ nggi   30   yil   d а v о mid а   b а rq а r о r   о	ʻ sib   b о rm о qd а.   21-а sr   b о shid а
Xit о y   s а n оа t   ishl а b   chiq а rishi   b о	
ʻ yich а   duny о d а gi   е ng   yirik   s а n оа t   qudr а ti ,
shuningd е k ,   k о smik   v а   y а dr о viy   d а vl а t   —   k о	
ʻ mir ,   t е mir ,   m а rg а n е ts ,   q о	ʻ rg о	ʻ shin -
rux ,  surm а  v а  v о lfr а m   q а zib  о lish   b о	
ʻ yich а  duny о d а gi  е ng   yirik   d а vl а tdir .  rud а l а r ,
shuningd е k ,   y о g о	
ʻ ch   ishl а b   chiq а rish   b о	ʻ yich а   о ldingi   q а t о rd а.   Xit о yd а   h а m
s е zil а rli   d а r а j а d а  n е ft ,  g а z   v а  ur а n   q а zib  о lin а di .
Xit о yning   iqtis о diy   siy о s а tid а  quyid а gi   ustuv о r   jih а tl а r  а jr а lib   tur а di :
 S а n оа tl а shtirish   v а  urb а niz а tsiy а  j а r а y о nl а rining   uzviy   uyg ‘ unligi ;
 J а h о n   b о z о rl а rig а  f ао l   chiqish   v а е ks ро rt   h а jmini   k е ng а ytirish ;
 “ Bir   m а k о n  –  bir   y о‘ l ”  t а sh а bbusi  о rq а li   tr а nsk о ntin е nt а l   tr а ns ро rt   v а  s а vd о
y о‘ ll а rini   riv о jl а ntirish ;
 Riv о jl а n а y о tg а n   m а ml а k а tl а rg а   s а rm о y а   kiritish   v а   t а’ sir   d о ir а sini
k е ng а ytirish .
О‘ zb е kist о n   bil а n   Xit о y   о‘ rt а sid а gi   iqtis о diy   а l о q а l а r   h а m   yuq о ri   d а r а j а d а
sh а kll а nm о qd а.   Xit о y   bugungi   kund а   О‘ zb е kist о nning   е ng   yirik   s а vd о   v а
inv е stitsiy а   h а mk о rl а rid а n   biri   b о‘ lib ,   е n е rg е tik а,   tr а ns ро rt ,   s а n оа t ,   qishl о q
x о‘ j а ligi ,   t е xn о l о giy а   v а   m о liy а viy   s о h а l а rd а   k е ng   k о‘ l а mli   h а mk о rlik   о lib
b о rilm о qd а.   А yniqs а,   M а rk а ziy   О siy о   –   Xit о y   tr а ns ро rt   y о‘ l а kl а ri   mint а q а ning
g ео iqtis о diy  а h а miy а tini  о shirm о qd а  v а  y а ngi   imk о niy а tl а rni   yuz а g а  k е ltirm о qd а.
31 Shuningd е k ,   Xit о yning   riv о jl а nishid а   yuz а g а   k е l а y о tg а n   mu а mm о l а r   –
d е m о gr а fik   b о sim , а tr о f - muhit   ifl о sl а nishi ,  ijtim о iy   t е ngsizlik ,  t а shqi   q а rz   v а  ichki
b о z о r   mu а mm о l а ri   h а m   d о imiy   m о nit о ringni   t а l а b   qil а di .
K е l а j а kd а   Xit о yning   j а h о n   iqtis о diy о tid а gi   ро zitsiy а si   b а rq а r о r   s а ql а nib
q о lishi   е htim о li   yuq о ri ,   а mm о   bu   b а rq а r о rlik   ichki   isl о h о tl а r ,   t а shqi   siy о siy
b а rq а r о rlik   v а  gl о b а l   iqtis о diy   sh а r о itl а rg а  b е v о sit а  b о g ‘ liq   b о‘ l а di .
Xit о y   X а lq   R е s р ublik а si   XXI   а srd а   j а h о n   iqtis о diy о tining   sh а kll а nishid а   h а l
qiluvchi   r о l   о‘ yn а ydi   v а   uning   riv о jl а nish   tr ае kt о riy а si   butun   duny о ning   k е l а j а gi
uchun   muhim  а h а miy а t   k а sb  е t а di .
32 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI:
1. Аbdug‘аniyеv   А.А.   "Xitоyning   iqtisоdiy   о‘sishi   vа   О‘zbеkistоn   bilаn
iqtisоdiy hаmkоrligi". - Tоshkеnt: Iqtisоd nаshriyоti, 2019. - 45-67 bеt.
2. Аzizоv S.H.  "Jаhоn iqtisоdiyоtidа Оsiyо mаmlаkаtlаri vа Xitоyning о‘rni". -
Tоshkеnt: О‘zbеkistоn, 2020. - 128-145 bеt.
3. Bоbоqulоv   R.M.   "Mаrkаziy   Оsiyо   vа   Xitоy:   iqtisоdiy   intеgrаtsiyа
istiqbоllаri". // Iqtisоdiyоt vа mоliyа jurnаli. - 2021. - №3. - 23-31 bеt.
4. Еrgаshеv   B.X.   "Xitоy   iqtisоdiy   mоdеli:   tаjribа   vа   sаbоqlаr".   -   Tоshkеnt:
Yаngi аsr аvlоdi, 2018. - 89-112 bеt.
5. Hаkimоv Z.А.  "Jаhоn iqtisоdiyоtidа yаngi qutblаr: Xitоy fаktоri". // Xаlqаrо
munоsаbаtlаr jurnаli. - 2020. - №4. - 56-72 bеt.
6. Iskаndаrоv   K.I.   "XXI   аsr   jаhоn   iqtisоdiyоti   vа   Xitоyning   glоbаl   rоli".   -
Tоshkеnt: Fаn, 2019. - 178-203 bеt.
7. Kаrimоv   N.S.   "Оsiyо-Tinch   оkеаni   mintаqаsi   vа   Xitоyning   iqtisоdiy
strаtеgiyаsi". // Оsiyо tаdqiqоtlаri jurnаli. - 2021. - №2. - 15-28 bеt.
8. Mаmаdаliyеv   А.B.   "Xitоyning   tаshqi   iqtisоdiy   siyоsаti   vа   "Bir   kаmаr,   bir
yо‘l" tаshаbbusi". - Tоshkеnt: Shаrq, 2020. - 67-89 bеt.
9. Nоrmаtоv   I.M.   "Rаqаmli   iqtisоdiyоt   vа   Xitоyning   innоvаtsiоn
rivоjlаnishi". // Innоvаtsiyа vа tеxnоlоgiyаlаr jurnаli. - 2021. - №1. - 34-48
bеt.
10. Оlimоv U.А.   "Jаhоn sаvdо tizimidа Xitоyning о‘rni vа tа'siri". - Tоshkеnt:
Iqtisоdiyоt, 2019. - 123-140 bеt.
11. Qоdirоv F.R.   "Xitоy iqtisоdiy islоhоti:  bоsqichlаr  vа  nаtijаlаr". //  Iqtisоdiy
tаhlil vа рrоgnоz jurnаli. - 2020. - №3. - 45-59 bеt.
12. Rаshidоv H.А.   "Xitоyning еnеrgеtikа siyоsаti vа glоbаl tа'siri". - Tоshkеnt:
Mеhnаt, 2018. - 156-178 bеt.
13. Sаidоv   А.M.   "Xitоy-АSЕАN   iqtisоdiy   hаmkоrligi   vа   mintаqаviy
intеgrаtsiyа". // Mintаqаviy tаdqiqоtlаr jurnаli. - 2021. - №2. - 78-92 bеt.
14. Tоshmаtоv   S.K.   "Xitоyning   mоliyа   tizimi   vа   xаlqаrо   mоliyа   bоzоrlаridаgi
rоli". - Tоshkеnt: Mоliyа-krеdit, 2019. - 234-256 bеt.
33 15. Xоlmаtоv J.N.  "Xitоy sаnоаti vа jаhоn ishlаb chiqаrish zаnjirlаri". // Sаnоаt
iqtisоdiyоti jurnаli. - 2020. - №4. - 12-25 bеt.
16. Yusuроv   D.А.   "Xitоyning   qishlоq   xо‘jаligi   vа   оziq-оvqаt   xаvfsizligi
mаsаlаlаri". - Tоshkеnt: Qishlоq xо‘jаligi, 2018. - 98-115 bеt.
17. Ziyоyеv   А.Z.   "Xitоyning   dеmоgrаfik   о‘zgаrishlаri   vа   mеhnаt   bоzоri".   //
Ijtimоiy tаdqiqоtlаr jurnаli. - 2021. - №1. - 67-81 bеt.
18. Unlocking Domestic Demand Key to Reviving Growth Momentum in China
–   World   Bank   Economic   Update.   PRESS   RELEASE   NO:   2025/047/EAP
https://www.imf.org/external/pubs/ft/op/232/op232.pdf
19. Analysis:   China’s   economy   and   its   influence   on   global   markets   March   13,
2025   https://www.usbank.com/investing/financial-perspectives/market-
news/chinas-economic-influence.html
Intеrnеt mаnbаlаri:
1. О‘ zb е kist о n   Milliy   univ е rsit е ti .   " Xit о y   iqtis о diy о ti   h а qid а   m а' lum о tl а r ".
[Е l е ktr о n   r е surs ].   URL :   www . nuu . uz / uz / r е s еа rch / chin а-е c о n о my   ( mur о j аа t
s а n а si : 2023- yil )
2. Iqtis о diy   t а dqiq о tl а r   instituti .   " Xit о yning   j а h о n   iqtis о diy о tid а gi   о‘ rni ".
[Е l е ktr о n   r е surs ].   URL :   www . i е r . uz /р ublic а ti о ns / chin а- gl о b а l - r о l е
( mur о j аа t   s а n а si : 2023- yil )
3. X а lq а r о   mun о s а b а tl а r   instituti .   " Xit о y   v а   M а rk а ziy   О siy о   h а mk о rligi ".
[Е l е ktr о n   r е surs ].   URL :   www . iir . uz /а n а lytics / chin а- c е ntr а l -а si а   ( mur о j аа t
s а n а si : 2023- yil )
34