Xitoyda iqtisodiy xavfsizlik - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xitoyda iqtisodiy xavfsizlik

Sotib olish

1Mavzu :
Reja:
Kirish ……………………………………………………………….2-3 bet
1.Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlashning ob’ektiv zarurligi.….
……………………………………………………………3-10 2.Iqtisodiy
xavfsizlikning ko’rsatkichlari va mezonlari..… ………….10-17
3. Xitoyda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash omillari va shartsharoitlari
…………………………………………………………………….…..17-30
4.XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash muammolari ……………30-36
5. O’zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda XXR tajribasidan
foydalanish yo’nalishlari……………………………………………...36-38
Xulosa……………………………………………………………….38-42
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….…43-44

2KIRISH:
Xitoy xalqaro maydondagi 1
eng qudratl davlatlardan biri hisoblanadi. Qisqa
tarixiy muddatda XXR ko’plab sohalarda, ayniqsa, iqtisodiyot va jahon siyosatida
ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. So’nggi yillarda Xitoy o’z milliy suverinitetini
mustaxkamlab, jahonda kechayotga iqtisodiy va siyosiy jarayonlarga ta’sir
o’tkaza boshladi. O’z davlatida va mintaqada barqarorlik, tinchlik va tartibni
ta’minlash Xitoyning eng ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Xitoy milliy
xavfsizlik konsepsiyasiga muvofiq u boshqa davlatlarga hujum qilmaslik va
jahonning barcha mamlakatlari bilan do’stona aloqalarni saqlab qolish yo’lidan
bormoqda. Xitoy xalqi tomonidan erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar xalqaro
munosabatlar xarakteriga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda va mamlakat iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlash uchun mustahkam zamin yaratmoqda. XXRda iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlash, bir tomondan, iqtisodiyotning raqobatbardoshligini
oshirib borish, ikkinchi tomondan, milliy suverenitetni saqlab qolish asosida
amalga oshirilmoqda. Yuqoridagilarga qaramay XXRda iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlash borasida qator muammolar mavjud. Mamlakat iqtisodiyotining
yoqilg’i-energetika resurslari importiga bog’liqligi, don yetishtirishning ichki
iste’molni to’liq qondira olmayotganligi mamlakat iqtisodiyotining ushbu
sektorlarini jahon bozoridagi narxlar kon’yunkturasiga bog’liq qilib qo’ymoqda.
Ayni vaqtda aholi soni va ichki iste’mol hajmining muttasil o’sib borayotganligi,
aholining yer resurslari bilan ta’minlanishining pasayish tendensiyasiga ega
bo’layotganligi bu muammolarni yanada keskinlashtiradi. Shuni qayd etish
lozimki, O’zbekistonda ham iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda shunga o’xshash
muammolar mavjud. Mamlakatimiz eksportida mashina va uskunalar ulushining
2017 yilda atigi 2,6 foizga teng ekanligi, qo’shilgan qiymat darajasi yuqori
tovarlar eksportining jami eksportdagi ulushining pastligi, aholi jon boshiga
1
Ozawa T. The rise of Asia.The ―flying geese theory of tandem growth and ‖
regional agglomeration. – Cheltenham (UK), Northampton (MA, USA): Edward
Elgar, 2018.

3to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot hajmining jahonning o’rtacha
ko’rsatkichlaridan sezilarli darajada past ekanligi iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlashda muammolarni keltirib chiqaradi. Shu nuqtai nazardan iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlashda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishayotgan mamlakatlar,
xususan, Xitoy Xalq Respublikasi tajribasini o’rganish va umumlashtirish asosida
ularning ijobiy tajribasidan mamlakatimizda foydalanish bo’yicha ilmiy
asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kundagi dolzarb
masalalardan hisoblanadi.
1.Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va uni ta’minlashning ob’ektiv
zarurligi
Iqtisodiy xavfsizlik har qanday mamlakat hukumati iqtisodiy
siyosatidamarkaziy o’rinni egallaydi. Zero, iqtisodiy xavfsizlikning
ta’minlanmasligi birinchinavbatda hukumatning o’zi uchun xavf hisoblanadi.
Iqtisodiy xavfsizlikni tadqiqetish, eng avvalo, ―xavfsizlik atamasining o’zini‖
tushunishni taqozo etadi. ―Xavfsizlik atamasi ilmiy nuqtai nazardan aholining
‖
hayot faoliyati varivojlanishi uchun resurslarga, texnologiyalarga, axborot va
ma’naviy ideallargabo’lgan tabiiy-fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy
ehtiyojlarning himoyalanganligi sifatida tavsiflanishi lozim. Shu nuqtai nazardan
maqsadgamuvofiq bo’lmagan tashqi ta’sirlardan va radikal ichki o’zgarishlardan
himoyalanish, ya’ni xavfsizlikka bo’lgan ehtiyoj bazaviy va asosiy ehtiyojlardan
hisoblanadi. Bu himoyalanish alohida olingan shaxs uchun ham, davlat va
mamlakat uchun ham birday muhim. Shundan kelib chiqqan holda xavfsizlikka
sub’ektga tegishli bo’lgan o’zgarishlar va tashqi ta’sir natijasida ushbu sub’ekt
sifatining o’zgarishi minimal bo’lgan holat sifatida qaraladi. Turli xil xavfsizliklar
orasida iqtisodiy xavfsizlik alohida o’ringa ega. Bu shu bilan izohlanadiki,
xavfsizlikning barcha turlari iqtisodiy ta’minotsiz amalga oshmaydi.Iqtisodiy
xavfsizlik davlat milliy xavfsizligini ta’min etuvchi asosiybo’g’inlardan biri,
mamlakat iqtisodiy ehtiyojlarini kafolatli ta’minlash yo’llari, vositalari va

4usullariga asoslanuvchi qarashlar 2
yig’indisidir. Konseptual ko’rinishda u davlat
iqtisodiy potensiali holatidan kelib chiqadigan iqtisodiy xavfning asosiy omillari
tahliliga asoslanadi. Kuchsiz va samarasiz iqtisodiyot davlat xavfsizligini
ta’minlashi mumkin emas. Bu ijtimoiy nizolarga to’la jamiyatda, ayniqsa
yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki ш qtisodiy xavfsizlik va ijtimoiy xavfsizlik‖ ‖
o’zaro bog’liq tushunchalar bo’lib, bir-birini to’ldiradi. Iqtisodiy xavfsizlik
asosida barqaror rivojlanishni ta’minlovchi muhitni tashkil etuvchilar yotadi.
Rivojlanishsiz iqtisodiy taraqqiyot bo’lishi mumkin emas. Barqarorlik – bu,
jamiyatning favqulotda holatlarda hamda o’z manfaatlariniqondirish qobiliyati,
vaziyatni tiklash imkoniyatidir. Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi ilk bor
‖
resurslarni chegaralanganligi to’g’risidagi masala keskinlashgan bir paytda
yuzaga keldi. Iqtisodiy xavfsizlik ko’p qirrali, murakkab va ziddiyatli tushuncha
bo’lib, bu holat unga yagona ta’rif berishni qiyinlashtiradi. Shu sababli unga
berilgan ta’riflar ko’p va ular bir-biridan qo’yilgan maqsad, tahlil usuli jihatidan
farq qiladi. Xususan iqtisodiy xavfsizlikka davlat tomonidan ichki va tashqi
tahdidlarning mamlakat xo’jaligiga kuchli zarar yetkazishiga yo’l qo’ymaslikni
kafolatlovchi sharoitlar sifatida qarash mumkin Boshqacha qilib aytganda, davlat
pul-kredit, soliq, byudjet va boshqa moliyaviy siyosat turlaridan foydalanib,
iqtisodiy vaziyatning ijobiy barqarorligini ta’minlaydi. Shuni alohida qayd etish
lozimki, ―iqtisodiy xavfsizlik ka berilgan ushbu ta’rifda davlat hokimiyati
‖
organlari tomonidan amalga oshiriladigan muhofaza mexanizmiga asosiy e’tabor
qaratilmoqda. Shunga yaqin ta’rif quyidagi ta’rifda ham keltirilgan: qtisodiy
xavfsizlik– bu iqtisodiyotning shunday holatiki, bu uning ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarning bir maromda davom etishiga xalaqit beradigan, aholining
erishilgan turmush darajasini izdan chiqarib, jamiyatda kuchli ijtimoiy tanglikni
yuzaga keltiradigan, shuningdek, davlatning mavjudligiga xavf tug’diradigan
tashqi va ichki omillar ta’siriga bardoshli ―immunitet i bilan tavsiflanadi. Ayni
‖
2
вдийский В.И. Национальная экономическая безопасность в условиях
глобализации // Междунар. публ. и частное право. - 2016. - N2. - С.9-10.

5vaqtda akademik L.Abalkin bu tushunchani ancha kengroq yoritadi: iqtisodiy
xavfsizlik – bu iqtisodiy tizimning shunday holatiki, u iqtisodiyotning dinamik va
samarali rivojlanishini ta’minlashga, ijtimoiy vazifalarni hal etishga imkoniyat
yaratadi. Bu holatda davlat mustaqil iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va hayotga
joriy etish imkoniyatiga ega bo’ladi Ushbu ta’rifda nafaqat mavjud iqtisodiy‖
vaziyatdan himoyalanish tamoyili, balki barcha darajadagi iqtisodiy
sub’ektlarning yanada rivojlanishi uchun salohiyat ham hisobga olingan. Boshqa
bir ta’rifga ko’ra, ―iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy
rivojini mustaqil ta’minlash nuqtai nazaridan jamiyatning iqtisodiy va ishlab
chiqarish kuchlari holati, davlatning milliy xavfsizligi talab darajasida qo’llab-
quvvatlanishi, shuningdek, global raqobat sharoitida milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligining zarur darajadaligini anglatadi Ko’rinibturibdiki, bu
‖
qarash yuqoridagi qarashga mohiyatan yaqin. Akademik L.I.Abalkin yuqoridagi
fikrlaridan kelib chiqib, iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini chuqurroq ochib
berish uchun uch omilga e’tabor qaratgan
- iqtisodiy mustaqillik;
- milliy iqtisodiyotning barqarorligi;
- o’z-o’zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirlik.
Jahon xo’jalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib, xalqaro
integratsiya yer yuzining barcha mintaqalarini qamrab olayotgan zamonaviy
iqtisodiy sharoitda hech bir mamlakat jahon xo’jaligidan ayro rivojlanishi
mumkin emas, ya’ni mutlaq iqtisodiy mustaqil emas. Buning asosiy sababi
shundan iboratki, xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvining kuchayishi
milliy iqtisodiyotlarni bir-biriga o’zaro bog’liq qilib qo’yadi. Shu sababli bugungi
kunda iqtisodiy mustaqillik deganda davlatning iqtisodiy zahiralar ustidan nazorat
o’rnata olish imkoniyati, jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida, ilmiy-texnika
yutuqlarini ayirboshlashda teng ishtirok eta olishi va raqobatbardoshlikni
ta’minlaydigan ishlab chiqarish, samaradorlik va sifat darajasiga erishishi
tushuniladi. Shu bilan birga milliy iqtisodiyotning barqarorligi mulkchilikning
barcha shakllari himoya qilinishini, tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy shart-

6sharoit va kafolatlarning yaratilishini, mamlakatdagi vaziyatning yomonlashuviga,
beqarorlikka olib keladigan holatlarning jilovlanishini taqozo etadi. Shu bilan
birga iqtisodiy xavfsizlik ta’minlanishi uchun iqtisodiyotning o’zo’zidan
rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, iqtisodiy
xavfsizlikning ta’minlanishi qulay investisiya va innovatsiya muhitning
yaratilishi, ishlab chiqarishning muntazam modernizatsiyalashib, yangilanishi va
takomillashib borishi hamda xodimlarning bilim, kasb-malaka, umumiy madaniy
darajasining o’sib borishi bilan yaqindan bog’liq. Aks holda iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlab bo’lmaydi. Yuqoridagi ta’riflarni umumlashtirgan holda, bizning
fikrimizcha, iqtisodiy xavfsizlikka quyidagicha ta’rif berish mumkin: iqtisodiy
xavfsizik — bu, davlat iqtisodiy tizimiga ta’sir qiluvchi va uning eng kam chiqim
bilan, bosqichmabosqich barqaror rivojlanishi, shu asosida jamiyatning potensial
imkoniyatlarini har tomonlama amalga oshirish uchun, milliy manfaatlar eng ko’p
ifodalanishiga imkon beruvchi (ichki va tashqi) shart va omillar yig’indisi,
shuningdek, davlatning turli xil xavflar va yo’qotishlarga qarshi turish
qobiliyatidir. Ta’kidlash lozimki, iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiyotning turli
sub’ektlariga tegishli va ular quyidagilardan iborat: alohida fuqarolar; xususiy
tadbirkorlik, biznes; davlat korxonalari; milliy iqtisodiyot; davlat. Ichki iqtisodiy
sohalarda xavfsizlik tabiiy, texnikaviy-iqtisodiy, infratuzilmaviy, ijtimoiy, mikro
va makroiqtisodiy rivojlanishning boshqa omillari, shuningdek, turli beqarorlikni,
tanglikni keltirib chiqaruvchi ichki va tashqi tahdidlar ta’siridan himoya qiluvchi
ichki imkoniyatlar bilan bog’liqdir. Tashqi iqtisodiy sohadagi xavfsizlik
mamlakatning jahon bozoridagi raqobatbardoshligi, milliy valyutaning
barqarorligi, davlatning moliyaviy ahvoli bilan tavsiflanadi. Alohida ta’kidlab
o’tish joizki, ―iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi ―risk (tavakkalchilik)‖ ‖
kategoriyasi bilan uzviy bog’liqdir. Uzoq yillar davomida iqtisodiyotni boshqarish
nazariyasi va amaliyotida, ayniqsa, makroiqtisodiyot darajasida uning
rivojlanishiga qat’iy belgilangan jarayon sifatida qaralgan. Ushbu jarayonda
xo’jalik qarorlarining ko’zda tutilmagan natijalarga olib kelishi, takror ishlab
chiqarish jarayonlari buzilishining salbiy oqibatlari nazarda tutilmas edi. Bu esa

7―iqtisodiy risk omillariga e’tibor ‖ 3
bermaslik oqibati edi. Zero iqtisodiy risk
kategoriyasi iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Bu o’rinda
riskni baholash bilan uni boshqarishni bir-biridan farq qilish lozim. Iqtisodiyotga
ta’sir ko’rsatuvchi omillar va qabul qilingan xo’jalik qarorlari oqibatlarining
noaniqligi tufayli riskni baholash ehtimollik kasb etadi. Bu jarayonni boshqarish
favqulodda sodir bo’ladigan ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarni oldindan payqab,
ularning oqibatlarini yumshatish, kuchsizlantirish va bartaraf etish imkonini
yaratadi. Albatta, tanglik holatining paydo bo’lish ehtimolligini baholash bilan bir
qatorda u bilan bog’liq ravishda ko’riladigan zarar va yo’qotishlarni ham oldindan
baholash zarurati tug’iladi. Demak, iqtisodiy xavfsizlik darajasini baholash risk
omillarini tahlil qilish bilan birgalikda yo’qotish (zarar) kategoriyasidan
‖
foydalanishni ham taqozo etadi. Yo’qotish, zarar haqiqiy, kutilgan, potensial,
kompensatsiyaviy, ya’ni o’rni to’ldiriladigan va to’ldirilmaydigan bo’lishi ham
mumkin. Hozirgi paytda davlat iqtisodiy xavfsizligining tarkibiy elementlari
sifatida inson resurslari, texnik-ishlab chiqarish, texnologik, oziq-ovqat, energetik,
boshqaruv va axborot xavfsizligi tashkil etadi Shubhasiz, har qanday
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashning asosiy tashkil etuvchisi inson
resurslari hisoblanadi. Bunda uning nafaqatmiq doriy, balki sifat ifodasi ham
muhim rol o’ynaydi. Tashkiliy tuzilmalarning asosiy elementi – bu insonlar,
ularning maqsadlari, faoliyati va munosabatlari ekan, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar tomonidan o’z vazifalarining hal etilishi ham ko’p jihatdan tashkiliy
tuzilmalarga kiritilgan insonlarning faoliyatiga, kadrlarni boshqarish rasional
tizimining barpo etilganligiga, ya’ni ularning maqsadga muvofiq tanlanganligiga,
joy-joyiga qo’yilganligiga, moslashuv jarayonining maqsadga muvofiq
o’tkazilishiga, mehnat faoliyatining rag’batlantirilishiga, sifat jihatdan
rivojlanishiga va kasbiy jihatdan o’sishiga bog’liq bo’ladi Davlat iqtisodiy
xavfsizligi uchun uning texnik-ishlab chiqarish elementi muhim ahamiyatga ega.
3
вдийский В.И. Национальная экономическая безопасность в условиях
глобализации // Междунар. публ. и частное право. - 2016. - N2. - С.9-10.

8Shu bilan birga qayd etish lozimki, mamlakatimizda ishlab chiqarish vositalari
importi hajmining salmoqli tarzda o’sishi natijasida ushbu
Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi
Inson resurslari xavfsizligi
Texnik ishlab chiqarish xavfsizligi
Texnologik xavfsizlik
Oziq-ovqat xavfsizligi
Energetika xavfsizligi
Boshqaruv xavfsizligi
Axborot xavfsizligi
Moliyaviy xavfsizlik
Tashqi iqtisodiy xavfsizlik vositalar bo’yicha mamlakatimiz xorijiy
mamlakatlarga tobora ko’proq tobe’ bo’lib qolmoqda. Iqtisodiy xavfsizlikning
texnologik tashkil etuvchisi mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining shunday
holatini ifodalaydiki, u eng qisqa muddat ichida fuqarolik va mudofaa ishlab
chiqarishining yetakchi tarmoqlarida yuksak rivojlanishni ta’minlaydigan
texnologik qarorlarni ishlab chiqishni kafolatlaydi. Ayniqsa, ishlab chiqarishga
jalb etilayotgan resurslarning salmog’i kam bo’lgan holatda kishilarning ishlab
chiqarish va shaxsiy ehtiyojlarini qondira oladigan novatsiyalar alohida ahamiyat
kasb etadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar axborot texnologiyalarini
rivojlantirishga yuqori darajada e’tibor qaratadilar. Axborot tarmoqlarining
rivojlanishi o’z navbatida bilimlar ishlab chiqaruvchilari, ularni tarqatuvchilari va
foydalanuvchilari sonining o’sishini ko’zda tutadi. Shuningdek, axborotlar olishni
bir necha marta yengillashtirar ekan, ular hayotga yanada global xarakter baxsh
etadi. Iqtisodiy xavfsizlik tizimining muhim elementi oziq-ovqat xavfsizligi
hisoblanadi. U iqtisodiyotning qishloq xo’jalik sektori mamlakat aholisini
oziqovqat, sanoatni zaruriy qishloq xo’jalik xomashyosi bilan ta’minlashini
ko’zda tutadi. Iqtisodiy xavfsizlik tizimida energetika xavfsizligining roli katta. U
milliy iqtisodiyot va mudofaa majmuasi ehtiyojlari uchun energiya tashuvchilarini
barqaror yetkazib berishni ko’zda tutadi. Bu ayniqsa, yoqilg’i-energetika

9resurslari taqchil bo’lgan mamlakatlar, xususan, Yaponiya, XXR va qator
Yevropa mamlakatlari uchun alohida ahamiyatga ega. Ayni vaqtda yoqilg’i-
energetika resurslariga boy mamlakatlarda bu omil iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlari rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Xususan, Fors ko’rfazi
arab mamlakatlari, Rossiya kabi mamlakatlar iqtisodiyoti ko’p jihatdan jahon
yoqilg’I bozoridagi kon’yunkturaviy o’zgarishlarga bog’liq bo’lib qolgan. Bu esa
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashna salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib,
iqtisodiy xavfsizlikning barcha tarkibiy komponentlarida milliy iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishini ta’minlash va turli tahdidlarga qarshi harakat uchun zaruriy
shart-sharoitlarni yaratishda davlat kafolati talab etiladi. Demak, globallashuv
jarayonlari chuqurlashib, raqobat kurashi murosasiz tus olayotgan vaziyatda
iqtisodiy xavfsizlikka daxl qiluvchi, mamlakatning milliy manfaatlariga zarar
yetkazishi mumkin bo’lgan tahdidlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy
xavfsizlikka tahdidlar deganda shunday hodisalar va jarayonlar tushuniladiki, ular
mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shaxs, jamiyat,
davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklaydi, milliy qadriyatlar va milliy hayot
tarziga xavf tug’diradi. Iqtisodiy xavfsizlik amaliyotida bu tahdidlar ikki turga
bo’linadi: ichki va tashqi.
Ichki tahdidlar – bu o’z-o’zini asray olish va takomillashtira olish
qobiliyatining mavjud emasligi, rivojlanishda innovasiya unsurlarining zaifligi,
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning samarali emasligi, jamiyat
evolyusiyasining og’riqsiz yo’llarini izlab topish uchun qarama-qarshiliklar va
ijtimoiy tangliklarni bartaraf etishda manfaatlar mutanosibligini toppish
qobiliyatining mavjud emasligidir.
Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar
Ichki va Тashqi Iqtisodiyotning o‘zo‘zini rivojlantirish qobiliyatining
mavjud emasligi Jahon bozorida narxlar kon’yunkturasining o‘zgarishi Importga
kuchli bog‘liqlik Innovatsiyalarning sust joriy etilishi Tadqiqot natijalari asosida
muallif tomonidan tuzilgan. Tashqi tahdidlar – bu jahon narxlari kon’yunkturasi
va tashqi savdoning o’zgarishi, milliy valyuta kursining tebranishi, kapital

10kirishiga nisbatan uning chiqib ketish hajmining yuqori bo’lishi, importga
ortiqcha bog’lanib qolish, xomashyo tovarlari eksportining haddan ziyod bo’lishi.
2. Iqtisodiy xavfsizlikning ko’rsatkichlari va mezonlari:
Davlatning eng muhim vazifasi - jamiyat barqarorligi va rivojlanishini
ta’minlash, mamlakat xavfsizligiga taxdidlarni bartaraf 4
etishdan iborat. Endigina
vujudga kelayotgan xavfning oldini olish iqtisodiy taxdidlarning chuqurlashib
ketishini passiv kuzatib turishga qaraganda g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Zero, oqilona yondashuvga tayangan bunday sa’y-harakatlar xavfni oldini
olishning asosiy tamoyili bo’lishi mumkin. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini
ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning barcha faoliyat
sohalarining holatini ko’rsatib belgilovchi ko’rsatkichlarining monitoringini
tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu monitoring jarayonida iqtisodiy
ko’rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va ularni o’zgarish tendensiyalari va
istiqbolini aniqlash imkonini beradi. Ma’lumki, iqtisodiyot murakkab tizim
sifatida uning holatini tavsiflovchi minglab ko’rsatkichlarga ega. Faqat
O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ifodalovchi jadvallarda 300 dan ortiq
ko’rsatkichlar mavjud. Shu sababli mamlakatlarning iqtisodiy xavfsizligi holatini
tahlil qilish uchun ular ko’rsatkichlar tizimi va mezonlar bilan to’ldirilishi lozim.
Ma’lumki, statistik ko’rsatkichlar dinamikasi mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga
baho berish uchun yetarli emas, chunki umumiy statistic ko’rsatkichlar xoh u
ijobiy bo’lsin, xoh salbiy o’z-o’zicha ko’p narsa haqidama’lumot bermaydi. Shu
sababli iqtisodiy xavfsizlikka baho berish muayyan mezonlar vositasida amalga
oshrilishi maqsadga muvofiq. Biroq hamma savolga javob beradigan mezonlar
ham mavjud emas. Shu sababli har qanday mezonlar baholash xarakteriga ega,
xolos. Odatda mamlakat iqtisodiy xavfsizlik darajasiga baho berishda iqtisodiy
xavfsizlikning quyi va yuqori tahlikali chegaralari belgilanadi. Ilmiy adabiyotda
iqtisodiy xavfsizlik quyi tahlikali chegarasiga oid indikatorlar 50 ta ko’rsatkichni
4
Арбузов С. Методологические основы оценки уровня экономической
безопасности // Общество и экономика. - 2017. - N6. - С.28-37.

11qamrab olgan holda quyidagicha turkumlangan: 1) iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishga qodirligini ifodalovchi ko’rsatkichlar. Ushbu guruhga yalpi ichki
mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarishi va uning tarkibi, mashinasozlik
mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun
xarajatlar ulushi, investisiyalar, foydali kazilma boyliklarining zaxiralari bo’yicha
quyi taxlikali chegarani ifodalovchi indikatorlar; 2) moliyaviy tizim barqarorligi
ko’rsatkichlariga davlat byudjeti kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o’zaro
hisob-kitob va soliq intizomini ifodalovchi ko’rsatkichlar; 3) ijtimoiy soha
ko’rsatkichlari aholi daromadlari darajasi va uning mulkiy jihatdan tabaqalanishi,
ishsizlik va ijtimoiy soha xarajatlari bo’yicha quyi tahlikali chegaralarni o’z
ichiga oladi; 4) tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko’rsatkichlari guruhiga
mamlakat ichki iste’molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida
eksportning ulushi bo’yicha quyi tahlikali chegaralarni ifodalovchi indikatorlar
kiradi. Iqtisodiy adabiyotda iqtisodiy xavfsizlik ko’rsatkichlari 5
sifatida
S.Yu.Glazev taklif etgan turkumlashdan ko’proq foydalanilmokda. Bu
ko’rsatkichlar turkumiga quyidagilar kiradi: - yalpi ichki mahsulotning umumiy
va aholi jon boshiga to’g’ri keladigan hajmi; - sanoat mahsulotlari umumiy
hajmida qayta ishlash sanoati mahsulotlari ulushi; - sanoat ishlab chiqarishida
mashinasozlikning ulushi; - investisiyalar hajmining YaIMga foiz hisobidagi
nisbati; - ilmiy tadqiqotlar uchun xarajatlarning YaIMga nisbati (foiz hisobida); -
yangi turdagi mahsulotlarning yalpi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmidagi
ulushi; - yashash minimumi darajasidan past daromad oluvchi kishilar ulushi; -
aholining urtacha umr uzokligi (yosh); - aholining eng yukori daromad oluvchi
10 foizi va eng kam daromad oluvchi 10 foizi guruhlari daromadlari urtasidagi
nisbat; - qayd etilgan jinoyatlar xar 100000 kishi x,isobiga; - Xalqaro Mehnat
Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo’yicha ishsizlik darajasi (foiz hisobida); -
yillik inflyasiya darajasi (foiz hisobida); - ichki qarzlar hajmining YaIMga nisbati
(foiz hisobida, kiyosiy davrda) - ichki qarzlarni qoplash va ularga xizmat
5
Буркальцева Д. Система обеспечения экономической безопасности
государства: необходимость формирования и структурные составляющие

12ko’rsatish uchun joriy ehtiyojning - byudjetga soliq tushumlari hajmidagi ulushi
(foiz hisobida); - tashki qarzning YaIMga nisbati (foiz hisobida); - tashki
qarzning YaIM kamomadini qoplashdagi ulushi; - xorijiy valyutalar miqdorining
milliy valyuta massasiga nisbati (foiz hisobida); - naqd xorijiy valyuta
miqdorining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati (foiz hisobida); - pul
massasining YaIMga nisbati (foiz hisobida); - ichki iste’molda importning
hissasi, jumladan, ichki oziq-ovqat mahsulotlari iste’moli hajmida import oziq-
ovqat mahsulotlari ulushi (foiz hisobida);
- aholi yashash darajasi bo’yicha mamlakat hududlari o’rtasidagi farqlar.
Ko’rsatkich miqdori quyi chegaradan past tushgandagina iqtisodiy tahdid vujudga
keladi. Bu chegara - iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan ho’jalik nisbatlarining
eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy indiqatorlar bo’lib, ularga
rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarining iqtisodiy
rivojlanishiga to’sqinlik qiladi va mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga taxdid soladi.
Tahlikali chegaralarni belgilash bo’yicha ham iqtisodiy adabiyotlarda turli xil
qarashlar mavjud. Bu iqtisodiy xavfsizlik muammosining murakkabligi va ko’p
qirraligi bilan izohlanadi. Jamiyatning xavfsiz rivojlanishi chegaralarini aniqlash
uchun miqdoriy ko’rsatkichlar bilan birga sifat ko’rsatkichlaridan ham
foydalaniladi. Shu sababli iqtisodiy xavfsizlik mezonlari deganda iqtisodiy
xavfsizlik darajasining miqdoriy va sifat ko’rsatkichlarini ifodalovchi belgilar
majmuini tushunish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlik
mezonlari iqtisodiyotning joriy holatiga baho berish imkonini beradi. Xususan,
akademik Bogomolov V.A. mamlakat iqtisodiy holatini aniqlashga yordam
beradigan quyidagi mezonlarni ajratib ko’rsatadi
1 – mamlakat rivojlanishining barqarorligi mezonlari, 2 – pasayish
davridagi yo’qotishlarning o’rnini tiklash darajasi mezonlari, 3 – milliy
manfaatlarga, mamlakatning jahon iqtisodiyotidagi o’rniga, uning istiqboldagi
rivojlanish maqsadlari, vazifalariga muvofiqligi mezonlari Ko’rinib turibdiki,
iqtisodiy xavfsizlikka baho berish bitta mezon bilan chegaralanmaydi. Shu sababli
aytishimiz mumkinki, iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiyot holatining ko’pmezonli

13tavsifidir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida iqtisodchi-olimlar
quyidagi mezonlar ajratib ko’rsatiladi:
- turmush darajasi va sifati;
- inflyasiya sur’ati;
- byudjet defisiti;
- ishsizlik me’yori;
- iqtisodiy o’sish;
- davlat qarzi;
- oltin-valyuta zaxiralari;
- jahon iqtisodiyotiga integrasiyalashuv darajasi;
- xufiyona iqtisodiyot faoliyati;‖
- mulk tarkibi;
- soliq tizimi;
- bozor infratuzilmalarining rivojlanishi.
Ba’zi olimlar fikricha, iqtisodiy xavfsizlikka ko’plab ko’rsatkichlar
orqaliintegral baholash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Boshqa bir guruh olimlar
esa har bir mamlakat o’z iqtisodiy xavfsizligi uchun o’zi indikatorlar tizimini
ishlab chiqishi va shu asosda tahlikali chegaralarni belgilashlari lozim deb
hisoblaydi. Bundan tashqari, zamonaviy ilmiy manbalarni o’rganish natijalari
shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy xavfsizlik mezonlari quyidagilardan kelib chiqqan
holda aniqlanishi mumkin: – iqtisodiyot sohalari tasniflanishi (moliya sohasi,
ijtimoiy soha, tashqi iqtisodiy soha va boshqalar); – vujudga keladigan tahdidar
(hayot darajasi va sifatining pasayishi – qashshoqlik darajasi, umr ko’rish uzoqligi
mezonlari va boshqalar)

146
6
) International Monetary Fund: International Financial Statistics. -
2016August.- 106p.

15Ushbu me’yorlar asosida mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga baho berish uchun
haqiqatda erishilgan natija tahlikali chegara (me’yor)lar qiymati bilan
solishtiriladi. Bunday usulda mamlakat iqtisodiy xavfsizligi darajasiga baho
berishning asosiy kamchiligi ko’rsatkich (indikator)larning aniqlik va
haqqoniylik darajasini aniqlashning murakkabligi, ijtimoiy-iqtisodiy tizim
xususiyatlarini hisobga oladigan ko’rsatkichlarni aniqlash bo’yicha uslubiy
tavsiyalarning mavjud emasligidir.
3. Xitoyda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash omillari va shartsharoitlari
— Xitoy bu 7
– dunyoning ikkinchi eng yirik iqtisodiyoti. 2030-yillardan
keyin esa katta ehtimol bilan dunyoning birinchi raqamli iqtisodiyotiga aylanadi;
— Xitoy bu – dunyodagi eng ko‘p aholi yashaydigan davlat; — Xitoy bu – 30 yil
ichida qashshoqlikdan 11 trillion dollarlik iqtisodga ega bo‘lgan, ZTE va Huawei
7
.http://www.chinatoday.com/

16kabi brendlarini jahon bozoriga olib chiqa olgan davlat; — Xitoy bu – Amerika
Qo‘shma Shtatlariga ham harbiy, ham iqtisodiy, ham siyosiy, ham ilmiy
sohalarda raqobat qila olayotgan sayyoramizdagi yagona davlat; — Xitoy –
dunyodagi eng ko‘p dollar zaxiralariga ega mamlakat; — Xitoy – son jihatdan
dunyodagi eng katta armiyaga ega mamlakat; — O‘zbekistonga shu paytgacha
eng ko‘p xorijiy investitsiya kiritgan davlat ham aynan Xitoy.
Xitoy dunyodagi eng katta ishlab chiqarish iqtisodiyoti va tovarlar
eksportchisidir. Shuningdek, u dunyodagi eng tez rivojlanayotgan iste’mol bozori
va tovarlarning ikkinchi eng yirik importchisi hisoblanadi. Xitoy xizmatlar
mahsulotlarining aniq importchisi hisoblanadi. Bu dunyodagi eng yirik savdo
davlati bo’lib, xalqaro savdoda muhim rol o’ynaydi va so’nggi yillarda savdo
tashkilotlari va shartnomalari bilan tobora ko’proq shug’ullanmoqda. Xitoy 2001
yilda Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo’ldi. Shuningdek, u ASEAN, Avstraliya,
Yangi Zelandiya, Pokiston, Janubiy Koreya va Shveytsariya bilan bir qator
davlatlar bilan erkin savdo bitimlariga ega. Xitoyning qirg’oqbo’yi mintaqalarida
ko’proq sanoatlashgan bo’lib, hindu mintaqalari kam rivojlangan. Xitoyning
iqtisodiy ahamiyati oshgani sayin, iqtisodiyotning tuzilishi va sog’lig’iga ham
e’tibor berilmoqda.
Xitoyda atrof-muhit ifloslanishining uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy
xarajatlariga yo’l qo’ymaslik uchun, buni Xitoyning iqtisodiyoti bo’lishi kerak
bo’lgan Grantham ilmiy-tadqiqot institutidan Nikolas Stern va Fergus Grin taklif
qildi. Xitoyning 8
og’ir sanoatining ta’sirini kamaytirish uchun barqaror iqtisodiy
rivojlanish uchun innovatsion va ilmiy-tadqiqot ishlariga milliy resurslarni
yaxshiroq taqsimlash bilan yanada rivojlangan sanoat rivojiga o’tildi. Bu markaziy
hukumatning rejalashtirish maqsadlariga mos keladi. Si Tszinpinning Xitoy orzusi
«Ikki yuzlik» ga erishish, ya’ni Xitoyning 2021 yilga qadar «o’rtacha farovon
jamiyat» ga aylanishi, Kommunistik partiya tashkil topganining 100 yilligi va
Xitoyning modernizatsiya maqsadiga aylanishi sifatida tasvirlangan. 2049 yilga
qadar to’liq rivojlangan millat, Xalq respublikasi tashkil topganligining 100 yilligi.
8
China Statistic Yearbook 2018, China Knowledge

17Xitoy iqtisodiyotining baynalminallashuvi, 2005 yilda Xaridlar menejerlari indeksi
tomonidan Xitoyda rasman boshlangan standartlashtirilgan iqtisodiy prognozga
ta’sir ko’rsatishda davom etmoqda. Xitoyning iqtisodiyoti o’sib borishi bilan,
Xitoyning Renminbi ham uning xalqarolashuvi uchun zarur bo’lgan jarayonni
boshidan kechirmoqda. Xitoy 2015 yilda Osiyo infratuzilma investitsiya bankini
tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Shenzhenning iqtisodiy rivojlanishi
dunyodagi keyingi Silikon vodiysi deb nomlanadi.
So’nggi yillarda, hukumatning ta’kidlashicha, o’sish sur’atlari, mahalliy va
xorijiy moliyaviy va iqtisodiy kuzatuvchilar, shuningdek, Xitoy hukumati
rasmiylari hukumatning iqtisodiy natijalarini oshirib yuborganini da’vo qilishgan.
Bunga misollar sifatida Liaoning provinsiyasi hukumati 2011 yildan 2014 yilgacha
iqtisodiy ma’lumotlarini e’lon qilganda hukumat yalpi ichki mahsulotni 20 foizga
oshirganligini tan oldi. Tianjinning 2016 yil uchun trillion yuan yalpi ichki
mahsulotga nisbatan da’vosi aslida uchinchi o’rinda, 665 milliard yuan (103
milliard dollar) bo’lgan. ). Ayrim tahlilchilarga ko’ra, yalpi ichki mahsulotning
o’sishi bo’yicha rasmiy ma’lumotlar kamida 50% ga o’sgan. G’arbning taniqli 64
nafar iqtisodchilaridan tashkil topgan Wall Street Journal so’roviga ko’ra,
respondentlarning 96 foizi Xitoyning yalpi ichki mahsuloti hisob-kitoblari «Xitoy
iqtisodiyotining holatini aniq aks ettirmaydi» deb o’ylashadi. Biroq, 2017 yilda
Milliy Iqtisodiy Tadqiqotlar Byurosi tomonidan chop etilgan bir qarama-qarshi
tomon. Rasmiy ma’lumotlarning haqqoniyligiga kelsak, Xitoy bosh vaziri (o’sha
paytdagi Liaoning viloyat partiyasi kotibi) «YaIM raqamlari» «inson tomonidan
ishlab chiqarilgan» va ishonchli emas va «faqat ma’lumot uchun» ishlatilishi
kerakligini aytdi.
2008-yilda boshlangan butun jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi Xitoy
iqtisodiyotiga ham sezilarli ta’sir o’tkazdi . Inqiroz ta’siri iqtisodiy o’sish sur‘
atlarida deyarli o’z aksini topmadi . Bunga Xitoyda amalga oshirilgan bir qancha
tadbirlar sabab bo’ldi. Bu tadbirlarning samarado rlik darajasi haqida turli fikrlar
berish mum kin. Inqiroz davrida Xitoyda ro’y bergan eng katta o’zgarish uni 2014-

18yilda YaIM hajmi bo’yicha Yaponiyani ortda qoldirishi va Xitoyni dunyoning
ikkinchi raqamli iqtisodiga aylanishi bo’ldi.

2002 2006 2010 2014 2018
Rasmdan ko’rinib turibdiki Xitoy 9
o’z valyutasini devalvatsiya qilishi
natijasida sof eksport hajmini 2018-yilda katta miqdorga o’stira oldi. Albatta Xitoy
hukumatining bu kabi harakati rivojlangan davlatlar, xususan AQSH tomonidan
jiddiy e’tirozlarga sabab bo’ldi. Chunki AQSH Xitoynining asosiy import hamkori
sifatida bu devalvatsiyadan eng ko’p zarar ko’rgan davlat hisoblanadi. 2018 -yilda
AQSH ning savdo balansida eng yirik manfiy saldo kuzatilgan. Bu shusiz ham
ancha vaqtdan beri o’sib kelayotgan AQSH davlat qarzi hajmini yanada oshirib
yubordi.Dunyoning ko’plab davlatlarida stagnatsiya va iqtisodiy tushkunlik tufayli
iqtisodiy o’sish templarining keskin tushib ketishi kuzatilgan bo’lsa, Xitoyda 2016
9
Explorer Global Think Tank. China `s Economy is Slowly Becoming More
Normal. Pieter Bottelier. Article / july 26, 2017.

19-2018 yillardagi YaIM ning o’rtacha yillik o’sish ko’rsatkichi 9-8% dan
tushmagan. Bu ko’rsatkichlar dunyoning ayrim davlatlari uchun juda yaxshi natija
hisoblanadi. Lekin bu ko’rsatkich qanday baho evaziga erishilganini ko’rib
chiqamiz. Xitoyda ochiq eshiklar siyosati boshlangandan so’ng iqtisodiy o’sishni
fetishizatsiya qilish boshlandi va bu hozirgi kunda ham davom etib kelmoqda.
2018- yilda Xitoyning asosiy eksport hamkorlari hisoblanmish rivojlangan
davlatlar iqtisodiyotida turg’unlik xolati kuzatila boshladi, bu esa o’z navbatida
Xitoy iqtisodiyoti rivojining asosiy qismini hisoblanmish eksport hajmi qisq
arishiga olib kelishi mumkin edi. Xitoy hukumati bu qiyin vaziyatdan chiqish
maqsadida 2018 -yili o’z valyutasi tarixidagi yana bir yuanni AQSH dollariga
nisbatan devalvatsiyasini amalga oshirdi Natijada Xitoy tovarlarini jahon
bozoridagi raqobatbardoshlik darajasi yana bir pog’onaga ko’tarildi, ammo
Xitoyning o’zidagi ichki talab miqdori qisqardi, real ish haqi o’sishini kamaytirgan
bu devalvatsiya Xitoydagi ishchilar ahvoliga ham ta’sir o’tkazdi. Lekin shunga
qaramay Xitoy hukumati o’z oldiga qo’ygan asosiy maqsadiga erishdi.
Mamlakatning 2018 -yildagi iqtisodiy o’sish darajasi 9% ni tashkil etdi.

20Jahondagi asosiy neft istemolchi davlatlar 2018-yildagi jami neft
iste’molidan % da
Rasmdan ko’rinib turibdiki Xitoyning 2018 -yildagi neft iste’moli hajmi 10% lik
ko’rsatkich bilan dunyo davlatlari ichida 2-o’rinni egallaydi. Xitoyda ishlab
mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishga ketadigan energiya iste’moli hajmi
rivojlangan davlatlardagiga qaraganda ancha yuqoriroq.

21 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Rasmdan ko’ra Xitoy 10
YaIM hajmi o’sib borishi bilan uning energiya iste’moli
hajmi ham to’xtovsiz o’sib borgan. Xitoy iqtisodiy o’sish darajasini saqlab turishi
uchun energiya iste’moli hajmini to’xtovsiz oshirib borishi lozim. Oxirgi 15- 20 yil
ichida Xitoy energiya iste’molini kamaytirishga qaratilgan bir qancha choralarni
ishlab chiqib hayotga tadbiq etganiga qaramasdan energiya iste’moli hajmi YaIM
o’sishi bilan birga o’sib bormoqda. Xitoyda deyarli 3 mlrd tonna ko’mir qazib
olinadi va iste’mol qilinadi (dunyodagi jami qazib olinadigan ko’mirning yarmi).
Xitoy iqtisodida nafaqat ko’mir iste’moli hajmi balki boshqa energiya iste’moli
hajmi ham ortib bormoqda
10
China Statistic Yearbook 2018, China Knowledge

22 2012 2014 2016
Xitoy YaIM o’sish dinamikasi oxirgi to’rt yilda o’rtacha 9-11% ni tashkil etgani
holda, 2016- yilga kelib 7,6% ga tushishi jahon bozoridagi yalpi talab miqdorining
tushgani va xom ashyo mahsulotlarining narxinni nisbatan qimmatlashgani bilan
izohlanadi. Butun jahon moliyaviy inqirozi Xitoy iqtisodiyotida tub o’zgarishlarni
boshlash uchun turtki bo’ldi. Xususan Xitoy bundan buyon eksportga
yo’naltirilgan iqtisodni keyinchalik ham rivojlantirishi muammoli bo’lib qoldi.
Globallashuvning yangi bosqichi da jahon xo’jaligi tizimidagi o’zgarishlar Xitoy
iqtisodiyotiy rivojlanish tizimida ham tubdan o’zgarishlarni amalga oshirishni talab
qila boshladi.

23Rasmdagi ma’lumotlarga asosan 2013-yilda butun jahon savdo 11
aylanmasi hajmi
3.1% ga o’sgan. Bu o’sish asosan Sharqiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotidagi eksport
hajmini yuqori darajada saqalanib turishi hisobiga erishilgan.Bundan tashqari Xito
y va mintaqadagi boshqa mamlakatlarga tez rivojlanayotgan davlatlarda yalpi
iste’mol hajmi o’sishi evaziga ularga rivojlangan davlatlardan kirib kelayotgan
import hajmi ham ko’paygan
Bu haqda Xitoydagi qimmatbaho tovarlarni iste’moli hajmi ham bizga ma’l umot
bera oladi.
11
www.chinabusinessreview.com

24Xitoyda kuzatilayotgan iqtisodiy o’sish aholi farovonligi 12
darajasiga q isman
bo’lsada ta’sir o’tkazmoqda. 2008-yildan 2010-yilgacha bo’lgan vaqt oralig’ida
qimmatbaho buyumlar iste’moli hajmi 2008 -yildagi ko’rsatkichga nisbatan deyarli
50% ga o’sgan. Bu ko’rsatkich 2015- yilga borib, 2010- yildagiga qaraganda 105%
dan ham oshis hi kutilmoqda edi. Albatta bu ko’rsatkichning Xitoy aholisini
umumiy farovonlik darajasiga ta’siri katta miqdordagi ―Suzib yuruvchi ishchilar ‖
guruhining borligi va aholini ijtimoiy va mehnat qilish jaroayonlarini yaxshi
himoyalanmaganligi hisobiga kam bo’lishi aniq.
Xitoydagi ishchilarning ish haqini oshirish esa Xitoy tovarlarini jahon bozoridagi
raqobatbardoshligiga jiddiy putur yetkazadi.
Shunga qaramay nafaqat Xitoyda balki butun Sharqiy Osiyo va Tinch Okeani
mintaqasidagi barcha davlatlarda YaIM dagi iste ‘ mol ulushining davlat sektori
12
Zai L. & M. Zhongdong. China`s floating population: new evidence from the
2000 census // Population and development review. – 2014. – 2014. – vol. No.
3, p. 468.

25iste ‘ moli hisobiga ko’payishi bashorat qilingan. Bashoratga Sharqiy Osiyo,
xususan Xitoydagi iqtisodiy faoliyatga davlat aralashuvini kamayishi va ichki iste
‘mol hajmini ko’paytirishga qaratilgan islohatlarni amalga oshirilishi rejalari asos
qilib olingan. Xitoy moliyaviy inqiroz ta’sirini kamaytirishga qaratilgan bir
qancha choratadbirlarni ishlab chiqqan bo’lib ular quyidagilar:
- Iqtisodiy o’sish darajasi kamaygan ( yillik 6- 7% dan) holatda Xitoy
hukumatisoliqlar hajmini kamaytirib, ijtimoiy xarajtlarni ko’paytiradi -
Mamlakatdagi kredit massasi hajmini YaIM ga nisbatan 10% dan oshishiga yo’l
qo’ymaslik (hozirda bu ko’rsatkich 14%) - Agarda kredit massasi nominal YaIM
o’sishiga nisbatan tezroq ko’ paysa, uni ko’chmas mulk bozoriga kirib kelayotgan
kreditlar hajmini qisqartirish orqali normallashtirish rejalashtirilgan, bu holatda
investitsion va iste ‘ mol kreditlari hajmi o’zgarishga uchramaydi - Ichki iste
‘mol bozorini rag’batlantirish (bunga yuan kursini boshqa valyutaga nisbatan
oshirish va eksport sohasida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari uchun
imtiyozlarni bekor qilish yoki qisqartitrish orqali erishish mumkin) Bu choralar
rag’batlantiruvchi byudjet siyosati deb yuritilib, asosan iqtisodiy o’sish sur’atlari
pasaygan rivojlangan davlatlar iqtisodiga nisbatan qo’llaniladi. Iqtisoddagi yalpi
talab miqdorini oshirishga qaratilgan bu choralar Xitoy uchun obyektiv zaruratga
aylanib ulgurgan. Chunki Xitoyning oxirgi 30 yil davomidagi eksport hajmini
o’sishi rivojlangan davlatlarning to ‘ lov blanslarida anchagina defitsitni kelib
chiqishiga o’z hissasini qo’shib ulgurdi . Ma’ lumki bir davlat iqtisodiyoti boshqa
davlatga faqatgina eksport hajmini oshirish orqali rivojlantira olmaydi Xitoy o’z
to ‘lov balansining uzoq yillar mobaynidagi musbat saldosi natijasida mamlakatda
yig’ ilib qolgan oltin valyuta zahirasini 2000-yillardan buyon AQSH
iqtisodiyotiga sarmoya sifatida kiritgan. Bu borada ayrim iqtisodchilar 2008- yilda
boshlangan butun jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziaybdori AQSH emas balki
XXR va boshqa AQSH ning asosiy kreditorlari deb hisoblashadi .

26Eksport-import hajmi dinamikasi Sharqiy Osiyo va Tinch Okeani mintaqasidagi 13
davlatlarda 2014-2015 yillarga kelib tenglashadi. Bu kabi o’zgarishlar nazkur
mintaqadagi iste’mol hajmini ortib borishi va mamlakatlardagi aholi farovonligini
oshishidan darak beradi. Aholi farovonligining oshishi esa o’z navbatida
mamlakatdagi ishchilarni yanada ko’proq tajriba, bilim va k o’nikmalarni egallab
borishiga turtki bo’ladi. Xitoy iqtisodiyoti o’sishining pasayishi jahon bozoridagi
xom ashyo resurslari narxlariga to’g’ridan to’gri ta’sir ko’rsatishini ko’pchilik
mutaxasislar aniqlab ulgurgan. Xususan bu kabi xolat 2011- 2013 yillarda energiya
tashuvchi manbalarning narxlarini Xitoy tomonidan talab yuqori bo’lganligi tufayli
oshganini ko’rishimiz mumkin. Xitoy Xalq Respublikasida amalga oshirilgan
islohotlar asosiy yo’nalishlari bo’yicha Janubiy Sharqiy Osiyoda joylashgan
boshqa davlatlardagi iqtisodiy modellar bilan ko’plab o’xshashliklarga ega bo’lishi
bilan bir qatorda ulardan farqli jihatlari ham mavjud. Xususan mintaqadagi
yuqorida nomi keltirilgan davlatlar iqtisodiyoti Xitoyniki singari yirik emas va shu
sababli bu mamlakatlar eksport qilib chiqargan mahsulotlarning jahon bozoridagi
13
World Bank. Global economic prospects 2018. Washinton 2017

27narxi deyarli o’zgarmadi, yoki doimiy ravishda oshib bordi. Shu sababli bu
mamlakatlar ichki bozori tezda anchagina hajmni tashkil qila boshladi. Bu omil
Osiyo yo’lbarsalarini jahon xo’jalik tizimi ga tezda integratsiyalashuviga olib
keldi. Xitoy tomonidan o’tkazilgan islohotlar asosan eksportga yo’naltirilgan
ishlab chiqarishga qaratilgan bo’lib, Yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishida birinchi
navbatda o’z ichki bozoridagi talab miqdorini ta’minlash vazifasi yotganini
ko’ramiz. Bu kabi siyosat ayniqsa 1970 -yillar oxirida ro’y bergan energetika
sohasidagi inqirozdan so’ng ancha kamxarj bo’lgan yapon sanoati mahsulotlarini
AQSH bozorlariga oqib kirishiga olib kelgan edi. Endilikda Xitoy hukumati 2001-
yil JST ga a’zo bo’lganidan keyin o’z ichki bozoridagi talab miqdorini oshirishga
iqtisodiy rivojlanish muqobilligini ta’minlovchi asosiy vosita sifatida qaramoqda.
Albatta hozirgi kunda Xitoy iqtisodiyotining asosiy iste’mol tovarlarini ishlab
chiqarish sohasida kuchli raqobat shakllanib ulgurgan (Ayrim sohalardagi davlat
monopoliyasidan tashqari). Mazkur raqobatning mavjudligi mamlakatdagi ishlab
chiqaruvchilarni innovatsiyalar, yangiliklar qilishga, ilmtalab mahsulotlar ishlab
chiqarishga va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga rag’bat beradi.
4.XXRda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash muammolari.
Xitoy tomonidan amalga oshirilga iqtisodiy islohotlar o’ziga yarasha ijobiy va
salbiy xususiyatlarga ega. Iqtisodiy islohotlar asosan chet el bozorlarini
to’ldirishga va ichki bozor ehti yojlarini kam hisobga olingani holda o’tkazilgan.
Islohotlar asosan iqtisodiy rivojlanishni fetishizatsiyaga aylantirilishi natijasida
hozirgi vaqtda Xitoy chuqur ekologik va energetic muammolar oldida turibdi. Bir
tomondan Xitoy energiya resurslarini yang i, toza turlarini ishlab chiqarish va uni
iste’mol qilishga katta mablag’ ajratishni rejalashtirgan bo’lsa, ikkinchi tarafdan
hatto rivojlangan davlatlarda bu kabi texnik -texnologik yutuqlarga erishilmagan.
Bundan tashqari Xitoyning asosiy energiya manbai ko’mir hisoblanadi va
mamlakat ko’mir zahiralari bo’yicha jahonda yetakchilik qiladi. Ammo energiya
tashuvchilarning bu turi ekologiyaga boshqalariga qaraganda ko’proq zarar qiladi.

28Ko’mirdan sanoat va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida foydalanishdan voz
kechilishi mamlakatdagi iqtisodiy o’sish sur’atlariga yomon ta’sir qilishi mumkin.
YAIMning sektorlar bo’yicha ulushi (2017-yilda % da)
Rasmdan ko’rinib turibdiki Xitoy YaIM sohalar bo’yicha taqsimotida hozirgi
vaqtgacha sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining ulushi baland 14
. Bu
ko’rsatkichlar bilan Xitor rivojlangan davlatlardan hali ortda qolmoqda. 2000-
yillardan boshlab islohatlar boshlanishi paytidagi kabi invistetsiyalarning daromad
keltirishi darajasi kamaya boshladi va ayrim yillarda va sohalarda hatto manfiy
ko’rsatkichni ham ko’rsatgan. Yildan yilga investitsiyalardan olinadigan daromad
hajmi o’zgarib tursa ham davlat tomonidan kiritilayotgan investitsiyalardan foyda
olish darajasi chet el investitsiyalaridan ko’rapastroq va ulardan tushadigan
daromad 2009-yilda 1 yuanga YaIM dagi 0,17 yuan o’sishga to’g’ri kelgan (1994-
yilda esa 1 yuanga YaIM dagi 0,74 yuan to’g’ri kelgan). Boshqacha aytganda
davlat 1 yuan foyda olishi uchun 6 yuan investitsiya kiritishi kerak. Xitoy
hukumati mavjud modeldagi kamchiliklar haqida biladi va uni bartaraf etish uchun
model transformatsiyasini amalga oshirmoqda (xususan AKT sohasida amalga
oshirilgan o’zgarishlar e’tiborga molik). Faqat bu o’zgarishlar va transformatsiya
14
) Lubman S. Working conditions: the persistence of problems in China`s
factories // The Wall Street Journal. – 2016. – 25 September

29o’sish sur’atlariga ta’sir etmaydigan sohalarda amalga oshirilishi ko’zda tutilgan.
Natijada iqtisodiy modelning faqatgina ayrim sohalari o’zgarishlarga uchrab
modelning umumiy tuzilishi o’zgarishsiz qolmoqda, bu esa mavjud muammolarni
yanada chuqurlashuviga sabab bo’lmoqda (ayniqsa ekologiya va atrof muhit
muxofazasi sohasidagi muammolar). 2015-yildan boshlab Xitoy iqtisodiyotining
o’sish dinamikasi pasayib bormoqda. Bu holat Xitoy iq tisodiyoti uchun yaxshi
hisoblanadi, chunki aholining ichki iste’moli hajmi ko’payib, ko’p harjli va
ekologik jihatdan zarar ko’rib ishlayotgan firmalardagi ishlab chiqarish hajmini
qisqarishi va yangitdan zamonaviy standartlar asosida rekonstruksiya qilinishi
iqtisodiyotni rivojlanishning yangi bosqichiga ko’taradi.
Aholini sohalar bo’yicha bandlik darajasi ( 2017-yil % da)
Rasmda Xitoy YaIM ni ishlab chiqarilishi uchun band bo’lgan aholi soni berilgan
bo’lib, Xitoy iqtisodiyotidagi sohalarda mehnat unumdorligi darajasini 15
ko’rsatib
bera oladi. Grafikga ko’ra Xitoy sanoat sohasidagi mehnat unumdorligi darajasi
boshqa sohalarnikidan ancha yuqori. Eng past mehnat unumdorligi qishloq
xo’jaligi sohasiga to’g’ri keladi (YaIM ning 9,7% ni berganida mehnatga layoqatli
aholining 37,8% ni band qilgan, rivojlangan davlatlarda bu ko’rsatkichi 1,5% dan
4% gacha).
15
http://www.china-reports .net/

30Xitoy iqtisodiy taraqqiyot modeli 2017 -yilda hokimiyatga kelgan yangi hukumat
uchun bir qancha muammolarni yaratib berdi. Xitoyda hozirgi kunda 1 mlrd
tonnadan ko’proq temir rudasi qazib olinadi (dunyoda qazib olinadigan temir
rudasining 40%), 600 mln tonnadan ko’proq po’lat eritiladi va uning atiga 10/1
qismi eksport qilinadi (dunyodagi eritilgan po’latning 45% dan ko’prog’i), yiliga
1,9 mlrd tonna sement ishlab chiqariladi va uning barchasi XXR o’zida ishlatiladi
(dunyodagi jami ishlab chiqariladigan sementning 55%). Shu bilan bir qatorda turli
xil mineral xom ashyolarni qazib olinishi hajmi ham yildan yilga ko’payib
bormoqda. Bir necha yil oldin Xitoy ko’mirni eksport qilgan hozir esa uni
importyoriga aylanib ulgurdi. Neftni ham eksportyori bo’lgan Xitoy hozirgi vaqtga
kelib neft importyorlari qatorida 2-o’rinda turibdi. Xitoy yiliga 500 mln tonna
temir rudasini import qiladi. Xitoy iqtisodiyotini bu darajadagi serxarjligi hukumat
va Xitoylik biznes vakillarini butun dunyo bo’ylab xom ashyo manbalarini
qidirishiga va uni importini diversifikatsiyasiga ko’proq ahamiyat berishiga olib
kelmoqda. Bu omil Xitoyning Afrika va Lotin Amerikasidagi faolligini asoslay
oladi. Xitoy iqtisodini juda serxarjligi quyidagi misolda yaqqol ko’zga tashlanadi;
AQSH da amalga oshiriladigan qurilish ishlari Xitoydagi bilan taxminan bir xil
hajmga ega bo’lgani holida yiliga 100 mln tonna sement ishlab chiqaradi va 30
mln tonnadan kamrog’ini import qiladi (2007-yil). Xitoy esa 1,9 mlrd (2007-yil)
tonna. Agar Xitoyda sementni qurilish va boshqa maqsadlarda AQSH dagidan
ko’ra ko’proq foydalanishini va qurilish jarayonida uning bir qismi yo’qotilishini
hisobga olsak ham Xitoy AQSH dan ko’ra taxminan 15 -16 baravar ko’proq
sement iste’mol qiladi.Mavjud kamchiliklar ko’pincha rejali iqtisodiyotlar uchun
xos bo’lgan iqtisodiy o’sish sur’atlariga har qanday holda ham erishishga intilish
ya’ni rivojlanishni fetishizatsiya qilish oqibatida kelib chiqqan. Shu sababli
Xitoyning hozirgi hukumati iqtisodiy o’sish sur’atlarini kamaytirishni o’z
oldilariga maqsad qilib olishgan. Lekin mazkur maqsadni realizatsiya qilinishi
haqiqatdan ham bo’lishi muammoli. Chunki 2011-yil 28- fevralda XXR Davlat
Kengashi raisi Ven Tszyaobao 2011-yildagi iqtisodiy o’sish ko’rsatkichi 8% qilib
belgilangani va 2012-2015 yillarda esa 7% lik ko’rsatkich asosiy maq sad qilib

31belgilandi. Amalda esa 2012-yildagi iqtisodiy o’sish ko’rsatkichi yuqoridagidan
balandroq bo’lgan. Bu ko’rsatkichga erishish infilatsiya va jamiyat deformatsiyasi
kabi xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan shartlar ostidagi tadbirlar b
ilan erishildi (ichki talabni kredit foizlarini tushirish orqali erishga qaratilgan
choralar).
XXR tomonidan amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora-tadbirlar Xitoy
iqtisodining rivojlanish modelini isloh qilinishini talab qiladi 16
. Xitoy
hukumatining ichki iste’mol hajmini oshirishga qaratilgan siyosatini hayotga
taqbiq qilinishi yanada qiyinlashishi mumkin. Chunki hozirgi kunda Xitoyning
sharqiy mintaqasida joylashgan shaharlaridagi birinchi iste’mol tovarlarining narxi
Gongkongdagi narxlar darajasiga tenglashib, ayrim xollarda undan oshib
ketmoqda. Xarajatning foydaga nisbatan bu kabi o’sib ketishi mamlakatdagi o’rta
qatlamni noroziligini uyg’otib yuborishi mumkin.
16
Hands across the Strait. Shameen Assif. Bus. Week. Eur. Ed. 2015, №6 -13
Sept., p.41

32Xitoy uchun mavjud iqtisodiy muammolarni yechimi yo’llari uning oxirgi 30 yil
ichidagi yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini ta’minlab bergan modeldan voz
kechishni talab qiladi. Bu kabi sharoitda Xitoy hukumati oldida hozirgi egallangan
marralarni saqlab qolish va jahon davlatlari ichida rivojlangan davlatlar qatoriga
chiqishdek ma‘sulyatli vazifa turibdi. Mazkur maqsadga erishish uchun oxirgi 30
yil mobaynida Xitoy iqtisodiyotin i tez rivojlanish darajalarida ushlab tura olgan
iqtisodiy model o’rniga butunlay boshqa, Xitoy uchun ko’proq mamlakat aholisi
farovonligini oshirishga qaratilgan islohotlarni o’tkazish asosiy vazifa qilib
belgilab olingan bo’lishi lozim.
5.O’zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda XXR tajribasidan
foydalanish yo’nalishlari
14 sentyabr kuni Forbes O‘zbekistondagi islohotlar va Prezident Shavkat
17
Mirziyoyev yuritayotgan ichki va tashqi siyosatga doir maqolasini chop etdi.
Unda ta’kidlanishicha, Xitoyning Ipak yo‘li tashabbusi tufayli Yevroosiyo
xaritadagi qaynoq nuqtaga aylandi. Mintaqaning eng ko‘p aholiga ega mamlakati
17
.http://Russian.cpc.people.com.cn

33qayta isloh qilinish harakatlarini amalga oshirmoqda. Boshlanishi uchun, mamlakat
Markaziy banki o‘z valyutasi — so‘mning qadrini oshirish bo‘yicha ilk qadamlarni
tashladi. Bu hatto 5 sentyabr kuni Bloomberg tomonidan qayd etildi. Markaziy
Osiyoning qadimiy davlati hisoblangan O‘zbekistonda hozirda katta iqtisodiy
islohotlar kuzatilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev tashqi dunyoga ko‘proq
ochilayotgan o‘zbek yetakchisi sifatida qayd etilmoqda.
Mirziyoyev Yevroosiyo kuzatuvchilariga umid bermoqda — mintaqaning yirik
harbiy derjavasi nihoyat o‘z iqtisodiyotini modernizatsiyalashtirmoqda va bu
jarayonda boshqa mamlakatlar bilan do‘stona aloqalar o‘rnatmoqda.
Markaziy Osiyo va Kavkaz institutining «Ipak yo‘li» dasturi direktori Svante
Kornell o‘zbeklar qo‘shnilar uchun ochilayotgani, yangi prezidentning
yuritayotgan tashqi siyosatidan «yoqimli hayratda» ekanini qayd etdi.
Shavkat Mirziyoyev 2016 yilning 4 dekabrida saylovchilarning 88,6 foiz ovoziga
ega bo‘lib, prezident etib saylandi. U O‘zbekistonning iqtisodiy siyosatini
o‘zgartirib, xorijiy kapitalni jalb qilish uchun (asosan Janubiy Koreya va Xitoydan)
mamlakatning huquqiy tizimini o‘zgartirmoqda. Prezident etib saylanganidan bir
necha oy o‘tib Mirziyoyev Turkmaniston, Qozog‘iston, Rossiya va Xitoyga bordi.
Ushbu oyda esa u Qirg‘izistonga tashrif buyurdi. Mirziyoyevning uch qo‘shni
mamlakat — Turkmaniston, Qozog‘iston va Qirg‘izistonga tashrifi kuchli signal
hisoblanadi. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan savdo aloqalarini
yaxshilash ustida ishlamoqda.
Ba’zilar Shavkat Mirziyoyevni Den Syaopinga qiyoslashmoqda. Denning Xitoy
tarixidagi roli — Xitoyni qudratli davlatga aylantirgan iqtisodiy islohotlarning
amalga oshirilishida muhim ahamiyat kasb etgan. «Ular qadimiy Ipak yo‘lining bir
qismi bo‘lishgan va endi yangi Ipak yo‘lining bir qismiga aylanishadi», — deydi
Vashingtondagi Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazining Reconnecting Asia
loyihasi direktori Jonatan E.Xillman.

34O‘zbekiston 2019 yilga borib to‘liq valyuta konvertatsiyasiga tayyorgarlik
ko‘rmoqda. Xitoydagi islohotlar davrida bo‘lgani kabi erkin savdo zonalari
rivojlanmoqda. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) O‘zbekistonga
qaytdi. Ular shaffoflikni oshirish va mahalliy statistikani muvofiqlashtirish
borasida hukumat bilan ishlashmoqda. Keyingi qadam suveren obligatsiyalarni
ishlab chiqarish bo‘ladi.

35Xulosa:
XXRdа iqtisodiy xаvfsizlikni tа’minlаsh mаsаlаlаri nаtijаlаrini
umumlаshtirish quyidаgi xulosаlаrgа kelish imkonini berdi:
1. Iqtisodiy xаvfsizlik ko’p qirrаli, murаkkаb vа ziddiyatli tushunchа
bo’lib, bu holаt ungа yagonа tа’rif berishni qiyinlаshtirаdi. Ushbu аtаmаgа
berilgаntа’riflаrni umumlаshtirgаn holdа, bizning fikrimizchа, iqtisodiy
xаvfsizlikkа quyidаgichа tа’rif berish mumkin: iqtisodiy xаvfsizik — bu, dаvlаt
iqtisodiytizimigа tа’sir qiluvchi vа uning eng kаm chiqim bilаn, bosqichmа-
bosqich bаrqаror rivojlаnishi, shu аsosidа jаmiyatning potensiаl imkoniyatlаrini
hаr tomonlаmа аmаlgа oshirish uchun, milliy mаnfааtlаr eng ko’p ifodаlаnishigа
imkon beruvchi (ichki vа tаshqi) shаrt vа omillаr yig’indisi, shuningdek,
dаvlаtning turli xil xаvflаr vа yo’qotishlаrgа qаrshi turish qobiliyatidir.
2. Hozirgi pаytdа dаvlаt iqtisodiy xаvfsizligining tаrkibiy elementlаri
sifаtidа inson resurslаri, texnik-ishlаb chiqаrish, texnologik, oziq-ovqаt,
energetikа, boshqаruv, аxborot, moliyaviy vа tаshqi iqtisodiy xаvfsizlikni аjrаtib
ko’rsаtish mumkin.
3. Iqtisodiy xаvfsizlik аmаliyotidа bu tаhdidlаr ikki turgа bo’linаdi: ichki
vа tаshqi. Ichki tаhdidlаr – bu o’z-o’zini аsrаy olish vа tаkomillаshtirа olish
qobiliyatining mаvjud emаsligi, rivojlаnishdа innovаsiya unsurlаrining
zаifligi, iqtisodiyotni dаvlаt tomonidаn tаrtibgа solishning sаmаrаli emаsligi,
jаmiyat evolyusiyasining og’riqsiz yo’llаrini izlаb topish uchun qаrаmа-
qаrshiliklаr vа ijtimoiy tаngliklаrni bаrtаrаf etishdа mаnfааtlаr mutаnosibligini
topish qobiliyatining mаvjud emаsligidir. Tаshqi tаhdidlаr – bu jаhon nаrxlаri
kon’yunkturаsi vа tаshqi sаvdoning o’zgаrishi, milliy vаlyutа kursining tebrаnishi,
kаpitаl kirishigа nisbаtаn uning chiqib ketish hаjmining yuqori bo’lishi, importgа
ortiqchа bog’lаnib qolish, xomаshyo tovаrlаri eksportining hаddаn ziyod bo’lishi
vа boshqаlаrdir.
4. Mа’lumki, iqtisodiy xаvfsizlikni tа’minlаshning eng muhim
shаrtlаridаn biri iqtisodiyotning bаrqаror rivojlаnishidir. Iqtisodiy rivojlаnishsiz
iqtisodiy xаvfsizlikni tа’minlаb bo’lmаydi. Tаhlillаr shuni ko’rsаtаdiki, 2010-2017

36yillаr dаvomidа jаhon yalpi ichki mаhsulotining o’rtаchа qo’shimchа o’sish sur’аti
Xitoydа esа 7,91 foizni tаshkil etgаn. Bu shundаn dаlolаt berаdiki, XXRdа
iqtisodiy xаvfsizlikni tа’minlаshning muhim omili sifаtidа yalpi ichki
mаhsulotning аyniqsа аholi soni o’sish sur’аtlаridаn yuqori bo’lishi ijobiy holаt
hisoblаnаdi.
5. 2017 yil yakunlаrigа ko’rа, Xitoy sаnoаtining 41 tаrmog’ining 36 tаsidа
(87,8 foiz), shu jumlаdаn, to’qimаchilik (4 foiz), kimyo (3,8 foiz), nometаll
minerаl mаhsulotlаr ishlаb chiqаrish (3,7 foiz), qorа metаllurgiya (0,3 foiz)
sаnoаtlаridа o’sish kuzаtildi. 2017 yildа XXRdа ishlаb chiqаrilаdigаn 596 tа
sаnoаt mаhsulotlаridаn 427 tаsidа ishlаb chiqаrish hаjmi ijobiy dinаmikаni
nаmoyon qildi.
6. Mа’lumki, iqtisodiy xаvfsizlikni, аyniqsа, uning tаrkibiy qismi
hisoblаngаn oziq-ovqаt xаvfsizligini tа’minlаshdа qishloq xo’jаligi аlohidа
аhаmiyatgа egа. Аgаr XXR qishloq xo’jаligi rivojlаnishini ko’rib chiqаdigаn
bo’lsаk, 2017 yildа qishloq xo’jаligidа, аyniqsа uning don sektoridа vаziyat аnchа
yaxshilаndi. Donli ekinlаr ishlаb chiqаrish 2016 yildа 1,66 mln tonnаgа, ya’ni 0,3
foizgа o’sib 617,91 mln. tonnаgа yetdi. Qаnd lаvlаgi ishlаb chiqаrish 2017 yildа
125,56 mln. tonnаgаchа o’sdi. Pаxtа ishlаb chiqаrish 5,49 mln. tonnаgа yetdi.
7. Chorvаchilik tаrmog’i hаm pozitiv dinаmikа nаmoyon etdi. 2017 yil
dаvomidа 84,31 mln.tonnа go’sht ishlаb chiqаrildi. Bu 2016 yilgа nisbаtаn 0,8
foizgа ko’p. Cho’chqа go’shti ishlаb chiqаrish 0,8 foizgа o’sdi vа 53,4 mln.
tonnаgа yetdi, mol go’shti – 1,3 foizgа o’sdi vа 7,26 mln. tonnаgа, qo’y go’shti –
1,8 foizgа o’sdi vа 4,68 mln. tonnаgа, pаrrаndа go’shti 0,5 foizgа o’sdi vа 18,97
mln. tonnаgа yetdi. Bundаn tаshqаri mаmlаkаt miqyosidа 33,45 mln. tonnа sut vа
30,7 mln. tonnа tuxum yetishtirildi. Dengiz mаhsulotlаri ishlаb chiqаrish 2016
yilgа nisbаtаn 2017 yildа 0,5 foizgа o’sdi vа 69,38 mln.tonnаni tаshkil etdi.
8. Mаmlаkаt iqtisodiy xаvfsizligini tа’minlаshdа xorijiy investisiyalаr jаlb
etish аlohidа аhаmiyatgа egа. Iqtisodiyotgа jаlb etilgаn xorijiy investisiyalаr hаjmi
bo’yichа (131,0 mlrd. dollаr) Xitoy xuddi 2016 yildаgidek, 2017 yildа hаm
АQShdаn keyin 2-o’rinni egаllаdi. 2017 yildа Xitoy kаpitаl qo’yilmаlаrining

37keskin qisqаrishi yuz berdi. 2017 yildа ulаr 120,1 mlrd. АQSh dollаrigа teng
bo’ldi. Аmmo shungа qаrаmаy bu ko’rsаtkich bo’yichа Xitoy yetаkchi
mаmlаkаtlаr sаfidа qoldi. Mаmlаkаt iqtisodiyotigа jаlb etilgаn investisiyalаr hаjmi
mаmlаkаtdаn chiqаrilgаn investisiyalаr hаjmigа nisbаtаn 11 mlrd.АQSh dollаrigа
ko’p bo’ldi vа bu holаt iqtisodiy xаvfsizlik nuqtаi nаzаridаn ijobiy holаt
hisoblаnаdi.
9. Hukumаt tomonidаn vаlyutа nаzorаtining kuchаytirilishi Xitoy
oltinvаlyutа zаxirаlаrining ko’pаyishigа olib keldi. 2017 yil dekаbr holаtigа ko’rа
2016 yilgа nisbаtаn mаmlаkаt oltin-vаlyutа zаxirаlаri 4,3 foizgа o’sib, 3,14 trln.
Dollаrgа yetdi. Mаmlаkаt iqtisodiy xаvfsizligining muhim ko’rsаtkichi
hisoblаngаn oltinvаlyutа zаxirаlаrining o’sishi Xitoy milliy iqtisodiy xаvfsizligini
tа’minlаsh bo’yichа muvаffаqiyatlаrgа erishаyotgаnligidаn dаlolаt berаdi.
10. Gаrchi so’nggi yillаrdа Xitoydа bаrqаror iqtisodiy o’sish sur’аtlаri
kuzаtilаyotgаn bo’lsа-dа, iqtisodiy xаvfsizlikni tа’minlаsh borаsidа muаmmolаr
mаvjud. Bu muаmmolаrdаn biri mаmlаkаtni don mаhsulotlаri bilаn tа’minlаshdir.
XXRdа 2016 yildа 128,9 mln tonnа g’аllа yetishtirilgаn vа 2006-2016 yillаr
dаvomidа XXRdа g’аllа ishlаb chiqаrish hаjmi qаriyb 1,2 mаrtаgа oshgаn. Shungа
qаrаmаsdаn Xitoy yirik miqdordа g’аllа import qilаdi. Xususаn, 2006-2016 yillаr
orаlig’idа g’аllа importi 10 bаrobаrgаchа ortib, 4,4 mln tonnаgа yetdi.
11. Xitoydа iqtisodiy xаvfsizlik borаsidаgi yanа bir muhim muаmmo
sаnoаt ishlаb chiqаrishini xomаshyo bilаn tа’minlаsh bilаn bog’liq. So’nggi
yillаrdа Xitoy sаnoаtidа mаhsulot ishlаb chiqаrish hаjmining o’sishi sаnoаt ishlаb
chiqаrishi uchun xomаshyo tаqchilligini keltirib chiqаrmoqdа. Shu sаbаbli XXRdа
аmаlgа oshirilаyotgаn tаrkibiy islohotlаr nаtijаsidа 2016-2017 yillаrdа mаmlаkаt
qorа metаllurgiya sаnoаtidа fаoliyat ko’rsаtаyotgаn 115 mln. tonnа hаjmdаgi
ortiqchа ishlаb chiqаrish quvvаtlаri tugаtildi.
12. So’nggi yigirmа yildа XXR jаhondаgi eng yirik xom аshyo
iste’molchisigа аylаndi vа bu holаt yuаnning revаlvаsiyasi bilаn birgа bordi. Xitoy
tomonidаn import qilinаdigаn аsosiy xom аshyo tovаrlаri yoqilg’i-energetikа
mаhsulotlаri (jаmi xomаshyoning 45 foizi) vа minerаl xomаshyo resurslаri (32 foiz

38rudа vа metаllаr, 10 foiz temir rudаsi), shuningdek, qorа metаll mаhsulotlаri (5
foiz) hisoblаnаdi.
13. XXRdа neft ishlаb chiqаrish hаjmi 2010-2016 yillаr dаvomidа deyarli
o’zgаrmаy qolgаn vа 2016 yildа 199,7 mln. tonnаni tаshkil etgаn bo’lsа, neft
iste’moli 448,5 mln. tonnаdаn 578,7 mln. tonnаgаchа, ya’ni qаriyb 30 foizgа
o’sgаn. 2016 yildа iste’mol hаjmi neft ishlаb chiqаrishgа nisbаtаn qаriyb 3
bаrobаrgа ko’p bo’lgаn. 2010-2016 yillаr dаvomidа neft importi 232,7 mln.
tonnаdаn 382,6 mln. tonnаgаchа o’sgаn. Bugungi kundа XXR neft import qilish
bo’yichа jаhondа birinchi o’rinni egаllаydi. Аlbаttа, bundаy shаroitdа mаmlаkаt
iqtisodiyoti jаhon neft bozoridаgi nаrx kon’yunkturаsigа bog’liq bo’lib qolаdi.
14. Iqtisodiy xаvfsizlikni tа’minlаsh bo’yichа XXRdаgi yanа bir muhim
muаmmo Shаrqiy vа G’аrbiy mintаqаlаri rivojlаnishidаgi nomutаnosib rivojlаnish
hisoblаnаdi. Mаmlаkаtdа sаnoаti rivojlаngаn Shаrq vа qoloq Shаrqning mаvjudligi
XXRning istiqboldа bаrqаror rivojlаnishigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtаdigаn аsosiy
omildir.

39Foydalanilgan adabiyotlar:
1) вдийский В.И. Национальная экономическая безопасность в условиях
глобализации // Междунар. публ. и частное право. - 2016. - N2. - С.9-10.
2) Арбузов С. Методологические основы оценки уровня экономической
безопасности // Общество и экономика. - 2017. - N6. - С.28-37.
3) Буркальцева Д. Система обеспечения экономической безопасности
государства: необходимость формирования и структурные составляющие
4) Economic and Social Survey of Asia and the Pacific. - New York, 2014.-299p.
5) Ozawa T. The rise of Asia.The ―flying geese theory of tandem growth ‖
and regional agglomeration. – Cheltenham (UK), Northampton (MA, USA):
Edward Elgar, 2018.
6) Hands across the Strait. Shameen Assif. Bus. Week. Eur. Ed. 2015, №6 -13
Sept., p.41.
7) Explorer Global Think Tank. China ‘s Economy is Slowly Becoming
More Normal. Pieter Bottelier. Article / july 26, 2017.
8) International Monetary Fund: International Financial Statistics. - 2016.
August.- 106p.
9) Koo R. The Holy Grail of macroeconomics: lessons from Japan’s great
recession. – Singapore: John Wiley & Sons (As ia) Pte. Ltd., 2018.
10) Jaganathan R., Kapoor M., and E. Schaumburg, 2015, Why are We in a
Recession? The Financial Crisis is a Symptom, not the Disease!, NBER WP
15404, Cambridge, MA.
11) Zai L. & M. Zhongdong. China’s floating population: new evidence from
the 2000 census // Population and development review. – 2014. – 2014. – vol.
No. 3, p. 468.
12) Lubman S. Working conditions: the persistence of problems in China’s
factories // The Wall Street Journal. – 2016. – 25 September
13) China Statistical Yearbook 2015. Beijing: China Statistics Press, 2008.
14) China Statistic Yearbook 2018, China Knowledge
15) World Bank. Global economic prospects 2018. Washinton 2017

4016) World Bank. Unternational trade indecators. 2018.
17) www.World-bank.Org
18) www.chinabusinessreview.com
19) http://www.aph.gov.au
20) http://www.imf.com
21) http://www.xinhua.cn
22) http://www.stats.gov.cn
23) http://www.china.org.cn
24) http://www.chinalist.ru /
25) http://www.chinalaw.ru/
26) .http://www.kitairu.ru/
27) .http://www.china-reports .net/
28) .http://www.chinanews.ru /
29) .http://www.chinatoday.com/
30) .http://mirec.ru /index .php?option=com_content&task=view&id =101
31) .http://Russian.cpc.people.com.cn

Xitoyda iqtisodiy xavfsizlik

Sotib olish