“Xiva xonligida san’at va madaniyat (XX asr boshlari misolida)” - История - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	628.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Июнь 2023
Расширение	doc
Раздел	Дипломные работы
Предмет	История

“Xiva xonligida san’at va madaniyat (XX asr boshlari misolida)”

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Xiva xonligida san’at va madaniyat (XX asr boshlari misolida) ”
mavzusida yozgan

Ilmiy rahbar: t. f.n. A.Hasanov

“ Himoyaga tavsiya etildi ”
Tarix va ijtimoiy fanlar
fakulteti dekani _______ _ prof B. Eshov
“_____”____________ 201 7 yil
Qarshi

M U N D A R I J A
KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. BOB. XX ASR BOSHLARIGACHA BO’LGAN DAVRDA XIVA XONLIGIDA
IJTIMOIY IQTISODIY VA MADANIY HAYOT ....................... ………………...8
1.1. Xiva xonligining siyosiy tarixi va uning madaniy hayotga ta’siri. …… .. …… . . 8
1.2. Xiva xonligi tarixi bo’yicha manbalar ……………………….... …..… . ….... .16
1.3. XX asr boshlarigacha bo’lgan davrda Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy
hayot …………………………………………………………………………….. . 25
II BOB. XX ASR BOSHLARIDA XIVA XONLIGIDA SAN’AT VA
MADANIYAT ……………………………………………………………. …...…3 3
2.1. XX asr boshlarida Xiva xonligida shaharlar hayoti, me’morchilik, uning san’at
va madaniyat rivojidagi o’rni …………… ………. ………………… ….. .……...34
2.2. XX asr boshlarida Xiva xonligida an’anaviy san’at turlari va ularning
shakllanishi ……………………………………………………..………….……..44
XULOSA ................................................................................................................49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .........................................54
ILOVALAR…………………………………………………………………......56
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ko’hna Xorazm azaldan ilmu irfon beshigi, fan va
madaniyat, ma’naviyat va ma’rifat markazi bo’lgan. Mustaqillik yillarida
xalqimizning asl tarixini yoritish borasidagi tadqiqotlar, shonli va buyuk tariximiz
haqida ko’plab ma’lumotlar bera boshladi. Bugungi kun davr talabi tarix fani
oldiga ham ulkan va yangi vazifalarni qo’ymoqda. O’rta Osiyo xalqlari tarixini
chuqur o’rganishda Xiva xonligi qadimiyatini tadqiq etish ham katta ahamiyatga
ega.
Islom Karimov, “ Tarix haqiqati shuni ko’rsatadiki, tomirida milliy g’urur,
Vatan ishqi jo’sh u rgan odamgina buyuk ishlarga qodir bo’ladi. Biz shunday
ma’naviy muhit yaratishimiz kerakki, yurtimizning har bir burchagida, barcha
shahar va qishloqlarimiz qiyofasida vatandan faxrlanish hissi ko’zimizni,
qalbimizni yashnatib tursin.”- deb ta’kidlagan edi 1
. Bu tom ma’nodagi yashnab
turish esa jamiyat a’zolariga haqiqiy tariximizni qay tarzda yetkaza olishimiz bilan
ham bog’liq.
Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, har qanday yurt o’z i ning buyuk
farzandlari, shu zaminda yashab o’tgan aziz-avliyolari bilan tabarruk va
muqaddasdir. Xorazm zaminida bunday insonlar ko’p o’tganki, bunday zotlarning
tabarruk nomlarini, bebaho merosi va ma’naviyat xazinasiga qo’shgan hissasini har
tomonlama o’rganish, shuningdek, ularni keng ommaga tanishtirish, ularning
ma’naviy qudratimiz ramzi va donishmandlik timsoli ekanligini ta’kidlash
muhimdir.
Istiqlol yillarida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan noyob moddiy madaniyat
namunalariga bo’lgan munosabat ham tubdan o’zgardi. Mustabid tuzum davrida
tashlandiq holga kelib qolgan, toptalgan va “yo’q bo’lib ketish” holiga kelib
qolgan, xalqimizning aziz avliyolari, buyuk mutafakkirlarining hoki abadiy qo’nim
topgan va ming yillar mobaynida e’zozlanib kelingan muqaddas qadamjo-
ziyoratgohlar ta’mirlandi, qayta tiklandi va bugun obod go’shalarga aylantirildi.
Qadimiy shaharlarimizning yubiley anjumanlari, ulug’ ajdodlarimizning tavallud
1
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat . 2008 . – 90 - b .
3

to’ylari dunyo ilmiy jamoatchiligi ishtirokida katta tantana bilan nishonlandi.
Ularning haqiqiy tarixi jahon ahliga yangi ilmiy manbalar asosida tanitildi 1
.
Shunday noyob madaniyat namunalarini Xiva shahri ham o’z bag’rida
saqlab kelmoqda. Xiva — muzey-shahar, lekin Rim shahri kabi aholi yashaydigan
shahardir. Arxeologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, shahar kamida 2500 yoshga
kirgan. Bularning hammasi Y U NESKO tashkilotiga Xivani qo’riqxona
ahamiyatidagi shahar deb e’lon qilishga, shaharning ichki qismi bo’lgan Ichan-
qal’ani esa jahon ahamiyatidagi tarixiy yodgorlik deb e’tirof etishga asos bergan.
«Avesto» kitobi Xorazm to’g’risida tarixiy ma’lumotlar beradi. «Tarixning otasi»
deb sanalgan Gerodot Xorazm va xorazmliklar to’g’risida gapirib o’tgan edi.
Beruniy esa Xorazmdagi qadimiy deh q onchilik to’g’risida hikoya qilgan.
Xorazm xalqlari madaniyati tarixida XX asr boshlari ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Xiva — tarixiy qurilish, butunligicha bino va inshootlar, aslida ochiq
havodagi butun bir shahar amalda tarixiy holida saqlanib qolgan dunyoning bir
nechtagina shaharlaridan biridir. Xiva shahrining monumental inshootlari go’yoki
qaytadan barpo etilgan shaharni hosil qilgan bo’lib, u bizni bor-yo’g’i ikki-uch
avlod ustalarning hayoti davomida qurilishi tezligi bilan hayratda qoldiradi. Lekin
boshqa sharoitlarda halokatli bo’ladigan holatlar – kichik yer bo’laklaridagi
tasodifiy qurilishlar, o’ta siqiq sharoitlar va yer kamligi bu yerda me’morchilik
inshootlarining benihoya go’zalligi, nafisligi va turli-tumanligiga sabab bo’ldi.
Sobiq Sho’ro tuzumi davrida ko’pgina tarixchilar tomonidan, O’rta Osiyo
hudududida yashagan qadimgi xalqlarning moddiy va ma’naviy madaniyatiga
nisbatan sho’rolar davrida noxolis yondoshildi. Istiqlol yillarida ushbu
fikrlarnining asossiz ekanligi, bu o’lkada juda qadimdan bizning ajdodlarimiz,
yashab yuksak madaniyat namunalarini yaratishganligini isbotlandi.
Yuqorida keltirilgan fikr-mulo h azalardan kelib chiqib, ushbu mavzuni keng,
har tomonlama, to’laqonli o’rganishni dolzarb vazifa deb xisoblaymiz.
1
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. Т.8. – Т.: O`zbekiston , 2000. –
331-332 b .
4

BMIning maqsad va vazifalari. Ish ning maqsadi, XX asr boshlarida Xiva
xonligida san’at va madaniyatning o’ziga xos xususiyatlarini ilmiy tahlil qilishdan
iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda , quyidagi vazafalar belgilab olindi :
 Xorazm xalqining XX asr boshlaridagi madaniyati , xo ’ jaligi , turmush tarzi ,
jamiyatining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari , san ’ ati , moddiy
madaniyati va ma ’ naviy hayotining asosiy xususiyatlarini , manbalar asosida
aniqlash ,
 Xorazm xalqining XX asr boshlaridagi madaniyati , xo ’ jaligi , turmush tarzi ,
jamiyatining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari , san ’ ati , moddiy
madaniyati va ma ’ naviy hayotining asosiy xususiyatlari haqidagi tarixiy
manbalarni to ’ plab , mavjud ashyoviy manbalar bilan qiyosiy tahlil qilish .
 Xiva madaniyatining o’lka hunarmandchiligi, rivojiga ko’rsatgan ta’sirini
o’rganish, ularning o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilishdan iboratdir.
BMI zamirida san’at va madaniyat va arxeologiya yodgorliklarini o’rganish
yotadi. Bu esa, O’zbekiston tarixi muammolarini, ayrim ji h atlarini hal qilishga
yordam beradi.
BMIda tarixiylik, ilmiylik, xolislik, haqqoniylik prinsiplariga amal qilingan
holda umuminsoniy qadriyatlar hamda milliy g’oyadan kelib chiqqan holda
yondoshiladi. Arxeologik materiallar bilan yozma manbalarni o’zaro qiyoslash
asosida ilmiy xulosalar chiqariladi.
Shu bilan birga, ushbu ishni to’laqonli yoritishda Islom Karimov va
O‘zbkiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevlarning asarlari, nutqlari,
maqolalarida ilgari surilgan g’oya, fikr, ko’rsatmalar asosiy dasturamal bo’lib
xizmat qiladi.
BMIning yangiligi va ahamiyati. Mavzu ijtimoiy fanlarda qaror topgan
yangicha yondashuvlar asosida tadqiq etilib, ilmiy tarixiy adabiyotlar, Prezident
farmonlari, hukumat qarorlari, Davlat arxiv xujjatlari, statistik ma'lumotlar,
mahalliy manbalar va so'nggi yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalarini
umumlashtirish, qiyosiy taxlil etish asosida tadqiqotning ilmiy yangiligi sifatida
quydagilar ilgari surildi:
5

 Xiva xonligining siyosiy tarixi va uning madaniy hayotga ta’siri o`rganildi;
 Xiva xonligi tarixi bo’yicha manbalar tahlil qilindi;
 XX asr boshlarigacha bo’lgan davrda Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy hayot
ko`rsatib berildi;
 XX asr boshlarida Xiva xonligida shaharlar hayoti, me’morchilik, uning
san’at va madaniyat rivojidagi o’rni ko‘rsatib berildi;
 XX asr boshlarida Xiva xonligida an’anaviy san’at turlari va ularning
shakllanishi o‘zaro o`rganilib, tahlil qilindi.
Bitiruv malakaviy ishidan O‘zbekiston tarixi, O‘zbek davlatchiligi tarixi
fanlaridan ma’ruza va amaliyot darslarida kurs ishi, referat, mustaqil ishlar
tayyorlashda foydalanish mumkin.
Mavzuni o’rganilganlik darajasi . Xiva xonligidagi san’at va madaniyat tarixi
bo’yicha manbalar birinchi navbatda, tarixiy hujjatl arni o’rganish natijasida
to’plangan. Xiva xonlari arxivi hujjatlari Rossiya xonlikni bosib olgach, 1873-
yilda Peterburgga olib ketilgan. Keyinchalik ular olimlar tomonidan topilib
o’rganilgan va sharhlangan.
Arxiv hujjatlari Xiva xonligining davlat tuzumi, soliq va majburiyatlar, pul
muomalasi, davlatning ma’muriy-hududiy bo’linishi, aholining xo’jalik
mashg’uloti, savdo-sotiq ishlari kabi masalalar haqida qimmatli ma’lumotlar
beradi.
XVII asrda yashagan Hasanbek Rumluni ng «Eng go’zal tarixi» asari XVI
asrnin g birinchi yarmidagi Xiva tarixiga bag’ishlangan. Xiva xoni, tarixchi olim
Abulg’oziy Bahodirxonning (16031664) «Shajarayi turk» asari ayniqsa katta
ahamiyatga ega asardir. Asarda juda katta tarixiy faktlar to’plangan. Asarning
1512- 1663- yillar oralig’idagi Xiva ijtimoiy-siyosiy tarixiga, Xiva - Buxoro
munosabatlariga bag’ishlangan IX bobi tarix fani uchun ayniqsa katta ahamiyatga
ega.
Mahalliy mualliflar orasida Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlari ham tarix
uchun muhim manba hisoblanadi. Munis vafot etgach, xonlik tarixini yozish ishini
6

Ogahiy davom ettirgan. U bitgan tarixiy asar «Shohidi iqbol» deb atalib, o’zida
1872- yilgacha bo’lgan tarixni aks ettiradi.
Xudoyberdi Avaz Muhammadning 1831 - 1832- yillarda yozilgan «Dili
g’aroyib» asari ham Xiva xonligi, uning shaharlari haqida muhim ma’lumotlar
beradi.
Xiva xonligining 1872-1911- yillardagi tarixini Xiva xoni Asfandiyorxonning
topshirig’i bilan 1912- yilda Yusufbek Bayoniy yaratgan.
1725- yilda Xivaga Rossiya elchisi bo’lib kelgan Florio Benevini esdaliklarida
ilmiy jihatdan muhim ma’lumotlar yozib qoldirilgan 1
.
1793-1794- yillarda Orenburgdan Xivaga oftolmolog vrach Blankennagel
taklif etilgan. U xonning ko’zi ojiz bo’lib qolgan amakisini davolagan. U yozib
qoldirgan esdalik ma’lumotlar juda qimmatli edi.
Rossiya elchisi sifatida Xiva xonligiga 1819-yilda kelgan N. I. Muravyov ham
yozib q o ldirgan «Esdaliklar» eng qimmatli manbalar qatorida turadi 2
. 1842- yilda
Xiva va Rossiya o’rtasida «Majburiyatlar akti» shartnomasining imzolanishiga
erishgan elchi G. Danilevskiy o’zi bilan Xivaga kelgan tabiatshunos olim R.
Baziner bilan birgalikda «Xiva va xonlikning boshqa shaharlari hamda qishloqlari,
savdo sotig’i va sanoati» nomli asar yozib qoldirganlar.
1858-yilda Xiva va Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya rahbari
N.Ignatyev yozib qoldirgan esdaliklar ham Xiva tarixi bo’yicha muhim manba
hisoblanadi.
Taniqli sharqshunos olim N.Vasilevskiyning «O’zbeklar Xorazmda», «Inoqlar
hukmdorligi» va «Qo’ng’irot sulolasi» asarlari Xiva xonligining XVI asr va undan
keyingi asrlar tarixiga bag’ishlangan.
1
Безгин И.Г. Князя Бековича-Черкасского экспедиция в Хиву и посольства флота поручика Кожина и
Мирзы Тевкелева в Индию к Великому Моголу (1714-1717 гг.). Библиографическая монография. СПб., 1891.
239 с.
2
Залесов Н. Посольство в Хиву подполковника Данилевского в 1842 году //Военн ы й сборник. Пг., 1861. №
11. С. 59.
Хива, или географическое и статистическое описание Хивинского ханства, состоящего теперь в войне с
Россией, заимствованное из разных отечественных и иностранных писателей, с изображениями костюмов и
вида города Хивы. М.: 1840. с. 79. Сведения о Хивинском ханстве. Вы р. и з жур. “ Мануфактур и торговля ” .
1843. Хмыр. кол. Т. 9. С. 105, 129, 130, 149.”
Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства. ЗИРГО, 1851. Кн.: 5. с. 136.
7

Bundan tashqari, Xiva bilan Rossiyaning XVIII-XIX asrlardagi o’zaro
aloqalari yana bir sharqshunos olim S. Jukovskiyning «Rossiyaning keyingi 300
yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi» asarida o’z ifodasini topgan.
Yevropa mamlakatlari sayyohlari va olimlari yozib qoldirgan asarlar ichida
ingliz savdo va diplomatiya vakili A. Jenkinsonning esdaliklari Xiva xonligining
XVI asr tarixi haqida muhim ma’lumot beradi. Jenkinson esdaliklari,
«Jenkinsonning Xiva va Buxoroga sayohati» deb nomlangan.
Yevropa sayyohlari ichida taniqli venger sharqshunos olimi A. Vamberi yozib
qoldirgan «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» deb ataluvchi asar Xiva tarixi bo’yicha
ham eng qimmatli manbalardan hisoblanadi. Uning esdaliklari o’zbek tilida ham
chop etilgan.
O’zbekiston olimlarining Xiva xonligi tarixiga oid asarlari o’zbekiston
olimlari ham Xiva xonligi tarixini o’rganish ishiga katta hissa qo’shganlar. Ular
orasida akademik I. Mo’minov boshchiligida yaratilgan «Xorazmning qadimgi
davrdan hozirgi kungacha bo’lgan tarixi» (1976-yil) alohida qimmatga ega.
Xorazmning eng qadimgi davrlaridan to hozirgi kungacha,shu jumladan, XVI-
XIX asrlar birinchi yarmi tarixi haqida Xiva, shahrining 2500 yilligi yubileyi
munosabati bilan chop etilgan «Xiva ming gumbaz shahri» kitobi ham tarixiy
faktlarga j uda bo y asardir (1997-yil).
1962-yilda Xiva xonlari arxivi Toshkent shahriga olib kelingan va
O ’zbekiston markaziy davlat arxivida saqlanmoqda.
BMI ning tuzilishi va hajmi . Ish kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar, ro’yxati hamda ilovalar dan iborat.
8

I BOB. XX ASR BOS H LARIGAChA BO’LGAN DAVRDA XIVA
XONLIGIDA IJTIMOIY IQTISODIY VA MADANIY HAY O T
1.1. Xiva xonligining siyosiy tarixi va uning madaniy hayotga ta’siri
Xorazm hududida jami 20 ga yaqin o’zbek qabilasi istiqomat qilar edi. Ular
orasida qo’ng’irot, mang’it, nayman, qipchoq va qiyot qabilalari ko’p sonli va eng
kuchli qabilalar bo’lgan. Shayboniyxon bosqini arafasida Xorazm temuriy Sulton
Husayn Boyqaro boshliq Xuroson davlati tasarrufida edi. Xorazmda qo’ng’irot
qabilasidan chiqqan Chin So’fi hokim edi. U rasman Husayn Boyqaro noyibi
hisoblanardi.
1505- yili Shayboniyxon, 1510- yilda esa Eron hukmdori shoh Ismoil
Xorazmni bosib oldilar. Biroq shoh Ismoilning hukmronligi uzoqqa bormadi.
Vazir shahri qozisi Umar qozi yetakchiligida safaviylar hukmronligiga qarshi
harakat boshlanadi.
Xorazmning mo’tabar zotlari mamlakat taxtiga Shaybon avlodlaridan Berka
Sultonning o’g’li Elbarsxonni o’tqazishga qaror qildilar. U bu davrda Dashti
Qipchoqda edi. Berka Sultonning xonadoni Shayboniyxon xonadoni bilan
garchand bir shajaradan bo’lsa-da, ular o’zaro dushmanlik munosabatida edilar.
1480- yilda o’zaro toj-u taxt uchun kurashda Muhammad Shayboniyxon
tomonidan o’z bobokaloni Shaybonxon avlodiga mansub Berka Sultonning
o’ldirilganligi buning sabablaridan biri edi 1
.
Xorazmning erksevar xalqi Elbarsxon yetakchiligida 1511—1512 yillarda
Eron qo’shinlarini mamlakatdan butunlay quvib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Shu
tariqa 1511-yilda Xorazm mustaqilligi tiklandi va bu davlat endi Xiva xonligi deb
atala boshlandi. Bu davlat asoschisi ham shayboniylar vakillari bo’ldi. Xiva
xonligida shayboniylar hukmronligi 1770- yilgacha davom etdi.
XVII asr Xiva xonligining siyosiy hayotida o’ziga xos ikki xususiyat - bu, bir
tomondan, markaziy hukmron sulola nuf u zining pasayishi bo’lsa, ikkinchi
tomondan, qabila boshliqlari ta’sirining kuchayishi bo’ldi. Qabila boshliqlari:
1
www.ziyouz.net sayti
9

beklar, biylarning kuch-qudrati shu darajaga borib yetgan ediki, ular oliy
hukmdorga o’z xohish-istaklarini o’tkaza olganlar. Xon davlat hayotiga oid har bir
masalani ularsiz mustaqil hal eta olmas edi. Aksincha, aynan shu qabila boshliqlari
xon taqdirini hal etardilar. Binobarin, Xiva xonligida davlat parokandaligi yuz
berdi. Parokandalik Arab Muhammadxon davri (1602 - 1621) da yuqori nuqtasiga
yetgan edi. Amudaryo o’zanining o’zgarishi bu davrda ham davom etdi. Natijada,
Arab Muhammadxon xonlik poytaxtini Urganchdan Xivaga ko’chirishga majbur
bo’ldi. Yuz bergan iqtisodiy tanglik davlatning siyosiy ahvoliga juda katta salbiy
ta’sir ko’rsatdi. Bundan tashqi kuchlar foydalanib qolishga urindi. Chunonchi,
Arab Muhammad davrida Rossiya chegarasini qo’riqlab turgan Yoyiq kazaklari
ataman Nechay, ko’p o’tmay ataman Shamay Urganchga hujum qildilar. Biroq,
ular talonchilikdan iborat maqsadlarini amalga oshira olmadilar. Aksincha Xiva
qo’shini ularni tor-mor etdi 1
.
1616-yili Atab Muhammadxonning o’g’illari Habash Sulton bilan Elbars
Sulton nayman va uyg’ur qabilalarining boshliqlariga tayanib, otalariga qarshi
isyon ko’tardilar. Ota farzandlariga yon bosdi. Ular boshqaruviga topshirilgan
hududlarga Vazir shahrini ham qo’shib berdi. Biroq bu bilan nizo tugamadi. 1621-
yili ular yana isyon ko’tarishdi. Bu safar otalari Arab Muhammadxon tarafida
uning boshqa ikki o’g’li - Asfandiyorxon va Abulg’ozi Sulton urushda
qatnashdilar. Bu urushda Habash Sulton va Elbars Sulton qo’shinlari g’olib keldi.
Noqobil farzandlarning amri bilan asir olingan otaning ko’ziga mil torttirildi va
Xivaga keltirib qamab qo’yildi. Oradan ko’p vaqt o’tmay, xon qatl etildi.
Abulg’ozi Sulton Buxoro xoni Imomqulixon saroyida panoh topdi.
Asfandiyorxon esa Hazoraspda yashirindi. Keyinchalik u Eron shohi Abbos I
huzuriga yo’1 oldi va uning yordamida 1623- yilda Xiva taxtini egalladi va Habash
hamda Elbars qatl etildi. Bui voqeadan xabar topgan Abulg’ozi Sulton Xivaga
qaytdi. Akasi Asfandiyorxon (1623-1643) uni Urganch hokimi etib tayinladi.
Biroq tez orada aka-uka o’rtasidagi munosabatlar buzildi. Natijada, Abulg’ozi
Sulton Turkiston, Toshkent, Buxoroda qochib yurishga majbur bo’ldi.
1
Хоразм тарихи. Урганч, 1997. Б. 86
10

Asfandiyorxon siyosatidan norozi bo’lgan turkmanlarning chaqirig’i bilan u yana
Xivaga qaytib bordi. Akasi endi unga Xivani topshirishga majbur bo’ladi 1
. Biroq
olti oydan so’ng Abulg’ozi Eron tasarrufiga o’tgan Niso va Darunga (Ashxobod
bilan Qizil Arvat o’rtasida joylashgan manzilgoh) hujum qilinganlikda ayblanib,
hibsga olinadi va Eronga, shoh Safi I (1629-1642) huzuriga o’z navkarlari
qo’riqchiligida jo’natiladi. Abulg’ozi Sulton Eronda 10 yil tutqunlikda kun
kechi rgan (1630-1639); o’n yildan so’ng tutqunlikdan qochib, 1642- yilda Orol
o’zbeklari qaro r gohiga yetib keladi. Asfandiyorxon vafot etgach, 1644-» yilda
Abulg’ozi Bahodirxon Xiva xonligi taxtini egallaydi. Uning yigirma yillik xonlik
davri jang-u jadallar bilan kechdi. Buxon o xoni qo’shinlari bilan bir necha marta
to’qnashdi.
Inoqlar Abulg’ozi qabila boshliqlari nufuzini oshiris h i bilan ularning
markaziy hokimiyatga qarshi xatti-harakatlariga barham bermoqchi bo’ldi. U
xonlikdagi barcha qabilalarni to’rt guruhga bo’ldi: qiyofa qo’ng’irot, uyg’ur-
nayman, qang’il-qipchoq, nukuz-mang’it. Bunda qabilalarning urf-odatlari,
turmush tarzi va qarindoshlik aloqala ri hamda joylashgan yeri hisobga olindi. Har
bir qabilaviy guruhlar inoq tayinlanib, xon shu inoq orqali qabilaga tegishli
masalalarni hal qilgan. Inoqlar xonning eng yaqin maslahatchisi sifatida saroyda
istiqomat qilganlar.
Abulg’ozi Bahodirxon Buxoro xoni bilan 1662- yilda sulh tuzib, 1663- yilda
hokimiyatni o’g’li Anushaxonga topshiradi. Anushaxon davrida Buxoro - Xiva
munosabatlari yanada keskinlashdi. Anushaxon bir necha marta Buxoro xonligini
xonavayronlikka olib kelgan harbiy yurishlar uyushtirdi. Uning qo’shini hatto
Buxoroga yetib bordi, Samarqandni egalladi. Nihoyat, 1685- yilda G ’ijduvon
yaqinidagi jangda Xiva qo’shinlari tor-mor etildi. Oxir-oqibatda, Buxoro xoni
Subhonqulixon Anushaxonga qarshi Xivaga fitna uyushtirdi. 1687- yilda
Anushaxon taxtdan tushirilib, ko’ziga mil torttirildi.
Subhonqulixon Xivada o’z tarafdorlaridan shunday fitnachi guruh uyushtira
olgan ediki, ular ta’sirida XVI asr oxiri XVII asr boshlarida Xivada «xonlar
1
Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи тарокима. – Тошкент: Чўлпон, 1995, – Б. 48.
11

o’yini» - o’nlab xonlar almashinuvi sodir bo’ldi 1
. Bu voqealar oqibatida Xiva
xonligining siyosiy hayoti yanada murakkablashdi, xonlik ziddiyatlar, qarama-
qarshiliklar girdobida qoldi. Xiva xoni Sherg’ozixon (1714-1728) davrida Buxoro
xoni Abulfayzxon orolliklarni Xiva xoniga qarshi gijgijlay boshladi. Natijada,
Orolbo’yi aholisi Xiva xonligidan ajralib chiqdilar. Xiva xonligida boshlangan
o’zaro kurash goh u tomon, goh bu tomonning ustunligi bilan to Sherg’ozixon
vafot etguniga qadar davom etdi.
Xiva xonligida qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi
Xiva xonligidagi siyosiy vaziyat hukmron tabaqalarning urushlari va qabilalar
o’rtasidagi mojarolarni to’xtatishga qodir bo’lgan kuchli markaziy hokimiyatning
barpo etilishini taqozo etardi. Bunday hokimiyatni barpo etishga qodir kuch
sifatida maydonga o’zbeklarning qo’ng’irot qabilasi chiqdi. Bu zaruriyatning
natijasi o’laroq, XVIII asrning 60- yillaridan boshlab, Xiva xonligida hokimiyatni
qo’ng’irot qabilasi boshliqlari asta-sekin o’z qo’llariga ola boshladilar.
Yirik zodagonlar va ruhoniy tabaqasining madadiga tayangan qo’ng’irot
qabilasining yo’lboshchisi Muhammad Amin 1761-yilda inoqlik lavozimiga
ko’tarilgan. U turkmanlaming yovmut va chovduz qabilalariga qarshi kurash olib
borgan 2
. Biroq u dastlab muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Buxoroga - Doniyolbiy
otaliq yoniga ketadi. Turkman qabilalari Xorazmni egallab, Hazorasp, Xonqa,
Urganch, Kat, Shohobod shaharlarini xonavayron qiladilar. Ocharchilik va vabo
tarqalib, o’zbeklar Orol va Buxoroga ketishga majbur bo’ladilar. 1770- yilda
Muhammad Amin inoq Buxorodan qaytib kelib, yovmutlarga qarshi kurashni
uyushtiradi va ularni Xorazmdan haydab chiqaradi.
Muhammad Amin mahalliy beklarni ham bo’ysundirishga muvaffaq bo’ldi. U
xon avlodidan bo’lmagani sababli taxtga Abulfayzxonning o’g’li Bo’lakayxonni
nomiga, qo’g’irchoq xon sifatida o’tqazadi. Hokimiyatni esa o’zi boshqaradi.
1782- yilda Buxoro amirligi qo’shinlarining hujumini qaytarib, Xiva xonligi
1
Матякубова М. Хива хонлиги тарихи манбалари (Муҳаммадризо Огаҳийнинг тарихий асарларини
кодикологик хусусиятлари). Урганч, 2006. Б. 47
2
www.history.ru sayti
12

mustaqilligini saqlab qoladi. Xiva xonligini boshqargan Muhammad Amin 1 inoq
20 yil davomida 13 marta soxta xonlarni almashtirgan 1
.
Hukmronligining so’nggi yillarida o’z qabilasining faol qatlamiga,
savdogarlar va ruhoniylar madadiga tayangan hamda turli turkma n qabilalari
o’rtasidagi o’zaro nizolardan oqilona foydalana olgan Muhammad Amin
mamlakatda nisbatan siyosiy osoyishtali k vaziyatini yaratishga erishdi. Bularning
barchasi mamlakat iqtisodining ko’tarilishini ta’minlaydi. Jon saqlash uchun o’zga
yurtlarga qochib ketgan fuqarolar yana qaytib kela boshladilar. Avaz Muhammad
inoq davrida Xiva xonligi iqtisodiy jihatdan ancha mustahkamlandi.
Muhammad Amin ham, uning o’g’li Avaz (1790-1804) ham davlat
hokimiyatini inoq unvonida boshqarganlar. Qozoqchingiz biylaridan soxta xonlar
chaqirilib turilgan. Hokimiyat amalda inoq va maxsus kengash tomonidan
boshqarilgan. Kengash tarkibiga qo’shbegi, mehnat, vazir va otaliqlar kirgan. Inoq
va kengash soxta xon nomidan ish yuritgan.
Faqat Avazning o’g’li Eltuzar (1804-1806) hukmronligi davrida chetdan soxta
xon chaqirish to’xtatildi. Nafaqat to’xtatildi, ayni paytda 1804- yildayoq chetdan
chaqirilgan soxta xon Abulg’ozini taxtdan tushirib, o’zini xon deb e’lon qildi. Shu
tariqa, qo’ng’irotlar sulolasi Xiva xonligi taxtini rasman egalladi. Bu sulola 1920-
yilga qadar Xiva xonligini idora qildi.
Eltuzarxon xonlikda markazlashgan davlat siyosati yuritish uchun harakat
qiladi. 1804- yilda Eltuzarxon Buxoroga yurish qildi. 1806-yilda Amudaryo
bo’yida bo’lgan hal qiluvchi jangda Xiva qo’shinlari tor-mor etildi, Eltuzarxon
ham halok bo’ldi.
Eltuzarxon vafot etgach taxtga uning ukasi Muhammad Rahim I o’tirdi.
Muhammad Rahim I Xiva xonligini siyosiy jihatdan birlashtirishga kirishdi.
Ayni paytda turkmanlarni bo’ysundirish masalasi yetakchi o’ringa chiqdi.
Turkmanlarning turli qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko’rsatmasinlar, birin-
ketin bo’ysundirilib borildi.
1
Xorazm tarixi. Urganch . 2004. Б.86
13

Bo’ysunishni istamagan yovmut qabilasi Xurosonga ko’chib ketdi. Biroq,
Eron hukumatining tazyiqi ostida, shuningdek, yaylov maydoni topilmaganligi
uchun yana Xiva xonligi hududiga qaytib keldi. Endi ular Xiva xoni tomonidan
ajratib berilgan hududga joylashishga majbur bo’ldilar. Shu davrdan boshlab
yovmut qabilasining taqdiri Xiva xonligi bilan uzil-kesil bog’landi va ular xonlik
fuqarolari tarkibiga olindi. Ularga ham soliq to’lash belgilandi. Shuningdek, xon
qo’shiniga belgilangan miqdorda navkar yuborish majburiyati ham yuklandi.
Uzoq davom etgan urushlar va yillab sarson-sargardonlikda yurish
yovmutlarni qishloq xo’jaligidan ancha uzoqlashtirib qo’ygan edi. Shu tufayli ular
xon qo’shinida sidqidildan xizmat qildilar. Ulardan o’z zamonasining eng jangovar
otliq harbiy qism tuzilganligi ham bejiz bo’lmagan.
Muhammad Rahimxon I o’zbeklar va turkmanlardan tuzilga n qo’shinga
tayanib yirik zodagonlar qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurash olib bordi.
Bu kurashda o’z raqiblarini birin-keti n bo’ysundira bordi.
Muhammad Rahim I ga dushmanlik ruhidagi Orolbo’yi zodagonlari guruhi
qattiq qarshilik ko’rsatdi. 1811 - yilda uning ham qarshiligi sindirildi. Qo’ng’irot
shahri yakson qilindi. Xiva xoni mustaqil bo’lib ajralib chiqqan qoraqalpoqlarni
bo’ysundirishga kirishdi. Qoraqalpoqlar Buxoro amiri Haydardan yordam olishga
harakat qildilar. Biroq, bunga erisha olmagach, Xiva xonligiga bo’ysunishga
majbur bo’ldilar.
1812-1820- yillar oralig’ida qozoqlarning Kichik juz xonligi hududiga 2 marta
hujum uyushtirildi. Buning oqibatida, xonlik hududlarining yanada kengayishiga
erishildi.
1813- yilda Shimoliy Xurosonda joylashgan turkmanlarning takya qabilasi
Xiva xonligiga qaramligini tan olishga va belgilangan hajmda soliq to’lab turishga
majbur etildi.
1822- yilda esa Marv shahri xonlikka qo’shib olindi. 1824yilda Yangi Marv
shahri bunyod etildi.
Muhammad Rahimxon I bo’ysundirilgan qabilalar zodagonlarining qabila
orasidagj mavqeyi nihoyatda qudratli bo’lganligini hisobga olib, Ularga u yer-mulk
14

va turli imtiyozlar in’om etgan. Bu omil xonlikda siyosiy barqarorlikni
ta’minlashga xizmat qilishi kerak edi 1
.
Muhammad Rahimxon I davrida xonlik siyosiy jihatdan birlashtirildi. Ayni
paytda mamlakatda nisbiy barqarorlik ta’minlandi. Uning hududlari yanada
kengaydi.
Xiva xonlari Olloqulixon (1825-1842) va Muhammad Amirxon (1846-1853)
davrida ham o’zaro urushlar to’xtamadi. Olloqulixon Buxoroga 7 marta,
Xurosonga 5 marta yurish qilgan bo’lsa, Muhammad Aminxon Marvga 10 marta
yurish qiladi. o’nlab shahar va qishloqlar talanadi. Zulm, talonchilik davom etdi.
Xalq turmushi og’irlashib bo r di.

1
www.wikepediya.com sayti
15

1.2. Xiva xonligi tarixi bo’yicha manbalar

Xiva xonligi tarixi bo’yicha manbalar birinchi navbatda, tarixiy hujjatlarni
o’rganish natijasida to’plangan. Arxiv hujjatlari bugungi avlodni o’tmish tarixi
bilan tanishtirishda beqiyos ahamiyatga ega. Olimlar u manbalarni o’ r ganadilar,
shar h laydilar va shu orqali o’tmish tarixini tiklaydilar. Xiva xonlari arxivi
hujjatlari Rossiya xonlikni bosib olgach, 1873- yilda Peterburgga olib ketilgan.
Keyinchalik ular olimlar tomonidan topilib o’rganilgan va sharhlangan.
Arxiv hujjatlari Xiva xonligining davlat tuzumi, soliq va majburiyatlar, pul
muomalasi, davlatning ma’muriy-hududiy bo’linishi, aholining xo’jalik
mashg’uloti, savdo-sotiq ishlari kabi masalalar haqida qimmatli ma’lumotlar
beradi.
XVII asrda yashagan Hasanbek Rumluni ng «Eng go’zal tarixi» asari XVI
asrninj birinchi yarmidagi Xiva tarixiga bag’ishlangan. Xiva xoni, tarixchi olim
Abulg’oziy Bahodirxonning (16031664) «Shajarayi turk» asari ayniqsa katta
ahamiyatga ega asardir 1
. Asarda juda katta tarixiy faktlar to’plangan. Asar turkiy
qabilalar shajarasi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Shuningdek, kitobxonni
Xiva va xivaliklar, shuningdek, Abulg’oziyning ham o’zaro urushlar oqibatida
parchalanib ketgan davlatni birlashtirish yo’lida olib borgan shiddatli kurashi bilan
ham tanishtiradi. Asarning 1512- 1663- yillar oralig’idagi Xiva ijtimoiy-siyosiy
tarixiga, Xiva - Buxoro munosabatlariga bag’ishlangan IX bobi tarix fani uchun
ayniqsa katta ahamiyatga ega.
Mahalliy mualliflar orasida Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlari ham tarix
uchun muhim manba hisoblanadi. Munisning «Firdavsul iqbol» deb ataluvchi
tarixiy asari 1806- yilda Eltuzarxonning topshirig’i bilan yozilgan. Asar Xivaning
XVI asrdan 1812 yilgacha bo’lgan tarixini qamrab olgan.
Munis vafot etgach, xonlik tarixini yozish ishini Ogahiy davom ettirgan. U
bitgan tarixiy asar «Shohidi iqbol» deb atalib, o’zida 1872- yilgacha bo’lgan
tarixni aks ettiradi.
1
Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи тарокима. – Тошкент: Чўлпон, 1995.
16

Xudoyberdi Avaz Muhammadning 1831 - 1832- yillarda yozilgan «Dili
g’aroyib» asari ham Xiva xonligi, uning shaharlari haqida muhim ma’lumotlar
beradi.
Xiva xonligining 1872-1911- yillardagi tarixini Xiva xoni Asfandiyorxonning
topshirig’i bilan 1912- yilda Yusufbek Bayoniy yaratgan.
Xiva tarixi bo’yicha rossiyalik mualliflarning asarlari.1725- yilda Xivaga
Rossiya elchisi bo’lib kelgan Florio Benevini esdaliklarida ilmiy jihatdan muhim
ma’lumotlar yozib qoldirilgan. 1793-1794- yillarda Orenburgdan Xivaga
oftolmolog vrach Blankennagel taklif etilgan. U xonning ko’zi ojiz bo’lib qolgan
amakisini davolagan. U yozib qoldirgan esdalik ma’lumotlar juda qimmatli edi.
Rossiya elchisi sifatida Xiva xonligiga 1819-yilda kelgan N. I. Muravyov ham
yozib q o ldirgan esdaliklar eng qimmatli manbalar qatorida turadi. «Esdaliklar»
Xiva to’g’risida, qadimiy obidalar, davlat boshqaruvi tizimi, hunarmandchilik va
savdo-sotiq to’g’risida batafsil ma’lumotlardan iborat. Shuning uchun ham bu
kitob fransuz va nemis tillariga ham tarjima qilingan edi. Muallif asarida o’zbek
xalqiga xos xususiyatlar haqida to’xtalib, o’zbeklarni «aql-idrokli, suhbati yoqimli
va o’tkir, qat’iyatli, matonatli, urf-odati oddiy, yolg’on va aldovdan nafratlanuvchi,
harbiy ishda hormay-tolmaydigan mard va jasur kishilar», deb ta’riflagan ham edi.
N. I. Muravyov o’z fikrini davom ettirib, yana quyidagilarni qayd etgan 1
: «Xiva
shahri keng maydonda bog’-rog’ bilan o’ralgan. Atrofi esa devor bilan o’ralgan
hamda Amudaryodan suv quvuri o’tkazilgan. Xiva aholisi o’zining mashaqqatli
mehnati bilan cho’1-u biyobonni hosildor o’lkaga aylantirgan. Atrof hammasi
ekinzor maydon. Bug’doyzor, sholipoya, uzumzorva shirin-shakar bog’ ,
Chorvachilik ham rivojlangan».
1842- yilda Xiva va Rossiya o’rtasida «Majburiyatlar akti» shartnomasining
imzolanishiga erishgan elchi G. Danilevskiy o’zi bilan Xivaga kelgan tabiatshunos
olim R. Baziner bilan birgalikda «Xiva va xonlikning boshqa shaharlari hamda
qishloqlari, savdosotig’i va sanoati» nomli asar yozib qoldirganlar.
1
Сведения о Хивинском ханстве. Вы р. и з жур. “ Мануфактур и торговля ” . 1843. Хмыр. кол. Т. 9. С. 105, 129,
130, 149.” Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства. ЗИРГО, 1851. Кн.: 5. с. 136.
17

1858- yilda Xiva va Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya rahbari
N.Ignatyev yozib qoldirgan esdaliklar ham Xiva tarixi bo’yicha muhim manba
hisoblanadi 2
.
Taniqli sharqshunos olim N. Vasilevskiyning «O’zbeklar Xorazmda»,
«Inoqlar hukmdorligi» va «Qo’ng’irot sulolasi» asarlari Xiva xonligining XVI asr
va undan keyingi asrlar tarixiga bag’ishlangan.
Bundan tashqari, Xiva bilan Rossiyaning XVIII-XIX asrlardagi o’zaro
aloqalari yana bir sharqshunos olim S. Jukovskiyning «Rossiyaning keyingi 300
yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi» asarida o’z ifodasini topgan.Yevropa
sayyohlari va olimlari yozib qoldirgan manbalar. Yevropa mamlakatlari sayyohlari
va olimlari yozib qoldirgan asarlar ichida ingliz savdo va diplomatiya vakili A.
Jenkinsonning esdaliklari Xiva xonligining XVI asr tarixi haqida muhim ma’lumot
beradi. Jenkinson esdaliklari, «Jenkinsonning Xiva va Buxoroga sayohati» deb
nomlangan. Yevropa sayyohlari ichida taniqli venger sharqshunos olimi A.
Vamberi yozib qoldirgan «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» deb ataluvchi asar Xiva
tarixi bo’yicha ham eng qimmatli manbalardan hisoblanadi. Uning esdaliklari
o’zbek tilida ham chop etilgan.
O’zbekiston olimlarining Xiva xonligi tarixiga oid asarlari o’zbekiston
olimlari ham Xiva xonligi tarixini o’rganish ishiga katta hissa qo’shganlar. Ular
orasida akademik I. Mo’minov boshchiligida yaratilgan «Xorazmning qadimgi
davrdan hozirgi kungacha bo’lgan tarixi» (1976-yil) alohida qimmatga ega.
Xorazmning eng qadimgi davrlaridan to hozirgi kungacha, shu jumladan,
XVI-XIX asrlar birinchi yarmi tarixi haqida Xiva, shahrining 2500 yilligi yubileyi
munosabati bilan chop etilgan «Xiva ming gumbaz shahri» kitobi ham tarixiy
faktlarga iuda bo y asardir (1997-yil).
1962- yilda Xiva xonlari arxivi Toshkent shahriga olib kelingan va
O’zbekiston markaziy davlat arxivida saqlanmoqda.
Muhammadrizo Ogahiyning tarixga oid Riyoz ud-davla» (1825-1842 yil
voqealari), Zubdat ut-tavorix» (1843-1846 yil voqealari), «Jome’ ul-voqyeoti
2
Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства. ЗИРГО, 1851. Кн.: 5. с. 136.
18

sultoniy» (1846-1855 yil voqealari), «Gulshani davlat» (1856-1865 yil voqealari),
«Shohidi iqbol» (1866-1872 yil voqealari) asarlari xonlik tarixi bo’yicha asosiy
manbalardir. Munis va Ogahiyning tarixiy asarlarini o’rganish va ommalashtirish
borasida shu paytgacha talaygina ilmiy tadqiqot ishlari qilingan. O’zbek
tarixchilari bilan bir qatorda rus sharqshunoslari ham Munis va Ogahiy tarixiy
asarlarini o’rganib, o’zlarining ijobiy fikrlarini bildirib o’tganlar, shu o’rinda
V.V.Bartoldning fikrlarini keltirib o’tish mumkin. V.V.Bartold Munis va
Ogahiyning tarixiy asarlariga bunday baho beradi: «Munis va Ogahiy tomonidan
yaratilgan adabiy va tarixiy asarlar qanchalik kamchilikka ega bo’lmasin, tarixiy
voqealarni bayon etish va ularda keltirilgan faktik materiallarning ko’pligi
jihatidan bizgacha yetib kelgan Qo’qon va Buxoro xonliklari tarixi bo’yicha
yozilgan hamma asarlarni ancha orqada qoldiradi».
Bu qimmatli qo’lyozma manbalardan biri «Riyoz ud-davla» asari bo’lib, u
1825 yildan 1842 yilgacha Xorazmda bo’lgan voqealarni o’z ichiga oladi. Bu asar
Ogahiy tarafidan 1260 - 1844 yilda yozilgan. Ogahiy bu asarni yozishda o’sha davr
tarixchilarining an’anasiga muvofiq hamd va na’t bilan boshlaydi. Dastlab o’z
hayoti haqida qisqacha gapirib, Xiva xoni Olloqulixonga maqtovlar bag’ishlaydi.
Undan so’ng tarix ilmiga ta’rif berib, bu asarning yozilishiga sababchi bo’lgan
shaxslar haqida gapiradi. So’ngra Olloqulixonning tug’ilishidan boshlab, to
vafotigacha Xorazmda bo’lgan tarixiy voqealarni bayon etadi.
Asar orqali Ogahiyning hayot yo’li va ijodiy faoliyatini ham o’rganish
mumkin. Bu asarning bir necha nusxasi Rossiya Fanlar akademiyasi
Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limida, shuningdek bir necha
nusxasi O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutining qo’lyozmalar fondida
saqlanmoqda.
O’zbekiston FA Sharqshunoslik instituti fondidagi 821/II raqamlik nusxa
yaxshi saqlagan bo’lib, nasta’liq xatida, qora siyoh bilan ko’chirilgan. Matn 25
satrdan iborat. Boblar nomlari va ajratilgan so’zlar qizil siyohda o’sha davr
ananasiga xos ravishda kitobat qilingan. Asar 1298/1880-81 yili ko’chirilib, 117
varaqdan iborat, o’lchovi 26,5x43,5 sm. Kotibi Mulla Muhammadrizo ibn
19

Muhammadkarim devon. 5364/II raqamli mazkur asarning nusxasi ham yaxshi
nasta’liq xatida ko’chirilgan. Qora siyohda Qo’qon qog’oziga ko’chirilgan, matni
25 satrdan iborat. Boblar nomi va ajratilgan so’zlar qizil siyohda berilgan. Kotibi
Mulla Muhammadrizo ibn Muhammadkarim devon. Biroq 345 varaqdan boshlab
xat biroz o’zgargan, bundan asarning davomini boshqa kotib ko’chirgan degan
xulosaga kelish mumkin. Qo’lyozma Muhammad Rahimxon II Feruz buyrug’iga
ko’ra 244 varaqda ko’rsatilishicha 5 rajab 1321-1904 yil 27 sentyabrda
ko’chirilgan. Jami 120 varaqdan iborat. O’lchovi 29,5x43,5 sm 1
.
Mazkur asarning yana ikki nusxasi Rossiya FA Qo’lyozmalar instituti fondida
№ Ye6 va D 123 (590) raqamlari ostida saqlanadi. Ulardan birinchisi 113 varaq,
o’lchovi 27x48 sm, ikkinchisi 256 varaq, o’lchovi esa 21x33 sm. dan iborat. Ikkovi
ham nasta’liq xatida yozilgan.
XIX asr Xorazm tarixiga oid asosiy qo’lyozma manbalardan yana biri 1262
(1845-1846) yili Ogahiy tarafidan yozilgan «Zubdat ut-tavorix» nomli asardir. Bu
asar «Riyoz ud-davla» asaridan keyingi davrni, ya’ni 1843 yildan 1846 yilgacha
Xorazmda bo’lgan tarixiy voqealarni o’z ichiga oladi.
O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutining qo’lyozmalar fondida bu
asarning ikki to’liq nusxasi saqlanmoqda. Bu asarning 821/11 raqamli nusxasi
yaxshi nasta’liq xatida qora siyoh bilan qo’qon qog’oziga yozilgan. Sarlavhalar
qizil siyoh bilan yozilgan. «Zubdat ut-tavorix» tarixiy asar bo’lsa-da, yuksak
badiiy mahorat bilan yozilganligining guvohi bo’lish mumkin.
Asarning avvali: «Siposi vofir tuhfasi ul sultoni azamat nishon ostonig’a
nisordurkim...», so’zlari bilan boshlanib, oxiri: ... «Donish ahlining xotiri
xatirlariga ma’lum bo’lsinkim, bu muxtasarning (Zubdat ut-tavorix) ta’lifi
(Rahimqulixonning) vafotidan so’ng sanai hijriya 1262 yilda ilon yili rabi ul-avval
oyining to’rtida, dushanba kuni [1845 2 mart] ixtimom topdi. Sahvu xato va
nuqsonin ayb qilmay ma’zur tutsinlar, balki lutf va karam ko’rguzib, isloh
bersinlar... Tammat ul-kitob sanai 1279 /1879-80. Roqimi in kitob Mulla
Muhammadrizo ibn Muhammadkarim devon marhumiy» so’zlari bilan tamom
1
O’zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000 . Б.48
20

bo’ladi. Asar 50 varaqdan (386b-435a) iborat. Asarning 821/ II raqamli nusxasi
ham nasta’liq xatida yozilgan bo’lib 50 varaqdan iborat. O’lchovi 27x44 sm. Mulla
Muhammadrizo ibn Muhammadkarim devoni tomonidan qo’lyozma Muhammad
Rahimxon II Feruz buyrug’iga ko’ra 1279/1879-80 yili saroy kutubxonasi uchun
ko’chirilgan 1
.
Ogahiy bu asarning avvalida «Riyoz ud-davla» asarini tugatib,
Rahimqulixonning oldiga olib borganligi va o’zining «Zubdat ut-tavorix» nomli
asarini yozishga kirishgani haqida gapiradi. Ogahiy bu asarni ikki qismga bo’lgan.
Birinchi qismida Rahimqulixonning tug’ilishidan to xonlik taxtiga chiqquncha
bo’lgan voqealar bayoni berilgan. Ikkinchi qismida esa Rahimqulixonning xonlik
taxtiga chiqqandan so’ng to vafotigacha bo’lgan voqealar haqida yozgan.
Rossiya FA Qo’lyozma instituti fondida Ye6 raqami bilan mazkur asarning
nusxasi saqlanadi. Asar nasta’liq xati bilan qora siyohda ko’chirilgan. Matn qizil
rangdagi ramkaga olingan. Ammo asarning kotibi noma’lum. 1273/1856-1857 yili
ko’chirilganligi aniq. Hajmi 52 varaq, o’lchovi esa 27x48 sm. Bu nusxa Xorazm
hukmdorlarining saroy kutubxonasidan olib ketilgan.
Ogahiyning yana bir asari 1846 yildan 1855 yilgacha Xorazmda bo’lgan
tarixiy voqealarni bayon etuvchi «Jome’ ul-voqyeoti sultoniy» nomli asaridir.
Ogahiy uning yozilishi haqida asar muqaddimasida quyidagilarni yozib qoldirgan:
«Bu kitobning yozuvchisi Erniyozbekning o’g’li Muhammadrizo mirob, taxallusim
Ogahiy q u yidagilarni bayon etaman. Muhammadaminxon davlat tepasiga kelgan
vaqtda Rahimqulixonning Xorazmda hukmronlik qilgan vaqtidagi bo’lgan tarixiy
voqealarni yozar edim. Uni tezlik bilan tamom etib, Muhammadaminxonga taqdim
etdim. So’ngra bu kitobimni yozishga boshladim va uni «Jome’ ul-voqyeoti
sultoniy» deb atadim». Asarning xon kutubxonasida saqlangan ikkita qo’lyozma
nusxasidan biri hozirda O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutida, ikkinchisi esa
Sankt-Peterburgda saqlanadi 2
.
1
Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон. Т .: Абдулла Қ одирий , 1999. – Б .126
2
All rights reserved. Copyright © 2013 kitob.uz Tuzuvchi: Muslim1024@gmail.com & Sharaf Plus
21

O’zbekistan FA Sharqshunoslik instituti fondida saqlanayotgan asarning bir
nusxasi o’rtacha nasta’liq xati bilan qora siyohda qo’qon qog’oziga yozilgan, har
bir beti 17 qatordan iborat. Sarlavhalar qizil siyoh bilan yozilgan. Ba’zi bir betlar
hoshiyasiga har xil to’ldirishlar kiritilgan. Ko’p joylarda esa noaniq va xato
yozilgan so’zlar o’chirilib, to’g’rilab yozilgan. 204 betining yarmi va 204 b betlari
bo’sh qolgan, hech narsa yozilmagan. Bu asarni Rossiya Fanlar Akademiyasi
Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limida saqlanayotgan nusxasi
bilan solishtirib ko’rilganda mazmun jihatdan ikkalasi bir xil bo’lib chiqqan.
Qo’lyozmada ko’chiruvchining nomi va ko’chirilgan yili ko’rsatilmagan.
Asarning hajmi 310 varaqdan iborat bo’lib, o’lchovi 15 x 25,5 sm. Xati va
qog’oziga qaraganda asar XIX asrning ikkinchi yarmida ko’chirilgan. Tadqiqot
jarayonida bu nusxaning yaxshi saqlanmaganligi ma’lum bo’ldi.
«Jome’ ul-voqyeoti sultoniy» asarining yana bir nusxasi Rossiya FA
Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limida saqlanmoqda. Bu nusxa
ham qora siyoh va nasta’liq xati bilan qo’qon qog’oziga yozilgan. Sarlavhalar qizil
siyoh bilan yozilgan. Matn qizil siyohli ramka ichiga olingan. 6 jildi ichidan joy
olgan nusxasi esa jami 82 varaqdan iborat bo’lib, o’lchovi 27x48 sm. Kotib Usta
Qilich zargardir. Bu nusxaning oxirida Ogahiy tomonidan yozilgan Abdullaxon va
Qutlug’murodxonlar davridagi voqealarni bayon etuvchi qism ham bor 1
.
«Gulshani davlat» Ogahiyning Xorazm tarixiga bag’ishlagan to’rtinchi
asaridir. Mazkur asarda 1856 yildan 1865 yilgacha bo’lgan voqealar o’z aksini
topgan. Asarning hozirda uchta qo’lyozmasi mavjud, bir nusxasi O’zbekiston FA
Sharqshunoslik institutida, ikkita nusxasi Sankt-Peterburgda saqlanadi. Yozilish
tarixi haqida muqaddimada quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: «Bu kitob
o’quvchilarga va mutolaa etuvchilarga ma’lum bo’lsinki, men Erniyozbekning
o’g’li Muhammadrizo mirob laqabim Ogahiy ko’p vaqtlardan beri Xorazm tarixini
yozish bilan o’z qatorlarim ichida xursand edim. Sayyid Muhammadxon davrida
bu asarimni yozishga boshladim va uni «Gulshani davlat» nomi bilan atadim».
1
Огаҳий. Гулшани давлат. // Қўлёзма. ЎзФА ШИ. – № 7572. – Б. 54-55.
22

Mazkur asarning bir nusxasi O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutida
saqlanayotgan qo’lyozma nusxasi nasta’liq xati bilan q o’qon qog’oziga qora
siyoxda ko’chirilgan bo’lib, sarlavhalari esa qizil siyohda yozilgan. Matni 25
satrdan iborat. Nusxa 1903 yili ko’chirilgan bo’lib, 280 varaqdan iborat.
Ogahiyning mazkur asaridan ikki nusxa Rossiya FA Qo’lyozma instituti
xazinasida Ye6-VIII va 1891 (Nov 215) raqamlar bilan saqlanadi. Birinchi nusxa
nasta’liq xati bilan qora siyohda ko’chirilgan, boblar nomi qizil siyohda, matn ham
qizil ramka ichiga olingan. Ushbu nusxa 78 varaqdan iborat (majmuadagi 525b-
602a varaqlar). O’lchovi 27x48 sm. bo’lib, ko’chirilgan vaqti aniq emas. Saroyi
kutubxonasidagi mazkur nusxa 1873 yili A.Kun tamonidan qo’lga kiri t ilgan va
1890 yili Osiyo Muzeyiga sotilgan.
Ikkinchi 1891 (Nov 215) raqamli nusxa ham nastaliq xatida, qora siyoh bilan
rangli rus fabrika qog’oziga ko’chirilgan. Boblar nomi qizil siyohda, muqovasi esa
qora charmdan ishlanganligi bilan Xorazm muqovasozligiga xosligi ko’rinadi.
Nusxani 1324/1906-07 yili Muhammad Rahimxo’ja valadi Domulla Ibrohimxo’ja
Xorazmiy ko’chirgan. Hajmi 280 varaq bo’lib, o’lchovi esa 12,5x20 sm. Mazkur
nusxaning Xivadan A.N.Samoylovich Rossiyaga 1908 yili olib ketilgan 1
.
Ogahiyning Xorazm tarixiga oid asarlaridan oxirgisi 1865 yildan 1872
yilgacha Xorazmda bo’lgan voqealarni bayon etuvchi «Shohid ul-iqbol» nomli
asaridir. Bu asarning dunyoda yagona nusxasi Rossiya Fanlar Akademiyasi
Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo’limida saqlanmoqda. Bu nusxa
qora siyohda nasta’liq xati bilan qo’qon qog’oziga yozilgan. Sarlavhalar qizil
siyoh bilan yozilgan. Har bir beti 15 qatordan iborat. Muqovasi qizil charmdan
ishlangan. Asarda ko’chiruvchining ismi va ko’chirilgan yili ko’rsatilmaganligi
sabab kotibi noma`lum. Asar 1872 yilgi voqealarni bayoni bilan tugagan. Asar
277 varaqdan iborat bo’lib, o’lchovi 14x26 sm. Ogahiy ushbu asarining
muqaddimasida quyidagilarni yozadi: «Men, Muhammadrizo laqabim Ogahiy
yoshligimdan to shu vaqtgacha Xorazmda yashadim. Bu yerda hukmronlik qilgan
1
Матякубова М. Хива хонлиги тарихи манбалари (Муҳаммадризо Огаҳийнинг тарихий асарларини
кодикологик хусусиятлари) . У рганч, 2006. Б. 36
23

podshohlarning tarixlarini yozdim. Muhammad Rahimxon II vaqtida bu asarni
yozishga boshladim va unga «Shohid ul-iqbol» deb nom qo’ydim». «Shohid ul-
iqbol» asarini Ogahiy Muhammad Rahimxon II davriga atab yozishga kirishgan.
Bizga ma’lumki, mazkur asarning yagona nusxasi 1873 yili saroy talon-toroji
vaqtida Sankt-Peterburgga olib ketilgan. Munis va Ogahiylar tomonidan
yaratilgan asarlar Xorazm tarixi va madaniyatini o’rganishda birlamchi manba
bo’lib shu bilan birga Xivadagi kitob va kitobat, biblio-psixologiya masalalarni
o’rganishda, xonlik kutubxonasi tarkibini aniqlashda ham yaqindan yordam
beradi.
24

1.3. XX asr boshlarigacha bo’lgan davrda Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy
hayot
Xonliklardagi sotsial-iqtisodiy va madaniy hayot masalasi juda murakkab
bo'lgan. Xiva xonligiga asos solgan paytda xonlik aholisi 900 ming kishini tashkil
etgan. Aholining yarmi ko'chmanchi edi.Xonlikdagi aholining 65 foizini o'zbeklar,
26 foizini turkmanlar, qolgan qismini esa qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqalar
tashkil qilgan. Xonlik hududida 20 dan ortiq o'zbek qabilalari bo'lib ular qiyot,
qo'ng'irot, nukus, mang'it, uyg'ur, nayman, qipchoq va boshqa qabilalar edi.
O'zbeklar asosan o'troq hayot kechirib, dehqonchilik bilan shug'ullanganlar.
Xiva xonligidagi aholi etnik va til jihatdan bir-biridan farq qiladigan quyidagi
to'rtta guruhga bo'lingan bo'lgan 1
.
1. Til jihatdan turkiylashgan qadimgi Xorazmliklarning avlodlari, bular ko'p
chetdan turli sabablarga ko'ra kelib qolgan guruhlarni o'ziga singdirishga erishgan.
Bularni kasbu-korlari dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bo'lgan.
2. Xonlikning g'arb va janubiy tomonlarida turkman qabilalari joylashgan
Ular o'troq hayot kechirsalarda, asosan kasbi chorvachilik bo'lib, ular yer-
mulklaridan oladigan umumiy daromadning 10g'1 qismi miqdorda soliq to'lashgan
(xonga). Bundan tashqari ularning adoqli, xizr eli qabilalari xonni navkarlar bilan
ta'min etib turgan.
3. Elbarsxon Xorazmga xon bo'lib kelganda u bilan birga Dashtu
qipchoqdan o'zbeklar kelgan. Ular yarmi ko'chmanchi hayot tarziga ega bo'lib,
to'rtta guruhga bo'lingan: Qiyot-qo'ng'irot, Uyg'un-nayman, Qongli-qipchoq hamda
Nukuz-mang'it.
4. Hukmron tabaqalar, ya'ni “oq suyaklar” bo'lib, ularning qo'lida juda katta
boylik va qullar bo'lgan (qullar bular asirga Eron va Rossiyadan tushgan odamlar).
Xiva xonligida (XVI asr ) boshqaruv tizimi juda murakkab bo'lib,
urug'chilikka asoslangan byurokratik tizim mavjud edi. Xivada boshqa
1
Ogahiy. Zubdat ut-tavorix. // Qo’lyozma. O’zFA ShI. – № 821/II. Yana qarang: SVR, VII. – № №
5023,5024.
25

xonliklardan farqli o'laroq inoq degan lavozim bo'lib, bu lavozimni egallagan odam
xondan keyingi odam hisoblanib, amir-ul-umaro, ya'ni hukmdorlar hukmdori deb
atalardi. Xonlikda devonbegi ham bo'lib, u xonning o'zidan keyingi amaldor
hisoblanardi. Yana qo'shbegi degan lavozim bo'lib, unga xonlikning janubiy
qismidagi o'troq aholi b o `ysunardi. Bu yerda xon, vazir va qushbegidan tashqari
yana 5 kishidan iborat xon maslahatchilari (ular urug' boshliqlaridan tuzilardi)
bo'lgan har urug' boshliqlaridan (inoqlar va otaliqlar) 2 kishi davlat boshqaruviga
kirgan 1
.
Xonlik boshqaruvida yasovullar shtati bo'lgan. Yana yuzboshi, mingboshi
kabi amaldorlar bo'lgan. Yana joylardagi amaldorlar o'zlarining quyi boshqaruv
tizmlariga ega bo'lib, o'z yerlarini mustaqil boshqarishgan. Xonlik o'z navbatida
okruglarga bo'lingan bo'lib, ularni hokimlar va qozilar boshqargan. Xonlikda
yashovchi turkman, qozoq va qoraqalpoqlar hokimlarga b o `s u nmay, faqat
o'zlarining urug' boshliqlariga itoat qilganlar. Turkmanlarda ular bek hamda
vakillar deyilsa, qoraqalpoq va qozoqlarda biy deb atalganlar. Xonlikda din ahllari:
so'filar, shayxlar katta hurmat e'tiborga ega bo'lganlar.
Xonlikda XIX asr 1 yarmida ham feodal munosabatlarning rivojlanib
borishiga qaramay, o'tmish patriarxal hayot qoldiqlari saqlanib qolayotgan edi. Yer
hamda suv xon, yirik feodallar qo'lida edi. Ayrim feodallar qo'li ostidagi yerlar 15
ming tanobni tashkil qilganda, oddiy jamoa a'zosi bo'lgan dehqonning yeri 1-2
tanobdan oshmas edi.
Rus elchisi ((Moskva) Ivan Xoxlov ma'lumotiga ko'ra XVII asrda xon
qo'shinlari soni 15 mingdan 30 minggacha bo'lgan. Xonlik iqtisodini bu davrda
og'ir soliqlardan tushgan pullar tashkil qilgan. Iqtisodiy hayot xonlikda juda og'ir
bo'lgan. Xiva xonligida yerning bir qismi hukmronlik qildayotgan sulola a'zolariga
(to'ralarga), shuningdek harbiy boshliqlarga (sarkardalarga) hamda vaqf yerlari
sifatida masjid-madrasalarga berilgan 1
. Bu yerlarda ishlovchi ijarachilar
“bevatanlar”, “yarimchilar” deb atalganlar. Oddiy mehnatkash xonga “salgut” deb
1
Ogahiy. Riyoz ud-davla. // Qo’lyozma. O’zFA ShI. – № 5364/11. Yana qarang: SVR, VII. – № 5022.
1
Огаҳий. Зубдат ут-таворих. // Қўлёзма. ЎзФА ШИ. – № 821/II. Яна қаранг: СВР, VII. – № №
5023,5024.
26

atalgan og'ir yer solig'ini to'lagan. Yana “begar”deb atalgan majburiyat bo'lib,
bunga asosan har bir xonadondan bir kishi 12 kun davomida xonga ishlab bergan.
Aholining dehqonchilik bilan shug'ullanadigan qismi suvni yetishmasligidan azob
chekkan. Boylarning yerlarida qullar ishlab zilgan. Shahardagi hayot bu davrda
og'ir bo'lgan. Shahar aholisi hunarmandchilik, ayrimlari dehqonchilik bilan
shug'ullangan. Bug'doy, arpa ekkan, qurt boqishgan. Savdo kam rivojlangan.
Chunki qaroqchilar hujum qilib turgan. Savdoni og'ir ahvolga tushishi shahar
aholisi hayotini yomon ahvolga tushirib qo'yganini 1558 yilda X ivani kuzatgan
Jenkinson yozadi. 1573-1575 yilda Amudaryo o'z izini o'zgartiradi natijada eski
izi atrofidagi joylashgan qishloq va shaharlarda hayot to'xtaydi. Odamlar eski
Urganchdan, yangi Urganch janubroqqa o'tib yashaydigan bo'ladi.
Amudaryo eski o'zanini qurishi xonlik markazini Xivaga ko'chishiga sabab
bo'ladi.
Amudaryo o'zanini o'zgarishi mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta'sir qildi.
Xonlik xazinasi bo'shab, hatto amaldorlarga ham yillab oylik to'lanmay qoldi.
Shunga qaramay bu davrda yangi shaharlar qurishga e'tibor berildi. Natijada
Xazorasp, Xonqa, Shohobod kabi shaharlar qurildi. Anushtegin davrida (1663-
1687) yangi Qiyot shahri tuzilib, Amudaryo eski o'zani atrofida yashagan odamlar
ko'chirib o'tkazildi. 1681 yilda yirik Shohobod kanali qurib ishga tushirildiki,
uning xonlik iqtisodiy hayotida ahamiyati katta bo'ldi. Lekin xonlikdagi iqtisodiy
ahvol yana uzoq vaqtlargacha og'irligicha qolgan edi 1
. Xonlikda arxitektura
qurilishlariga ham katta e'tibor berilgan. M: bunga Anushaxon davrida Xivada
qurilgan va saqlanib qolayotgan Arabshoh madrasasi(1616) qator machit va
madrasalarni, jumladan ikki qavatli Sherg'ozi madrasasini (1719) kiritish kiritish
mumkin.Xonlikning Xiva, Urganch, Xazorasp, Xo'jayli, Tashouz, Gurlan, Xonqa
va boshqa shaharlarda hunamandchilik rivojlangan bo'lib, ipakdan jundan ajoyib
matolar, gilamlar ishlab chiqarilgan. Shuning uchun yuqoridagi shaharlarda savdo-
sotiq gavjum bo'lgan. Ayniqsa Afg'oniston va Rossiya bilan savdo-sotiq yuqori
bo'lgan. Masalan faqat 1844 yilda Rossiyaga 137 ming so'mlik turli tovar
1
O’zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000 . Б .84
27

chiqarilgan. Rossiya esa Xivaga shu yili 276 ming so'mlik tovar olib kelgan.
Qishloq xo'jaligida asosan qo'l mehnatidan foydalanilgan. Mehnat qurollari qoloq
bo'lgan. Bu o'z navbatida xonlikda iqtisodiy ahvolni yomonligiga sabab bo'lgan
Har uch xonlikda, jumladan Xiva xonligida ham o'z puli bo'lgan. Bu pullar oltin,
kumush tangalar va mis puldan iborat bo'lgan.
XVIII asr boshlariga kelganda iqtisodiy tushkunlik vujudga keldi. Bunga
sabab shu davrda o'zbeklar bilan turkmanlar o'rtasidagi to'xtovsiz urushlar, Buxoro
xonlarining Xiva xonlari ichki ishlariga aralashuvi, Qozoq qolmiqlarini to'xtovsiz
hujumlari, Eron shohi Nodirshohni Xorazmni 1740 yilda bosib olishi (Elbarsxon
davrida) bo'ldi.
Bundan foydalangan Petr 1 1714-1717 Xorazmga Bekovich-Cherkasskiy
ekspeditsiyasini yubordi. Bu vaqtda Xiva taxtida Sherg'ozi xon o'tirgan edi. (1715-
1718 yillar) Xiva xonligida aholi XIX asr I yarmida 350000-500000 ni tashkil
qilgan. Asosiy qismi o'troq aholi edi. Bir qismi chorvachilik bilan shug'ullangan.
Ijtimoiy hayotning o’ziga xos xususiyatiXiva xonligining ijtimoiy hayotida
Buxoro xonligidagidek sokinlik hukm surardi.
Bu sokinlikning sababi - xonlikning jahon taraqqiyotidan deyarli uzilib
qolganligida edi. Mamlakatda uzoq vaqt siyosiy tarqoqlik hukm surgan, natural
xo’jalik ustun bo’lgan, to’xtovsiz davom etgan o’zaro ichki urushlar hamda tashqi
hujumlar oqibatida mamlakat iqtisodiyoti izdan chiqqan sharoitda ijtimoiy
hayotning bundan boshqacha bo’lishi mumkin emas edi. Hukmron tabaqalarning
aksariyat qismi davlat, millat taqdiridan ko’ra o’zlarining shaxsiy manfaatlarini
ustun qo’yganlar.
Xonlik aholisi
XIX asrning 20- yillari boshlaridagi ma’lumotlarga ko’ra Xiva aholisining
soni 300 ming kishini tashkil etgan. Bu raqam qat’iy bo’lmasdan xonlik
hududining kengaya borishi bilan xonlik ftiqaroligini qabul qilganlarning soni
ko’payib borgan.
Xonlik poytaxti Xiva shahrida 4 ming aholi yashagan. Aholining katta qismi
o’zbeklardan iborat bo’lgan. Undan keyingi o’rinlarni turkmanlar, qoraqalpoqlar
28

va qozoqlar egallashgan. o’zbeklar, asosan, qo’ng’irot, nayman, qiyot, uyg’ur,
nukuz, qang’li, xitoy, qipchoq kabi qabilalariga mansub bo’lgan.
Ularning har biri, asosan, o’zlariga ajratilgan yerlarda joylashgan. Har biri
alohida-alohida kanalga ega bo’lishgan. Har bir qabila o’zlariga qarashli sug’orish
inshootlarni tiklash va ta’mirlash ishlarida qatnashgan. Har bir qabilaning kanali
ham shu qabila nomi bilan atalgan.
Davlat tuzumi va boshqaruv tizimi
Xonlik mutlaq monarxiya bo’lib, oliy hukmdor - xon davlat boshlig’i edi.
Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga («Pitnak, Hazorasp, Xonqa,
Urganch, Qo’shko’pir, g’azovat, Qiyot, Shohabbos, Toshhovuz, Ambar-Manoq,
Gurlan, Ko’hna Urganch, Xo’jayli, Chumanoy va Qo’ng’irot) va 2 ta noiblikka
(Beshariq va Qiyot-Qo’ng’irot), shuningdek, xonning bevosita o’ziga
bo’ysundirilgan tumanlarga bo’lingan edi. Davlat boshlig’i - xon hokimiyati
vakolati nasldan naslga o’tgan. Xondan keyingi o’rinda dastlabki asrlarda inoq
turgan. XIX asrning birinchi yarmidan boshlab esa inoqning mavqeyi pasaya
borgan. Muhammad Rahimxon I davrida nufuzli amaldorlardan iborat Devon
tuziladi. Devon davlat hayotiga oid masalalarni hal etgan. Devonda xondan keyingi
o’rinda qo ‘shbegi turadigan bo’ldi. U xonning birinchi yordamchisiga aylandi.
Xonning barcha yorliq va farmonlari uning qo’lidan o’tgan 1
.
Qo’shbegidan keyingi o’rinda mehtar turgan. U xonlikning moliya vaziri edi.
Bundan tashqari, devonbegi, shayxulislom, qozikalon, eshon rais, mirzaboshi,
mirshab, mahram, katta beklar (viloyat va katta shaharlar hokimlari), kichik
beklarva xon maslahatchilari kabi turli lavozimlar bo’lgan. Xonning ishonchli
vakillari hisoblangan inoqlarning mavqeyi kuchli bo’lgan davrlarda ulardan 5 kishi
a’zo bo’lgan «Xon kengashi» (maslahat kengashi) faoliyat ko’rsatgan.
Xonga sadoqat bilan xizmat qilganlarning lavozimlari ba’zan o’g’illariga
meros qilib berilgan. Viloyatlarni beklar, noibliklarni xon tayinlagan noiblar
boshqargan. Ular, asosan, moliya va mirshablik vazifalarini bajarganlar.
1
Sagdullayev A.O’zbekiston tarixi, T., 1999.
29

Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa o’zlarining biylari, turkmanlar
esa ularning vakili tomonidan oshqarilgan. Ularning lavozimlari nasldan naslga
meros bo’lib o’tsa-da, nomzodini xon tasdiqlashi shart bo’lgan 1
.
Yer egaligi
Xonlikning asosiy boyligi yer hisoblanardi. Bu yerlar sug’oriladigan (axya) va
sug’orilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. E galik shakliga ko’ra, Xiva
xonligining yerlari ham uchga bo’lingan.
1. Davlat yerlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy yerlar). 3. Vaqf yerlari.
Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar,
ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik
qilishgan. Amaldorlarning yerlari 2-3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va unirig
qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik qilishgan.
Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat yerlarida
va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar. Ijara yerlarining
hajmi 10 tanobgacha bo’lgan.
Xon va boshqa xususiy mulk yerlarida dehqonchilik qiluvchilar yarimchilar
deb atalgan. Bunday deb atalishiga ular yetishtirgan hosilning yarmini ijara haqqi
uchun berganliklari sabab bo’lgan edi.
Xonning qarindoshlari o’z xususiy yerlaridan davlatga soliq to’lamas edilar.
Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlaiy tarxon yer olganlar ham ozod
etilgan edilar 2
.
Mayda yer egalari tobora xonavayron bo’lib borganlar. Oxir oqibatda, ular
yerlaridan judo bo’lganlar.
Shaharlarning iqtisodiy taraqqiyotdan orqada qolishi, yirik sanoatning
mutlaqo yo’qligi oqibatida g’arbiy Yevropa davlatlarida yersiz dehqonlar shaharga
ish izlab borishdek imkoniyatga ega bo’lmagan. Oqibatda, ular qishloqda qolishga
majbur bo’lganlar. Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib
borilardi. Shu boisdan Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asr 70-
1
Xorazm tarixi. Urganch . 2004.
2
www.ziyouz.net sayti , www.wikepediya.com sayti
30

yillarida Davkor ko’li yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan kanali, Qilich
Niyozbiy kanali, Katta Xonobod kanali qurildi. Bu tadbirlar yerlarni sug’orish
holatini yaxshilashga ko’maklashdi.
Soliq va majburiyatlar
Xiva xonligida soliq va majburiyatlar haddan tashqari ko’p bo’lgan. Asosiy
soliq salg’ut, ya’ni yer solig’i edi. Bundan tashqari, salg’ut (bir yo’la to’lanadigan
soliq), miltiq puli (qurol sotib olish uchun aholidan yig’iladigan jarima), arava oluv
(aholining qo’lidagi aravalarini davlat ishlariga safarbar etish), uloq tutuv
(aholining qo’lidagi otlar va tuyalami safarbar etish), qo’nalg’a (elchilar va
arnaldorlarga ko’chib o’tish uchun joy berish), so’ysun (qo’nalg’a chog’ida
amaldorlarni mehmon qilish uchun mol so’yish), chopar puli (soliq yig’ish
xabarini yetkazuvchilar uchun haq to’lash), tarozuyona (tarozibonga to’lov haqi),
mirobona (mirob uchun yig’im), darvozabon puli (yukni o’tkazganlik uchun shahar
darvozasi qorovuliga to’lanadigan haq), mahalliy hukmdorga haq to’lash,
qorovulga haq to’lash, pul solig’ini qabul qilayotganda xazinachiga haq to’lash,
qo’riqbonga (o’rmon yoki yaylov nazoratchisiga) haq to’lash, mushrifona (hosilni
tekshiruvchi va uning miqdorini aniqlovchi amaldoiga haq to’lash), afanak puli
(begar majburiyatini o’tash haqida xabar berganlik uchun to’lanadigan haq), chibik
puli (ommaviy ishlarda qatnashishdan ozod etilgani nchun to’lanadigan haq),
ruhqniylarga to’lanadigan haq.
Ko’rinib turibdiki, mehnltkash xalq 18 ta soliq va boshqa to’lovlar to’lagan.
Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug’ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot
to’lashgan.
Bundan tashqari, mehnatkash xalq tinkasini qurituvchi quyidagi bir qancha
majburiyatlarni ham o’taganlar:
1. Begar - rasman 12 kunlik davlat majburiyati; unga ko’ra, qishloqning har
bir xonadonidan bir kishidan odamlarni to’plashardi. Ular har yili turli qurilish
ishlarida, kanal qazishda, yo’llarni tuzatishda, xon saroylari qurilishida ishlar
edilar.
31

Begarning muddati 12 kun deb belgilangan bo’lsa-da, aslida u bir oy, undan
ko’proqqa ham cho’zilar edi.
2. Qazu - butun qishloq aholisini katta va kichik kanallarni tozalashga safarbar
etish majburiyati.
3. Ichki va obxo’ra qazu - har yili kanallarning suv taqsimlagichini tozalash
majburiyati.
4. Hachi - himoya dambalari qurish va ulami mustahkamlashda qatnashish
majburiyati.
5. Otlanuv - xon ovida qatnashish uchun lashkarlikka kelish.
Sug’orish tizimi bilan bog’liq majburiyatlar oddiy mehnat- kash xalq
yelkasidagi og’ir yuk edi. Chunki bu majburiyatlarning barchasi qo’lda ketmon
bilan bajarilar, tuproqlar esa zambilda tashilar yoki yelkada ko’tarilib chiqilar edi 1
.
Suv chiqarish va himoya to’g’onlari tuproq, yog’och hamda chimlardan qurilar
ediki, ko’pincha ular suvning bosimiga bardosh bera olmas edi. Ana shunday
paytlarda ular qaytadan qurilardi. Bosimga bardosh berganlari esa bir yildan
ortiqroq chidamas edi. Kelasi yili ularni qayta qurish kerak bo’lardi. Mehnatkash
xalqning og’ir qismatini o’zaro ichki urushlar battar og’irlashtirgan edi.
1
А. Сагдуллаев Ўзбекистон тарихи, Т., 1999. Б.74
32

II-BOB. XX ASR BOShLARIDA XIVA XONLIGIDA SAN’AT VA
MADANIYAT
2.1. XX asr boshlarida Xiva xonligida shaharlar hayoti, me’morchilik,
uning san’at va madaniyat rivojidagi o’rni
XVI asrda Xiva xonligi iqtisodiy inqirozga duchor bo’ldi. Buning asosiy
sabablaridan biri - Amudaryoning o’z o’zanini o’zgartirib, 1573- yildan boshlab
Kaspiy dengiziga oqmay qo’yganligi bo’ldi. Daryo 15 yil davomida Orol dengizi
yo’na li shiga burildiki, natijada eski o’zan atrofidagi yerlar cho’lga aylandi. Aholi
esa xonlikning boshqa hududlariga ko’chib o’tishga majbur bo’lgan. Bundan
tashqari, Xiva xonligining XVI asrda ikki marta Buxoro xonligi tomonidan bosib
olinishi, shuningdek, o’zaro qabilaviy urushlar, og’ir soliqlar hamda turli to’lov va
jarimalar mamlakat aholisini xonavayron qilgan. Bu hoi, o’z navbatida, savdo-
sotiqqa katta putur yetkazgan 1
.
Xiva xonligida Xiva, Ko’hna Urganch, Yangi Urganch, Vazir kabi o’nlab
shaharlar mavjud bo’lgan. Ulardan eng qadimiysi Xiva shahri hisoblanadi. Xiva
shahri milloddan avvalgi V asrda yuzaga kelganidan buyon uning tarixi butun
Xorazm tarixi bilan chambarchas bog’liq bo’lib keldi. Xivaning mashhurligi u
bunyod etilgan davrlaridanoq Sharq bilan G’arbni bog’lovchi savdo yo’li
o’tganligi bilan izohlanadi.
Xiva shahri XVI asr boshlaridan 1920-yil fevralgacha Xiva xonligining
poytaxti bo’lgan 2
.
Ko’hna Urganch Xonlikning yana bir shahri — Ko’hna Urganch (Gurganch)
shahridir. Qadimda bu shahar joylashgan hudud hozirgi Turkmaniston (Toshhovuz
viloyati) tarkibidadir. Ko’hna Urganchga asos solinganligiga 2000 yildan oshdi.
Shahar muhim savdo karvoni yo’llari kesishgan yerda joylashganligi uchun ham
tez rivojlangan.
1
Xorazm tarixi. Urganch . 2004.
2
Danilevskiy G.I. Opisaniye Xivinskogo xanstva. ZIRGO, 1851. Kn.: 5.
33

Ko’hna Urganch X - XI asrlarda Xorazm davlatining poytaxti edi. Bu shahar
arab geograflari asarida Jurjoniya nomi bilan qayd etilgan. X asrning ikkinchi
yarmida poytaxt Gurganchda mustaqil amirlik tuzilgan. 995- yilda Gurganch amiri
Ma’mun ibn Muhammad poytaxti Kot shahri bo’lgan xorazmshohlarni tor-mor
etib, o’zini Xorazmshoh deb e’lon qilgan. Shu tariqa Gurganch Xorazm
davlatining yagona poytaxtiga aylangan.
XI - XII asrlarda bu shaharda madaniyat, ilm-fan rivojlandi. Shahar
mustahkam qal’a-devor bilan o’rab olindi. 1221-yilda Chingizxon hujumi
natijasida Ko’hna Urganch shahri taqdiri nima bo’lganligini eslang.
1646- yilda Abulg’ozixon hozirgi Urganch shahriga asos soldi. Bunga
yuqorida qayd etilgan Amudaryoning o’z yo’nalishini o’zgar-tirib Orol dengizi
tomon oqa boshlagani, buning oqibatida Gurganchning (Ko’hna Urganch) suvsiz
qolganligi sabab bo’lgan edi. Shundan keyin qadimgi Gurganchning nomi Ko’hna
Urganch bo’lib qoldi.
Vazir shahri
Vazir Xorazmning shahar-qal‘alaridan biri bo’lgan. Tarixiy manbalarda qayd
etilishicha, shayboniylardan bo’lgan Mustafoxon tomonidan XV asr o’rtalarida
asos solingan.XVI asrda shayboniylarning o’zaro urashlari shaharni vayron
bo’lishiga olib kelgan. 1558- yilda Xivaga kelgan Antoniy Jenkinson bu haqda
bunday deb yozgan edi: „Vazir shahri keyingi 7 yil m obaynida o’zaro urushlar
oqibatida to’rt marta vayron bo’ldi. Shuning uchun ham bu yerda savdogarlar juda
kam, borlari ham nochor”. 1593 - 1598- yillarda esa Abdullaxon II harbiy
yurishlari chog’ida ham shahar yana vayron etildi.
Abulg’ozixon Yangi Urganchga asos solgach, Vazirning qolgan aholisini ham
shu yerga ko’chirgan. Shu tariqa shahar o’z ahamiyatini butunlay yo’qotgan.
1573-1575 yilda Amudaryo o'z izini o'zgartiradi natijada eski izi atrofidagi
joylashgan qishloq va shaharlarda hayot to'xtaydi. Odamlar eski Urganchdan,
yangi Urganch janubroqqa o'tib yashaydigan bo'ladi.
Amudaryo eski o'zanini qurishi xonlik markazini Xivaga ko'chishiga sabab
bo'ladi. Xonlikda arxitektura qurilishlariga ham katta e'tibor berilgan. M: bunga
34

Anushaxon davrida Xivada qurilgan va saqlanib qolayotgan Arabshoh
madrasasi(1616) qator machit va madrasalarni, jumladan ikki qavatli Sherg'ozi
madrasasini (1719) kiritish kiritish mumkin. Xonlikning Xiva, Urganch, Xazorasp,
Xo'jayli, Tashouz, Gurlan, Xonqa va boshqa shaharlarda hunamandchilik
rivojlangan bo'lib, ipakdan jundan ajoyib matolar, gilamlar ishlab chiqarilgan.
Shuning uchun yuqoridagi shaharlarda savdo-sotiq gavjum bo'lgan.
XVIII asr oxiriga kelib shaharlar hayotida uzoq davom etgan tushkunlik holati
barham topdi. XVIII asrning ikkinchi yarmi - XIX asr boshlarida katta ko’lamdagi
sug’orish inshootlarining tiklanishi hamda yangilarining bunyod etilishi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning o’sishiga asos bo’ldi. Bu hodisa, o’z navbatida,
shaharlarda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning o’sishiga sabab bo’ldi.
Biroq bu o’sishni Yevropa davlatlari iqtisodiyoti taraqqiyo t bilan aslo
tenglashtirib bo’lmas edi. Bu davr - g’arbiy Yevropa davlatlari hayotida tub sifat
o’zgarishlar davom etayotgan davr edi. Chunonchi, Buyuk Britaniyada boshlangan
sanoat to’ntarishi Yevropaning boshqa ilg’or davlatlariga ham yoyilgan, XIX asr
o’rtalariga kelganda esa u nihoyasiga yetayotgan edi. Binobarin, Yevropa
davlatlarida kapitalistik munosabatlar gurkirab rivojlanayotgan edi.
O’rta Osiyo xonliklarida, jumladan, Xiva xonligi jamiyati hayotida hamon
o’rta asr yer egaligi munosabatlari hukmron edi. Xiva — muzey-shahar, lekin Rim
shahri kabi aholi yashaydigan shahardir. Sharqning ko’pgina shaharlari kabi Xiva
Amudaryoning quyi oqimida joylashgan Xeyvak nomli suv havzasi yonida barpo
etilgan bo’lib, Xorazm vohasining sug’oriladigan yerlarida rivojlanib kelgan.
Arxeologik tadqiqoitlarning ko’rsatishicha, shahar kamida 2500 yoshga kirgan 1
.
Bularning hammasi Y U NESKO tashkilotiga Xivani qo’riqxona ahamiyatidagi
shahar deb e’lon qilishga, shaharning ichki qismi bo’lgan Ichan-qal’ani esa jahon
ahamiyatidagi tarixiy yodgorlik deb e’tirof etishga asos bergan. «Avesto» kitobi
Xorazm to’g’risida tarixiy ma’lumotlar beradi. «Tarixning otasi» deb sanalgan
Gerodot Xorazm va xorazmliklar to’g’risida gapirib o’tgan edi. Beruniy esa
Xorazmdagi qadimiy deh q onchilik to’g’risida hikoya qilgan.
1
O’zbekiston adabiyoti va san’ati». 1990 yil 10 avgust.
35

Xiva — tarixiy qurilish, butunligicha bino va inshootlar, aslida ochiq
havodagi butun bir shahar amalda tarixiy holida saqlanib qolgan dunyoning bir
nechtagina shaharlaridan biridir. XVIII asr oxiri — XIX asr o’rtasidagi Xiva
shahrining monumental inshootlari go’yoki qaytadan barpo etilgan shaharni hosil
qilgan bo’lib, u bizni bor-yo’g’i ikki-uch avlod ustalarning hayoti davomida
qurilishi tezligi bilan hayratda qoldiradi. Lekin boshqa sharoitlarda halokatli
bo’ladigan holatlar – kichik yer bo’laklaridagi tasodifiy qurilishlar, o’ta siqiq
sharoitlar va yer kamligi bu yerda me’morchilik inshootlarining benihoya
go’zalligi, nafisligi va turli-tumanligiga sabab bo’ldi. Xivaning eng ko’p va siqiq
holda inshootlar qurilgan qismi bo’lgan aynan shu Ichan-qal’a taqdir taqozosi bilan
me’morchilik muzeyiga aylandi, uning yodgorliklarida bizga xalq ustalarining eng
go’zal asarlari namoyon bo’ladi.
Ichan qal'a — O'rta Osiyodagi yirik va noyob me'moriy yodgorlik. Xivaning
ichki qal'a (Shahriston) qismi. Ichan qal'a shaharning Dishan qal'a (tashqi qal'a)
qismidan devor bilan ajratilgan. U Xiva raboti (Dishan qal'a)dan baland
qo'rg'ontepaga o'xshab ko'rinadi. Ichan qal'aga 4 darvoza (Bog'cha darvoza,
Polvon darvoza, Tosh darvoza, Ota darvoza)dan kirilgan.
Xorazm xalq me'morligining ajoyib obidalari: madrasa, masjid, saroy va
minoralar, asosan, Ichan qal'ada joylashgan.
Undagi me'moriy yodgorliklarning yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli:
birinchisi Xorazmning qadimgi davridan to mo'g'ullar istilosi davriga qadar, bu
davrdan Ko'hna arkning g'arbiy devori, qal'a devorining shimoliy-sharqiy
burchagidagi qadimgi davrga mansub burj va qal'a devori qoldiqlari saqlanib
qolgan 1
.
Ikkinchisi Xorazmning 1220 yildagi mug'ullar istilosidan keyin tiklanish
davri. Bu davrda Sayid Alovuddin maqbarasi va boshqa mahobatli binolar
qurilgan.
1
Ogahiy asarlarining tavsifi (katalog). – T., 1986.
36

Uchinchi davri XVI- XVII-asrlarga to'g'ri keladi. Shu paytda (Abulg'ozixon
va Asfandiyorxon hukmronlik davri) Ichan qal'ada Anushaxon hammomi (1657),
peshayvonli Oq masjid (1675), Xujamberdibek madrasasi (1688) kabilar bunyod
etildi, Ko'hna ark istehkomlari mustahkamlandi, ko'rinishxona (xonning
qabulxonasi) qurildi (1686 — 1688). Buxoro bilan Eron o'rtasida Xiva xonligi
uchun boshlangan urush natijasida (XVIII-asrning 1-yarmi) Ichan qal'a va,
umuman, Xiva shahri qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat
bo'lib turdi) 1
.
To'rtinchi davri XVIII- XX-asrlarni o'z ichiga oladi. Bu davrda O'rta Osiyo
mahalliy me'morligi an'analari asosida masjid, madrasa, tim va toqilar qurildi. Ota
darvozadan Polvon darvozagacha katta yo'l o'tkazildi. XVIII-asr oxirida Juma
masjid qayta qurildi va uning yonida baland minora qad kutardi. Ichan qal'aning
xaroba devorlari tiklandi, bir qancha imoratlar ta'mir qilindi. 1840- 1842 yillarda
ikki qavatli (Qutlug' Murod) Inoq madrasasiga qaratib tim va toqilar qurildi.
Muhammad Raximxon (1806- 25), Olloqulixon (1825- 1842), Muhammad
Aminxon (1845- 1855) hukmronligi davrida Ichan qal'ada qurilish avj oldi.
Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etildi. Ko'hna arkdagi saroy qurilishi
tugallandi. Yangi va karta Tosh hovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin
qo'rg'on devorining bir qismi buzilib, o'rniga Olloqulixon karvon saroyi, madrasasi
va timi qurildi, xalq ijodining ajoyib namunasi Pahlavon Mahmud maqbarasi qad
ko'tardi. Arab Muhammadxon va Musa To'ra madrasalari ham shu davrda
yaratildi. Muhammad Aminxon Ichan qal'aning g'arbiy qismiga — Ko'hna ark
yoniga Kalta minor nomi bilan mashhur bo'lgan minora qurdirdi. Bu minora garchi
bitkazilmay qolgan bo'lsa-da, Ichan qal'a mujassamotida katta o'rin tutadi.
Madrasalardan eng yirigi — Muhammad Aminxon madrasasidir. Uning
o’ziga xos xususiyatlari – ikkitalik hujralardir. Old devorlarning naqshli
bezatilishida rangli g’ishtin termalarning qatlamlari hamda o’simlik tusidagi
naqshlar bo’lgan mayolika bilan qoplangan bezaklar kiritilgan. Eshiklar va
panjaralar ajoyib o’yma naqshlar bilan bezatilgan. O’rta asrlar shaharlarini tashqi
1
O’zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000
37

devorlar va minoralarsiz, shahar ichidagi ark qal’asisiz tasav v ur qilish qiyin. Xiva
shahri ham shunday. Ichan- q al`a avvaldan uni himoya qiladigan ulkan qal’a
devorlari bilan o’ralgan edi. XIX asr o’rtasida esa Xivaning atrofida o’nta
darvozasi bo’lgan yangi qal’a devorlari bunyod etilgan. Shundan e’tiboran
shaharning ushbu kattaroq xalqasi Dishan-qal’a, yoki «tashqi qal’a» deb
nomlanadigan bo’ldi.
Xivaning ma’naviy hayotida muqaddas joylar — mozorlar va maqbaralar
alohida o’rin tutgan. Ayniqsa e’tiborli sajdagohlardan biri – kasbi ko’nchi bo’lgan,
jismi pahlavon, ruhi faylasuf, ko’ngli shoir bo’lgan Pahlavon Mahmud ismli
ulug’vor zotning maqbara majmuasidir. Vafot etganidan keyin xalq uni pir – Xiva
shahrining muborak homiysi sifatida e’tirof etgan. Asta-sekin Pahlavon
Mahmudning go’ri atrofida xonlar urug’iga daxldor kishilarning go’rlari
joylashgan mozor yuzaga keldi, keyin esa maqbaraga tegishli inshootlarning yirik
majmuasi barpo etildi, ular yozgi va qish mavsumidagi masjidlarni, ma’rakalar
uchun mo’ljallangan inshootni va Qur’on o’qish xonalarini o’z ichiga oladi 1
.
XVIII asr oxiriga kelib shaharlar hayotida uzoq davom etgan tushkunlik holati
barham topdi 2
.
XVIII asrning ikkinchi yarmi — XIX asr boshlarida katta ko’lamdagi
sug’orish inshootlarining tiklanishi hamda yangilarining bunyod etilishi ishlab
chiqaravchi kuchlarhing o’sishiga asos bo’ldi. Bu hodisa, o’z navbatida,
shaharlarda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning o’sishiga sabab bo’ldi.
Biroq bu o’sishni Yevropa davlatlari iqtisodiyoti taraqqiyoti bilan aslo
tenglashtirib bo’hnas edi. Bu davr — G’arbiy Yevropa davlatlari hayotida tub sifat
o’zgarishlar davom etayotgan davr edi. Chunonchi, Buyuk Britaniyada boshlangan
sanoat to’ntarishi Yevropaning boshqa ilg’or davlatlariga ham yoyilgan, XIX asr
o’rtalariga kelganda esa u nihoyasiga yetayotgan edi. Binobarin, Yevropa
davlatlarida kapitalistik munosabatlar gurkirab rivojlanayotgan edi.
1
O’zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000
2
O’zbekiston adabiyoti va san’ati». 1990 yil 10 avgust.
38

O’rta Osiyo xonliklarida, jumladan, Xiva xonligi jamiyati hayotida hamon
o’rta asr yer egaligi munosabatlari hukmron edi.
Me’morchilik
XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan boshlab birmuncha
siyosiy barqarorlik o’rnatildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Chunonchi, 1782- yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari
tugallandi.
Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi.
Masalan, 1765- yilda Sherg’ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod
etildi 1
.
XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi.
Xon farmoyishi bilan karvonsaroy, usti yopiq bozor va ular oralig’ida 1834- yilda
Olloqulixon madrasasi qurilishi tugallandi.
1842- yilda Muhammad Yoqub mehtar rahbarligida Xiva atrofida 6 km
uzunlikdagi mustahkam shahar-qal’a devori va uning darvozasi qurib tugallandi.
Natijada, xonning shahar tashqarisidagi 2 saroyi ham shahar ichiga kirdi. O’sha
paytdan boshlab shahar hududining bu qismi Dishan qal’a — Tashqi shahar (qal’a)
deb nomlana boshlangan.
Xivaning kichik xalqali qal’a-devori bilan o’ralgan qismi Ichan qal’a — Ichki
shahar (qal’a) deb atalgan.
Xivada XIX asr birinchi yarmiga kelganda jami 2 xon saroyi, 17 masjid, 22
madrasa mavjud bo’lgan.
O’rta asrlarda Xiva allomalarning shahri bo’lgan. Bu yerda yirik fan
markazlari faoliyat yuritgan – astronomiya, matematika, tibbiyot rivojlangan,
buyuk olimlar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) yashagan va
ijod qilgan. Shoh Ma’mun ibn Muhammad huzurida o’rta asrlarning eng yirik
Sharq olimlari ishlagan, ular «Ma’mun Akademiyasi» ni tashkil qilganlar. Sharqda
mashhur bo’lgan XIX asr shoirlari Shermuhammad Munis va Ogahiylar bu yerda
1
Abulg’ozi Bahodirxon. Shajarayi tarokima. – Toshkent: Cho’lpon, 1995.
39

o’z asarlarini yaratganlar. Shahar «Xorazm vohasining durdonasi» nomiga sazovor
bo’lgani bejiz emas.
O’zining gullab-yashnagan davrida Xorazm davlati xalqaro savdoning eng
yirik markazi, Buyuk Ipak yo’lining asosiy ahamiyatga ega bo’lgan qismi edi. Bu
yerga Volgabo’yidan, Hindiston, Eron davlatlaridan savdogarlar kelar edi, savdo
karvonlari bu yerdan Yaqin Sharqqa, Sharqiy Turkiston va Xitoyga ketar edi.
Xivadan turli-tuman savdo yo’llari Mo’g’ulistonga, Qozog’iston dashtlari orqali
Volga irmog’idagi s a vdo shahri bo’lgan Saksin shahriga, undan rus knyazliklari va
Yevropaga olib borar edi. Arxeologlar qadimiy karvon yo’llarining yangi-yangi
yo’nalishlarini, jumladan, Xorazmdan Mang’ishloq tomonga va u yerdan dengiz
orqali Quyi Volgabo’yiga yo’nalishlarni ochmoqdalar. Bu xivalik savdogarlar
Markaziy Osiyo davlatlarining Sharqiy Yevropa bilan olib borgan savdosining
katta qismini o’z qo’llariga olganligidan dalolat beradi 1
.
Kechqurun qorong’i tushganda va oy – musulmonlarning muqaddas ramzi
minoralarning tepalarini, masjidlar gumbazlari va madrasa darvozalarini jozibali
nuri bilan yoritganda xuddi sehrli shaharga kelib tushgandek ko’rinadi. Xiva
shunday afsonaviy shahardir.
Ichan qal'a qurilishida Xiva me'morlari O'rta Osiyoda qadimdan qo'llanib
kelgan uslub — inshootlarni ro'parama-ro'para qurish uslubi (V«qushV»)dan
foydalanishgan. Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Kutlug' Murod Inoq
madrasasi, Sherg'ozixon madarasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu
uslubda qurilgan.
Ichan qal'a me'morligining Yana bir o'ziga xos xususiyati binolarning alohida
ansambl holida qurilganligi.
1997-yilda Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan asosiy
yo'nalishlarda joylashgan yodgorliklarni muntazam ravishda ta'mirlash-tiklash
ishlari olib borildi 2
.
1
Matyakubova M. Xiva xonligi tarixi manbalari (Muhammadrizo Ogahiyning tarixiy asarlarini kodikologik
xususiyatlari). Urganch, 2006.
2
Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida ... T., O’zbekiston, 1997.
40

An’anaga ko’ra, shaharning ma’naviy markazi uning katta, yoki juma masjidi
sanalar edi. Masjidni rejalashtirish zamirida X—XII asrlarda yaratilgan
konstruktsiyalar yotgan, deb hisoblashadi. Ichan-qal’adagi Juma masjidi ham
XVIII asrinng oxirida qayta qurilgan, lekin u Sharqning klassik inshootlarining
qator xususiyatlarini o’zida saqlab qolgan. Bu o’ziga xos bir qavatli binoning old
kirish portallari, gumbazlari va dumaloq arkalari yo’q, u eramizning X- XVII
asrlarida yaratilgan 213 dona yog’och naqshinkor ustunlarga tayanadigan yassi
tomli ulkan zaldir. Ularning o’lchamlari, shakllari va bezaklari turlicha bo’lib,
aynan ular masjidning yuksak badiiy qiymatini namoyon etadi. Olimlarning
fikricha, ushbu xususiyatlaring barchasi bu masjidni Arabistondagi qadimiy
masjidlarga yaqinlashtiradi.
Ichan qal ` a
Ichan qal’a Dishan qal’adan devor bilan ajralib turadi. Unga Bog’cha,
Polvon, Tosh va Ota deb nomlangan to’rtta darvoza orqali kirilgan. Xorazm
o’lkasi me’morchiligining ajoyib obidalari - madrasa, masjid, saroy va minoralar
Ichan qa l `ada joylashgan.
Mazkur asrlar davomida Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yo’1
o’tkazildi. XVIII asr oxirida Juma masjid qayta qurildi va uning yonida baland
minora ham qad ko’tardi.
1840-1842- yillarda ikki qavatli Qutlug’ Murod Inoq madrasasiga qaratib tim
va toqilar qurildi 1
.
Muhammad Rahimxon, Olloqulixon va Muhammad Aminxon hukmronliklari
davrida Ichan qal’ada keng ko’lamli yaratuvchilik ishlari amalga oshirildi.
Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etildi. Ko’hna arkdagi saroy
qurilishi tugallandi. Yangi va katta Toshhovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga
yaqin qo’rg’on devorining bir qismi buzilib, o’rniga Olloqulixon karvonsaroyi,
madrasasi va timi qurildi.
1
Ogahiy. Riyoz ud-davla. // Qo’lyozma. O’zFA ShI. – № 5364/11. Yana qarang: SVR, VII. – № 5022.
41

Shuningdek, ajoyib me’morchilik namunasi Pahlavon Mah m ud maqbarasi
bunyod etildi. Bundan tashqari, Arab Muhammadxon va Musa To’ra madrasalari
ham shu davrda qad ko’tardi.
Muhammad Aminxon esa Ichan qal’aning g’arbiy qismidagi Ko’hna ark
yoniga Katta minor nomi bilan mashhur bo’lgan minorani qurdirdi.
Ichan qal’ani bunyod etishda Xiva me’morlari O ’rta Osiyoda qadimdan
davom etib kelayotgan an’ana - inshootlarni ro’parama- ro’para qurish usulidan
foydalanishgan. Bu usul «qo’sh» deb ataladi. ;
Ichan qal’ani bunyod etishda, bundan tashqari, binolarni alohida ansambl
holida qurish an’analariga ham amal qilingan. Masalan, Polvon darvozasi oldidagi
bir necha masjid, madrasa, hammom, toqi, karvonsaroy va xon saroyi ana shunday
o’ziga xos ansamblni tashkil etadi. 1990- yilda Ichan qal’a Butunjahon
yodgorliklari ro’yxatiga kiritilgan va muzeyga aylantirilgan 1
.
Dishan qal’a
Dishan - Tashqi qal’a Xiva shahrining rabod qismi hisoblanadi. 1842- yilda
Xiva xoni Olloqulixon Xiva shahrini tashqi dushmanlar hujumidan saqlash
maqsadida shaharni uzunligi 6250 metr, balandligi 7-8 metr, devorining qalinligi
esa 5-6 metr bo’lgan devor bilan o’ratgan.
Ichan qal’ada 4 darvoza bo’lsa, Dishan qal’a 10 darvozali bo’lgan. Dishan
qal’aning ko’chalari Ichan qal’aning ko’chalari davomi tarzida qurilgan.
Shaharning tim va savdo rastalari Dishan qal’ada joylashtirilgan.
Shunday qilib, o’rta asrlarda Xiva sharqning haqiqiy ma’nodagi madaniyat
markazlaridan biri bo’lgan. Bu shahar o’z davri uchun allomalar shahri bo’lgan.
Bu yerda yirik fan markazlari faoliyat yuritgan – astronomiya, matematika,
tibbiyot rivojlangan, buyuk olimlar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino
(Avitsenna) yashagan va ijod qilgan. Ularning ma’naviy me’rosi to’xtab qolmagan.
1
www.ziyocom.uz sayti
42

«Xorazm vohasining durdonasi» nomiga sazovor bo’lgan Xiva shahri, Xiva
xonligidagi madaniyatning beshigi bo’lgan. Bu madaniy yuksalish esa Xiva
me’morchiligida yaqqol namoyon bo’ladi 2
.
2
www.ziyocom.uz sayti
43

2.2. XX asr boshlarida Xiva xonligida an’anaviy san’at turlari va
ularning shakllanishi
XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Xiva xonligida madaniy hayot
gullab yashnadi. Bu avvalo Xiva xonligini 1860-1910 yillarda boshqargan ilm-fan
va madaniyat homiysi bo’lgan, Muhammad Raximxon Soniy – Firuz faoliyati
bilan bog’liq. Bu paytda nafaqat ma’naviy madaniyat bilan bog’liq ilmlar;
adabiyot, tarih musiqa ilmi ravnaq topdi. Balki bu paytda xalq amaliy san’ati –
hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi. Bu san’at namunalarida
ko’plab yangi yutuqlarga erishildi. Ularni yasash noyob san’at darajasiga
ko’tarildi. Bu holat Xorazm me’morchilik san’atiga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Bu
jarayonga Xorazm vohasiga shiddat bilan kirib kelgan Yevropa (rus) madaniyati
ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda edi 1
.
Xiva xonligi tarixiy manbalarida hunarmandchilikning 27 sohasi qayd etilgan.
Amalda esa, ular bundan-da ko’p bo’lgan. Hunarmand malakali usta bo’lishi uchun
ko’p yil mashaqqatli mehnat qilgan. Odatda, usta o’z kasbini to’ng’ich o’g’liga
o’rgatgan. Ayrim hollarda, ishda qo’shimcha kishining mehnati talab qilinsa,
chetdan ham shogirdlar qabul qilingan. Shogirdga kasb o’rgatish shartlari va
muddatlari yozma shartnomada rasmiylashtirilgan. Shogird hunarmand ustadan oq
fotiha olib, o’zining alohida ustaxonasini ochishdan avval hunarmand ustalar
oldida o’z mahoratini namoyish etishi kerak bo’lgan. Sinovdan o’tgan shogird shu
tariqa ustaxona ochishga ruxsat olardi.
Hunarmandlar o’z uyushmalariga ega edilar. Bu uyushmalar
hunarmandlarning faoliyatini tartibga solib turardi. Shu yo’l bilan ularning
manfaatini himoya ham qilardi. Uyushma boshlig’i xonning xazina siyosatini
o’tkazuvchi shaxs ham hisoblanardi. Xiva ustalarining juda oz qismi xususiy
ustaxona — do’koniga ega edi.Hunarmand o’z uyida ham do’kon ochishi mumkin
edi. Ko’pchilik hunarmandlar xonga va boshqa boylarga tegishli do’konlarni
1
Sa’diyev A. Maktabda tarix o`qitish metodikasi. – Toshkent. "ituvchi", 1988.
44

ijaraga olib mehnat qilishardi. Ayrim hunarmandlar buyurtma asosida ham
ishlardi.
XIX asr oxirida Muhammad Raximxon Soniy hukmronligi davridan boshlab
birmuncha siyosiy barqarorlik o’rnatildi. Bu omil Xiva shahrida san’at va
madaniyatning rivoji va shahar hayotiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Chunonchi, 1852-
yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallangan bo’lsa, XX asr
boshlarida u yangicha an’analar bilan boyidi.
Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi.
Masalan, 1865- yilda Sherg’ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod
etildi. XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi.
Xon farmoyishi bilan karvonsaroy, usti yopiq bozor va ular oralig’ida 1834- yilda
Olloqulixon madrasasi qurilishi tugallandi.
1842- yilda Muhammad Yoqub mehtar rahbarligida Xiva atrofida 6 km
uzunlikdagi mustahkam shahar-qal’a devori va uning darvozasi qurib tugallandi.
Natijada, xonning shahar tashqarisidagi 2 saroyi ham shahar ichiga kirdi. o’sha
paytdan boshlab shahar hududining bu qismi Dishan qal’a - Tashqi shahar (qal’a)
deb nomlana boshlangan 1
.
Xivaning kichik xalqali qal’a devori bilan o’ralgan qismi Ichan qal’a - Ichki
shahar (qal’a) deb atalgan. Xivada XIX asr birinchi yarmiga kelganda jami 2 xon
saroyi, 17 masjid, 22 madrasa mavjud bo’lgan.
Ichan qal’a bobolarimizdan qolgan o’rta Osiyodagi yirik va noyob me’moriy
yodgorlikdir. U ming gumbaz shahri nomi bilan mashhur. Ichan qal’a Xiva
shahrining ichki qal’a (Shahriston) qismidir.
XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ham avvalgi asrlarda mavjud
bo’lgan hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi. An’anaga ko’ra,
shaharning ma’naviy markazi uning katta, yoki juma masjidi sanalar edi. Masjidni
rejalashtirish zamirida X—XII asrlarda yaratilgan konstruktsiyalar yotgan, deb
hisoblashadi. Ichan-qal’adagi Juma masjidi ham XVIII asrinng oxirida qayta
1
Abulg’ozi Bahodirxon. Shajarayi tarokima. – Toshkent: Cho’lpon, 1995.
45

qurilgan, lekin u Sharqning klassik inshootlarining qator xususiyatlarini o’zida
saqlab qolgan.
Xiva me'morlari O'rta Osiyoda qadimdan qo'llanib kelgan uslub —
inshootlarni ro'parama-ro'para qurish uslubi (V«qushV»)dan foydalanishgan.
Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Kutlug' Murod Inoq madrasasi,
Sherg'ozixon madarasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu uslubda qurilgan.
Ichan qal'a me'morligining Yana bir o'ziga xos xususiyati binolarning alohida
ansambl holida qurilganligi. Bu o’ziga xos bir qavatli binoning old kirish
portallari, gumbazlari va dumaloq arkalari yo’q, u eramizning X- XVII asrlarida
yaratilgan 213 dona yog’och naqshinkor ustunlarga tayanadigan yassi tomli ulkan
zaldir. Ularning o’lchamlari, shakllari va bezaklari turlicha bo’lib, aynan ular
masjidning yuksak badiiy qiymatini namoyon etadi. Olimlarning fikricha, ushbu
xususiyatlaring barchasi bu masjidni Arabistondagi qadimiy masjidlarga
yaqinlashtiradi.
Me’morchilikning yuksalishi kulolchilikda ham o’z ifodasini topdi. Kulollar
faqat alohida-alohida buyumlar tayyorlabgina qolmasdan, bir necha yuzlab lagan,
tovoq va kosalardan iborat butun bir to’y marosimini o’tkazishga yetadigan to’y
majmualarini ham tayyorlaganlar 1
.
Alohida tantanalar uchun maxsus to’y va podshoyi tovoqlar ham
tayyorlangan.XIX asrning oxirlariga oid manbalarda Xivada zaigarlik hunari
mahorati yetakchi hunarlar qatorida tilga olib o’tilgan. Xivaning bosh taqinchog’i -
jig’a o’rta Osiyoning boshqa mintaqalariga ham keng tarqalgan. Isirg’alar feruza
va marjonlar, bilaguzuklar esa toshlar bilan bezatilgan. Bilaguzuklar har birining
og’irligi 300 grammgacha bo’lgan.
XX asr boshlarida Xorazm amaliy san’ati ravojida gilamdo’zlik sohasi ham
alohida o’rin tutadi. Xiva gilamlari to’qilishi va naqshinkorligiga ko’ra Eron va
Buxoro gilamlaridan ancha farq qilgan. Bunda gilamlarning ikki qatlik tizimdan
tuzilganligi va jimjimador bezaklarning o’ta yorqinligi alohida ahamiyatga ega.
Hozirgi davrda ham gilam ustida ishlayotgan rassomlar XX asrning birinchi
1
O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O’zbekiston, 1996.
46

yarmida yuksak darajada bolgan Xorazm amaliy bezagi va sanatining urf analariga
tayanadilar.
XIX asr oxirlarida Xivada matoga gul bosish sarfati o’zining kulrang
uyg’unligi va mayda gullari bilan o’rta Osiyoning boshqa gul bosish markazlaridan
farq qilib turadi.
Xiva shahrida hunarmandchilikning yog’och o’ymakorligi, badiiy
to’qimachilik, gilamchilik, kashtachilik, naqqoshlik kabi o’nlab turlari ham mavjud
bo’lgan. XIX asrda Xiva yog’och o’ymakorligi maktabi xonlikda oldingi o’rinda
turadi. U o’z badiiy yuksakligi bilan ajralib turardi. Bu o’rinda Olloqulixon
saroyidagi Toshhovli ayvon ustunlari majmuyi o’zining ko’rkamligi bilan ajralib
turadi.
Xivada qo’lyozma kitob san’atining tarixi ham chuqur ildizga ega. Jumladan
XVI asrda Xiva xonlari saroy kutubxonalarida xattotlik, husnixat maktabi
shakllandi. Mashhur xattot Hamadoniy 1556-yilda Eshmuhammadxonga
„Shohnoma”ni miniaturalar uchun ochiq joy qoldirib ko’chirib berdi. 1
XVII - XVIII asrlarda Xivada Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy,
Muhammad Rizo Oxund kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar. Ular
she’riy asarlar, tarjima va tarixiy kitoblarni ko’chirganlar. Har bir kitobni bezashda
bir necha soha ustalari ishtirok etganlar. Bular — qog’oz qirquvchi, kotib-xattot,
muzahhib, lavvoh, lavha chizuvchilar, miniaturachi rassom va sahhoflar edilar.
Xiva qo’lyozmalarida Buxoro qo’lyozmasidan farqli o’laroq, mundarija manzarali
qilib bezatilmagan. XX asr boshlarida Xivada qo’lyozma kitob san’atining
toshbosma usuli ham rivoj topdi. Uning ixtirochisi Otajon Abdalov edi.
XIX asr o’rtalarida o’ymakori eshik va ustunlar ustasi Polvon Abdusattor
o’g’lining nomi ayniqsa shuhrat qozondi. Xiva shahri ayni paytda XX asr
boshlarigacha xonlikda yagona shoyi to’qish markazi bo’lib qoldi.
XX asr boshlarida bunyod etilgan Nurillaboy masjidi va Bobooxun
madrasalari qurilishidagi o’ziga xos uslublar bu paytda Yevropa tipiga xos
ko’rinishlarning ham kirib kelganligidan dalolat beradi. Bu paytda Xiva amaliy
1
Ogahiy asarlarining tavsifi (katalog). – T., 1986.
47

bezak san’atidagi jimjimador nozik bezaklar qo’llanishi davom etsada, endi
kungarodor peshtoqlarga naqsh berish kamayadi. Biroq, imoratlardagi ayvonli
ko’rinish saqlanib qolaveradi. Bu holat Xorazm vohasining tabiiy sharoiti bilan
ham bog’liq 1
.
Shunday qilib, XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Xiva xonligida
avvalgi asrlarda mavjud bo’lgan xalq amaliy san’ati – hunarmandchilikning har
xil turlari yanada rivojlandi. Bu san’at namunalarida ko’plab innovasiyalarni
kuzatish mumkin. Bu holat Xorazm vohasiga shiddat bilan kirib kelgan Yevropa
(rus) madaniyatining ta’sirida edi.
1
Sa’diyev A. Maktabda tarix o`qitish metodikasi. – Toshkent. "ituvchi", 1988.
48

XULOSA
Xulosa qilib aytganda , Xorazm xalqlari madaniyati tarixida XX asr boshlari
ham muhim ahamiyat kasb etadi . Xiva — tarixiy qurilish, butunligicha bino va
inshootlar, aslida ochiq havodagi butun bir shahar amalda tarixiy holida saqlanib
qolgan dunyoning bir nechtagina shaharlaridan biridir. Xiva shahrining
monumental inshootlari go’yoki qaytadan barpo etilgan shaharni hosil qilgan
bo’lib, u bizni bor-yo’g’i ikki-uch avlod ustalarning hayoti davomida qurilishi
tezligi bilan hayratda qoldiradi. Lekin boshqa sharoitlarda halokatli bo’ladigan
holatlar – kichik yer bo’laklaridagi tasodifiy qurilishlar, o’ta siqiq sharoitlar va yer
kamligi bu yerda me’morchilik inshootlarining benihoya go’zalligi, nafisligi va
turli-tumanligiga sabab bo’ldi.
XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Xiva xonligida madaniy hayot
gullab yashnadi. Bu avvalo ilm-fan va madaniyat h omiysi bo’lgan, Muhammad
Raximxon Soniy – Firuz faoliyati bilan bog’liq. Bu paytda nafaqat ma’naviy
madaniyat bilan bog’liq ilmlar; adabiyot, tari x , musiqa ilmi ravnaq topdi. Balki bu
paytda xalq amaliy san’ati – hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi.
Bu san’at namunalarida ko’plab yangi yutuqlarga erishildi. Ularni yasash noyob
san’at darajasiga ko’tarildi. Bu jarayonga Xorazm vohasiga shiddat bilan kirib
kelgan Yevropa (rus) madaniyati ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda edi.
Xiva xonligi tarixiy manbalarida hunarmandchilikning 27 sohasi qayd etilgan.
Amalda esa, ular bundan-da ko’p bo’lgan. Hunarmand malakali usta bo’lishi uchun
ko’p yil mashaqqatli mehnat qilgan. Odatda, usta o’z kasbini to’ng’ich o’g’liga
o’rgatgan. Ayrim hollarda, ishda qo’shimcha kishining mehnati talab qilinsa,
chetdan ham shogirdlar qabul qilingan. Shogirdga kasb o’rgatish shartlari va
muddatlari yozma shartnomada rasmiylashtirilgan. Shogird hunarmand ustadan oq
fotiha olib, o’zining alohida ustaxonasini ochishdan avval hunarmand ustalar
oldida o’z mahoratini namoyish etishi kerak bo’lgan. Sinovdan o’tgan shogird shu
tariqa ustaxona ochishga ru x sat olardi.
Hunarmandlar o’z uyushmalariga ega edilar. Bu uyushmalar
hunarmandlarning faoliyatini tartibga solib turardi. Shu yo’l bilan ularning
49

manfaatini himoya ham qilardi. Uyushma boshlig’i xonning xazina siyosatini
o’tkazuvchi shaxs ham hisoblanardi. Xiva ustalarining juda oz qismi xususiy
ustaxona — do’koniga ega edi. Hunarmand o’z uyida ham do’kon ochishi mumkin
edi. Ko’pchilik hunarmandlar xonga va boshqa boylarga tegishli do’konlarni
ijaraga olib mehnat qilishardi. Ayrim hunarmandlar buyurtma asosida ham
ishlardi.
XIX asr oxirida Xiva Xonligida siyosiy barqarorlik o’rnatildi. Bu omil Xiva
shahrida san’at va madaniyatning rivoji va shahar hayotiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Chunonchi, 1852- yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallangan
bo’lsa, XX asr boshlarida u yangicha an’analar bilan boyidi.
Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi.
Masalan, 1865- yilda Sherg’ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod
etildi. XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi.
Xon farmoyishi bilan karvonsaroy, usti yopiq bozor va ular oralig’ida 1834- yilda
Olloqulixon madrasasi qurilishi tugallandi.
Shunday noyob madaniyat namunalarini Xiva shahri ham o’z bag’rida saqlab
kelmoqda Xiva — muzey-shahar, lekin Rim shahri kabi aholi yashaydigan
shahardir. Arxeologik tadqiqoitlarning ko’rsatishicha, shahar kamida 2500 yoshga
kirgan. Bularning hammasi Y U NESKO tashkilotiga Xivani qo’riqxona
ahamiyatidagi shahar deb e’lon qilishga, shaharning ichki qismi bo’lgan Ichan-
qal’ani esa jahon ahamiyatidagi tarixiy yodgorlik deb e’tirof etishga asos bergan.
«Avesto» kitobi Xorazm to’g’risida tarixiy ma’lumotlar beradi. «Tarixning otasi»
deb sanalgan Gerodot Xorazm va xorazmliklar to’g’risida gapirib o’tgan edi.
Beruniy esa Xorazmdagi qadimiy deh q onchilik to’g’risida hikoya qilgan.
Sobiq Sho’ro tuzumi davrida ko’pgina tarixchilar tomonidan, O’rta Osiyo
hudududida yashagan qadimgi xalqlarning moddiy va ma’naviy madaniyatiga
nisbatan sho’rolar davrida noxolis yondoshildi. Istiqlol yillarida ushbu
fikrlarnining asossiz ekanligi, bu o’lkada juda qadimdan bizning ajdodlarimiz,
yashab yuksak madaniyat namunalarini yaratishganligini isbotlandi.
50

Xorazmning erksevar xalqi Elbarsxon yetakchiligida 1511—1512 yillarda
Eron qo’shinlarini mamlakatdan butunlay quvib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Shu
tariqa 1511-yilda Xorazm mustaqilligi tiklandi va bu davlat endi Xiva xonligi deb
atala boshlandi. Bu davlat asoschisi ham shayboniylar vakillari bo’ldi. Xiva
xonligida shayboniylar hukmronligi 1770- yilgacha davom etdi.
XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ham avvalgi asrlarda mavjud
bo’lgan hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi. An’anaga ko’ra,
shaharning ma’naviy markazi uning katta, yoki juma masjidi sanalar edi. Masjidni
rejalashtirish zamirida X—XII asrlarda yaratilgan konstruktsiyalar yotgan, deb
hisoblashadi. Ichan-qal’adagi Juma masjidi ham XVIII asrinng oxirida qayta
qurilgan, lekin u Sharqning klassik inshootlarining qator xususiyatlarini o’zida
saqlab qolgan.
Xiva me'morlari O'rta Osiyoda qadimdan qo'llanib kelgan uslub —
inshootlarni ro'parama-ro'para qurish uslubi (V«qushV»)dan foydalanishgan.
Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Kutlug' Murod Inoq madrasasi,
Sherg'ozixon madarasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu uslubda qurilgan.
Ichan qal'a me'morligining Yana bir o'ziga xos xususiyati binolarning alohida
ansambl holida qurilganligi. Bu o’ziga xos bir qavatli binoning old kirish
portallari, gumbazlari va dumaloq arkalari yo’q, u eramizning X- XVII asrlarida
yaratilgan 213 dona yog’och naqshinkor ustunlarga tayanadigan yassi tomli ulkan
zaldir. Ularning o’lchamlari, shakllari va bezaklari turlicha bo’lib, aynan ular
masjidning yuksak badiiy qiymatini namoyon etadi. Olimlarning fikricha, ushbu
xususiyatlaring barchasi bu masjidni Arabistondagi qadimiy masjidlarga
yaqinlashtiradi.
Me’morchilikning yuksalishi kulolchilikda ham o’z ifodasini topdi. Kulollar
faqat alohida-alohida buyumlar tayyorlabgina qolmasdan, bir necha yuzlab lagan,
tovoq va kosalardan iborat butun bir to’y marosimini o’tkazishga yetadigan to’y
majmualarini ham tayyorlaganlar.
Alohida tantanalar uchun maxsus to’y va podshoyi tovoqlar ham
tayyorlangan.
51

XIX asrning oxirlariga oid manbalarda Xivada zaigarlik hunari mahorati
yetakchi hunarlar qatorida tilga olib o’tilgan. Xivaning bosh taqinchog’i - jig’a
o’rta Osiyoning boshqa mintaqalariga ham keng tarqalgan. Isirg’alar feruza va
marjonlar, bilaguzuklar esa toshlar bilan bezatilgan. Bilaguzuklar har birining
og’irligi 300 grammgacha bo’lgan.
Xivada Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, Muhammad Rizo Oxund
kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar. Ular she’riy asarlar, tarjima va
tarixiy kitoblarni ko’chirganlar. Har bir kitobni bezashda bir necha soha ustalari
ishtirok etganlar. Bular — qog’oz qirquvchi, kotib-xattot, muzahhib, lavvoh, lavha
chizuvchilar, miniaturachi rassom va sahhoflar edilar. Xiva qo’lyozmalarida
Buxoro qo’lyozmasidan farqli o’laroq, mundarija manzarali qilib bezatilmagan.
XIX asr o’rtalarida o’ymakori eshik va ustunlar ustasi Polvon Abdusattor
o’g’lining nomi ayniqsa shuhrat qozondi. Xiva shahri ayni paytda XX asr
boshlarigacha xonlikda yagona shoyi to’qish markazi bo’lib qoldi.Hozirgi davrda
ham gilam ustida ishlayotgan rassomlar XX asrning birinchi yarmida yuksak
darajada bolgan Xorazm amaliy bezagi va sarfati arf analariga tayanadilar.
XIX asr oxirlarida Xivada matoga gul bosish sarfati o’zining kulrang
uyg’unligi va mayda gullari bilan O ’rta Osiyoning boshqa gul bosish
markazlaridan farq qilib turadi. XX asr boshlarida Xivada qo’lyozma kitob
san’atining toshbosma usuli ham rivoj topdi. Uning ixtirochisi Otajon Abdalov edi.
XIX asr o’rtalarida o’ymakori eshik va ustunlar ustasi Polvon Abdusattor
o’g’lining nomi ayniqsa shuhrat qozondi. Xiva shahri ayni paytda XX asr
boshlarigacha xonlikda yagona shoyi to’qish markazi bo’lib qoldi.
XX asr boshlarida bunyod etilgan Nurillaboy masjidi va Bobooxun
madrasalari qurilishidagi o’ziga xos uslublar bu paytda Yevropa tipiga xos
ko’rinishlarning ham kirib kelganligidan dalolat beradi. Bu paytda Xiva amaliy
bezak san’atidagi jimjimador nozik bezaklar qo’llanishi davom etsada, endi
kungarodor peshtoqlarga naqsh berish kamayadi. Biroq, imoratlardagi ayvonli
ko’rinish saqlanib qolaveradi. Bu holat Xorazm vohasining tabiiy sharoiti bilan
ham bog’liq.
52

Shunday qilib, XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Xiva xonligida
avvalgi asrlarda mavjud bo’lgan xalq amaliy san’ati – hunarmandchilikning har
xil turlari yanada rivojlandi. Bu san’at namunalarida ko’plab innovasiyalarni
kuzatish mumkin. Bu holat Xorazm vohasiga shiddat bilan kirib kelgan Yevropa
(rus) madaniyatining ta’sirida edi.
53

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida ... T., O’zbekiston,
1997.
2. Karimov I. A.Tarixiy xotirasiz kelajak y o `q .T.,1998,
3. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch T., ” Ma’naviyat”
2008.
4. Karimov I. Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir.-T.: O'zbekiston, 2010.-48 bet.
5. Karimov I . Mamlakatimizni modemizasiya qilish yo ' lini davom ettirish
taraqqiyotimizning muhim omilidir . Т .: O'zbekiston. 2010.
6. Karimov I. Mamlakatimizda demokratik islohotlami yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik iamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Т .:
O'zbekiston. 2010.
7. Islom Karimov. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo`lida
xizmat qilish – eng oliy saodatdir. T.: O`zbekiston”. 2015.
8. Abulg’ozi Bahodirxon. Shajarayi tarokima. – Toshkent: Cho’lpon,
1995.
9. Matyakubova M. Xiva xonligi tarixi manbalari (Muhammadrizo
Ogahiyning tarixiy asarlarini kodikologik xususiyatlari). Urganch, 2006.
10. Ogahiy. Riyoz ud-davla. // Qo’lyozma. O’zFA ShI. – № 5364/11. Yana
qarang: SVR, VII. – № 5022.
11. Ogahiy. Zubdat ut-tavorix. // Qo’lyozma. O’zFA ShI. – № 821/II. Yana
qarang: SVR, VII. – № № 5023,5024.
12. Ogahiy asarlarining tavsifi (katalog). – T., 1986.
13. Ogahiy. Shohid ul-iqbol. // Qo’lyozma. Rossiya FA QI. – № S572;
(Quyida shu asarning tavsifi haqida qarang: Dmitriyeva L.V., Muginov A.M.,
Muratov S.N. Opisaniye tyurkskix rukopisey Instituta narodov Azii. I.
14. Sagdullayev A.O’zbekiston tarixi, T., 1999.
15. Xorazm tarixi. Urganch . 2004.
54

16. O’zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000
17. Xiva, ili geograficheskoye i statisticheskoye opisaniye Xivinskogo
xanstva, sostoyaщyego teper v voyne s Rossiyey, zaimstvovannoye iz raznыx
otechestvennыx i inostrannыx pisateley, s izobrajeniyami kostyumov i vida
goroda Xivы. M.: 1840. s. 79.
18. Svedeniya o Xivinskom xanstve. Vыr. iz jur. “Manufaktur i torgovlya”.
1843. Xmыr. kol. T. 9.
19. Danilevskiy G.I. Opisaniye Xivinskogo xanstva. ZIRGO, 1851. Kn.: 5.
20. Danilevskiy G.I. Opisaniye Xivinskogo xanstva. ZIRGO, 1851. Kn.: 5.
21. Xanыkov Ya.V. Poyasnitelnaya zapiska k karte Aralskago Morya i
Xivinskago xanstva, s ix okrestnostyami. SPb., 1851
22. Xiva, ili geograficheskoye i statisticheskoye opisaniye Xivinskogo
xanstva, sostoyaщyego teper v voyne s Rossiyey, zaimstvovannoye iz raznыx
otechestvennыx i inostrannыx pisateley, s izobrajeniyami kostyumov i vida
goroda Xivы. M.: 1840.
23. Tolstov S.P. Kadimgi Xorazm madaniyatini izlab. - T., «Fan», 1964.
24. O’zbekiston adabiyoti va san’ati». 1990 yil 10 avgust.
25. F. Yusupov O’qituvchi individual tayyorgarliklarini oshirishning
pedogogik-psixologik jihatlari. Xalq ta’limi №5, 2005 yil
26. Yusupov R.K. Tarixni o’qitish uslubi. Samarqand Universitet. 2001 yil
27. Tayloqov N. Xalq ta’limiga Zamonaviy axborot texnologiyalarini
joriy qilish ta’lim sifatini oshirishning omili sifatida. Xalq ta’limi. 2005 yil
№ 5 soni
28. Tolipov Y. Usmonboyeva M. “Pedagogik texnologiyaning tadqiqiy
29. asoslari”. T.,”Fan”. 2006.
30. Sa’diyev A. Maktabda tarix ukitish metodikasi. – Toshkent.
"Ukituvchi", 1988.
INTERNET SAYTLAR:
31. www.ziyouz.net sayti
32. www.ziyocom.uz sayti
55

33. www.history.ru sayti
34. www.uz sayti
35. www.wikepediya.com sayti
ILOVALAR
56

“Xiva xonligida san’at va madaniyat (XX asr boshlari misolida)”

Купить