Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	88.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	22 Апрель 2024
Расширение	docx
Категория	История

Xitoydagi Taypinlar qoʻzg'oloni tarixi

1842 yil 29 avgustda Angliyaning “Kornvallis” kemasida Nankin shartnomasi
deb nomlagan shartnoma imzolandi.
Nankin shartnomasi Xitoyning Yangi tarixida teng huquqli bo lmaganʻ
birinchi shartnoma edi. Xitoyning 5 ta porti - Guanchjou, Syamin, Fuchjou, Ninbo,
Shanxay inglizlarning savdo qilishi va ko chib kelishi uchun ochib qo yildi, bu
ʻ ʻ
еrlarda inglizlar o z konsulliklarini ochish huquqini oldilar. 1925 yilga kelganda
ʻ
bunday portlarning soni 100 dan oshib ketdi va ular Xitoyni bosib olish va asoratga
solishning muhim tayanch punktlari bo lib qoldi. “Koxong” monopol kompaniyasi
ʻ
tarqatib yuborildi. Gonkong (Syangan) oroli inglizlar qo l ostiga o tdi. Xitoy
ʻ ʻ
Angliyaga 21 mln. dollar tovon to lash majburyatini oldi, bojxona mustaqilligidan
ʻ
mahrum bo ldi, keltirilgan tovarlar uchun boj miqdori tovar qiymatining 5 % idan
ʻ
oshmasligi kerak edi. Nankin shartnomasi Xitoyni kapitalistik Angliya tomonidan
asoratga solinishi uchun shart -sharoit yaratib berdi.
1843-yilda Angliya Xitoyga “5 ta portda savdo qilish to g risida qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
bitim”ni qabul qildirib, unda Britaniya fuqarolari uchun eksterritorial huquq joriy
qildi, ya’ni Britaniya fuqarolari Xitoy qonunlarini buzganligi uchun ularni Xitoy
sudi sud qilishga huquqi yo q edi. Ochib qo yilgan portlarda chet elliklar
ʻ ʻ
manzilgohlari tizimi (settlmentlar) tashkil qilinib, u еrda chet elliklar to la
ʻ
hukmron edilar. Bitimda Xitoyda afyun bilan savdo qilish to g risida hech qanday
ʻ ʻ
so z bo lmasada, Lin Tszesyuy tomonidan yo q qilingan afyun qiymatini qoplash
ʻ ʻ ʻ
uchun mamlakatga katta miqdorda afyun olib kelish boshlandi 10
.
Xitoyning mag lubiyatga uchraganidan foydalanib, AQSH va Fransiya ham
ʻ
unga teng huqukli bo lmagan shartnomalarni qabul qildirishga intildilar. 1844 yil 3
ʻ
iyulda Xitoy-AQSH, 1844 yil 24 oktabrda Xitoy-Fransiya shartnomalari imzolandi
va bu davlatlar ham Angliya ega bo lgan imtiyozlarga ega bo ldilar. Birinchi afyun
ʻ ʻ
urushi Xitoy tarixida muhim voqea bo lib qoldi. Bu urush mamlakatni yarim
ʻ
mustamlaka asoratga solinishini va Xitoy feodal jamiyatining emirilishini boshlab
berdi. Urush oqibatlaridan biri bu tovar-pul munosabatlarining o sishi bo lsa, yana
ʻ ʻ
biri chet el sarmoyasi bilan Xitoy bozori o rtasidagi vositachi qatlam - komprador
ʻ
10
Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М ., 1998. – C.246.
18

qator hollarda Xitoy dehqonlarining feodallarga qarshi qo zg olonlariningʻ ʻ
tashkilotchilari va rahbarlari sifatida chiqdilar.
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida Xitoy dehqonlari va mazlum xalqlarning
feodallarga qarshi qaratilgan bir qator qo zg olonlari bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1786-yilda Tayvanda “Triada” maxfiy tashkiloti rahbarligida katta qo zg olon
ʻ ʻ
bo lib o tdi. 1796-yilda “Oq nilufar” boshchiligida Shimoliy Xitoyda yanada
ʻ ʻ
kattaroq qo zg olon boshlanib, bir necha yilga cho zildi. Bog dixon armiyasi bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo zg olonni faqat 1802 yilga kelib bostira oldi. Shu yillarda Janubi-G arbiy
ʻ ʻ ʻ
Xitoyda yashovchi xalqlarning ham bir qancha yirik qo zg olonlari bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1813-yilda Shimoliy Xitoyni manjurlarga qarshi qaratilgan yirik qo zg olon
ʻ ʻ
qamrab oldi.
Bu qo zg olonlar mahalliy xarakterga ega bo lib, yomon tashkil etilgan edi va
ʻ ʻ ʻ
mag lubiyat bilan tugardi. Shunga qaramasdan bu qo zg olonlar Xitoy feodalizmi
ʻ ʻ ʻ
kuchlarini emirib, yangi umumxitoy dehqonlar urushi etilib kelayotganidan darak
berardi.
XIX asr boshiga kelib Xitoy chuqur inqirozni boshdan kechirayotgan edi.
Xalq ommasining noroziligi to xtovsiz o sib bormoqda edi. Dehqonlarning
ʻ ʻ
feodallarga qarshi kurashi Sin tartiboti asoslarini xavf ostiga qo ymoqda edi.
ʻ
Lekin еvropalik mustamlakachilarning kirib kelishi Xitoy jamiyatining tabiiy
taraqqiyotini buzib yubordi.
Angliyaning h ukmron doiralari Hindistonni mustamlakaga aylantirish
jarayonini yakunlash arafasida Xitoyni ham mustamlakaga aylantirish masalasini
ilgari surdilar. Ingliz kapitalistlari Xitoy hukumatining chet elliklar bilan
bo ladigan savdoga o rnatilgan cheklashlariga rozi emas edilar. Ular Xitoyni o z-
ʻ ʻ ʻ
o zini ajratib qo yish siyosatini bekor qilish, Xitoy bilan diplomatik aloqalar
ʻ ʻ
o rnatish va u bilan cheklanmagan savdo-sotiq olib borishga intilardilar. Ingliz
ʻ
mustamlakachilari qanday qilib bo lsada Xitoyni “ochib qo yish” va uni
ʻ ʻ
Angliyaning mustamlaka qo shog iga aylantirishni amalga oshirishga intilardilar.
ʻ ʻ
Angliya hukumati Xitoy hukumatiga taziyq o tkazish maqsadida 1793-yilda
ʻ
bir necha qurolli kemalardan iborat maxsus missiyani Xitoyga yubordi. Angliya
13

KIRISH
O zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi munosabatlari - O zbekiston hududiʻ ʻ
Buyuk ipak yo lining
ʻ chorrahasi bo lganligi tufayli ikki davlat o rtasidagi ʻ ʻ
munosabatlar bir necha ming yillik tarixga ega. Ammo birinchi Xitoy elchisi Chjan
Syanning qad. Farg ona (Davan, Dayyuan) davlatiga kelishi mil. av. 128-yilda yuz
ʻ
bergan. Ushbu voqeani ikki davlat o rtasidagi diplomatik aloqaning boshlanishi
ʻ
deb hisoblash mumkin. Elchi vataniga qaytib borgandan so ng, xitoyliklar nafaqat
ʻ
Farg ona, balki butun O rta Osiyo haqidagi ma lumotlarga ega bo lgan. Shuning
ʻ ʻ ʼ ʻ
uchun ular elchini g arbga boradigan
ʻ Buyuk ipak yo lini ʻ ochgan shaxs deb
bilishadi. Chjan Syandan keyin hoz. O zbekiston hududiga kelib ketgan elchilar va
ʻ
budda rohiblarining soni ko paygan. Qadim zamondan beri O zbekiston va Xitoy
ʻ ʻ
o rtasida ijobiy ahamiyatga ega bo lgan savdo va b. munosabatlar rivojlangan. Shu
ʻ ʻ
bilan birga ikki mamlakat o rtasida noxush damlar ham bo lib o tgan. Masalan,
ʻ ʻ ʻ
Xitoyda tezlik vositasi va boylik mezoni hisoblangan Farg ona tulporlarini qo lga
ʻ ʻ
kiritish maqsadida Xan imperiyasi qo shinlarining Farg onaga qilgan urushi (mil.
ʻ ʻ
av. 104-100) va Tan imperiyasi armiyasining Toshkentga qilgan harbiy yurishi
(658) bunga misoldir. Aloqalarning rivojlanishi bilan birga uzum, shaftoli, mosh,
piyoz, oshqovoq kabi mevasabzavotlar va tandir noni, somsa kabi oziq-
ovqatlarning yurtimiz va qo shni davlatlardan Xitoyga tarqalishi kuzatilgan.
ʻ
O tgan o rta va qad. asrlarda hoz. O zbekiston hududida yashagan ko p kishilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xitoyga borib faoliyat ko rsatganlar. Ular nafaqat savdo ishlarida, balki qurilish,
ʻ
fan va texnika sohasida ham nom chiqarishgan. Ayniqsa, Xitoyda tashkil topgan va
Yuan deb nomlangan mo gullar sulolasi davri (1279-1368) da Mahmud Yalavoch,
ʻ
Umar Shamsiddin va boshqa davlat ishlarida, Jamoliddin Buxoriy, Kamoliddin,
Muhammad Buxoriy, xorazmlik Ahmad Fanakatiy va b. matematika va
astronomiya sohasida ulkan ishlar qilib, Xitoyda mashhur bo lganlar. XIII-XIV
ʻ
asrlarda bir qator tabiblar Xitoyda faoliyat ko rsatgan, ular yordamida Ibn
ʻ
Smnoning "Tib qonunlari" xitoy tiliga tarjima qilingan va u xitoy tabobati
durdonasi hisoblangan "Xueyxuey yaofan" ("Musulmon dorivorlari") hamda
"Bentsao ganmu" ("Giyoh dorivorlar qonuni") asarlarining yaratilishida asos
2

Kurashning dastlabki davrlarida qo zg olonchilarning maqsadlari Xitoyniʻ ʻ
manjurlar zulmidan ozod qilish va feodal zulmni yo q qilishdan iborat edi.
ʻ
Taypinlar qo zg oloni 4 davrga bo linadi:
ʻ ʻ ʻ
1. Boshlang ich davri - dastlabki janglar va Tszintyan qo zg olonidan to Nankinni
ʻ ʻ ʻ
egallab, u еrdaTaypin davlati markazini tashkil qilgangacha bo lgan davr (1850-
ʻ
1853).
2. Taypin davlati hududini kengaytirish uchun kurash davri- Nankinni
egallagandan to taypinlar lagerida ajralish yuz bergangacha bo lgan davr (1853-
ʻ
1856).
3. Taypinlar qo zg olonining pasayish davri (1856- 1860).
ʻ ʻ
4. Taypinlarning manjur-xitoy feodallari bilan chet el bosqinchilari ittifoqiga
qarshi kurash davri - qo zg olonning mag lubiyatga uchrashi (1860- 1864 )
ʻ ʻ ʻ 13
.
Taypinlar armiyasida intizom yaxshi yo lga qo yilgan edi. 1851 yil kuzida
ʻ ʻ
taypinlar Yunan shahrini va Guansi provintsiyasining katta qismini qo lga
ʻ
kiritdilar. Qo zg olonchilar bu еrda Taypin tyango davlati tuzilganligini e’lon
ʻ ʻ
qildilar. Xun Syutsyuan “Samoviy hukmdor” (“Tyanvan”) unvonini oldi. Bu еrda
taypinlar hukumati tashkil etildi. Xun Syutsyuanning 5 ta yaqin safdoshi van
(knyaz) unvonini oldi. Yan SyuSin ( Sharq knyazi ) harbiy qo mondonlik va
ʻ
hukumat apparatiga rahbar bo ldi. Qo zg olonchilar davlat nomidan kelib chiqib,
ʻ ʻ ʻ
taypinlar deb atala boshlandi.
1853-yilda taypinlar Yantszi daryosi va uning sohili bilan yurish qilib, Uxanni
egalladilar, bu vaqtda ularning umumiy soni 500 ming kishiga etdi.1853 yil 19
martda taypinlar qo shini Nankinni shturm bilan oldilar va u Tyantszin (“Samo
ʻ
poytaxti”) nomi bilan Taypin tyangoning poytaxtiga aylandi.1853-yilda taypinlar
hukumati “ samoviy davlatning еr tizimi” to g risida hujjat e’lon qildi. Unga ko ra
ʻ ʻ ʻ
еr oiladagi jon boshiga qarab teng taqsimlanishi kerak edi. Bu hujjatda Taypinlar
davlatining harbiy jamoaga asoslangan turmush kechirish tartibi belgilab berilgan
edi.Har bir 25 oila birlashib, ma’muriy xo jalik, harbiy va diniy birliklarning quyi
ʻ
tashkiloti - lyanni, ya’ni lyansima rahbarlik qiladigan vzvodni tashkil qilardi.
13
Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М., 1998. – C .262.
21

hamda ingliz va amerikalik savdogarlardan 20 ming yashik afyunni tortib olib,
yo q qilib tashladi. ʻ
Lin Tszesyuyning qat’iy harakatlarini Guandun aholisi qo llab-quvvatladi.
ʻ
Boshqa provintsiyalarda ham afyunni taqiqlash uchun harakat kuchaydi. Angliya
hukumati bu voqeadan Xitoyga qarshi urush boshlash uchun foydalandi. 1839-yil
noyabrdada dengizda to qnashuvlar bo lib o tdi, inglizlarning harbiy kemalari
ʻ ʻ ʻ
Xitoy kemalariga hujum qildilar.
Lin Tszesyuy hukmron sinfning boshqa vakillaridan farq qilgan holda chet
ellik bosqinchilarga jiddiy qarshilik ko rsatishga tayyorlanish kerakligini
ʻ
tushunardi. U baliqchilar, dengizchilar, hunarmandlar, dehqonlardan
bosqinchilarga qarshi quruqlikda va dengizda kurash olib borish uchun ko ngillilar
ʻ
otryadlarini tuzdi. 1839-yil kuzida ingliz dengizchilari bilan bo lan bir qator
ʻ
to qnashuvlarda bu otryadlar bosqinchilarga muvaffaqiyatli qarshilik ko rsata
ʻ ʻ
olishi ma’lum bo ldi. Lekin hukmron doiralar Lin Tszesyuyni qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlamadilar. Imperator uning ko plab buyruqlarini bekor qildi. Hukmron
ʻ
doiralardagi taslimchilar inglizlar bilan til biriktirishga intilardilar.
Angliya gazetalari Xitoy hukumatining kontrabanda savdosiga qarshi
qaratilgan qonuniy kurashini Britaniya fuqarolari ustidan qilingan zo ravonlik deb
ʻ
e’lon qildilar va xitoyliklarni qattiq jazolashga chaqirdilar, keyin esa Angliya
hukumati Xitoy hukumatiga yo q qilingan afyun uchun tovon to lash, ingliz
ʻ ʻ
fuqarolarini “xo rlangani” uchun kechirim so rash, kelgusida Xitoydagi ingliz
ʻ ʻ
fuqarolariga hurmat bilan qarash to g risida kafolat berish, Janubiy Xitoydagi
ʻ ʻ
orollardan birini baza qurish uchun Angliyaga abadiy berish kabi talablarni
qo ydi
ʻ 9
.
Angliya hukumati urush olib bormasdan turib bu talablarni bajartirish
mumkin emasligini bilardi. 1840-yil iyunida inglizlarning bir necha o n kemadan
ʻ
iborat harbiy eskadrasi Xitoy suvlariga kirib keldi. Kemalarning bir qismi
Guanchjouni qamal qildi, bir qismi esa Yantszi daryosi bo ylab yuqoriga qarab
ʻ
suzib ketdi. Iyul oyida ingliz desanti Shanxaydan uncha uzoqda bo lmagan
ʻ
9
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.90.
16

siyosiy va iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida
bayon qilib o‘tdik.
Xulosa qilib aytganda dunyo tarixini o‘rganishda (rivojlangan o‘rta asrlar
va o‘rta asrlar tarixini) rus va fransuz tarixchi olimlarining ahamiyati beqiyosdir.
Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar orqali biz ma’lum bir
davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu adabiyotlarni tahlil qilish
orqali biz o z tariximizga xolisona baho berish imkoniga ega bo‘lamiz. ʻ
Xitoy mustaqil O zbekistonning hozirgi kundagi madaniy, siyosiy va
ʻ
iqtisodiy aloqalari jadal suratlar bilan rivojlanib bormoqda.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
27

I BOB. XVII ASR OXIRI XVIII ASR BOSHLARIDA XITOYDA SIYOSIY
JARAYONLAR.
XITOYDA XVIII ASR OXIRI XIX ASR BOSHLARIDA FEODAL
MUNOSABATLAR INQIROZI.
INGLIZ-XITOY MUNOSABATLARINING KESKINLASHUVI.
“AFYUN URUSHI”
Manchjurlarning hokimiyatga kelishi Xitoy jamiyatida ma’lum bir iqtisodiy
o zgarishlarga olib keldi. Xitoyning barcha еr maydonlarini egallab olishning realʻ
imkoniyatiga ega bo lmagan Manchjurlar bu еrlarning katta qismini xitoylik
ʻ
mulkdorlar qo lida qoldirdi. Manchjurlar o zlariga Chjili poytaxt viloyatidan,
ʻ ʻ
Shuningdek, xitoylik aholi zich yashaydigan boshqa hududlardan еr ajratdilar.
Manchjuriyaning o z hududi (1644 yilgi chegaralarda) o ziga xos qo riqxonaga
ʻ ʻ ʻ
aylangandi. Barcha еrlar bogdixonning mulki bo lib, etnik xitoylarga u еrlarda
ʻ
yashash taqiqlangandi.
Shuningdek, o rmonlar, ishlov berilmaydigan еrlar, o quv tashkilotlari
ʻ ʻ
joylashgan еrlar va diniy marosimlar o tkaziladigan maydonlarham davlat mulki
ʻ
hisoblanardi.
Yer maydonlarining asosiy qismishartliravishda xususiy mulk bo lib, egasi
ʻ
undan foydalanganligi uchun soliq to lardi. Hosilni yig ib olishni qulaylashtirish
ʻ ʻ
uchun aholi ustidan qattiq nazorat o rnatilgandi. Davlatga еr, jon va boshqa
ʻ
soliqlar to layotgan dehqon xonadonlari o nliklar va yuzliklarga birlashtirilgandi.
ʻ ʻ
Bundan tashqari dehqonlarning shaxsiy majburiyatlari ham saqlab qolingandi.
Soliqlar kumush bilan o lchanardi, lekin asosan, hosil bilan to lanardi.
ʻ ʻ
Davlat tuz chiqarishni o zi egallab olgandi, choy, spirtli ichimliklar, mulk
ʻ
oldi-sottisi va Shu kabilarga qo shimcha soliqlar solinardi.
ʻ Dehqon olingan
hosilning katta qismini еrning egasiga berishga va uning turli xil shaxsiy
topshiriqlarini bajarishga majbur edi 1
.
Shunga qaramasdan, Manchjurlar o z hukmronliklarini mustahkamlash uchun
ʻ
Minlar davrida mavjud bo lgan soliqlarni qisqartirdi va qisman bekor qildi,
ʻ
1
История стран Азии и Африки в новое время. 4.1. М.,1989. – C .152.
5

XVII asrda Sinlar saroyining tashqi siyosiy faoliyati bir-biriga qarshi bo lganʻ
ikkita yo nalish bilan xarakterlanadi. Bir tomondan, Yaponiyaga o xshab, tashqi
ʻ ʻ
dunyodan «eshiklarini yopib olish» istagi, boshqa tomondan, qo shni davlatlarning
ʻ
hududlarini bosib olishga urinish namoyon bo lmoqda edi.
ʻ
Dastlab Koreya, keyin G arb iy va SHimoliy Mo g uliston hamda Vьetnam
ʻ ʻ ʻ
Sinlarga vassallikni tan olishdi. Yevropa mamlakatlari bilan aloqaga kelganda,
Sinlar avvaliga ularga ancha ijobiy munosabatda bo ldilar, Chet elliklarda
ʻ
O zlarining Xitoy ustidan to liq nazorat o rnatish uchun kurashlarida ittifoqchilarni
ʻ ʻ ʻ
ko rdilar. Bu eng avvalo katolik missionerlariga xitoylik aholi o rtasida O z
ʻ ʻ ʻ
tashviqotlarini olib borish, еvropaliklarning savdo kemalariga esa O z
ʻ
mahsulotlarini sotish va xitoyliklarning mollarini sotib olish uchun portlarga kirish
huquqini berganligida namoyon bo lgandi.
ʻ
XVIII asr 70-yillarida Rossiya Xitoy bilan O zaro aloqalar o rnatishga urindi.
ʻ ʻ
Ammo Uzoq Sharqda va Markaziy Osiyoda ta’sir uchun bo lgan qarama-qarshilik
ʻ
o sha paytda bunga yo l qo ymadi. Keyin ikki tomon o rtasida qurolli
ʻ ʻ ʻ ʻ
to qnaShuvlar bo ldi, uning natijasida Sinlarning qo shinlari Amur daryosi
ʻ ʻ ʻ
yoqasidagi Abazin shahrini qamal qildi va 1689 yili rus-xitoy Nerchin shartnomasi
imzolandi. Bu shartnomaga ko ra Rossiya bilan Xitoy o rtasida savdo
ʻ ʻ
aloqalario rnatiladigan bo ldi, lekin Rossiya Xitoyga Amur daryosining chap
ʻ ʻ
sohilini berishi, Abazinshahriesa vayron qilinishi kerak edi.
XVII asrning 30-40-yillarida Xitoy davlati chuqur tushkunlikni boshdan
kechirmo q da edi. Soliqlarning ko payishi dehqonlarning ersizlanishi, savdo-
ʻ
sudxo rlik asoratining kuchayishi, amaldorlarning sotqinligi Xitoy tarixida uzoq
ʻ
davom etgan 1628-1644-yillardagi qo zg olonni keltirib chiqardi.
ʻ ʻ
40-yillar boshida qo zg olon yangidan yuksala boshladi. Qo zg olonda 2 ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
markaz bo lib, biri Xubey va Shensi viloyatlarida joylashgan bo lsa, ikkinchisi
ʻ ʻ
Sichuan viloyatida joylashgan edi. Birinchi guruhdagi qo zg olonchilarga
ʻ ʻ
qishloqdagi dehqon oilasidan chiqqan sobiq cho pon va pochta kureri Li Tszichen
ʻ
(1606-1645), ikkinchi guruhga esa sobiq soldat Chjan Syanchjun (1606-1647)
boshchilik qilardi.
7

imperator Tszyanlun bu da’volarni rad etdi. Inglizlardan tashqari, Xitoy hududiga
suqilib kirishga amerikaliklar ham urinib ko rdilar, ularning kemalari 1784-yildanʻ
boshlab ko p marta Xitoy qirg oqlariga suzib keldi.
ʻ ʻ
Chet elliklar o shanda hali Shuni to liq anglab еtmagan edilarki, ularning
ʻ ʻ
Xitoy bilan aloqa o rnatishga bo lgan har qanday urinishlari Xitoy hukmdorlari
ʻ ʻ
tomonidan «varvarlar»ning xitoy tsivilizatsiyasini «O zgartirish»ga intilishlari,
ʻ
Shuningdek, ularning O rta imperiyaga «fan» (vassal) bo lish istaklari, deb qabul
ʻ ʻ
qilinardi. Bu hol Xitoyning boshqa mamlakatlar bilan teng aloqalar o rnatish
ʻ
imkoniyatini yo qqa chiqarardi. Shuning O zi sovg alar olib kelishga ham taalluqli
ʻ ʻ ʻ
edi. Boshqa mamlakatlarning diplomatikmarosimlarida odat bo lgan sovg a berish,
ʻ ʻ
agar bu sovg a Xitoy imperatoriga berilsa, u hurmat belgisi sifatida emas,
ʻ
vassallari tomonidan berilgan xiroj sifatida tuShunilardi. O z navbatida, imperator
ʻ
ham, javob qadami sifatida O zining haqiqiy yoki soxta vassallariga saxiylik bilan
ʻ
sovg alar ulashardi
ʻ 4
.
Mamlakat ma’muriy jihatdan 18 ta provintsiyaga bo lingan bo lib, uni
ʻ ʻ
gubernator boshqarardi. Ba’zan bir necha provintsiyalar hokimlikka birlashib, unga
hokim rahbarlik qilardi. Har bir provintsiya 10 ta viloyatga bo linib, 180 ta viloyat
ʻ
tashkil qilingan edi. Viloyatlar o z navbatida uezdlarga bo linib, XVIII asrda
ʻ ʻ
ularning soni 1,5 mingga etgan edi. Uezdlar katta-kichikligiga qarab, uning
ma’muryati 200 kishidan 2000 kishiga etardi.
Qishloq joylarida har 10 hovli (xo jalik) jamoaga birlashgan bo lib, ular bir-
ʻ ʻ
biri uchun javobgar edilar va unga oqsoqol rahbarlik qilardi. XVIII asr oxiriga
kelib deyarli 300 mln. aholiga ega bo lgan Sin davlatini 27 ming amaldor, shu
ʻ
jumladan 20 ming fuqaro va 7 ming harbiy amaldor boshqarar edi. Olimlik
darajasini olish, shu jumladan amaldor bo lish uchun Xitoy aholisi 3 bosqichli
ʻ
imtihondan (uezd, provintsiya va poytaxt) o tishi kerak edi. Sin dinastiyasi davrida
ʻ
ana shunday 1-imtihon 1679-yilda bo lib o tdi.
ʻ ʻ
4
Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М ., 1998. – C.222.
10

favqulodda vakili Amxerst ilgari Makartney missiyasiga yuklatilgan vazifalar bilan
yana Xitoyga yuborildi, lekin bu missiya faoliyati ham natijasiz tugadi 8
.
Inglizlar Hindistonda afyun etishtiruvchi Bengaliyani bosib olgach, Ost-
Indiya kompaniyasi ingliz hukumatidan 1773-yilda afyun savdosiga monopol
huquqni oldi va afyunni Xitoyga keltirib sota boshladi. Shu vaqtdan boshlab
Hindistondan afyun olib kelish Xitoy xalqini talash va zaharlash vositasiga
aylandi.
Bengal dehqonlari majburiy ravishda etishtiradigan afyun savdosi juda
daromadli ish edi. Xitoyga afyun sotishdan keladigan daromad Angliya
hukumatining Hindistondagi jami daromadining 7/1 qismini tashkil qilardi.
Xitoyga keltirilayotgan afyun miqdorining-yildan yilga ko payib borishi bu еrdanʻ
katta miqdordagi kumush pullarning tashib ketilishiga olib keldi.
XIX asrning 20-yillaridan Xitoyga afyun olib kelish keskin o sdi. Agar 1815-
ʻ
1819 yillar davomida har yili o rtacha 4420 yashik afyun olib kelingan bo lsa, (1
ʻ ʻ
yashiqda taxminan 60 kg afyun bo lgan), 1835-1838 yillarda har yili 35445
ʻ
yashikdan olib kelingan. Britaniya Hindistonining afyun savdosidan olgan
daromadi 66 yil davomida (1773-1839) 70 marta o sdi va 1835-1839-yillarda
ʻ
o rtacha yillik summasi 5,2 mln kumush lenni (kumush len=37,301 gr. kumush)
ʻ
tashkil etdi, ya’ni 200 ming kg. kumushga teng bo ldi. 1795-1838-yillar davomida
ʻ
Xitoyga 450 ming yashikdan ko proq yoki 27 mln kg. afyun keltirildi.
ʻ
Xitoyda 1800-yilda afyun bilan savdo qilish rasmiy jihatdan taqiqlangan
bo lsa ham, ingliz va amerikalik savdogarlar davlat amaldorlarini pora evaziga
ʻ
sotib olib, afyun bilan kontrabanda savdosini avj oldirib yuborgan edilar.
Lekin davlat amaldorlari ichida imperatordan afyunni istemol qilish va u bilan
savdo qilishni taqiqlashni talab qiluvchi guruhlar ham bor edi. Shunday
guruhlardan birining rahbari Lin Tszesyuy edi. U 1838-yilda afyun bilan savdo
qilishning asosiy markazi Guanchjouga (Guandun provintsiyasi) saroy vakili qilib
yuborildi. U bu еrda bir qator qat’iy tadbirlarni amalga oshirdi (chet elliklar bilan
savdo qilishni taqiqlash va ingliz savdogarlarining faktoriyalarini qamal qilish)
8
Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М ., 1998. – C.236.
15

davlatga qarashli qo riq еrlardan bir qismini dehqonlarga foydalanish uchun berdi.ʻ
Buning barchasi XVII asr oxirlariga kelib iqtisodning bir qadar o sishiga va
ʻ
ijtimoiy munosabatlarning barqarorlashishiga olib keldi. Buning oqibatida aholi
soni ko paydi, haydaladigan еr maydonlari kengaydi, hunarmandchilik ham rivoj
ʻ
topdi.
Ba’zi bir tarixchilar Xitoydagi barqarorlahuv natijasida kapitalistik hayot tarzi
paydo bo la boshlagan, deb hisoblaydilar. Aslida bu ijobiy o zgarishlarning
ʻ ʻ
barchasi ancha yuzaki va qaramaqarshi xarakterga ega edi. Boshqa tadqiqotchilar
esa, Xitoy jamiyati XIX asr boshlariga qadar hali to liq an’anaviyligicha qolgan va
ʻ
kapitalistik rivojlanish tomon hech qanaqa siljish kuzatilmaganligini ta’kidlaydilar.
Manchjurlar esa Xitoydagi holatlarini mustahkamlab olganlaridan so ng, asta-sekin
ʻ
soliq va majburiyatlarning avvalgi tizimiga qaytdilar.
Bunday sharoitda sudxo rlik kapitali muhim rol o ynay boshladi, chunki
ʻ ʻ
ko pgina dehqonlar uning yordamisiz soliqlarni to lashi va shaxsiy xo jaliklarini
ʻ ʻ ʻ
yuritishining iloji kam edi. Ko pgina dehqonlar xonavayron bo lib shaharlarga
ʻ ʻ
ketib, u еrda gadolarcha kun ko ra boshladilar.
ʻ
Sunlar sulolasi davridan buyon Xitoyda baotszya deb atalgan birbirini
qo llash tizimi mavjud bo lgan, unda faqat qarindoshlar emas, u yoki bu joyda
ʻ ʻ
yashovchi barcha kishilar birlashardi. Besh hovliyoki o n hovli tizimiga kirgan har
ʻ
bir oilaboshqalarni kuzatib yurishi kerak edi. Agar baotszya a’zolari
tayyorlanayotgan jinoyat haqida hokimiyatga o z vaqtida xabar berishmasa, unda
ʻ
jinoyatchiga beriladigan jazo ularga ham berilardi. Bunday tartibdan O zlariga
ʻ
amaliy foyda bo lishini ko rgan Manchjurlar, o z hukmronliklari davrida ham uni
ʻ ʻ ʻ
saqlab qoldilar.
O z navbatida, shaharlarda ham aholi ustidan qattiq nazorat o rnatish,
ʻ ʻ
savdogarlar va hunarmandlarning tadbirkorlik tashabbuslarini cheklash bilan
bog liq bo lgan jiddiy muammolar bor edi. Savdogarlarga katta kemalar qurish,
ʻ ʻ
O z mahsulotlarini Xitoy hududidan olib chiqish taqiqlangandi. Boshqa davlatlar
ʻ
bilan savdo qilish huquqiga ham Sinlar saroyining qattiq nazorati ostida bo lgan,
ʻ
maxsus tashkil qilingan savdo kompaniyalarigina ega edi.
6

Taypinlar davlatini juda kuchsizlantirib qo ydi, natijada qo zg olonning pasayishʻ ʻ ʻ
davri boshlandi. Manjur hukumati armiyasi yuzaga kelgan vaziyatdan foydalanib
taypinlarga qarshi hujumga o tdi.
ʻ
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, O zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat
ʻ
ijtimoiy siyosiy hayotining barcha jabhalarida keng o zgarishlar davri boshlandi.
ʻ
Bu jarayon intelektual sohada ham o z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar
ʻ
fan hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
ʻ
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi” 17
, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.
Bundan tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni
tadqiq qilish imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar
paydo bo‘ldi, ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o z
ʻ
siyosiy mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar
mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi.
Ular dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o z mavqeini mustahkamlashga
ʻ
intilmoqda”.
Xitoy va O zbekiston o rtasida madaniyat, fan, texnika va ta lim sohasida
ʻ ʻ ʼ
ham hamkorlik rivojlanmoqda. Xitoy vakillari Samarqandda o tkaziladigan "Sharq
ʻ
taronalari" xalqaro musiqa festivalida, O zbekiston folklor jamoalari Pekinda har
ʻ
yili o tadigan xalqaro madaniyat va turizm festivalida muntazam ishtirok etadilar.
ʻ
1996-yil Pekinda O zR Fanlar akademiyasi bilan XXR Fanlar akademiyasi
ʻ
o rtasida o zaro hamkorlik to g risida, 2000-yil Toshkentda O zR Fanlar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
akademiyasi bilan XXR Ijtimoiy FA o rtasida bitam imzolandi. 1997-yil O zR
ʻ ʻ
Prezidenti I.Karimovning "O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid,
ʻ ʻ ʻ
17
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008. – B.86.
25

tomoni o zining harbiy va sanoat qudratini namoyish etish uchun Xitoyʻ
imperatoriga zamonaviy qurol-yarog lar va turli xil mexanizmlarning namunalarini
ʻ
yubordi. Ingliz missiyasiga Angliya mustamlakachilik arbobi va diplomati,
Peterburgda elchi, Madras prezidentligida gubernator lavozimlarida ishlagan lord
Makartney rahbarlik qilardi.
Makartney Xitoy imperatoridan ingliz savdogarlarini Xitoy portlarida savdo
qilishlari va Pekinda ingliz savdo omborlarini qurishlari, Xitoyning biror orolini
Angliya bazasi qurish uchun so rab olishi, ingliz tovarlariga bojlarni
ʻ
kamaytirilishiga erishishi, Xitoy bilan Angliya hukumatlari o rtasida bevosita
ʻ
diplomatik aloqalar o rnatish masalalarini hal qilishi kerak edi. Lekin bu dastur
ʻ
o sha paytda amalga oshmadi. Xitoy hukumati inglizlar missiyasini tantanali
ʻ
suratda kutib oldi, lekin ular inglizlar missiyasini Xitoyning vassal davlatlari
diplomatik missiyalari bilan bir qatorda ko rishlarini ta’kidlab o tdilar. Xitoy
ʻ ʻ
hukumati inglizlar kemalariga “Angliya mamlakatidan sovg a olib keluvchilar”
ʻ
deb yozilgan bayroqlarni osib qo ydilar. Inglizlar missiyasi Xitoyga kelganidan
ʻ
keyin bir necha kun o tib Xitoy tomoni Makartneyni vassal davlatlar elchilari
ʻ
poytaxtda faqat bir necha kun turishlari mumkinligi, ular o z sovg a-salomlari va
ʻ ʻ
tabriklarini topshirishgach, o z uylariga ketishlari kerakligi haqida ogohlantirishdi.
ʻ
Angliya missiyasi jo nab ketishidan oldin bog dixon Tsyanlun Makartneyga
ʻ ʻ
Angliya qiroli Georg III nomiga yozilgan rasmiy farmonni topshirdi. Unda Xitoy
hukmdorlari Angliya bilan bo ladigan aloqalarni kengaytirish taklifini qat’iyan rad
ʻ
etib, chet elliklarning Xitoyga kelishiga ruxsat bermadilar 7
.
Angliya kapitalistlari bu davrda dunyoda gegemonlik qilish uchun Fransiyaga
qarshi kurash olib borayotgan va Hindiston xalqlariga qarshi bosqinchilik urushlari
bilan band bo lib, Xitoyga qarshi harbiy kuch ishlatishdan o zlarini tiydilar, lekin
ʻ ʻ
ular Xitoyni “ochib qo yish” uchun harakatni to xtatmadilar. X
ʻ ʻ I X asr boshlarida
inglizlar bir vaqtlar Xitoyning portugallar bosib olgan Aomin (Makao) portini
bosib olishga 3 marta harakat qildilar. 1816-yilda Angliya hukumatining yangi
7
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.86.
14

Qo zg olonchilar o zlarining doimiy qurolli kuchlariga, hokimyat boshqaruvʻ ʻ ʻ
organlariga ega edilar. Ularning asosiy talablari hukmron Min sulolasini ag darib
ʻ
tashlash, og ir soliq zulmini yo q qilishdan iborat edi.
ʻ ʻ
XVII asr o rtalarida mamlakat ichkarisida ichki nizolar va o n yillar davom
ʻ ʻ
etgan xalq qo zg olonlari natijasida Min hokimyatining kuchsizlanib qolishi
ʻ ʻ
Xitoyning mag lubiyatga uchrashining asosiy sababi edi. Manjurlarga qarshi
ʻ
kurashda Xitoy yagona kuch bo lib birlasha olmadi, Xitoy hukmron sinflari
ʻ
vakillarining bir qismi esa xoinlik yo liga o tib, bosqinchilarni qo llab-quvvatladi.
ʻ ʻ ʻ
Manjur hukmdorlarining Xitoyda olib borgan ustamonlik siyosatini ham
mag lubiyat sabablaridan biri deb hisoblasa bo ladi. Shimoliy Xitoyda ular
ʻ ʻ
tomonidan еrlarni musodara qilish mahalliy aholi tomonidan qattiq qarshilikga
uchragach, ular agrar munosabatlarga uncha aralashmadilar va avvalgi еr
egalarininghuquqlarinitanoldilar. Qo riqvaegallanmagan еrniekish rag batlantirildi,
ʻ ʻ
Sin saroyi Minlar tomonidan joriy qilingan ba’zi bir eng og ir soliq va
ʻ
majburyatlarni bekor qildi. Bu tadbirlar yangi hokimyat bilan mamlakat aholisi
o rtasidagi ziddiyatlarni ancha yumshatdi.
ʻ
Manjurlar bosqini Xitoy xalqiga juda katta musibatlar keltirdi. Mamlakat
aholisi bir necha o n millionga qisqarib ketdi. Bir vaqtlar gullab-yashnab turgan
ʻ
Shaharlar vayronaga aylandi, ekin maydonlari tashlab ketildi. Endilikda Xitoy
xalqini iqtisodiy jihatdan asoratga solish milliy zulm bilan qo shilib ketdi .
ʻ
Sin Xitoyi siyosiy tizimiga ko ra Sharq mustabid hokimyati edi. Mustabid
ʻ
hukmdor ( bog dixon) cheklanmagan hokimyatga ega edi. Xitoy an’alariga ko ra u
ʻ ʻ
osmon farzandi bo lib, osmon bilan odamlar o rtasida turuvchi muqaddas shaxs
ʻ ʻ
hisoblanardi 2
.
Bog dixonlar qonunchilik hokimyatini 2 ta maslahat organi: imperator
ʻ
kotibiyati va harbiy kengashga asoslanib amalga oshirardi. Kotibiyat manjurlar va
xitoylik maslahatchilarning teng sonidan tashkil topgan edi. Harbiy kengashda esa
manjurlar ko pchilik edi. Shu yo l bilan Xitoyni bosib olish vaqtida 700 ming
ʻ ʻ
kishidan iborat bo lgan manjurlar XVII asrnig 2-yarmida 150 million aholi ustidan
ʻ
2
История стран Азии и Африки в новое время. 4.1. М.,1989. – C .158.
8

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Мирзиёйев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан
бирга қурамиз. - Т.:Ўзбекистон. 2016.
2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Т.: 1998.
3. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. - Т.: 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge
University Press, 2018. – P.123.
2. Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М ., 1998. – C.266.
3. История стран Азии и Африки в новое время. 4.1. М.,1989. – C .166. Новая
история стран Азии и Африки. (XVI – XIX вв.) в 4-х
частях. – ч. 2-3 М.: Гуманитарный издательский центр Владос.
2004.
4. Осокин H . A . “История средних веков” (1 том). M .1988
5. Синова И. В. “История средних веков” Литера- M .2006
III. Internet ma’lumotlar
1. http: // English-vvv.hss.cmu.edu/history/.
2. http: // vvv.ukans.edu/history/VL/.
3. vvv. history.ru.
4. http://vvv.eu.spb.ru/history/index.htm
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. http.//lex.uz
8. http.//arxiv.uz
28

Chjoushan orolini egallab, tinch aholini talay boshladi. Shu tariqa ingliz
mustamlakachilari urush e’lon qilmasdan turib birinchi ingliz-xitoy urushini yoki
birinchi “afyun” urushini boshlab yubordilar. Urushda ishtirok etmagan Fransiya
va AQSH ham Angliyani qo llab-quvvatladi. AQSH ham o z harbiy eskadrasiniʻ ʻ
Xitoy suvlariga yubordi.
Angliya kemalari Guanchjou va Syamenni qamal qildilar. Ingliz desantchilari
Chjoushan orolidagi Dinxay shahrini qo lga kiritdilar. Shundan keyin Lin
ʻ
Tszesyuy vazifasidan olinib, Sintszyanga surgun qilindi, Guanchjouga esa
inglizlarga taslim bo lish tarafdori bo lgan Tsi Shan yuborildi. U Angliya
ʻ ʻ
talablarini qabul qilinishini bildirdi, lekin bog dixon shartnomani tasdiqlamadi, Tsi
ʻ
Shan qamoqqa olinib, mol-mulki musodara qilindi. Ingliz hukumati ham
ko rsatilgan yon berishlarga rozi bo lmay Xitoyga yana yangi qo shinlarni olib
ʻ ʻ ʻ
keldi.
Urush harakatlari yangidan boshlangach, 1841-yilda ingliz qo shinlari
ʻ
Guanchjouning tevarak atrofini bosib oldilar, keyinchalik Syamen va Ninboni
bosib oldilar. 1842 yil iyulda bosqinchilar Usun va Shanxayni egalladilar.
Keyinchalik Yantszi orqali suzib borib, qattiq janglardan so ng Chjentszyanni
ʻ
egallab, Janubiy viloyatlarni poytaxt bilan bog lovchi yo lni kesib qo ydilar. Sin
ʻ ʻ ʻ
hukumati taslim bo ldi.
ʻ
Xitoy mag lubiyatining asosiy sababi uning harbiy va iqtisodiy jihatdan
ʻ
kapitalistik Angliyadan orqada qolganligi edi. Bu urushda Xitoy tomonidan o lgan
ʻ
va yarador bo lgan askarlar soni 20 ming kishini tashkil qilgan bo lsa, inglizlar
ʻ ʻ
faqat 520 kishi yo qotdilar. Xitoyning feodal hukmdorlari butun mamlakat
ʻ
miqyosida yagona mudofaani tashkil eta olmadilar. Har bir Shaharda uncha katta
bo lmagan garnizonlar bir-birlaridan ajralgan holda jang olib bordilar. “Dengiz orti
ʻ
varvarlari”ga mensimay qarash ruhida tarbiyalangan manjur harbiy sarkardalari
jang maydonida qo shinga rahbarlik qilishga no noq bo lib chiqdilar, ular o z-
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zini o ldirishni sharmandali mag lubiyatni yuvish yo li deb qabul qildilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bog dixon jangchilari mag lubiyatga uchrab, o zini o ldirgan komandirlar oilasiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
katta mukofotlar berdi.
17

bo lgan. O zbekistonliklar Xitoyda islomning tarqalishiga ham katta hissaʻ ʻ
qo shishgan. Shu zamonlarda Samarqanddan borgan va o g uz qabilasining solor
ʻ ʻ ʻ
urug i avlodidan bo lgan 40 dan ortiq oila Sinxay viloyatiga borib joylashgan.
ʻ ʻ
Ularning avlodi ko payib hozir XXRda mavjud bo lgan 56 xalq (millat) ning birini
ʻ ʻ
tashkil qiladi.
1368-yil hokimiyat tepasiga kelgan Min sulolasi davrida Buyuk ipak yo li
ʻ
orqali amalga oshiriladigan Xitoy va Turkiston o rtasidagi aloqalar biroz susaydi.
ʻ
Ammo Temuriylar davrida bu aloqalar yana jonlandi.
1950-yildan O zbekiston Xitoyning SintszyanUyg ur muxtor rniga kadrlar
ʻ ʻ
tayyorlash, mahalliy aholini uyg ur, qozoq tillaridagi adabiyot va o quv kitoblari
ʻ ʻ
bilan ta minlash, tibbiy yordam ko rsatish, еr osti boyliklarni aniqlash, irrigatsiya
ʼ ʻ
tizimini yaxshilash bo yicha katta yordam ko rsatdi. Adabiyotlarni nashr qilish
ʻ ʻ
uchun Toshkentda maxsus tahririyat, kadrlar tayyorlash uchun O rta Osiyo davlat
ʻ
universiteti (hoz. O zbekiston milliy universiteti) da maxsus kafedra tashkil etildi.
ʻ
1978-yildan O zbekiston talabalari Xitoyga til o rganish uchun yuborildi.
ʻ ʻ
Toshkentda termos ishlab chiqaruvchi Xitoy-O zbekiston qo shma korxonasi
ʻ ʻ
tashkil etildi (1987). Shu yili Uzbekistanga XXRning birinchi rasmiy delegatsiyasi
tashrif buyurdi. 1990-yil noyabr da SintszyanUyg ur muxtor rni raisi Temur
ʻ
Davomat Toshkentga keldi. 1991-yil iyunda ilk bor O zbekistonning rasmiy
ʻ
delegatsiyasi Urumchiga bordi. Ikki davlat o rtasida savdo va turistik aloqalar
ʻ
jonlandi.
Mavzuning dolzarbligi. Yangi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon
tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni
o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun
mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi.
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
3

« Xitoydagi Taypinlar qo zg'oloni tarixiʻ »
MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................... .. ...... .... 4 -5
I bob. XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida Xitoyda siyosiy jarayonlar.
Xitoyda XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida feodal munosabatlar inqirozi.
ingliz-xitoy munosabatlarining keskinlashuvi. “Afyun
urushi” …… …………………...6-13
II bob . Taypinlar qo zg oloni
ʻ ʻ sabablari va Taypinlar davlatining tashkil
topishi. Qo‘zg‘olonning boshlanishi ……………….……….. ..……… . …… 14-21
III bob. Taypinlar qo zg oloni yakunlari va oqibatlari
ʻ ʻ ………………........22-26
XULOSA ..................................................................................................... . ....27-29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................ . . .. . ..... .30

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asari X.da xitoy tiliga tarjima kilinib
chop etildi. Shu yil O zbekistonga bag ishlangan maxsus jurnal va 2004-yil kitobʻ ʻ
nashrdan chiqdi. Toshkent bilan Shanxay sh.lari, Buxoro viloyati bilan Xubey
provinsiyasi, Toshkent viloyati bilan Shansi provinsiyasi o rtasida o zaro
ʻ ʻ
hamkorlik munosabatlari o rnatilgan. 2000-yilda ilmiytexnika hamkorligi bo yicha
ʻ ʻ
maxsus qo mita tashkil etilgan. 2001-yil Toshkentda Xitoy madaniy markazi
ʻ
tashkil topdi. 2002-yilda Toshkentda "XXR fani va texnikasi kunlari" deb
nomlangan ko rgazma bo lib o tdi. 2003-yil Chanchun (Szilin o lkasi) shahrida
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kamoliddin Behzodning haykali o rnatildi. 2004-yilda Pekinda O zbekiston -
ʻ ʻ
XXR munosabatlariga bag ishlangan ilmiy anjuman, Toshkentda xitoy madaniyati
ʻ
kunlari o tkazildi. Ikki davlat o rtasida talabalar almashuvi ham amalga
ʻ ʻ
oshirilmoqda. 2004-yil iyunda O zbekiston Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi
ʻ ʻ ʼ
bilan Xitoy ta lim vazirligi o rtasida Toshkentda xitoy tilini o rganish bo yicha
ʼ ʻ ʻ ʻ
Konfutsiy nomidagi institutni tashkil etish to g risida bitim imzolandi.
ʻ ʻ
2001-yilda O zbekiston Shanxay hamkorlik tashkilotiga a zo bo lgandan
ʻ ʼ ʻ
beri ushbu tashkilot doirasidagi munosabatlar rivojlanmoqda. Ayniqsa, terrorizmga
qarshi kurash va Urta Osiyoda xavfsizlikni ta minlash sohasida ikki tomonlama
ʼ
hamkorlik kengaymoqda. Mazkur tashkilotning yuridik asoslarini ishlab chiqish va
uning amaliy vazifalarini belgilashda O zbekiston faol ishtirok etdi. 2004. iyunda
ʻ
Toshkentda ushbu tashkilotning navbatdagi sammiti bo lib o tdi va unda
ʻ ʻ
mintaqaviy aksilterroristik markazning ijroiy qo mitasi rasman ochildi.
ʻ
2004-yildan O zbekiston va XXRning Sintszyan Uyg ur muxtor rni
ʻ ʻ
televideniye kompaniyalari o rtasida hamkorlik yo lga qo yildi. Toshkent
ʻ ʻ ʻ
telestudiyasi XXR haqida, Urumchi telestudiyasi O zbekiston haqida ko rsatuvlar
ʻ ʻ
olib bormoqda. Sport sohasida ham ikki davlat o rtasidagi aloqalar mavjud. Ikki
ʻ
tomonlama hamkorlikning rivojlanishiga 1998-yil 1-dekabrda tuzilgan
"O zbekiston - Xitoy" do stlik jamiyati munosib hissa qo shib kelmoqda.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Xitoydagi taypinlar
qo zg oloni tarixi mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik.
ʻ ʻ
Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda Osiyoda yangi davrda yuz bergan ijtimoiy-
26

O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o z xulosamizni kurs ishidaʻ
keltirib o‘tdik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini
rivojlangan o‘rta asrlar va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi
davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik
davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar
shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

III BOB. TAYPINLAR QO ZG OLONI YAKUNLARI VA OQIBATLARIʻ ʻ
Afyun urushi natijasida ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz yanada chuqurlashdi.
Xitoyga afyun keltirish ko payib, 1851-yilda 55,6 ming yashikga etdi va shu
ʻ
tufayli juda katta mikdordagi kumush chet ellarga olib ketilardi. Natijada Xitoyda
pul tizimi izdan chiqdi. Harbiy xarajatlar va tovon to lash davlat xazinasini
ʻ
bo shatib qo ydi. Natijada aholidan yangi soliqlar olina boshlandi. Bu esa
ʻ ʻ
mehnatkash xalq bilan hukmron sinflar o rtasidagi ziddiyatlarni keskinlashtirdi.
ʻ
Mamlakatda feodallarga qarshi va chet elliklarga qarshi xalq harakati kuchaydi.
Xitoy manbalarida 1841-1849 yillar mobaynida 110 ta qo zg olon bo lib o tganligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqida ma’lumotlar bor 12
.
1843-yilda dehqon o g li, qishloq o qituvchisi Xun Syutsyuan (1814-1864)
ʻ ʻ ʻ
Guansida“Samoviy hukmdorga ta’zim jamiyati” (“Bayshandixoy”) degan tashkilot
tuzdi. Uning Fen Yunshan, Yan SyuSin, Syao Chaoguy kabi maslakdoshlari bor
edi. Bu jamiyat adolatli davlat qurishni maqsad qilib qo ygan edi.
ʻ
Xun Syutsyuan 1850-yilda Sinlarga qarshi qo zg olon ko tarish payti keldi
ʻ ʻ ʻ
deb hisoblab, Guansi viloyatida qo zg olonni boshladi. Qo zg olonda dehqonlar,
ʻ ʻ ʻ ʻ
hunarmandlar, savdogarlar, qullar ishtirok etdi.
“Bayshandixoy” jamiyati a’zolari o z mulklarini sotib, jamiyatning umumiy
ʻ
xazinasiga jamiyat a’zolari uchun kerak bo lgan tovarlarni sotib olardilar va
ʻ
tovarlar jamiyat a’zolari o rtasida teng taqsimlanardi. Qo zg olonchilar harbiy
ʻ ʻ ʻ
tashkilotga birlashgan bo lib, qattiq intizom o rnatilgan edi. Xotin-qizlar alohida
ʻ ʻ
guruh bo lib yashardilar va ayollar bilan erkaklarning muloqot o rnatishlari
ʻ ʻ
taqiqlab qo yilgan edi. Qo zg olon ishtirokchilari sochlarini o stirib, boshiga qizil
ʻ ʻ ʻ ʻ
bog ich bog lab qo yardilar.
ʻ ʻ ʻ
Sin sulolasi hukmdorlarining qo zg olonni bostirishga bo lgan urinishlari
ʻ ʻ ʻ
natijasiz tugadi. Shundan keyin 1851 yil 11 yanvarda, Xun Syutsyuanning
tug ilgan kunida Tszintyanda Sinlarga qarshi “Buyuk farovonlik samoviy davlati -
ʻ
Taypin tyango” qurish uchun qo zg olon boshlanganligi rasmiy e’lon qilindi.
ʻ ʻ
12
История стран Азии и Африки в новое время. 4.1. М.,1989. – C .162.
20

o z hukmronligini o rnatdilar. Manjurlar hokimyati 6 ta boshqaruv idoralariʻ ʻ
yordamida amalga oshardi, bularga amaldorlar idorasi, soliqlar, tantanalar
(tseremoniya), sud, harbiy ish va jamoatchilik ishlari idoralari kirardi.
Mamlakat ma’muriy jihatdan 18 ta provinsiyaga bo lingan bo lib, uni
ʻ ʻ
gubernator boshqarardi. Ba’zan bir necha provintsiyalar hokimlikka birlashib, unga
hokim rahbarlik qilardi. Har bir provintsiya 10 ta viloyatga bo linib, 180 ta viloyat
ʻ
tashkil qilingan edi. Viloyatlar o z navbatida uezdlarga bo linib, XVIII asrda
ʻ ʻ
ularning soni 1,5 mingga etgan edi. Uezdlar katta-kichikligiga qarab, uning
ma’muryati 200 kishidan 2000 kishiga etardi.
1727–1728 yillari yana ikkita kelishuv – Burun traktati va Kyaxta
shartnomasi imzolandi. Ular, Rossiya tomonidan yana hududiy yon berishlarga,
rus-xitoy savdo aloqalarining yanada kengaytirilishiga va rus diniy vakilligining
Pekinda doimiy turishi uchun ruxsat berilishiga olib keldi. Bu vakillik a’zolari u
еrda xitoy tilini, madaniy an’analarini o rgandilar va ayni paytda ba’zi bir
ʻ
diplomatik vazifalarni ham bajardilar.
G arbiy Yevropa davlatlarining Xitoyda O z diniy vakolatxonalarini ochish
ʻ ʻ
uchun qilgan urinishlari o sha davrda muvaffaqiyat qozonmadi. Aksincha, XVIII
ʻ
asr o rtalarida Xitoy hokimiyati Chet elliklarga O z hududida savdo qilishni
ʻ ʻ
taqiqlab qo ydi, bundan faqat Kanton (Guanchjou) porti mustasno edi
ʻ 3
.
Jo ng oriya va Qashqar ustidan qozonilgan harbiy g alabalar, Shuningdek,
ʻ ʻ ʻ
Tibetning Xitoy tarkibiga qo shib olinishi Sinlarning tashqi siyosatdagi katta
ʻ
g alabasi bo ldi.
ʻ ʻ XVIII asr 60-yillari oxirida Birma ham Xitoyga vassallikni tan
oldi.
XVIII asr oxirida Buyuk Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasi Xitoyda katta
faollik ko rsatdi. Xitoyga lord Makkartni boshchiligidagi elchilar keldi. Ularning
ʻ
maqsadi ikkala davlat o rtasida diplomatik aloqalar o rnatish, ingliz savdosini
ʻ ʻ
kengaytirishga urinish, «Gunxan» kompaniyasining tashqi iqtisodiy aloqalarda
yakka hukmronligini tugatish, Shuningdek, Angliya fuqarolarining Xitoy hududida
erkin harakatlanishiga ruxsat olish edi. Biroq o sha davrda Xitoy taxtida o tirgan
ʻ ʻ
3
История стран Азии и Африки в новое время. 4.1. М.,1989. – C .154.
9

Bu hujjatda taypinlarning harbiy tashkiloti asoslari ham belgilab berilgan edi.
Har bir oila 1 jangchi berishi kerak edi. Urushdan tashqari vaqtlarda jangchilar
xo jalik ishlari bilan shug ullanganlar. 4 ta vzvod yuzlikni, 5 ta yuzlik batalonni, 5ʻ ʻ
ta batalon polkni, 5 polk esa 13156 jangchini va shuncha oilani birlashtirgan
korpusni tashkil qilardi.
Qo shinda qattiq tartib o rnatilgan bo lib, afyun chekish, spirtli ichimliklar
ʻ ʻ ʻ
ichish, qimor o ynash taqiqlangan edi. Korpus komandiri ayni vaqtda fuqarolar
ʻ
hokimyatining oliy boshlig i va sudya hisoblanardi.
ʻ
Lekin taypinlar еr islohotini amalga oshira olmadilar. Shunga qaramasdan
taypinlar davlati hududida dehqonlar ahvoli ancha yaxshilandi (ijara haqi, soliqlar
ancha kamaytirildi, ba’zi еrlarda dehqonlar feodallarning еrlarini tortib oldilar).
Taypinlar tomonidan o tkazilgan yana bir ijobiy tadbir - bu xotin-qizlarning
ʻ
erkaklar bilan teng huquqli bo lishidir. Xotin-qizlar erkaklar bilan teng mikdorda
ʻ
chek eri olish, amaldorlik uchun imtihon topshirish huquqiga ega bo ldilar,
ʻ
fohishalik qilish, kelinlarni sotib olish yoki sotish, oyoqni bog lab qo yish kabilar
ʻ ʻ
taqiqlandi.
Taypinlar jismoniy azob berishni man etdilar, ochiq sud o tkaziladigan bo ldi.
ʻ ʻ
Taypinlar umumiy tenglik o rnatishga intilib, zeb-ziynat buyumlari, qimmatbaho
ʻ
narsalarni yo q qildilar. Boy odamlarni ham boshqalar bilan teng mehnat qilishga
ʻ
majbur qildilar. Yalqovlik jinoyat sifatida jazolanardi.
Taypinlar davlatining davlat tuzilishi monarxiyaga asoslangan bo lib, vanlar,
ʻ
xou va shunga o xshash 11 darajadagi amaldorlardan iborat jamiyat
ʻ
oqsuyaklarining yangi ierarxiyasi tashkil topdi. Taypinlar Nankinni qo lga
ʻ
kiritgach, Sinlar sulolasini ag darib tashlash uchun kurashni davom ettirdilar. Shu
ʻ
maqsadda ularning Shimoliy va G arbiy yurishlari bo lib o tdi
ʻ ʻ ʻ 14
.
Shimoliy yurish 1853 yil mayida boshlandi. Taypinlar qo shini harbiy
ʻ
harakatlar olib borish orqali Anxoy, Xenan, Shansini egalladilar va sentabr oxirida
Chjili provintsiyasiga kirib bordilar. 1853 yil oktabrida taypinlar qo shini Shimoliy
ʻ
Xitoyning eng yirik markazi bo lgan Tyantszin shahriga etib keldilar, lekin bu
ʻ
14
История стран Азии и Африки в новое время. 4.1. М.,1989. – C .166.
22

Shaharni qo lga kirita olmadilar. Chunki taypinlar qo shini Shimol yurishi davridaʻ ʻ
katta yo qotishlarga duchor bo lgan edi. Taypinlar janubliklar uchun xos
ʻ ʻ
bo lmagan qish sovug ida chekinishga majbur bo ldilar.
ʻ ʻ ʻ
Taypinlarga yordam berish uchun Nankindan yuborilgan armiya 1854 yil may
oyida S h andunda mag lubiyatga uchradi. O z bazalaridan ajralib qolgan va hamma
ʻ ʻ
tomondan dushman qo shinlari bilan o rab olingan taypinlar otryadlari 2 yil
ʻ ʻ
davomida qahramonlarcha qarshilik ko rsatdilar, lekin kuchlar nisbati teng
ʻ
bo lmaganligi sababli dushman tomonidan qirib tashlandi. Taypin tyango
ʻ
rahbarlari Pekin uchun bo ladigan yurish qiyinchiliklariga etarli baho bermagan,
ʻ
bu yurish uchun etarli qo shin va zarur zaxiralarni ajratmagan edi. Natijada Shimol
ʻ
yurishi muvaffaqiyatsiz tugadi. Qo zg olonchilar Tyantszin shahrini ham, Pekin
ʻ ʻ
shahrini ham qo lga kirita olmadilar.
ʻ
1853 yil may oyida boshlangan G arbiy yurishda esa taypinlar Anxoy,
ʻ
Tszyansi, Xubey provintsiyalarini Sinlar hokimiyatidan ozod qildilar, shuningdek
1853 yil boshida hukumat qo shini tomonidan bosib olingan Uchan ham taypinlar
ʻ
qo l ostiga o tdi. Yantszining o rta oqimidagi hududlarda yana taypinlar hokimyati
ʻ ʻ ʻ
o rnatildi
ʻ 15
.
1853-1856 yillar davomida taypinlar hukumat qo shinlariga qarshi
ʻ
muvaffaqiyatli kurash olib bordilar va Markaziy Xitoyda o rnashib oldilar. Bu
ʻ
vaqtga kelib taypinlar davlati hududi yuz minglab kvadrat kilometrlarga etib,
aholisi o n millionlarni tashkil qilardi.
ʻ
1856-yildan boshlab Taypinlar lagerida ichki kurash kuchaydi. Bu vaqtga
kelib taypinlar davlatining boshlig i Xun Syutsyuan faoliyatdan chetlashdi.
ʻ
Taypinlarning xalq ichidan chiqqan ko pgina rahbarlari janglarda halok bo lgan
ʻ ʻ
edi. Xun Syutsyuanning tirik qolgan safdoshlari o rtasida yakdillik yo q edi.
ʻ ʻ
Amalda taypinlar armiyasi va hukumatiga rahbarlik qilayotgan va demokratik
tendentsiyalar tarafdori bo lgan Yan SyuSinga qarshi pomeshchiklardan chiqqan
ʻ
va davlatdagi rahbarlikni o z qo liga olishga intilgan mansabparast Vey Chanxuey
ʻ ʻ
boshchiligida kuchli guruh tashkil topgan edi. Yan SyuSin qo lida katta hokimyat
ʻ
15
Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М ., 1998. – C.266.
23

to planganidan noroziligi kuchaygan Xun Syutsyuanning roziligi bilan Veyʻ
Chanxuey 1856 yil sentabrda Yan Syusinga qarshi fitna uyushtirib, Yan SyuSinni
va uning bir necha ming tarafdorlarini o ldirdi.
ʻ
Vey Chanxuey bir qancha vaqt Nankinda hokimyatni qo lga oldi, lekin
ʻ
taypinlarning yana bir sarkardasi Shi Dakay unga qarshi chiqdi. Taypinlar
rahbariyati ichidagi keyingi kurashlar Vey Chanxueyning o limiga olib keldi va
ʻ
Nankinda Shi Dakay hukumati o rnatildi. Shi Dakay bilan Xun Syutsyuan
ʻ
o rtasidagi munosabatlar yomonlashdi. Keyinchalik Shi Dakay Xun Syutsyuan
ʻ
bilan bo lgan munosabatlarni uzdi va 1857 yil yozida taypinlar armiyasining asosiy
ʻ
kuchlarini o zi bilan olib, Xitoyning janubi-g arbidagi provintsiyalarga jo nab
ʻ ʻ ʻ
ketdi. Bu еrda dehqonlar qo zg olonlari davom etayoigan bo lib, Shi Dakay shu
ʻ ʻ ʻ
еrda o z tarafdorlarini ko paytirish va yangi baza tashkil qilishni rejalashtirgan edi.
ʻ ʻ
Lekin uning bu rejalari amalga oshmadi. Shi Dakayning otryadi 1863-yilda
Sichuanda Dadu daryosini kechib o tishda Sin qo shinlari tomonidan tor-mor
ʻ ʻ
etildi, Shi Dakay asir olinib, qatl etildi.
Ichki kurash taypinlar lagerini juda zaiflashtirdi. Taypinlar davlatida feodal
knyazlarning yangi tabaqasi – vanlar shakllandi, 1856-yildagi davlat to ntarishidan
ʻ
keyin vanlarning soni 200 dan oshib ketdi, ular boyib, turli yo llar orqali
ʻ
dehqonlarni asoratga sola boshladilar. Taypinlar davlati rahbarlarining bir qismi
davlatdagi dastlabki demokratik tamoyillarni yo q qila boshladilar. 1857-yilda
ʻ
taypinlar davlatidagi harbiy va siyosiy hokimyat Xun Syutsyuanning qarindosh-
urug lari va yurtdoshlari qo liga o tdi, ularning ko pchiligi inqilobiy islohotlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarafdorlari emas edilar. Taypinlarning ichki siyosatida konservativ tamoyillar
kuchayib bordi. Van unvoniga ega bo lgan taypinlar rahbarlari tobora boyib, xalq
ʻ
ommasidan tobora uzoqlasha boshladilar. Bularning barchasi taypinlar davlati
asoslarini emira boshladi 16
.
Dastlabki davrda Taypinlar armiyasidagi har bir zobit va askarlarning Xitoy
xalqi ozodligi ishiga sodiqlikga asoslangan intizom pasayib ketdi. Armiyaning
janovarlik qobilyati pasayib, talonchilik va xoinlik ko paydi. Yuqoridagi voqealar
ʻ
16
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.123.
24

burjuaziya vujudga keldi.Birinchi afyun urushi va teng huquqli bo lmaganʻ
shartnomalar tuzish natijasida Xitoy Yevropa va Amerika tovarlari sotiladigan
bozorga va kapitalistik davlatlar uchun arzon xom ashyo manbaiga aylana bordi.
Birinchi “afyun” urushi Xitoy taraqqiyotida muhim chegara bo ldi. Xitoy
ʻ
qurol kuchi yordamida chet el sarmoyalari kirishi uchun ochib qo yildi. Angliya,
ʻ
Fransiya va AQSH mustamlakachilari Xitoyda dastlabki eng muhim siyosiy va
iqtisodiy mavqelarni qo lga kiritdilar. Xitoy hududining bir qismi – Syangan oroli
ʻ
ingliz mustamlakasiga aylandi (Gonkong). Nankin shartnomalari Xitoy xalqining
milliy mustaqilligi va suverenitetini kamsitilishiga yo l ochib berdi
ʻ 11
.
Ochiq portlarning paydo bo lishi bilan Xitoyga AQSH va Yevropadagi
ʻ
kapitalistik mamlakatlardan tovar keltirish ko paydi. Xitoy jahon kapitalistik
ʻ
bozoriga tortildi. Mustaqil feodal davlatning yarim mustamlakaga aylanish
jarayoni boshlandi va bu jarayon XIX asrda o z nihoyasiga etdi. Shu bilan birga
ʻ
Xitoy xalqining chet el mustamlakachilariga qarshi ozodlik kurashi ham boshlandi.
11
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.103.
19

Xitoyda amaldorlik unvoniga ega bo lgan shaxslarga еr mulk berilmasdi,ʻ
ularga uncha katta bo lmagan maosh belgilanardi, natijada amaldorlar orasida
ʻ
poraxo rlik avj olgan edi.
ʻ
Xitoyda davlat boshqaruvining asosiy me’yorlari qonunlar to plami
ʻ
yordamida belgilanar edi, lekin bu qonunlar amaldorlarning o zboshimchaligini va
ʻ
sotqinligini bartaraf qila olmas edi.
Sin jamiyatining ijtimoiy tarkibi o zidan oldingi davrlarga nisbatan uncha
ʻ
o zgarmadi. Faqat bu еrda aholining bosqinchi-manjurlardan iborat yangi imtiyozli
ʻ
qatlami tashkil topdi. Aholining teng huquqli guruhiga shenshilar (amaldorlik va
olimlik darajasi uchun imtihon topshirganlar), еr egalari (nunlar), hunarmandlar
(chunlar), savdogarlar (shanlar) kirardi.
Manjurlarning Sin sulolasi Xitoyni o ziga bo ysundirgach, Xitoyga qo shni
ʻ ʻ ʻ
bo lgan davlatlarni bosib olishga kirishdi. Ular Koreya va Sharqiy Mo g ilistonga
ʻ ʻ ʻ
o z ta’sirlarini o tkazdilar
ʻ ʻ 5
.
1691-yilda Xalxe (Shimoliy Mo g iliston) Sin davlati tarkibiga qo shib olindi.
ʻ ʻ ʻ
Jung orlar davlati 1755-yilda o z mustaqilligini yo qotib, Sin davlatiga bo ysundi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1757-1759 yillardagi urushdan keyin Qashg or (Sharqiy Turkiston) ham
ʻ
mag lubiyatga uchradi. Qashg or bilan Jung oriya yangi provintsiya sifatida Sin
ʻ ʻ ʻ
hokimyatiga qo shib olindi va Sintszyan (“Yangi chegara”) deb ataldi .
ʻ
1750-yildan Tibet ham Xitoyga qaram bo ldi.
ʻ
1768-yilda Sin hukmdorlarining Hindi-Xitoyga qilgan yurishlari
muvaffaqiyatsiz chikdi. Shu yili xitoyliklar Birmada qattiq mag lubiyatga
ʻ
uchradilar. Birma faqat nomigagina Xitoyning suverenitetini tan oldi.
1788-1789 yillarda Xitoy Vetnamga qarshi yurish qilib, qisqa vaqtga uni
egallab turdi, lekin keyinchalik mag lubiyatga uchrab, chekinishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ
XVIII asrda olib borilgan bosqinchilik siyosati va urushlar natijasida Sin
davlatining hududi ancha kengaydi. Lekin shu bilan birga bu urushlar mamlakat
xazinasini bo shab qolishiga, iqtisodiyotning izdan chiqishiga olib keldi.
ʻ
5
Gordon G. History of Asia in XVII – XX century. – Cambridge: Cambridge University Press, 2018. – P.66.
11

II BOB. TAYPINLAR QO ZG OLONIʻ ʻ SABABLARI VA TAYPINLAR
DAVLATINING TASHKIL TOPISHI. QO‘ZG‘OLONNING
BOSHLANISHI
XVII asrdagi dehqonlar urushi natijasida feodal zulmning susayishi Xitoyda
XVIII asr boshlarida iqtisodiy yuksalishga olib keldi, lekin bu yuksalish uzoq
davom etmadi. Feodal tartiblar, manjur bosqinchilarining hukmronligi ishlab
chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotini to xtatib, Xitoy iqtisodiyotini turg unlik va
ʻ ʻ
inqirozga olib keldi. Dehqonlar еrlarining tortib olinishi, еrlarning yirik feodallar
qo lida to planishi, feodal asoratning kuchayishi dehqonlarni xonavayron
ʻ ʻ
bo lishlariga olib keldi. Pomeshchik oldidagi ijara haqini to lay olmagan, ko p
ʻ ʻ ʻ
sonli soliq va majburiyatlar yuki ostida qolgan va sudxo rlarning qarz tuzog iga
ʻ ʻ
tushgan yuz minglab dehqonlar o z qishloqlarini tashlab ketardilar. Ularning
ʻ
ko pchiligi Xitoy janubi va g arbidagi bo sh yеrlarga qochib ketsa, ko pchiligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
talonchilar guruhlariga qo shilib ketardi.
ʻ
Manjurlar sulolasini ag darishni o z oldilariga maqsad qilib qo ygan maxfiy
ʻ ʻ ʻ
diniy tashkilotlar va jamiyatlar ham katta ta’sir kuchiga ega edilar. Ular ichida eng
yiriklari dengiz bo yi provintsiyalarida harakat qilgan “Triada”, Yantszi vodiysida
ʻ
harakat qilgan “Katta og alar jamiyati”, Shimoliy Xitoyda tashkil qilingan “Oq
ʻ
nilufar” va boshqalar edi 6
.
Bu jamiyatlar diniy-mistik xarakterga ega bo lib, ularning a’zolari maxsus
ʻ
urf-odatlarni bajarishlari kerak edi. Tashkilotlar qattiq intizom va maxfiylik
asosida ish olib borardi.
Maxfiy jamiyatlarning ijtimoiy tarkibi ham juda turli-tuman edi. Unga
dehqonlar, hunarmandlar, Shahar kambag allari, daydilar a’zo edi. Lekin
ʻ
tashkilotning rahbarligini savdogarlar, pomeshchiklar, amaldorlar egallagan edi.
Ko pincha Xitoy amaldorlari maxfiy jamiyatlardan o zlarining dehqonlar ustidan
ʻ ʻ
hukmronligii mustahkamlash yo lida foydalanardilar. Maxfiy jamiyatlar mafkurasi
ʻ
va kurash uslublarining qoloqligi, soddaligiga qaramasdan dehqonlar ommasini
hukmron sinflarga qarshi kurashga birlashtira olgan tashkilotlarga aylandilar, bir
6
Васильев Л.С. История Востока. Том 2. М ., 1998. – C.226.
12

Xitoydagi Taypinlar qoʻzg'oloni tarixi

Купить